Ҳуқуқий давлат тушунчаси ва тарифи - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Ҳуқуқий давлат тушунчаси ва тарифи

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53.265625 KB

Ko'chirib olish

МУНДАРИЖА КИРИШ ................................................................................................................. . 2 I БОБ. ҲУҚУҚИЙ ДАВЛАТ ТУШУНЧАСИ ВА ТАЪРИ ФИ 1. 1 Демократик хуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти тўғрисидаги қарашларнинг шаклланиши………………. 4 1. 2 Нодавлат нотижорат ташкилотларини химоя қилишнинг давлат кафолатлари ва уларни қўллаб- қувватлаш масалалари……………………………………. 11 II БОБ. ХУҚУҚИЙ ДЕМОКРАТИК ДАВЛАТ ҚУРИШ ВА ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ 2. 1 Хуқуқий демократик давлат қуриш ва фуқаролик жамиятини шакллантириш ва жамият бошқарувида жамоатчилик назоратининг ахамияти… …………….. 15 2. 2 Хуқуқий демократик давлат қуриш ва фуқаролик жамиятини шакллантиришга оид қарашла……………. 23 ХУЛОСА ............................................................................................................... . 25 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙҲАТИ ............................ 27 1

Кириш Бугун том маънода тарихий даврда яшаяпмиз. Истиқлол барчамизга озод ва эркин яшаш бахтини, дунёнинг чинакам хайратига сабаб бўлган миллий қадриятларимиз ва маданиятимизнинг янгича йўсинда шакллантириш имконини берди. Истиқлол йилларининг дастлабки кунлариданоқ Президентимиз томонидан хуқуқий демократик давлат ва адолатли фуқаролик жамиятини барпо этиш бош концепциямиз эканлиги айтиб ўтилган эди. Бугунги кунда эса, кучли давлатдан кучли жамият сари деган ғоя жамият хаётининг мухим йўналишларидан бири қилиб белгиланди. Юртбошимиз илгари сураётган ушбу ғоя мамлакатимизнинг бугунги ривожланиш босқичидаги энг мухим вазифалардан бири сифатида бахоланмоқда. Жахоннинг ривожланган мамлакатларида асосан фуқаролик жамиятининг институтлари, хусусан, нодавлат нотижорат ташкилотлар жамият бошқарувида фаол иштирок этиб келмоқда. Яъни, кучли давлат аста- секинлик билан ўзининг функцияларини нодавлат нотижорат ташкилотлари зиммасига ўтказиб боради. Кучли жамиятда фуқароларнинг ижтимоий фаоллиги, сиёсий дунёқараши юқори бўлади. Хуқуқий демократик давлатларда асосан кучли жамият бошқаруви, аввало, фуқаролик жамияти институтлари зимаасига юклатилган. Бунда бошқарувнинг амалга оширилишида жамоатчиликнин бевосита иштироки кенгаяди. Ўзини ўзи бошқарадиган жамият кучли нодавлат тузилмаларга асосланади. Фуқаролик жамиятини қуриш стратегияси Президентимиз томонидан илгари сурилди ва у илмий-назарий жихатдан асосланиб борилмоқда. Давлат зиммасида хавфсизлик, мудофаа, чегара, молия-банк, кредит ва шу каби 2

мухим вазифалар қолади. Давлатнинг бугунги кундаги мухим вазифалари нодавлат нотижорат ташкилотлар, ўзини ўзи бошқариш органлари ва бошқа демократик институтларга ўтказиб борилади. Нодавлат нотижорат ташкилотлар ва фуқаролик жамиятининг бошқа тизимлари жамият бошқарувини таъминлайдиган алохида тизим сифатида ривожланиб боради. Республикамиз Президенти Олий Мажлиснинг II чақириқ IX сессиясида “Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари мавзусида қилган маърузасида давлатимиз олдида турган бешинчи устувор йўналиш сифатида фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг мухим шарти бўлиб, бу жамият хаётида нодавлат ва жамоат ташкилотларининг ўрни ва ахамиятини кескин кучайтиришдан иборат. Ёки бошқача қилиб айтганда, бу- кучли давлатдан кучли жамият сари” деган тамойилни амалда хаётга жорий этиш демакдир деб таъкидлаб ўтган эдилар. 3

