Ҳуқуқий муносабатлар

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

208 KB

Ko'chirib olish

МУНДАРИЖА КИРИШ .......................................................................................................... 2 I БОБ. ҲУҚУҚИЙ МУНОСАБАТЛАР ТУШУНЧАСИ 1.1 Ҳуқуқий муносабатлар тушунчаси ва турлари … ………………….. . 4 1.2 Ҳуқуқий муносабатлар тушунчаси ва турлари ………... .................... 12 II БОБ. СУБЪЕКТИВ ҲУҚУҚ 2.1 Субъектив ҳуқуқ ва юридик мажбуриятлар ....................................... 17 2.2 Ҳуқуқий муносабатнинг объекти........................................................ 20 2.3 Юридик фактлар................................................................................... 23 ХУЛОСА ........................................................................................................ 29 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙҲАТИ ................................. 30 1

$КИРИШ Хуқуқий муносабат– ўзаро хуқуқ ва мажбуриятлар билан бо\ланган шахслар ўртасидаги хуқуқ нормалари билан бошқариладиган алоқадир. Хуқуқий нормалар таъсирида йўналтирилган хамда ушбу нормалар хуқуқ нормаларини амалга ошириш ва қўллаш йўли билан аниқ ифодаланган ижтимоий муносабатлар хуқуқий муносабат дейилади. Ижтимоий муносабатлар мазкур сохани чегаралари қонуний бошқариш сохаси чегараларига мос келади. Хуқуқий муносабатлар одатда хуқуқ нормаларининг одамлар хатти-харакатига таъсир этиш оқибатида пайдо бўладиган хамда унинг иштирокчиларига субъектив хуқуқ ва мажбуриятларнинг мавжудлиги билан тавсифланган давлат томонидан махофаза этиладиган ижтимоий муносабатдир. Хуқуқий муносабат– ўзаро субъектив хуқуқ ва мажбуриятлар билан бо\лиқ бўлган шахслар яъни хуқуқ сохиблари ўртасидаги хуқуқ нормалари ва муайян юридик фактлар асосидаги алоқадир. Хуқуқий муносабат тарифидаги асосий нарса, аввало, бу томонлар ўртасидаги алоқадорликни акс эттиришдир. Бундай муносабатларда камида икки томон-хуқуқ сохиблари иштирок этиб ўзаро мулоқатга кирашадилар. Масалан, ишга кириши билан бо\лиқ хуқуқий муносабатни олайлик. Бунда ишга қабул қилинган ходимда муайян мехнат фаолиятини амалга оишириш фаолияти, корхона маъмуриятида эса тегишли иш хақи тўлаш мажбурият пайдо бўлади. Айни пайтда, иккала сохиб хам қоунунда белгиланган қатор хуқуқлардан фойдаланиладилар. Хуқуқий муносабатлар қуйидаги хусусят ва махсус белгилар билан тавсифланади. А) хуқуқий муносабат-ижтимоий тусдаги муносабат, яъни инсонлар ўртасидаги муносабат бўлиб, бу уларнинг фаолияти, хулқ атвори билан бевосита бо\лиқдир. Айтайлик, мулкдор буюмга нисбатан муайян хуқуқларга эга. Бироқ, бу хуқуқлар реал хаётий мазмунга эга бўлиши учун мулкдор мазкур буюм устидан бошқа одамлар билан муносабатга киришиши лозим. 2$ $Хусусан, мулкдор шахс буюмни ўзга кишига сотиши, ўзининг мулкидан фойдаланиш хуқуқини бировга етказиши, хадя қилиши мумкин. Айни пайтда, улардан ўзининг мулк хуқуқига риоя этишларини талаб қила олади. Хуқуқий муносабат, ижтимоий муносабатнинг махсус кўриниши сифатида ранг-баранг ижтимоий хаётнинг бутун борли\и ва бойлиги билан узвий бо\лиқ хамда мазмунан у билан белгиланади. Б) хуқуқий муносабат-хуқуқ нормаларининг инсонлар хуқуқ атворига таъсири натижасида вужудга келадиган муносабат. Хуқуқ нормаси билан хуқуқий муносабат ўртасида узвий бо\лиқлик мавжуд. Хаётда фақат юридик нормалардан назарда тутилган хуқуқий муносабатларгина мавжуд бўлади. Кишилар ўртасидаги муаян муносабатларга хуқуқий норма қўлдланилгач, улар хуқуқий муносабатларга айланади. «Ижтимоий муносабатларнинг хуқуқий тартибга солинишини ихтиёрий ходиса эмас, балки қонуний жараён деб тушуниш лозим. бунинг шарти шуки, хуқуқий нормалар тартибга солинувчи ижтимоий муносабатлардан, хуқуқий воқеаликданг бевосита келиб чиқиши керак, чунки хуқуқий нормалар муносабатларни ту\дирувчи сабаб бўлишдан аввал ушбу муносабатлар ички ривожланишини оқибати, уларнинг зарурий мохиятига оид зарур белгиси бўлганлигидир». 3$

I БОБ. ҲУҚУҚИЙ МУНОСАБАТЛАР ТУШУНЧАСИ 1.1. Ҳуқуқий муносабатлар тушунчаси ва турлари . Ҳуқуқнинг ижтимоий муносабатларга таъсир этиши муаммоси давлат ва ҳуқуқ назарияси учун муҳим методологик аҳамият касб этади. Ижтимоий муносабатларнинг ҳуқуқ нормалари ёрдамида тартибга солинадиган қисми ҳуқуқий муносабатларни ташкил қилади. Ҳуқуқ нормалари ўз вазифа ва функцияларини ҳуқуқий муносабатлар орқали амалга оширади; ижтимоий муносабатлар шаклига айлантириш, яъни уларни тартибга солиш билан ҳуқуқ ҳаётга татбиқ этилади. Ҳуқуқий муносабат - ўзаро субъектив ҳуқуқ ва мажбуриятлар билан боғлиқ бўлган шахслар (яъни, ҳуқуқ соҳиблари) ўртасидаги ҳуқуқ нормалари ва муайян юридик фактлар асосидаги алоқадир. Ҳуқуқий муносабат таърифидаги асосий нарса, аввало, бу томонлар ўртасидаги алоқадорликни акс эттиришдир. Бундай муносабатларда камида икки томон - ҳуқуқ соҳиблари иштирок этиб, ўзаро мулоқотга киришадилар. Соҳиблар бир-бири олдида тегашли субъектив ҳуқуқ ва мажбуриятларни ўтайдилар. Ҳуқуқий муносабат иштирокчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари бир-бири билан ўзаро мутаносиб тарзда боғлиқ; бир томоннинг ҳуқуқига иккинчи томоннинг мажбурияти мувофиқ келади. Масалан, ишга кириш билан боғлиқ ҳуқуқий муносабатни олайлик. Бунда, ишга қабул қилинган ходимда муайян меҳнат фаолиятини амалга ошириш мажбурияти, корхона маъмуриятида эса тегашли иш ҳакц тўлаш мажбурияти пайдо бўлади. Айни пайтда, иккала соҳиб ҳам қонунда белгиланган қатор ҳукукдардан фойдаланадилар. Юридик адабиётда ҳуқуқий муносабатларнинг табиати масаласи анча мунозарали. Бир гуруҳ олимлар ҳуқуқий муносабатларни ижтимоий 4