I БОБ . ҲУҚУҚИЙ ДАВЛАТ ТУШУНЧАСИ ВА ТАЪРИ ФИ 1.1. Демократик хуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти тўғрисидаги қарашларнинг шаклланиши Мамлакатимизда демократик хуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти тўғрисидаги қарашлар мустақилликка эришгандан бошлаб шакллана бошлади. Демократик хуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти тўғрисидаги, жумладан, демократия, хуқуқий давлат, демократик жамият, фуқаролик жамияти хақида ғоялар Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг асарларида, маърузаларида, нутқларида асослаб берилди. Хозирги вақтда республикамиз олимлари томонидан бу борада тадқиқотлар, изланишлар олиб борилмоқда. “Демократиянинг асл мохияти-инсон қадр-қиммати, хурмати хамма нарсадан улуғ, деган ақидадан иборат бўлмоғи лозим”. 1 “Чинаккам демократиянинг олий мазмуни эса шахслараро, миллатлараро, давлат ва ижтимоий-сиёсий муносабатларни уйғунлаштиришдан иборат. Бунда инсон ва жамият, жамият ва давлат хокимияти тинч-тотув яшайди". 2 –деган ғояларни илгари сурган эди Президентимиз И.А. Каримов. Демократия –бу аввало, халқ хокимиятчилигидир. У давлат тузумининг асосий тамойилларидан бири бўлиб хисобланади. “ Демократия -х окимиятнинг фа қ ат хал ққ а те гиш ли эканлиги, давлат хал қ иродасини , ифода син и ва унинг манфаатларига хизмат қ илиши ло зимлиги, давлатнинг олиб бораётган сиёсати ф а қа т инсон ва жамиятнинг фаровонлигини таъ мин лашга қ аратилганлигидир. Демократия х окимият 1 И . А . Каримов . Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби . Т .5. - Т .: Ўзбекистон , 1997. - Б .148. 2 И . А . Каримов . Ўзбекистон и қ тисодий исло ҳ отларни чу қ урлаштириш йўлида Т .: Ўзбекистон 1995 262- бет . 4

фа қ ат Конституция ва қо нунларда кўзда тутилган тартибда ва улар асо си да тузилган идоралар ор қ алигина амалга оши ри лишини билдиради. Давлат идоралари фа қ ат қо нунда кўрсатилган ваколатлари доирасидаги на фаолият кўрсатади ” 3 . Ушбу фикрдан демократия қарор топган давлат албатта хуқуққа асосланган бўлади. Хар бир фаолият Конституция ва қонунлар асосида амалга оширилади. Шахсларнинг хуқуқий онги юксак даражада ривожланган бўлади. “ Хуқуқий давлат масаласи давримизнинг ўта му хим ва долзарб илмий- назарий хамда с и ё сий-ама лий ахамиятга молик муаммоларидан булиб, унинг бун ё д этилиши, фаолият кўрсата бориши жамиятимиз олдида турган тарихий вазифадир. Шу боисдан хам Ў збекистон Республикаси амалдаги Конституциясининг муқаддимасида «Инсон парвар демократик хуқуқий давлат барпо этиш» мақсади қонунан мустахкамлаб қуйилган. Бу мақ саднинг кун тартибига қуйилиши давлатчилик ва хуқуқни ривожлантириш си ё сатидан келиб чиқиб, қатор омиллар ва шарт-шароитлар билан белгиланади. ” 4 “ Хуқуқий давлат қуриш мақсади шундан келиб чиқадики, мустақиллик ва бозор муносабатларига ўт иш шароитида жамиятимизда ижтимоий муносабатларни хуқуқий нормалар билан тартибга солиб туриш ў та мухим ва долзарб вазифа хисо б ланади. Хозирги замонда хуқуқий қадриятларнинг қ ў лланиш доираси, уларга б ў лган хаётий эхти ё ж нихоятда катта. Чунки хуқуқий нормалар билан жисмоний ва юридик шахслар, давлат ва фуқаролар ў ртасида келиб чиқадиган иқтисодий, ижтимоий, си ё сий ва маданий ха ё т сохаларидаги жуда кенг муносабатлар тартибга солинади. Хуқуқий давлатга булган эхти ё ж янги демократик жамият қурилиши шароитида фақат 3 Саидов А ., Тожихонов У . Д авлат ва ҳ у қ у қ назарияси : 2 жилд . Давлат назарияси .- Т .: Адолат , 2001. – Б .215. 4 Чориёров У . Ҳ у қ у қ ий давлатнинг конституциявий асослари .// Давлат ва ҳ у қ у қ. 2000. № 3. – Б .3. 5

хуқуқнинг роли ортиши билан эмас, балки мамлакатни бошқаришда давлатнинг хам жиддий хиссаси борлигини к ў рсатади. ” 5 “Хуқуқий давлат-бу хуқуқий асосда ташкил топадиган ва жамият хаётининг барча сохаларида хуқуқ устуворлик қиладиган давлатдир.” 6 “Хуқуқий давлат-хуқуқнинг хукмронлиги, қонуннинг устунлиги, барчанинг қонун ва мустақил суд олдида тенглиги таъминланадиган, инсон хуқуқлари ва эркинликлари кафолатланадиган, хокимият ваколатларнинг бўлиниши принципи асосида ташкил этилган демократик давлат.” 7 Юқоридаги таърифлардан кўриниб турибдики, хуқуқий давлатда қонун устувор бўлиб, инсонларнинг хуқуқ ва эркинликлри таъминлаб берилади ва уларнинг эркин камол топиши учун барча шарт-шароитлар яратиб берилади. Хуқуқий давлатнинг белгилари мавжуд бўлиб уларга хуқуқнинг хукмронлиги, Конститутция ва қонунларнинг устунлиги, инсон хуқуқ ва эркинликларининг таъминланиши, давлат ва фуқаронинг ўзаро масъулияти, хокимиятнинг қонунийлиги ва унинг бўлиниши, суднинг мустақиллиги ва унинг фақат қонунга бўйсуниши, хуқуқий онг хамда маданиятнинг юксак даражада бўлиши ва бошқаларни киритиш мумкин. Шундай қилиб, хуқуқий давлатнинг асосий белгиси шуки, бу давлат хуқуқ доирасида фаолият юритади, унинг жамият ва инсон билан бўлган барча муносабатлари хуқуқий нормаларига асосида олиб борилади. Ўз навбатида хуқуқ ихтиёрий ва давлат таъсири орқали ижро этиб борилади. Хуқуқий давлат шаклланиши ва фаолият кўрсатишида давлат органлари, мансабдор ва юридик шахслар, жамоат бирлашмалари хамда фуқаролар бевосита иштирок қиладилар. Фуқаролик жамияти хуқуқий давлат билан биргаликда шаклланади. 5 Ўша жойда . 6 Нажимов М ., Сабуров Н . Давлат : асосий тушунча ва атамалар .- Т . : ТДЮИ , 2002. – Б .16. 7 Саидов А ., Таджиханов У ., Одил қ ориев Х . Давлат ва ҳ у қ у қ асослари : Дарслик .- Т .: Шар қ, 2002. – Б .19. 6

Уларни бир-бирисиз тасаввур қилиш мумкин эмас. Бу жараён жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий, маданий тараққиёти, унинг илимй ва техникавий асосларини яратиш билан белгиланади. “Хуқуқий давлат ўз мохиятига кўра, фуқаролик жамиятининг сиёсий ифодасидир. Бир-биридан ажралмас хамда бир-бирига сингиб кетадиган фуқаролик жамияти ва хуқуқий давлат жамият яхлитлиги тимсоли бўла олади” 8 . “ Фуқаролик жамияти юксак даражали фуқароликни моддий, маданий ва интеллектуал ривожланишнинг юқори босқичига кириб боришини тақозо қилади. Фуқаролик жамияти аъзолари ўз мулки, хуқуқ ва эркинликларига тўлиқ эгадирлар. Улар қўрқув ва зўравонлик интизоми билан кишанланган эмаслар. Шунинг учун хам улар инсон ва жамият фаровонлиги ва хавфсизлигининг таъммнлаш масъулиятини ўз зиммасига олган давлатнинг қонун ва қадриятларини х урмат қиладилар ва ихтиёрий равишда бажарадилар. Фукаролик жамиятидаги хуқуқий муносабатлар заминида хуқуқий нормалар ва уларнинг санкциялари билан бир қаторда виждон, бурч, масъулиятни хис қилиш, ичкий интизом, хуллас, хуқуқий фуқаролик каби инсоний фазилатлар ётади.” 9 «Фуқаролик жамияти инсон хуқуқларини, давлат эса фуқароларнинг хуқуқларини таъминлайди” 10 . Фуқаролик жамияти хам хуқуқий давлат каби ўзининг асосий белгиларига эга. Булар асосан унинг иқтисодий, сиёсий, ижтимоий ва маънавий жихатларида намоён бўлади. 8 Саидов А ., Тожихонов У . Д авлат ва ҳ у қ у қ назарияси : 2 жилд . Давлат назарияси .- Т .: Адолат , 2001. – Б .250. 9 Сиёсий ва ҳ у қ у қ ий таълимотлар тарихи ../ Масъул му ҳ аррир Ҳ. Б . Бобоев .- Т .: ТДЮИ , 2003.- Б .190. 10 Саидов А ., Тожихонов У . Д авлат ва ҳ у қ у қ назарияси : 2 жилд . Давлат назарияси .- Т .: Адолат , 2001. – Б .236. 7