муносабатларнинг алоҳида бир тури, деб ҳисоблайдилар (Л.С.Явич, 1 В.К.Бабаев, 2 Ю.И.Гревцев 3 ва бошқалар) Бошқа мутахассисларнинг таъкидлашича: «Ҳуқуқий муносабатлар ижтимоий муносабатларнинг алоҳида тури эмас, яъни улар мулкий, меҳнат, оилавий, бошқарув муносабатлари силсиласида мустақил ўрин тутмайди: ҳуқуқий муносабатлар фақат уларнинг юридик шакли, ифодаси сифатида намоён бўлади... Ижтимоий муносабатлар ҳуқуқий шаклга эга бўлиши мумкин, бунда улар ҳуқуқий муносабатлар, деб аталади» 4 . Тўғри, ижтимоий муносабатларнинг ҳаммаси ҳам ҳуқуқий нормалар воситасида тартибга солинмайди. Одатда, давлат ва жамият манфаатлари нуқтаи назаридан энг муҳим ижтимоий муносабатлар ҳуқуқ билан тартибга солинади. Ижтимоий муносабатларнинг қолган қисми ахлоқ нормалари, сиёсий нормалар, жамоат бирлашмалари нормалари, одат қоидалари, диний нормалар ва ҳоказолар билан тартибга солинади. Ҳуқуқий муносабатлар қуйидаги хусусият ва махсус белгалар билан тавсифланади: а) Ҳуқуқий муносабат - ижтимоий тусдаги муносабат, яъни инсонлар ўртасидаги муносабат бўлиб, бу уларнинг фаолияти, хулқ-атвори билан бевосита богликдир. Айтайлик, мулкдор буюмга нисбатан муайян ҳуқуқларга эга. Бироқ, бу ҳуқуқлар реал ҳаётий мазмунга эга бўлиши учун мулкдор мазкур буюм устидан бошқа одамлар билан муносабатга киришиши лозим. Хусусан, мулкдор шахс буюмни ўзга кишига сотиши, ўзининг мулқцан фойдаланиш ҳуқуқини бировга ўтказиши, ҳадя қилиши мумкин. Айни пайтда, улардан ўзининг мулк ҳуқуқига риоя этишларини талаб қила олади. 1 2 Каримов И.А. Истиқлол ва маьнавият. -Т., «Ўзбекистон», 1994, 58-бет. 3 ВенгеровА.Б. Теория государства и праеа. - М.: «Юрист», 1995, 17-бет. 4 5

Ҳуқуқий муносабат ҳар қандай ижтимоий муносабат каби инсонлар онгли фаолиятининг натижасидир. Кишилар ўртасидаги ҳуқуқий алоқалар онгли ва уларнинг оқилона фаолияти натижаси ҳисобланади. Ҳуқуқий муносабат ижтимоий муносабатнинг махсус кўриниши сифатида ранг-баранг ижтимоий ҳаётнинг бутун борлиги ва бойлиги билан узвий боғлиқ ҳамда мазмунан у билан белгиланади. Зеро, ҳар қандай устқурма воқелиги каби ҳуқуқий муносабатлар ҳам моддий (иқтисодий) муносабатларга, базисга асосланади. Бу устувор методологик фикрга яна шуни қўшимча қилиш мумкин: ҳуқуқий муносабатлар, нафақат, иқтисодий муносабатларга, балки ҳаётда ҳуқуқнинг мавжуд бўлишини тақозо этадиган барча ҳолатларга ҳам таянади. Ҳуқуқий муносабатларни тавсифлаганда ҳамиша эътибор бериладиган муҳим сифатлардан бири уларнинг мафкуравий табиатидир. Мафкуравийликни собиқ тоталитар тузумдаги синфийлик билан аралаштириб юбормаслик лозим. Тўғри, мафкура синфий интилиш ва манфаатларни акс эттириши мумкин. Бироқ, бу ҳол улар айнан битта ҳодиса, деган хулосани бермайди. Ўз моҳиятига кўра, мафкура ижтимоий-сиёсий ҳаётга оид турли қарашлар, назариялар тизимидир. Масалан, эркин бозор ва тадбиркорлик муносабатларига ўтиш - мафкурадир; давлат ва жамиятнинг динга муносабати ҳам мафкура; аҳолининг кам таъминланган қатлам-ларини ижтимоий ҳимоя қилиш ҳам мафкура ва ҳоказо. Шунингдек, ҳуқуқ ва унга мутаносиб ҳуқуқий муносабатлар ҳамиша мафкуравий ҳодисалар бўлиб қолади. Бу ерда, энг муҳими, ҳуқуқнинг тор синфий манфаатларга эмас, аксинча, умуминсоний қадриятлар ва манфаатларни ифодалашга йўналтирилгаюшгидир. Мафкуравийликнинг яна бир хусусияти шундаки, ҳуқуқий муносабатлар авваламбор кишилар онги орқали (ҳуқуқий онг сифатида мавжуд) бўлиб, сўнг реал воқеликка айланади 5 . 5 6

б) Хуқуқий муносабат - ҳуқуқ нормаларининг инсонлар хулқ-атворига таъсири натижасида вужудга келадиган муносабат. Ҳуқуқ нормаси билан ҳуқуқий муносабат ўртасида узвий боғлиқлик мавжуд. Ҳаётда фақат юридик нормаларда назарда тутилган ҳуқуқий муносабатларгана мавжуд бўлади. Кишилар ўртасидага муайян муносабатларга ҳуқуқий норма қўлланилгач, улар ҳуқуқий муносабатларга айланади. «Ижтимоий муносабатларнинг ҳуқуқий тартибга солинишини ихтиёрий ҳодиса эмас, балки қонуний жараён деб тушуниш лозим. Бунинг шарти шуки, ҳуқуқий нормалар тартибга солинувчи ижтимоий муносабатлардан, ҳуқуқий воқеликдан бевосита келиб чиқиши керак, чунки ҳукукдй нормалар муносабатларни туғдирувчи сабаб бўлишдан аввал ушбу муносабатлар ички ривожланишнинг оқибати, уларнинг зарурий, моҳиятига оид махсус белгиси бўлганлигидир 6 . в) Ҳуқуқий муносабат - кишиларнинг ўзаро субъектив ҳуқуқдар ва юридик мажбуриятлар воситасидаги алоқаларидир. Бу алоқанинг алоҳида шакли. Яъни, ҳуқуқ нормалари билан мустахкамланган ҳуқуқ ва мажбуриятлар орқали амалга ошадиган алоқадир. Субъектив ҳуқуқ соҳиби - ҳуқуқдор, ваколатли шахс; юридик мажбуриятлар эгаси - мажбурият ўтовчи шахсдир. Ҳар қандай ҳуқуқий муносабатда ҳуқуқдор шахс қаршисида мажбурият ўтовчи шахс (инсон, ташкилот, давлат идораси)ҳозир бўлади. Худди шу маънода ҳуқуқий муносабат индивидуаллашган (яъни, шахси аниқланган) алоқа ҳисобланади. Шахсини белгалаш номма-ном ва ижтимоий вазифани бажаришдаги ролига қараб икки кўринишда бўлади. Шахсини номма-ном белгилашда ҳуқуқ соҳиблари ўз исми-шарифлари, ташкилотлар эса ўзларининг тўлиқ унсурлари билан номланадилар. Масалан, никоҳ муносабатларига киришувчи шахсларнинг аниқ исм-шарифлари ифода этилади. Ёки маҳсулот етказиб бериш, юк ташиб бериш муносабатларига киришган ташкилотларнинг барча унсурлари, тўлиқ номланиши ва бошқа муҳим белгилари аниқ кўрсатилади. 7