Биринчи жихатда-хусусий мулкчиликка кенг йўл очиб берувчи ва унга асосланувчи бозор иқтисодиёти муносабатларига, эркин иқтисодий фаолият таъминланган шарт-шароитга таянади. Иккичи жихатда-сиёсий-хуқуқий тизим ва бошқарувнинг мазмун- мохиятини хуқуқий давлатчиликни ифода этади. Учинчи жихатда-оила, ўзини ўзи бошқариш органлари, жамоатчилик фикрини аниқлаш, шакллантириш ва ифода этишнинг маданийлашган тартиблари ётади. Тўртинчи жихат да- маънавий, юксак маданий инсоний муносабатлар замирига таянади. Х.Одилқориев фуқаролик жамиятига шундай таъриф беради: “фуқаролик жамияти-хар бир инсон манфаатини устувор билувчи, хуқуқий анъана ва қонунларга хурмат мухити шакллантирилган, умуминсоний қадриятлар эъзозланган, инсон хуқуқлари ва эркинликлари сўзсиз таъминланадиган, давлат хокимиятининг самарали жамоатчилик назорати механизмларини вужудга келтирган, инсоний муносабатлар чуқур маънавий-маданий қадриятларга таянадиган эркин демократик хуқуқий жамият” 11 . Фуқаролик жамияти хақида гапирганда шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, у хақидаги ғоялар узоқ вақт давомида шаклланган ва бугунги кунда маълум бир тарзда изохлаб, тахлил қилиб берилган. Шундай бўлсада, фуқаролик жамияти ўзининг ечимини топмаган муаммоларига бой. Унга берилган таърифлар хам турлича. Лекин уларнинг хаммасида инсон омили биринчи ўринга қўйилади, хуқуқ ва манфатлари таъминлаб берилиши таъкидланади. Фуқаролик жамияти жамиятдан фарқли равишда у жамият ривожланишининг маълум бир босқичида вужудга келади. Бунинг учун аввало етарли шарт-шароит, иқтисодий, сиёсий-хуқуқий ва маънавий 11 Одил қ ориев Х . Конституция ва фу қ аролик жамияти .- Т . : Шар қ, 2002.— Б .172. 8

асослари бўлиши зарур. Буларсиз фуқаролик жамиятини шакллантириш мураккаб жараёндир. Фуқаролик жамиятида давлатнинг роли сезиларли даражада камаяди лекин давлат ўзининг асосий вазифаларни қўлида сақлаб қолади. Масалан хавфсизликни, мамлакат худудининг дахлсизлигини таъминлаш, давлат молия масалаларини хал қилиш ва б. Мамлакат хаёти учун долзарб бўлган йўналишларни давлат ўз қўлида сақлаб туришига сабаб, агар бу сохалар турли ташкилотлар қўлига ўтиб кетса хар хил манфаатларга хизмат қилиши мумкин. Фуқаролик жамияти ўзининг структуралари орқали давлатнинг у ёки бу харакатига таъсир ўтказа олиши, ахоли фикри-унинг қарор қабул қилишида кўпроқ ахамиятга эга бўлиши эътиборга молик холатлардан биридир. Шуни таъкидлаш керакки, Фуқаролик жамияти фақатгина тенг хуқуқли фуқаролардан иборат жамиятгина эмас, балки улар учун керакли шароитни таъминлаб берадиган жамиятдир. Фуқаролик жамиятида Конституция ва қонунлар устивор бўлиб, у хар бир инсоннинг ўзини ўзи камол топтиришига кўмаклашади, шахс манфаатларини, хуқуқ ва эркинликларини тўла даражада рўёбга чиқаришга ёрдам беради, шунингдек, фуқаролар хам қонунларда белгиланган қоидаларга қатъий амал қилиши ва ўз бурчларини бажаришини хам тақазо этади. Фуқаролик жамиятининг харакати жамоат бирлашмаларининг шаклланганлик даражаси билан хам белгиланади. “Жамоат бирлашмалари давлатдан мустақил бўлган, алохида фаолият юритадиган ва айни вақтда, давлат институтларига таъсир ўтказа оладиган, давлатнинг ижтимоий хаётига, шунингдек, фуқароларнинг шахсий хаётига аралашувидан мухофаза қилишга йўналтирилган ташкилотдир” 12 . 12 Ўша жойда . 9

Фуқаролик жамиятида шахс марказий ўринни эгалловчи жамият бўлиб, бунда шахсларнинг хуқуқий онги ва маданияти етарли даражада шаклланган ва унинг шаклланиши учун барча чоралар кўрилган хамда шарт-шароитлар яратиб берилган бўлади. Хар бир шахс ўтказилаётган хар бир ислохотга ўзининг нуқтаи-назаридан муносабатини билдириш имкониятига эга бўлади. Шундай қилиб фуқаролик жамияти жамият ривожининг маълум бир босқичида шаклланадиган, инсон хуқуқ ва эркинликларини, муносиб хаёт тарзини таъминлаб берадиган, қонунлар устивор бўладиган, давлатнинг маълум функцияларини амалга оширадиган жамиятдир. 10