Иккинчи ҳолатда субъектларни номма-ном ёки унсурлар (реквизитлар)га қараб белгалаш талаб этилмайди. Фақат уларнинг ижтимоий роли, вазифаси таъкидланади. Маса-лан, олди-сотди муносабатларида бир томон-сотувчи, иккинчи томон-харидор. Еки маъмурий ҳуқуқ бузилиши муносабатларида бир томонда-милиция ходими, иккинчи томонда-фуқаро ва ҳоказо. г) Хуқуқий муносабат - иродавий муносабатдқр. Маълумки, ҳуқуқий нормаларда муайян давлат иродаси ифода этилади. Шу билан бирга ҳуқуқий муносабат вужудга келиши учун уни иштирокчиларининг ҳам иродаси талаб қилинади. Шундай ҳуқуқий муносабатлар борки, уларнинг вужудга келиши учун барча иштирокчилар иродаси баён этилиши лозим. Айтайлик, никоҳга кираётган ҳар икки томон ўз иродасини билдириши ёки олди-сотди муносабати сотувчи билан харидор хоҳиш-иродаси туфайлигина амалга ошиши мумкин. Баъзи ҳуқуқий муносабатларда бир томон ирода баён этса, етарли ҳисобланади. Бундай ҳуқуқий муносабатлар, хусусан, маъмурий ишлар ёки ҳуқуқни муҳофаза этувчи идоралар амри билан қўзғатиладиган жиноят ишлари бўлиши мумкин. д) Ҳуқуқий муносабат - давлат томонидан қўриқланадиган муносабатдир. Юридик нормаларда давлат иродаси ва манфаатлари акс эттирилганлиги боис давлат уларнинг талаблари тўла-тўкис бажарилишини назорат қилиб боради. Ҳуқуқий қоидалар ихтиёрий бажарилмаган тақдирда давлатнинг мажбурлаш тизими ишга туширилади. Давлат ҳуқуқни қўриқлаш орқали, айни вақтда, ҳуқуқ билан тартибга солинадиган муносабатларни ҳам қўриклайди. Ҳуқуқий муносабатлар давлат томонидан махсус тарзда қўрикданганлиги билан ижтимоий муносабатларнинг бошқа турларидан фарқ қилади. Давлат томонидан қўриқланадиган ҳуқуқий муносабатлар тизими жамиятдаги ҳуқуқий тартиботнинг асосини ташкил этади. 8

Шундай қилиб, ҳуқуқий муносабат - ҳуқуқий нормаларнинг кишилар хатти-ҳаракати, ҳулқ-атворига таъсир этиши оқибатида вужудга келадиган, давлат томонидан қўриқланадиган ҳамда унинг иштирокчиларида субъектив ҳуқуқ ва юридик мажбуриятлар мавжудлиги билан тавсифланадиган ижтимоий муносабатлардир. Жамият ҳаётида юзага келадиган ҳуқуқий муносабатлар ниҳоят даражада турли-тумандир.Уларни бир қанча мезонлар асосида таснифлаш мумкин. Ҳуқуқий муносабатларни куйидаги мезонлар асосида гуруҳдаш, турларга ажратиш, яъни таснифлаш мақсадга мувофиқ: 1) Ҳуқуқ соҳаларига татбиқан, яъни ҳуқуқ нормаларининг муайян ҳуқуқ соҳасига тегишлилигига қараб ҳуқуқий муносабатлар куйидаги турларга бўлинади: давлат-ҳуқуқий (конституциявий) муносабатлар; фуқаровий-ҳуқуқий муносабатлар; жиноий-ҳуқуқий муносабатлар; меҳнат- ҳуқуқий муносабатлар; молиявий-ҳуқуқий муносабатлар ва ҳоказо. Шунингдек, мазкур таснифлаш доирасида моддий ва процессуал ҳуқуқий муносабатлар; хусусий-ҳуқуқий ҳамда оммавий-ҳуқуқий муносабатлар ҳақида гапириш лозим. 2) Ҳуқуқий муносабатлар ўзининг вазифаси, функционал белгаланишига кўра тартибга солувчи (регулятив) ва қўрикловчи (негатив) турларга ажратилади. Бу ерда таснифлаш мезони - ҳуқуқнинг динамик ва статик функциялари, яъни тартибга солувчи функциясидир. Тартибга солувчи ҳуқуқий муносабатлар ҳуқуқ субъектларининг мўътадил хулқ- атворлари, яъни ҳуқуққа мувофиқ хатти-ҳаракатлари натижасида юзага келадиган муносабатлардир. Қўрикдовчи ҳуқуқий муносабатлар - ҳуқуқни бузиш содир этиш ва бунинг учун жазо тарзида давлат мажбурлов чорасини қўллаш зарурияти асосида келиб чиқадиган муносабатлардир. 9

3) Ҳуқуқий муносабат иштирокчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари тенглиги ёки ҳокимлик-бўйсуниш (иерархик) тарзидалигига қараб бу муносабатлар фаркданади. То-монлар мавқеининг, ҳуқуқ ва мажбуриятларининг тенглигига асосланган ҳуқуқий муносабатлар, масалан, фуқаровий-ҳуқуқий, оилавий-ҳуқуқий муносабатлар кўринишида бўлиши мумкин. Ҳокимлик ва итоат этиш (яъни, авторитар) мазмунидаги ҳуқуқий муносабатлар, жумладан, жиноий-ҳуқуқий, маъмурий-ҳуқуқий муносабатлар шаклида бўлади. Бунда бир тараф кўпроқ ҳуқуққа, ҳокимият вакиллик ваколатларига эга. Иккинчи тараф эса итоат ҳолатида бўлиб, нисбатан кўпроқ мажбурият ўтайди. 4) Адабиётларда комплекс (мажмуий) ҳуқуқий муносабатлар ҳақида ҳам гапирилади. Бундай муносабатлар узоқ давом этувчи, нисбатан турғун, мураккаб таркибли бўлиб, улардаги ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятлар кўп қирралилиги билан намоён бўлади. Ушбу турдаги муносабатларга эр-хотин ўртасидаги муносабатлар ёки корхона маъмурияти билан ходим ўртасидаги муносабатлар ва ҳоказо мисол бўла олади. Комплекс ҳуқуқий муносабатлар ўз татбиқи жараёнида бир неча одций ҳуқуқий муносабатларга бўлинади. Мажмуий ҳуқуқий муносабатлар уларнинг таркибига кирувчи оддий ҳуқуқий муносабатлардан ўзининг вужудга келтирувчи, ўзгартирувчи ва бекор қилувчи асосларига кўра фарқ қилади. 5) Ҳуқуқий муносабатлар умумий ва конкрет; мутлақ ва нисбий турларга ҳам бўлинади. Умумий ҳуқуқий муносабатлар деганда, аввало, фуқаро-ларнинг асосий ҳуқуқ, эркинлик ва мажбуриятларини мустаҳкамловчи конституциявий нормалар асосида вужудга ке-лувчи муносабатлар тушунилади. Фуқаролар қонунда назарда тутилган ваколатларга эга бўлгач, у ёки бошқа барча ҳуқуқ субъектлари билан ҳуқуқий алоқадорликда ҳисобланадилар. Башарти, мазкур ҳуқуқ ва эркинликлар амалга оширилса, конкрет ҳуқуқий муносабат вужудга 10

келади. Аниқ (конкрет) ҳуқуқий муносабатлар жиноят, фуқаролик, меҳнат, оила, солиқ, уй-жой ва бошқа кодекслар махсус қисмидаги моддалар қўлланиши асосида келиб чиқиши мумкин. Бунда қонунда мустаҳкамланган конкрет ҳуқуқнинг таъминланиши учун муайян субъект тегишли юридик мажбуриятни адо этади. Мутлақ ҳуқуқий муносабатларда бир тараф аниқ маълум бўлади - бу субъектив ҳуқуқ сохибидир. Қолган барча субъектлар мажбурият ўтовчи мақомида бўладилар, яъни ваколатли шахс томонидан, ўз субъектив ҳукукдарининг амалга оширишига монелик қилмасликлари лозим. Бундай ҳуқуқий муносабатга мулкчилик муносабатлари мисол бўлади. Нисбий ҳуқуқий муносабатларда барча иштирокчилар (тарафлар) аниқ белгиланган бўлади, яъни ҳуқуқ эгаси ҳам, мажбурият ўтувчи томон ҳам маълум бўлади. Масалан, сотувчи ва харидор, буюртмачи ва пудратчи, маъмурият раҳбари ва ходим. 1.2. Хуқуқий муносабатларнинг субъектлари 11

Ҳуқуқий муносабатларнинг мазмунини ташкил этувчи, уларнинг вужудга келиши учун зарур бўлган таркибий қисмлар мазкур муносабатларнинг унсурлари деб аталади. Булар ҳуқуқий муносабатларнинг субъекти, объекти, субъектив ҳуқуқ ва юридик мажбуриятлардир. Ҳуқуқий муносабат, ав-валамбор, инсонлар (инсонлар жамоаси) ўртасидаги алоқа, боғланиш, муносабатдир. Шу нуқтаи назардан ҳуқуқий муносабат ўз иштирокчиларига, тарафларига эга. Ҳар қандай муносабат икки ёки ундан ортиқ шахслар ўртасидаги боғланиш, мулоқот сифатида талқин этилади. Бинобарин, муайян субъектларнинг мавжуд бўлиши хуқуқий муносабатлар амалга ошишининг муқаррар шарти ҳисобланади. Ҳуқуқий муносабатлар субъектлари - ҳуқуқий нормалар туфайли муайян муносабатлар иштирокчиси ҳамда субъектив ҳуқуқ ва юридик мажбуриятлар эгаси бўлган инсонлар ёки ташкилотлардир. Таърифдан маълум бўлишича, ҳуқуқий муносабат субъектлари икки тоифага бўлинади: инсонлар ёки жисмоний шахслар ва ташкилотлар (жамоавий субъектлар). Жисмоний шахсларга тегишли давлатнинг фуқаролари, шу мамлакат ҳудудида турган хорижий давлат фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар киради. Хукуқнинг жамоавий субъектларига турли-туман давлат ва нодавлат идоралар ҳамда ташкилотлар, шунингдек давлатнинг ўзи ҳам киради. Жамоавий субъектлар сифатида баъзан ижтимоий бирликлар ҳам тушунилади: масалан, рефереқдум ёки сай-ловлар ўтказилган чогда - халқ ана шундай субъект хисобланади. Фуқаровий хуқуқцй муносабатларда жамоавий субъектлар юридик шахслар сифатида майдонга чиқадилар. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида жисмоний ва юридик шахслар таърифи берилган. Фуқаролар (жисмоний шахслар) деганда Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари, бошқа давлатларнинг фуқаролари, шунингдек фуқаролиги бўлмаган шахслар тушунилади. Қонун 12

барча фуқароларнинг ҳуқуқ ва бурчларга эга бўлиш қобилиятини (ҳуқуқий лаёқатини) тенг равишда эътироф этади. Кодекснинг 39-моддасида юридик шахс тушунчаси баён этилган. Унга мувофиқ, ўз мулкига, хўжалик юритишида ёки кундалик бошқарувида алоҳида мол-мулкка эга бўлган ҳамда ўз мажбуриятлари юзасидан ушбу мол-мулк билан жавоб берадиган, ўз номидан мулкий ёки шахсий номулкий ҳукукдарга эга бўла оладиган ва уларни амалга ошира оладиган, мажбуриятларни бажара оладиган, судда даъвогар ва жавобгар бўла оладиган ташкилот юридик шахс ҳисобланади. Юридик шахснинг ҳуқуқий лаёқати ва муомала лаёқати бир вақтда, яъни у тузилган пайтдан бошлаб вужудга келади ва уни тугатиш якунланган пайтдан эътиборан тугатилади. Юридик шахснинг махсус ҳуқуқ лаёқати унинг устави, низоми ёки қонун ҳужжатлари билан белгиланади. Юридик шахслар мулкдор ёки у вакил қилган шахс томонидан ёхуд вако-латли органнинг фармойиши асосвда, шунингдек қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда ташкил этилади. Юридик шахслар - давлат, давлат идоралари, жамоат ва ширкат ташкилотлари, хўжалик бирлашмаларидир. Юридик шахсни тугатиш асослари ва тартиби Фуқаролик кодексининг 53-55- моддаларида мустаҳкамланган. Давлат идоралари ва нодавлат ташкилотлар хуйидаги ҳолларда ҳуқуқий муносабатларнинг соҳиби бўладилар: а) ўзларининг ҳокимият ёки қонунда белгиланган ваколатларини амалга ошириш орқали; б) жамият ва давлатнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида (фаолиятида) иштирок этиш орқали; в) хўжалик ва мулкий муносабат билан боғлиқ фаолиятни амалга ошириш орқали. 13

Давлатнинг ўзи тўлиғича ҳуқуқ соҳиби бўлиш ҳолатлари ҳам мавжуд. Масалан, халқаро-ҳуқуқий муносабатларда -яъни, хорижий давлатлар билан мулоқотга киришганда; давлат - ҳуқуқий муносабатларда, - яъни, федерация билан унинг субъектлари ўртасида алоқадар амалга ошганда ёки давлат фуқаролигига қабул қилишда ёхуд давлат ўз фуқаросига фахрий унвонлар берганда ва ҳоказо; фуқаровий-ҳуқуқий муносабатларда, - яъни, давлат мулки билан боғлиқ муносабатларда, ижтимоий характердаги тарихий, миллий, илмий, маданий ва моддий бойликлар-га давлат меросхўр (ворис) бўлган ҳолларда; жиноий-ҳуқуқий муносабатларда, - яъни, жиноий иш бўйича ҳукм ёки фуқаролик иши бўйича ҳал қилув қарори давлат номидан эълон қилинади. Давлат иштирок этадиган мулкий муносабатлар давлат мулки, ташқи савдо, кредит, бож ва қарз масалаларида вужудга келади. Муайян ҳолларда давлат ягона ҳуқуқ субъекти сифатида майдонга чиқади. Масалан, Конституция ва амалдаги қонунларга мувофиқ, Ўзбекистонда ер, ер ости бойликларига, сув ва ўрмонга, темир йўлга, ҳаво ва сув транспортига, алоқа воситаларига эгалик қилиш ҳуқуқи фақат давлатга тегишлидир. Ўзбекистон Республикаси - халқаро ҳуқуқий муносабатлар субъекти, яъни маълум ҳуқуқ ва мажбуриятлар эгасидир. Ҳуқуқий муносабатнинг субъекти бўлиш учун ташкилот ёки жисмоний шахс ҳуқуқдорлик мақомига эга бўлиши ло-зим. Фақат ҳуқуқдор, яъни ҳуқуқий лаёқат ва муомала лаёқа-тига эга бўлган жисмоний ва юридик шахслар ҳуқуқий муносабат иштирокчиси деб тан олинади. Ҳуқуқдорлик - ҳуқуқ соҳиби бўлиш, ҳуқуқий алоқалар иштирокчиси бўлиш қобилиятидир. Хуқуқий лаёқат - шахснинг ҳуқуқ нормаларига муво-фиқ субъектив ҳуқуқ ва юридик мажбуриятларга эга бўла олиш қобилиятидир. Бошқача айтганда, ҳуқуқий лаёқат жисмоний ва юридик шахсларнинг субъектив ҳуқуқ ва субъектив мажбуриятларга эга бўлиш имконияти, қонунда кўзда тутилган 14

турли аниқ муносабатларга киришиш қобилиятидир. Инсонларда ҳуқуқий лаёқат улар тугалган пайтда пайдо бўлиб, то вафот этгунича мавжуд бўлади. Ҳуқуқ нормалари ҳуқуқий муносабат субъектларининг улар ҳуқуқий лаёқатига мос тарздаги ҳаракатланиш мезони ва чегарасини белгилайди. Ҳуқуқий муомала лаёқати жисмоний ва юридик шахснинг ўзига тегишли ҳуқуқини ўзи бевосита амалга ошириш қобилиятини англатади. Муомала лаёқати қонунда белгиланган шахслар томонидан ўз ҳаракатлари билан субъектив хуқуқ ва юридик мажбуриятларга эга бўлиш қобилиятидир. Муомала лаёқатининг мазмуни, кўлами ва рўёбга чиқарилиш шартлари ҳуқуқ нормалари билан белгиланади. Демократик жамиятда ҳуқуқ лаёқати ва муомала лаёқати уни чиндан ҳам амалга ошириш имкониятлари билан таъминланади. Умумий қоидага кўра, барча фуқаролар ҳуқуқ лаёқатига эга ҳисобланадилар. Бироқ, ҳар бир фуқаро ҳам муомала лаёқатига эга бўлавермайди. Хусусан, Ўзбекистонда муомала лаёқати балоғат чоги, вояга етиш кунидан бош-лаб юзага чиқади. Айрим ҳуқуқ тармоқ (соҳа)ларида ҳуқуқ лаёқати ва муомала лаёқати бир вақтда пайдо бўлади. Масалан, давлат ҳуқуқи соҳасида асосий ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлиш ўн саккиз ёшдан бошланади. Меҳнат-ҳуқуқий муносабатларда ҳуқуқ ва муомала лаёқати 16 ёшдан, никоҳ-оила ҳуқуқий муносабатларида 18 ёшдан (Ўзбекистон Республикаси Оила кодексига кўра аёллар 17 ёшдан) қатнаша оладилар. Жиноий-ҳуқуқий муносабатларда жиноий жавобгарликка тортилиш 16 ёшдан, айрим жиноятларда ҳуқуқ ва муомала лаёқати ҳатто 13 ёшдан пайдо бўлади. Фуқаролик қонунчилиги меъёрлари билан тартибга солинадиган муносабатларда ҳуқуқ лаёқати ва муомала лаёқати ҳар доим ҳам бирга (бир вақтда) вужудга келмайди. Фуқароларнинг ўз ҳаракатлари билан фуқаролик ҳуқуқларига эга бўлиш ва уни амалга ошириш, ўзи учун фуқаролик 15