1.2. Нодавлат нотижорат ташкилотларини химоя килишнинг давлат кафолатлари ва уларни кўллаб-қувватлаш масалалари Давлатимиз рахбари И.Каримов иккинчи чақириқ Узбекистон Ре с публикаси Олий Мажлисининг саккизинчи сессиясида қилган маърузасида референдум якунлари, унинг мохияти ва келгуси хаётимиздаги таъсири фақат референдумга қўйилган масалалар билан чекланиб қолмаслиги, балки давлат ва жамият хаётидаги кўпгина сохаларга тегишли эканлигини уқтириб ўтди. Хусусан, «Кучли давлатдан кучли жамият сари» ғоясининг амалга оширилишида нодавлат нотижорат ташкилотларнинг ўрни хақида Президент томонидан билдирилган фикрлар барчамизга ушбу масаланинг мохиятини кенг жамоатчиликка тушунтириб бериш масъулиятини юклайди. Кучли фуқаролик жамиятини шакллантириш учун эса «давлатимизнинг марказий ва юқори бошқарув органлари ваколатларини босқичма-босқич қуйи тизимга, шу жумладан, ўзини ўзи бошқариш тузилмаларига ўтказиш талаб қилинади». Давлат ва жамият бошқарувида кенг жамоатчиликнинг иштироки: биринчидан, нодавлат нотижорат ташкилотларнинг давлат томонидан хар томонлама қўллаб-қувватланиши; иккинчидан, жамоат назоратини амалга ошириш; учинчидан, давлат органларининг айрим ваколатларини нодавлат нотижорат ташкилотлар ва ўзини ўзи бошқариш органларига аста-секин ўтказиб бориш; тўртинчидан, жамият аъзоларининг ижтимоий-сиёсий фаоллигини ошириш орқали таъминланади. 11

Бундай мухим масалаларни хал этиш учун эса, Президентимизнинг нодавлат нотижорат ташкилотларга етарли эътибор берилиши ва улар фаолиятининг тегишли хуқуқий асоси яратилиши лозимлиги тўғрисидаги фикрлари қонунчиликда ўз ифодасини топиши керак. Шу жихатдан, «Нодавлат, жамоат тузилмалари ва уюшмаларини ривожлантириш, фуқаролик жамияти институтларининг фаолият кўрсатиш кафолатлари ва шартлари тўғрисида»ги қонун лойихаси ишлаб чиқилиши хозирги кундаги долзарб масалалардан биридир. Нодавлат, жамоат тузилмаларини қўллаб- қувватлаш, бу институтларнинг мустақиллигини таъминлаш учун қонун асосида махсус молиявий жамғарма ташкил этиш тўғрисидаги Президентимиз таклифи барча олимлар, мутахассислар ва нодавлат нотижорат ташкилотлар олдига катта вазифа юклайди. Бундай махсус жамғарманинг бўлиши нодавлат нотижорат ташкилотлар, ўзини ўзи бошқариш органлари, демократик институтларнинг тўлиқ мустақиллигини таъминлайди. Янги тузилаётган нодавлат, жамоат тузилмаларининг қисқа муддатларда жамиятда ўз ўрнини топиши, манфаатли дастур ва лойихаларини тегишли тартибда молиялаш, уларнинг моддий техника базасини мустахкамлаб олиши келгусида хар жихатдан шу жамғармага боғлиқ бўлади. Янги қонун лойихасида ушбу жамғарма ва нодавлат, жамоат ташкилотлари, фуқаролик жамия т ининг бошқа институтлари ўртасидаги мувозанатни, ўзаро хамкорлик ва тобе бўлмаган муносабатларни шакллантириш хамда таъминлаш га э ътибор бериш лозим. Қ онун лойихасида жамғарманинг мақоми, унинг тузилмаси, уни бошқариш тартиби, у томондан қабул қилинадиган хужжатларнинг юридик кучи, харакати ва таъсир доираси, бошқа нодавлат, жамоат тузилмалари билан ўзаро муносабати, унинг хуқуқ ва мажбуриятлари, молиявий манбалари ва тушумларнинг шаклланиш тартиби, маблағлар тақсимоти, сарф-харажатларни хисобга олиш ва назорат қилиш, молиялаштириш таклиф 12

этилаётган лойихаларни кўриб чиқиш тартиби, жамғарманинг давлат органлари билан муносабати каби бир қатор мухим масалалар ўз аксини топиши лозим. Масалан, Англияда нодавлат нотижорат ташкилотларга имтиёз бериш, грантлар ажратиш, солиқ солиш масалалари Жамоат ташкилотлари билан ишлаш комиссияси томонидан кўриб чиқилади. Комиссия давлат манфаатларини химоя қилган холда Нодавлат нотижорат ташкилотлар уюшмаси билан тегишли музокаралар олиб боради. Хар қандай жамоат ташкилоти тегишли қўшимча имтиёзларга айнан шу комиссиянинг хулосаси ва розилигига асосан эга бўлиши мумкин. Комиссиянинг мақоми эса тегишли қонунларда белгиланган. Нодавлат нотижорат ташкилотлар, фуқаролик жамияти бошқа институтларининг тўла мустақиллигини таъминлаш юқорида зикр этилган жамғарманинг ташкилий-хуқуқий тузилишига хам боғлиқдир. Назаримизда жамғарма маблағини барча хўжалик юритувчи субъектлар, давлат органлари ва ташкилотлар, тадбиркорлар, фуқаролар томонидан беғараз ўтказиб туриладиган хайрия тушумлари ва ажратмалар, қонун билан йўл қўйилган бошқа манбалар ташкил этади. Нодавлат нотижорат ташкилотларнинг фаолиятини янада кучайтириш, уларни маънавий ва моддий жихатдан қўллаб- қувватлаш эркин, очиқ фуқаролик жамиятини қуриш йўлидаги асосий харакатлардан бири хисобланади. Президентимиз айтганидек, «айни пайтца, нодавлат, жамоат тузилмаларини яратиш жараёнини рағбатлантиришга оид бошқа иқтисодий, ташкилий ва хуқуқий механизмларни хам ишлаб чиқишимиз лозим». Бунда хорижий тажрибаларни ўрганиш, халқаро ташкилотларнинг тавсияларидан ва халқаро хужжатлардан фойдаланиш, ва, энг аввало, тарихий ва маънавий қадриятларимиз, мустақиллик йилларида орттирган тажрибаларимизга асосланиш даркор. Нодавлат нотижорат ташкилотларни ривожлантиришга оид давлат 13