мажбуриятларини вужудга келтириш ва уларни бажариш лаёқати (муомала лаёқати) у вояга етгач, яъни ўн саккиз ёшга тўлгач тўла ҳажмда вужудга келади. Айни вақтда, таъкидлаш лозимки, вояга етгунга қадар қонуний асосда никохдан ўтган фуқаро никоҳдан ўтган вақтдан эътиборан тўла муомала лаёқатига эга бўлади (Фуқаролик кодексининг 22-моддаси). Шунингдек, ушбу қонунда ўн тўрт ёшдан ўн саккиз ёшгача ва ўн тўрт ёшга тўлмаган вояга етмаганларнинг муомала лаёқати кўлами белгиланган (27 ва 29-моддалар). Ҳуқуқий муносабат субъекти ўз хатти-ҳаракати, ножўя хулқ-атвори ва ҳуқуқбузарлиги оқибати учун, шунингдек етказилган зарар учун жавобгарлик ўтай олиш қобилиятига ҳам эга бўлиши лозим. Гап деликт лаёқати ҳақида бормокда. «Деликт» лотинча йеИсШт иборасидан олинган бўлиб, со-дир этилган ҳуқуқ бузилиши, жиноят учун жавоб бера олиш лаёқатини англатади 7 . Мазкур лаёқат соҳиби ҳисобланаёт-ган шахс акди расо, руҳий жиҳатдан соглом бўлиши ва ўз хатти-ҳаракатлари оқибати учун тўла жавобгарликни адо этишга лаёқатли, қодир бўлиши лозим. Ҳуқуқдорлик тушунчаси таркибида ҳуқуқий лаёқат муҳим белгаловчи ўринни эгаллайди. Муомала лаёқати билан деликт лаёқати эса ундан келиб чиқади. Зеро, шахс ҳуқуқ лаёқатига эга бўлмаса, ҳуқуқни амалга оширишга оид ҳаракат ёки у билан боғлиқ жавобгарлик ҳақида гап ҳам бўлиши мумкин эмас. II БОБ. СУБЪЕКТИВ ҲУҚУҚ 2.1. Субъектив ҳуқуқ ва юридик мажбуриятлар 7 «Деликт» лотинча йеИсШт иборасидан олинган бўлиб, со-дир этилган ҳуқуқ бузилиши, жиноят учун жавоб бера олиш лаёқатини англатади7-15 Сабуров Н. Махмуд Нажимов Давлат ва хукук назарияси Тошкент 2009 й 16

Ҳуқуқий муносабат унинг иштирокчиларида ўзаро субъектив ҳуқуқ ва мажбуриятлар мавжуд бўлиши билан тавсифланади. Субъектив ҳуқуқ ва юридик мажбуриятлар ҳуқуқий муносабатларнинг мазмун-моҳиятини ташкил этади. Зеро, уларни ўзаро' богликликда тахдил этиш орқали ҳуқуқий муносабатнинг табиати, мақсади ва йўналиши хусусида тасаввур ҳосил қилиш мумкин. Субъектив ҳуқуқ - ҳуқуқдор (ваколатли) шахснинг ҳуқуқ нормалари доирасида ҳамда конкрет юридик фактлар асосида вужудга келувчи хатти- ҳаракати, феъл-атворининг меъёридир. Шунингдек, субъектив ҳуқуқ - ҳуқуқий муносабат иштирокчиларининг тегишли ҳуқуқ нормасига асосан унда кўзда тутилган ҳаракатни содир қилишга ҳакли эканини ёки улардан маълум харакатларни амалга оширилишини талаб қилиш ваколатига эга экашшкларини бил-диради. Субъектив ҳуқуқнинг мазмунини акс эттирувчи жиҳат ҳуқуқий ваколат ҳисобланиб, у уч хил бўлади: а) ўз хатти-ҳаракатларини амалга ошириш юзасидан бўлган ҳуқуқий ваколатлар. Бунга мисол: мулқцор ўзига тегишли бўлган мулкка нисбатан эгалик қилиш, фойдаланиш ва тасарруф этиш ҳуқуқларига эга эканлигидир (булар мулк ҳуқуқини ташкил этувчи жиҳатлар ҳисобланади); ўз ҳаракатларини содир этиш ҳуқуқи ҳуқуқ нормалари ёки бошқа шахсларнинг субъектив ҳуқуқлари билан чекланиши мумкин; б) ўзгаларнинг хатти-ҳаракатига бўлган ҳуқуқий ваколат. Бунда субъектив ҳуқуқ жавобгар шахс томонидан муайян ҳаракатлар содир этилган тақцирдагина амалга ошади. Масалан, қарз шартномаси бўйича пулни қайтаришни талаб этиш ҳуқуқи; в) талаб тарзидаги ҳуқуқий ваколат. Бу ваколатли давлат идорасига мурожаат этиб, муайян мажбуриятнинг бажарилишини талаб этиш 17

имкониятидир. Масалан, судга мурожаат этиб, алимент тўланишини талаб қилиш ҳуқуқи. Шундай қилиб, субъектив ҳуқуқнинг амалга ошиши ҳуқуқий ваколат эгаси бўлган шахснинг ихтиёри, истаги ва иродасига боғликдир. Субъектив ҳуқуқ ҳамиша эркинлик (озодлик) билан узвий талқин этилади. У - эркинлик меъёри. Мабодо, эркинликнинг бу меъёри нолга тенг бўлса, ҳар қандай муносабат ўзининг ҳуқуқий табиатини йўқотади 8 . Башарти, субъектив ҳуқуқ ўзга шахс ёки ташкилот томонидан бузилса, ҳуқуқий ваколат соҳибида завол топган ҳуқуқини муҳофаза этилишини талаб қилиб, мурожаат этиш имконияти пайдо бўлади. Мазкур вазиятда давлатнинг қўрикловчи механизми ҳаракатга келтирилади. Юридик мажбурият - ҳуқуқий муносабат иштирокчиларининг тегишли ҳуқуқий нормага асосан ўзларининг бурчи (мажбурияти) бўлган ҳаракатни амалга оширишлари ёки муайян ҳаракатни содир этишдан ўзларини тийишларидир. Шахс юридик мажбуриятларни ўташ туфайли ҳуқуқий муносабат иккинчи иштирокчисининг субъектив ҳуқуқи амалга ошишини таъминлайди. Агар ҳуқуқимизга муқобил турувчи мажбурият ўтовчи шахс бўлмаса, агар у субъект қонун талаб этган хатти-ҳаракатларни содир этмаса (ёки бирон-бир ҳаракатдан ўзини тиймаса), бизнинг ҳуқуқимиз қуруқ гапдан бошқа нарса бўлмай қолади. Юридик мажбурият қонунга мувофиқ талаб этиладиган, бажарилиши лозим бўлган хулқ-атвор, хатти-ҳаракатдир. Агар субъектив ҳуқуқдан фойдаланиш ихтиёрий бўлиб, ундан фойдаланмаслик ҳам мумкин бўлса, юридик мажбуриятни бажармаслик мумкин эмас. Субъектив юридик мажбурият қуйидагиларда ифодаланади: 8 Каримов И.А. Ўзбекистон: бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т., «Ўзбекистон», 1993, 67-89-бетлар. 4. ВенгеровА.Б. Теория государства и праеа. - М.: «Юрист», 1995, 17-бет. 18