сиёсатини юритишда чуқур ва пухта ўйланган илмий-назарий концепцияни хам ишлаб чиқиш лозим бўлади. Концепция асосини эса, шубхасиз, Президентимиз И.Каримов томонидан нодавлат нотижорат ташкилотларни ривожлантириш, фуқаролик жамиятини шакллантириш, инсон хуқуқларини химоя қилиш, демократик институтларнинг бу сохадаги вазифаларига оид кўплаб билдирган назарий таклифлари ва ғоялари ташкил этиши керак. Концепцияда миллий истиқлол ғоясини хар томонлама мустахкамлашга қаратилган кўпфикрлилик, бағрикенглик ва хамжихатликни ўзида мужассамлаштирган қоидалар бўлиши мухимдир. Умуман олганда, нодавлат, жамоат тузилмаларини ривожлантиришга давлатимиз рахбари томонидан берилаётган катта эътибор кучли фуқаролик жамиятини барпо этишдаги мухим қадамлардан бири хисобланади. 14

II БОБ. ХУҚУҚИЙ ДЕМОКРАТИК ДАВЛАТ ҚУРИШ ВА ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ 2.1. Хуқуқий демократик давлат қуриш ва фуқаролик жамиятини шакллантириш ва жамият бошқарувида жамоатчилик назоратининг ахамияти Мамлакатимиз Президенти Ислом Каримовнинг Конституциямиз - нинг 10 йиллигига бағишланган тантанали маросимда сўзлаган нутқида ислохотларни янада чуқурлаштириш, хуқуқий демократик давлат барпо этишда назорат тизимини янада мустахкамлаш ва уни изчил такомиллаштириб боришнинг ахамиятига алохида эътибор берди. Мамлакатимиз рахбари, айниқса, фуқаролик жамиятининг мухим омили хисобланган жамоатчилик назоратини кучайтириш, бу соханинг назарий ва амалий жихатларини тахлил этиш, унинг фаол харакатини таъминлаш долзарб вазифа эканлигини уқтириб ўтди. Дархақиқат, адолатли жамиятни шакллантириш жараёнида жамоат назоратининг ахамияти беқиёсдир. Чунки, фуқаролик жамиятида хар бир фуқаронинг фаоллиги, ижтимоий ходисаларга бефарқ бўлмаслиги, давлат идораларида ишлаётган хар бир рахбар ходим зиммасидаги маъсулиятни тўла ва тўғри англаши, улар фаолияти жамоат назорати остида эканлигини чуқур хис этиши - жамият ривожида мухим ахамиятга эга. Президентимиз ибораси билан айтганда, хар қандай жамиятда хам демократиянинг даражаси «бу халқнинг қарорлар қабул қилиш жараёнларидан қанчалик хабардорлиги, хукумат қарорлари халқ томонидан қанчалик назорат қилиниши, оддий фуқароларнинг давлатни бошқаришда қанчалик иштирок этиши» билан белгиланади. Зеро, жамоат назоратининг тўғри ташкил этилиши, энг аввало, қонун 15