• тақиқланган хатти-ҳаракатларни содир этишдан тийилиш (бунда мажбурият ўтовчи шахс пассив бўлиб, субъектив ҳуқуқ амалга ошишига халал бермайди); • муайян хатти-ҳаракатларни содир этиш (бунда мажбурият ўтовчи шахсдан фаол ҳаракат қилиш талаб этилади, токи ҳуқуқий муносабат бошқа иштирокчисининг субъектив ҳуқуқи рўёбга чиқиши учун шароит яратилсин). Юридик мажбуриятни бажармаслик оқибатида юридик жавобгарлик келиб чиқади. Юридик мажбуриятни бажармаган шахсга нисбатан давлат мажбурлов чорасини қўллайди, яъни жазога дучор этади. Шундай қилиб, субъектив ҳуқуқ ва юридик мажбурият ўзаро чамбарчас боғлиқцир. Ҳуқуқ мажбуриятсиз мавжуд бўлмайди. Ва аксинча, бирон-бир ҳуқуққа мутаносиб келмайдиган мажбурият бўлмайди. Айнан бир фактик хулқ-атвор, хатти-ҳаракат бир вақтнинг ўзида бир томон учун ҳуқуқ, иккинчи томон учун мажбурият ҳисобланади. Масалан, иш вақ-тидан ташқари ишлаганлик туфайли оширилган ҳақ тўлаш -маъмурият учун мажбурият; ходим учун - ҳуқуқдир. 19

2.2. Ҳуқуқий муносабатнинг объекти Ҳуқуқий муносабатлар таркибий тузилишининг зарурий қисмларидан бири - уларнинг объектидир. «Объект» - лотинча сўз бўлиб, мавзу деган маънони англатади. Ҳар қандай ҳуқуқий муносабат унинг замирида ётган ҳаётий ҳодиса-ларни, нарса ва жараёнларни тартибга солишга қаратилган муайян вазифани ўтайди. Шу боис, объектсиз, яъни ҳеч нарсага қаратилмаган, ҳеч нарсага таъсир кўрсатмайдиган ҳуқуқий муносабатлар бўлмайди. Ҳуқуқий муносабатда иштирок этаётган субъектларнинг диққат- эътибори, манфаати, хатти-ҳаракати қаратилган реал неъмат, нарса, жараён, ҳаракатлар (уларга эришиш, фойда-ланиш ва уларни муҳофаза этиш) ҳуқуқий муносабатнинг объекти деб аталади. Масалан, уй-жой олди-сотди шартномавий муносабатининг объектини уй-жой ташкил этади; одам ўлдириш жиноятининг объекти - инсоннинг ҳаёти; бировни ҳақорат қилиш фуқаровий, маъмурий ва жиноий жавобгарлик келтириб чиқариши мумкин. Бу ҳуқуқий муносабатлар объектини шахснинг шаъни, қадр-қиммати, обрў- эътибори ташкил этади. Ҳуқуқий муносабатларнинг объекти ҳаёт ҳодисалари ва ижтимоий воқеликлар каби турли-тумандир. Уларни куйидагича таснифлаш мумкин: 1) Моддий олам неъматлари. Уларга буюмлар, ашёлар киради. Юридик маънода буюмлар - табиат неъматлари ва меҳнат фаолияти жараёнида яратилган нарсалар бўлиб, улар хусусида ҳуқуқий муносабатлар келиб чиқади. Буюм (ашё)лар тоифасига: ишлаб чиқариш қурол-воситалари, истеъмол моллари, пул, қимматли қоғозлар, моддий маҳсулотлар йа бошқалар киради. Масалан, моддий олам неъматлари объект бўлувчи ҳуқуқий муносабатларга олди-сотди, маҳсулот айирбошлаш, ҳадя, мерос каби муносабатлар киритилади. 20

2) Маънавий ижод маҳсулотлари. Бу интеллектуал-ақлий фаолият натижасидир. Унга маданият, санъат, тасви-рий ижод, кино, адабиёт асарлари ва бошқалар киради. Интеллектуал-ақлий ижод маҳсуллари юзасидан ҳам турли-туман ҳуқуқий муносабатлар келиб чиқади. Санъат ва адабиёт асарларини яратган шахс муаллифлик ҳуқуқига даъ гар бўлади. Музейга, кўргазмага, шеърият кечасига борган кимсаларда ана шу ижод маҳсулотларига қизиқиш пайдо бўлади. Бу манфаатнинг объекти – маънавий бойликлардир. Ижод маҳсулотлари олди-сотди, ҳадя, ижара, фойдаланиш каби ҳуқуқий муносабатларнинг объекти бўлиши мумкин. Хуқуқий муносабатлар таркиби 3) Ҳуқуқий муносабатлар иштирокчиликнинг хулқ-атвори ва унинг натижалари. Инсон фаолияти, хулқ-атвори ҳуқуқий муносабатлар воситасида тартибга солинувчи объект сифатида майдонга чиқди. Аксарият ҳолларда мажбурият ўтовчи субъективнинг хулқ-атвори ҳуқуқий муносабат объекти бўлади. Масалан, Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик 21

тўғрисидаги кодексига мувофиқ, ички ишлар идоралари жазони ўтаб қайтган шахслар устидан маъмурий назорат ўрнатади ва амалга оширади. Бунда назорат остида бўлувчи шахснинг фаолияти, юриш-туриши, хулқ-атвори милиция билан жазо ўтаб чиққан шахс ўртасидаги ҳуқуқий муносабатнинг объекти бўлади. Хулқ-атворнинг натижаси деганда, у ёки бу ҳаракат ёҳуд ҳаракатсизлик келтириб чиқарадиган оқибат тушунилади. Кўпгни ҳуқуқий муносабатлар муайян оқибатга эришиш учун ўрнатилади ва амалга оширилади. Бу ҳолтда хулқ-атвор эмас, балки унинг натижаси ҳуқуқий муносабатнинг объекти саналади. Масалан, юк ташиш шартномаси асосида келиб чиқувчи ҳуқуқий муносабатни олайлик. Бунда ҳуқуқдор шахсни (юк қабул қилиб олувчи томонни) мажбурият ўтовчи шахснинг қандай хатти-ҳарактлар содир этиши қизиқтирмайди. Балки унинг ҳаракатлари натижаси, яъни юкни муайян муддатда белгиланган. Жойга етказиб бериши қизиқтиради. 4) Шахсий номулкий неъматлар. Ҳуқуқий муносабатнинг шахси номулкий объекти деганда, номоддий неъматлар, инсоннинг бевосита шахсият билан боғлик нарсалар тушунилади. Булар – инсоннинг ҳаёти, қадр- қиммати, шаъни, соғлиғи кабилар. Инсоннинг ҳаётдан маҳрум этиш жиноядир. Деярли барча давлатларда жиноят қонунчилигида инсон ҳаётига тажовуз қилиш жиноий жавобгарликка сабаб бўлади. Шунингдек инсоннинг ҳаёти, соғлиғи, шаъни, обрў-эътибори, қадр-қиммати фуқаролик, маъмурий, никоҳ ва оила ҳамда бошқа қонунчилик соҳалари томонидан муҳофаза этилади. 2.3. Юридик фактлар Барча ижтимоий ҳаёт ҳодисалари сингари ҳуқуқий муносабатлар ҳам диалектик қонуниятларга итоат этади. Инсонлар ўртасидаги алоқаларнинг 22