устиворлигини таъминлашда, қонун бузишлик холатларининг олдини олишда, уларни келтириб чиқарувчи сабаб ва шароитларни аниқлашда, фуқароларни қонун меъёрларига қатьий риоя қилиш рухида тарбиялашда катта ахамиятга эга. Аслида жамоат назоратининг ўзи нима, у қандай холатларда намоён бўлади, деган саволга қуйидагича жавоб бериш мумкин. Аввало шуни айтиш керакки, фуқароларнинг давлат идоралари устидан назоратини йўлга қўйиш кеча ёки бугуннинг гапи эмас. Тарихга назар ташласак, биз бугун «жамоат назорати» деб айтаётган демократик институтнинг бу сохаси у ёки бу кўринишда фаолият кўрсатганлигини шохиди бўламиз. Сохибқирон Амир Темур давлатни идора қилишда фозил халқ вакилларига катта хуқуқ берган. Жумладан, «Темур тузуклар»ида шундай битиклар бор: «Хар бир диёр ахолисининг ахволидан огох бўлиб турдим. Хар бир мамлакатнинг ахволини, сипоху раият кайфиятини, туриш -турмушини, қилиш-қилмишларини, ўрталаридаги алоқаларни хатга битиб, менга билдириб туришлари учун диёнатли, тўғри ёзувчи кишиларни белгиладим. Борди-ю эгри ёзганлари менга билдирилса уларни жазоладим. Хокимлару сипохлардан қай бирининг халққа жабр - зулм етказганини эшитсам, уларга нисбатан дархол адолату инсоф юзасидан чора кўрдим». Кўриниб турибдики, темурийлар салтанатида хам ўзига хос шаклда ва услубда халқ, яъни жамоат назорати йўлга қўйилган. Демак, салтанатнинг у ёки бу худудидаги хақиқий ахволдан сохибқиронни воқиф қилиб туриш орқали ўзига хос жамоат назорати хам амалга оширилган. Энди эса яқин тарих бўлган шўролар империясидаги жамоат назоратига бир назар ташлайлик. Собиқ шўролар мафкурасининг энг хавфли жихатларидан бири шундан иборат эдики, аслида мавжуд бўлмаган демократик институтлар гўёки давлат ва жамият хаётининг асосини ташкил этиши хақида сохта фикр шакллантирилганди. 16

Номи халққа боғланган ва фуқароларнинг хуқуқ ва манфаатларини химоя қилишга қаратилган ташкилотлар хам, аслида, давлат манфаатларинигина химоя қилар, ўзларининг ташкилий шаклланишлари, фаолият дастурлари, мақсад ва вазифаларига кўра чинакам давлат тузилмалари бўлиб, халқ манфаатларини химоя қила олмас эди лар. Ўзбекистоннинг мустақилликка эришиб, Конституциямизнинг қабул қилиниши чинакам фуқаролик жамиятининг мухим институтларидан бири бўлган жамоат назоратини амалга ошириш имкониятларини берди. Утган йиллар давомида мамлакатимизда жамоат назоратини амалга оширишнинг хуқуқий асослари маълум маънода яратилди. «Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида»ги қонунга биноан фуқаролар йиғинлари туман, шахар хокимликлари рахбарларининг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятига оид масалалар юзасидан хисоботларини эшитиб боришлари ва шунга ўхшаш бошқа ваколатларга эга бўлдилар. Ўзбекистон Республикасининг «Нодавлат, нотижорат ташкилотлари тўғрисида»ги қонуни хам кучли фуқаролик жамиятини шакллантириш шароитида қонун устуворлигини таъминлашга, инсон хуқуқлари ва эркинликларини рўёбга чиқариш юзасидан жамоат назоратини кучайтиришга қаратилган таъсирчан механизмларни назарда тутади. Жамоат назоратининг мухим хуқуқий механизмларидан бири сайловларга доир қонунчиликда ўз ифодасини топган. Сайловларга тайёргарлик кўриш ва уни ўтказишга доир барча тадбирларда сиёсий партиялардан, хокимият вакиллик органларидан, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларидан, сайловчилар ташаббускор гурухларидан кузатувчилар, матбуот, телевидение ва радио вакиллари, халқаро ташкилотлар ва харакатларнинг кузатувчиларининг иштирок этишлари мумкинлиги ва улар бир қатор хуқуқлардан фойдаланишлари бунинг яққол мисолидир. 17

«Оммавий ахборот воситалари тўғрисида»ги қонун ва бошқа бир қатор қонун хужжатларида оммавий ахборот воситаларида жамоат назоратини амалга оширишга катта ўрин берилган. Улар жамоатчилик фикрини ифодалаш, шакллантириш ва йўналтириш орқали жамоатчилик назоратига таъсир этади. Узбекистон Республикасининг «Прокуратура тўғрисида»ги қонунига мувофиқ прокурорлар халқ депутатлари тегишли Кенгашларига, зарурат бўлган холларда эса фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига қонунийлик хамда жиноятчиликка қарши курашнинг холати тўғрисида хар йили ахборот беришлари лозим. Мазкур талаб хам маълум маънода жамоат назоратини амалга оширишнинг ўзига хос кўринишлардан биридир. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, жамоат назорати амалдаги қонунчиликда у ёки бу тарзда ўз аксини топган. Жамоат назорати ўзига хос тамойилларга эга эканлигини инкор этиб бўлмайди. Улар жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин: - жамоат назоратининг кенг қамровлилиги, яъни у ижтимоий хаётнинг хамма жабхаларида, сохаларида амалга оширилиши; - жамоат назоратининг оммавийлиги, яъни хар бир фуқаро, фуқаролар гурухларининг бундай назоратда беистисно иштирок эта олиш имконияти таъминланиши; - жамоат назоратидаги ошкоралик, яъни уни амалга ошириш жараёни хам, унинг якуний натижалари хам барча учун очиқлиги, хамманинг нигохи ва кузатувида амалга оширилиши; - жамоат назоратидаги ихтиёрийлик тамойили, яъни хеч ким жамоат назоратига бошқа шахс томонидан мажбур қилинмаслиги; - жамоат назоратйда давлат органлари, унинг мансабдор шахслари, хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятига бевосита аралашилмаслиги ва шу кабилардир. Жамоат назорати давлат назорати каби барқарор фаолият кўрсатувчи, 18