юридик шакли бўлмиш ҳуқуқий муносабатлар пайдо бўлиб, ўзгариб, барҳам топиб туради. Ҳуқуқий муносабатлар юридик нормалар асосида келиб чиқади. Бироқ ҳуқуқий нормалар ўз-ўзидан, бевосита ҳуқуқий муносабатларни пайдо қилмайди. Нормалар фақатгина ҳуқуқий муносабатлар вужудга келишининг шартларини, ҳолатларини ва мезонларини белгалаб беради. Ҳуқуқий муносабатларнинг мавжуд бўлиши юридик фактлар, деб аталувчи муайян ҳаётий ҳодисалар билан боғлиқ. Юридик фактлар ҳуқуқий муносабатларнинг зарурий шарти, конкрет талаби сифатида майдонга чиқади. Хўш, юридик факт дегани қандай ҳодиса? Турмушдаги барча воқеликлар мана шундай ҳодисалар ҳисоблана олади-ми? Чамаси, йўқ. Ҳаётда турли-туман фактлар, ҳолатлар, шарт-шароитлар бор. Аммо уларнинг ҳаммаси ҳам юридик факт мақомига эга бўлавермайди. Муайян ҳодиса ва ҳолатларни юридик факт, деб эътироф этиш давлатнинг хоҳиш-иродасига боғлиқ. Юридик факт ҳуқуқий муносабатни келтириб чиқаради, томонларда ҳуқуқ ва мажбурият туғдиради. Ҳуқуқий нормалар таъсирида у ёки бу ҳаётий ҳолатлар юридик фактга айланади. Демак, юридик фактлар - ҳуқуқий нормалар асосида ҳуқуқий муносабатларни вужудга келтирувчи, ўзгартирувчи ва барҳам топтирувчи ҳаётий ҳодисалардир. Юридик фактлар ҳуқуқий тизимда, ҳуқуқий тартибга солиш механизмида муҳим роль ўйнайди ва катта аҳамият касб этади. Улар ҳуқуқий норма билан конкрет ҳуқуқий муносабат ўртасидаги боғловчи бўгиндир. Юридик фактлар ҳуқуқий нормалар ва ҳуқуқдорлик (ҳуқуқ субъекти), субъектив ҳуқуқ ва юридик мажбурият билан муштаракликда ҳуқуқий муносабатларнинг зарурий шарти ҳисобланади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 41-моддасига мувофиқ, ҳар ким билим 23

олиш ҳуқуқига эга. Фуқаронинг олий ўқув юртига кириб ўқиш ҳуқуқи амалга ошиши учун у балоғат ёшига етганлик ҳамда муомала лаёқатига эгаликдан ташқари тегашли юридик факт мавжуд бўлиши лозим. Бу юридик факт - кириш имтиҳонларини муваффақиятли топшириш ва буйруқ би-лан ўқув муассасасига қабул қилинишдир. Ана шундагина талаба билан ўқув юрти маъмурияти ўртасида ҳуқуқий муносабат келиб чиқади. Юридик фактлар ҳуқуқ нормаларида назарда тутилади, мустаҳкамланади. Айтайлик, никоҳни ФХДЁ (ЗАГС) идораларида рўйхатдан ўтказиш факти юридик фактдир, чунки бу ҳолат Фуқаролик кодекси ва Оила кодексида мустаҳкамланган. Айни вақтда, масжидда ҳам никоҳ ўқитиш фактлари (урф-одати) мавжуд. Бироқ, бу факт қонунда назарда тутилмаган. Шу боис у юридик факт бўла олмайди. Юридик фактлар хилма-хилдир, улар моҳиятан бир неча турларга бўлинади. 1) Юридик фактлар улар келтириб чиқарадиган ҳуқуқий оқибатларга қараб: ҳуқуқни яратувчи, ҳуқуқни ўзгартирувчи ва ҳуқуқни бекор қилувчи фактларга бўлинади. Айни бир юридик ҳодиса бир вақтнинг ўзида ҳам ҳуқуқ яратувчидам ҳуқуқни ўзгартирувчи, ҳам ҳуқуқни бекор қилувчи факт бўлиши мумкин. Масалан, инсоннинг ўлими факти мерос ҳуқуқий муносабатларининг келиб чиқишига сабаб бўла олади, ҳуқуқий муносабат иштирокчилари таркиби ўзгаришига олиб келади (яъни, ўлган шахс бу муносабатдан чиқиб кетади), мавжуд қатор (оилавий, меҳнат, нафақа) ҳуқуқий муносабатларнинг барҳам топишига асос бўлади. 2) Юридик фактлар иродани ифодалашига қараб, икки асосий гуруҳга: юридик ҳодисалар ва юридик ҳаракатларга бўлинади. 24

Ҳодисалар - табиат ва жамиятдаги шундай фактларки, уларнинг юз бериши кишиларнинг эрку иродасига, онгига ва эҳтиёжига боғлиқ эмас. Масалан, ер қимирлаши, бола туғилиши, инсоннинг вафот этиши, ёнгин, сел каби табиий офатлар ва бошқалар. Мазкур ҳодисалар ҳуқуқ билан тартибга солинувчи ижтимоий муносабатларга муайян таъсир кўрсатиши мумкин. Шу сабабдан улар юридик фактлар, деб тан олинади. Одатда, ҳодисалар ҳуқуқий муносабатнинг объектига таъсир этади. Масалан, ёнгин туфайли уй-жойига зарар етган шахс билан тегишли давлат идоралари, жумладан, суғурта идоралари ўртасида ҳуқуқий муносабат келиб чиқади. Ҳаракатлар - ҳуқуқий муносабат иштирокчилар иродаси билан боғлиқ фактлар. Улар бир неча турга ажралади: ҳуқуққа мувофиқ ва ҳуқуққа хилоф характалра. Амалдаги қонун нормалари асосида вужудга келадиган ҳамда шу нормалар билан тартибга солинадиган ҳаракатлар ҳуқуқий (ҳуқуққа мувофиқ) ҳаракатлар, деб аталади. Ҳуқуқий нормалар талабларига зид, уларни бузувчи ҳаракатлар ҳуқуққа хилоф (ғайриқонуний) ҳаракатлар ҳисобланади. Ҳуқуққа зид бўлган ҳаракатлар ўз мазмуни ва характерига қараб жиноий, маъмурий, фуқаролик ва интизомий ҳуқуқий бўлмаган ҳаракатларга бўлинади. Ҳуқуқий бўлмаган ҳаракат қонунга биноан юридик жавобгарликни келтириб чиқаради. Масалан, жиноят содир қилганлик учун жиноий жавобгарлик келиб чиқади. Ҳуқуққа мувофиқ ҳаракатлар ўз навбатида икки турга бўлинади: · юридик актлар; · юридик хатти-ҳаракат. Юридик актларда ҳуқуққа мувофиқ ҳаракатлар муайян ҳуқуқий оқибатларни вужудга келтиришини назарда тутиб, содир этилади. Бундай 25

ҳаракатларда ҳуқуқ ва мажбуриятларни вужудга келтириш, ўзгартириш ва барҳам топтиришга онгли равишда қаратилган хоҳиш ифодаланди. Масалан, фуқаролик ҳуқуқий битимлари, маъмурий актлар шундай актлар сирасига киради. Юридик хатти-ҳаракталар кишилар томонидан ҳуқуқий оқибатларга олиб келишини атайин кўзда тутмаган ҳолда содир этилади, бироқ бундай оқибатлар қонунда назарда тутилганлиги туфайли келиб чиқади. Масалан, ижодкор илмий ёки бадиий асар яратди, дейлик. Бунда ижодкор ҳуқуқий оқибатлар вужудга келтиришни истагани ёки истамаганидан қатъи назар, қонун муаллифлик ҳуқуқий муносабатлари пайдо бўлишини шарт қилиб қўйган. Демак, ижод маҳсулининг яратилиши – юридик фактдир. Юридик актларнинг энг муҳим хусусияти шундан иборатки, уларда юридик аҳамиятга молик асосий шарт – юридик оқибатларни кўзлаб ўзича иш кўришдир. 26

Шундай қилиб, юридик фактлар ҳуқуқий муносабатлар ўрнатишнинг муҳим воситаси бўлиб хизмат қилади. Улар, одатда, ҳуқуқий муносабат субъектларининг манфаатларига мос келади. Юқоридаги тахлилларга якун ясаб, қуйидаги хулосаларни чиқариш мумкин: 1. Ҳуқуқий муносабатлар - ижтимоий муносабатларнинг алоҳида тури бўлиб, улар устқурманинг таркибий қисми сифатида иқтисодий тизим, ишлаб чиқариш муносабатлари замирида вужудга келади ва такомиллашиб боради; 2. Ҳуқуқий муносабатлар, ўз навбатида, жамият ҳаётига, ишлаб чиқариш жараёнига ижобий ёки салбий таъсир кўрсатиши мумкин; 3. Ҳуқуқий муносабатлар ҳуқуқ нормалари асосида пайдо бўлади (ўзгаради ёки барҳам топади) ҳамда ўз табиатига кўра иродавий характерга эга бўлади; 4. Фақат ҳуқуқий нормаларгана ижтимоий муносабатларга қонуний шакл бахш эта олади; 5. Ҳуқуқий муносабатлар - давлатли жамиятга хос ҳодиса. Улар давлат сиёсати, хоҳиш-иродаси билан чамбарчас боғликдир. Ҳуқуқ воситасида давлат ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солади; зарур ҳолларда ҳуқуқий муносабатларни рўёбга чиқариш, муҳофаза этиш учун давлатнинг мажбурлаш кучи ишга солинади; 6. Демократик жамиятда ҳуқуқий муносаблатар, асосан, ихтиёрий, онгли равишда амалга оширилади. Бироқ шундай бўлсада, ҳуқуқий муносабатлар доимо давлатнинг мададига (зўрлик кучига) таянади; 7. Ҳуқуқий муносабатлар қуйидаги тўрт унсурли таркибий тузилишга эга: ҳуқуқий муносабат субъекти, унинг объекти, ҳуқуқдорлик, юридик мажбурият. 27

$8. Ҳуқуқий муносабатлар вужудга келтириладиган, ўзгартирадиган (ривожлантирадиган) ёки барҳам топтирадиган ҳаётий ҳодисалар (шунингдек, табиат ҳодисалари) юридик фактлар ҳисобланади (чизмага қаралсин); 9. Юридик фактлар ҳаётда ҳуқуқдан алоҳида, мустақил ҳолда бўлиб, давлат хоҳиш-иродаси туфайлигина ҳуқуқий маънога эга бўлади; 10. Ҳуқуқий муносабатлар объектив ва субъектив ҳуқуқни амалга оширишнинг алоҳида шаклидир. ХУЛОСА Хулоса қилиб айтганда менинг фикримча хуқуқий муносабатлар фуқороларнинг жамиятда қонун ва қоидаларни яъни конституциядаги барча қонунларни онгига сингдириш орқали жамоат бирлашмалари, давлат идоралари ва бошқа юқоридаги шахслар ўртасидаги турли туман алоқаларни тартибга солиш билан жамиятда жуқоролар, давлат идоралари ўртасидаги қонунларни мусташхкамлаб ва жамиятда қонун уствопрлигини қарор топтиришга шунингдек инсон жамоат ва давлат манфаатларини фуқароларнинг қонун олдида тенглигини хуқуқий жихатдан уй\ унлаштиришга бевосита хизмат қилади. Қисқа қилиб айтганда хуқуқий муносабат жамиятда барча давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг хамда хуқуқий муносабат хуқуқий нормалар асосида ижтимолий муносабатларни хам тартибга солади. 28$

Шундай қилиб, субъектив ҳуқуқ ва юридик мажбурият ўзаро чамбарчас боғлиқцир. Ҳуқуқ мажбуриятсиз мавжуд бўлмайди. Ва аксинча, бирон-бир ҳуқуққа мутаносиб келмайдиган мажбурият бўлмайди. Айнан бир фактик хулқ-атвор, хатти-ҳаракат бир вақтнинг ўзида бир томон учун ҳуқуқ, иккинчи томон учун мажбурият ҳисобланади. Ҳуқуқий муносабатларни тавсифлаганда ҳамиша эътибор бериладиган муҳим сифатлардан бири уларнинг мафкуравий табиатидир. Мафкуравийликни собиқ тоталитар тузумдаги синфийлик билан аралаштириб юбормаслик лозим. Тўғри, мафкура синфий интилиш ва манфаатларни акс эттириши мумкин. Бироқ, бу ҳол улар айнан битта ҳодиса, деган хулосани бермайди. Ўз моҳиятига кўра, мафкура ижтимоий-сиёсий ҳаётга оид турли қарашлар, назариялар тизимидир. Масалан, эркин бозор ва тадбиркорлик муносабатларига ўтиш - мафкурадир; давлат ва жамиятнинг динга муносабати ҳам мафкура; аҳолининг кам таъминланган қатлам-ларини ижтимоий ҳимоя қилиш ҳам мафкура ва ҳоказо. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙҲАТИ: I. РАҲБАРИЙ АДАБИЁТЛАР: 1. Каримов И.А.. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-том, Т., «Ўзбекистон», 1996, 19-20-бетлар. 2. Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. 4-том, Т., «Ўзбекистон», 1998, 181- 182-бетлар. 3. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. 2-том, Т., “Ўзбекистон”, 1996, 260-бет. 4. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби. 5-том. Т., «Ўзбекистон», 1996, 119-бет. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон: бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т., «Ўзбекистон», 1993, 67-89-бетлар. 6. Каримов И.А. Истиқлол ва маьнавият. -Т., «Ўзбекистон», 1994, 58-бет. 7. Каримоа И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. 2-том. Т. «Ўзбекистон». 1996, 260-бет. 8. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. » I-том., «Ўзбекистон 203-бет 9. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукоролик жамиятини ривожлантириш консепсияси. - 29

Тошкент: Ўзбекистон, 2010. II. ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ НОРМАТИВ ҲУҚУҚИЙ ҲУЖЖАТЛАРИ: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: Ўзбекистон, 2003 . 40 б. 2. Ўзбекистон Республикаси Кодекслари. Т.: Адолат, 2010 770 б III. АСОСИЙ АДАБИЁТЛАР: 1. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Масъул муҳаррирлар Ҳ.Б.Бобоев, Ҳ.Т.Одилқориев -Т.: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи, 2000.- . 2. Davlat va huquq nazariyasi. Mas’ul muharrirlar: H.B.Boboyev, H.T.Odilqoriyev. – T.: TDYI, 2005. 3. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. I-жилд. Давлат назарияси. -Т.: Адолат, 2001. –336 б. 4. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. II-жилд. Ҳуқуқ назарияси. -Т.: Адолат, 2001. –560 б. 30

IV. ҚЎШИМЧА АДАБИЁТЛАР: 1. Нажимов М., Сайдуллаев Ш. Давлат функциялари: Ўқув қўлланма – Т.:ТДЮИ, 2004. -37 б. 2. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Масъул муҳаррирлар Ҳ.Б.Бобоев, Ҳ.Т.Одилқориев. -Т.: Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси, 2000. –528 б. 3. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. / Масъул муҳаррирлар: А.А.Аъзамхўжаев ва Ш.З.Ўразаев. –Т.:Ўқитувчи, 1982. -28 8 б. 4. Исломов З. Общество. Государство. Право.–Т.:Адолат, 2001. -696 с. 5. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ : умумназарий масалалар. (Давлат назарияси). –Т. : Адолат, 2000. –272 б. 6. Исломов З.М. Фуқаролик жамияти : кеча, бугун, эртага. –Т.: ТДЮИ, 2002, -87 б. 7. Исламов З.М. Проблемы власти: ее понимание, назначение, социальная ценность.-Т.: ТГЮИ, 2003. –244 с V. ИНТЕРНЕТ САҲИФАЛАРИ: 1. http://www.lex.uz 2. http://www.gov.uz 3. http :// www . press - service . uz 4. http://www.pravo.uz 31

O'xshashlar

Қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот

Ҳуқуқий давлат тушунчаси ва тарифи

Диний ва анъанавий ҳуқуқий оилалар

Ҳуқуқий хулқ тушунчаси ва асосий турлари

Huquqiy munosabatlar