қатъий тизимга эга бўлмасдан, хар бир муайян холатда турли шакл ва мазмун касб этади. Давлат назоратининг субъекти давлат органлари ёки уларнинг мансабдор шахслари бўлса, жамоат назоратининг субъекти биринчи навбатда фуқаролар, шунингдек, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, нодавлат-нотижорат ташкилотлари, оммавий ахборот воситалари ва бошқалардир. Давлат назорати муайян давлат органининг хокимият ваколатларига эга бўлган мансабдор шахслари (назоратчилари) томонидан амалга оширилса, жамоат назоратида эса бундай эмас. Шу боис, жамоат назорати субъектининг хуқуқий мақоми хар доим назорат объектига боғлиқ холда ўзгариб туради ва хеч қачон у «назоратчи»га айланмайди. Табиийки, жамоат назорати субъекти бўлиш учун «назоратчи» каби махсус билим ёки ихтисос талаб этилмайди. Улар давлат томонидан молиявий таъминланмайдилар ва имтиёзларга эга бўлмайдилар. Давлат назоратини амалга оширувчи субъектлардан фарқли равишда жамоат назоратини олиб борувчи субъектлар юридик жазо чораларини (жиноий, маъмурий, интизомий ва хоказо) қўлламайдилар. Жамоатчилик назорати бурч ва виждон амри билан юзага келадиган ижтимоий ходисалардан бири хисобланади. Жамоат назорати орқали аниқланган қонун бузиш холатларини оммадан яшириб бўлмайди. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, жамоат назорати давлат назоратига қараганда бир қанча афзалликларга эга ва унинг таъсирчанлиги хам юқори. Бу -давлат назоратини умуман йўқ қилиш керак деган фикр эмас. Албатта кучли ва самарали давлат назорати хар бир жамиятда мухим сохадир. Жамиятимиз ривожи учун зарур бўлган жамоат назоратининг янада самарали бўлишичи қуйидаги омилларда кўриш мумкин деган фикрдамиз. Биринчидан, жамоат назоратини амалга оширувчи 19

субъектлардан бири бўлган нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолиятининг самарасига кўп нарса боғлиқ. Чунки, бу тузилмалар кучли фуқаролик жамиятининг асосий харакатлантуривчи кучи хисобланади. Президентимиз таъкидлаганидек,«бугунги кунда хаётимизда ижтимоий назорат вазифасини бажараётган нодавлат ташкилотлари фаолиятини қўллаб - қувватлаш билан бирга, янги тузилаётган жамоат бирлашмаларига хам зарур шарт-шароит, қонуний имконият туғдириб бериш биз учун долзарб вазифа бўлмоғи керак». Иккинчидан, жамоатчилик назоратини ташкил этишда етарли даражада салохият ва имкониятларга эга бўлган ўзини-ўзи бошқаришнинг махалла тизими ишига хам кўп жихатдан боғлиқ. Учинчидан, суд-хуқуқ ислохотини янада чуқурлаштириш, фуқароларнинг суд томонидан химоя қилиш кафолатларини кенгайтириш, одил судловнинг самарадорлигини ошириш, адвокатура фаолиятини янада яхшиланиши мухим. Тўртинчидан, жамоатчилик ўз ваколатларини, назорат шакллари ва усулларини аниқ билиши, уларни рўёбга чиқаришда фаол бўлиши лозим. Бешинчидан эса, давлат хокимият ва бошқарув идоралари рахбарлари, корхона, муассаса ва ташкилотлар рахбарлари ўзларини жамоатчилик назорати нигохи остида, нодавлат нотижорат ташкилотлар фаолият юритаётганини аниқ билиши, хис қилиши шарт. Бу холат рахбарларни доимо хушёр туришга, қонунлар ва адолатга, инсофга риоя қилишга ундайди. Юқоридагилардан ташқари, фуқароларнинг ижтимоий онгини ўстириш, хуқуқий маданиятини юксалтириш, оммавий ахборот воситаларининг жамиятдаги нуфузини, тўғри ижтимоий фикрнинг шаклланишидаги таъсирчанлигини ошириш хам жамоат назоратини олиб боришда мухим рол ўйнайди. Ушбу қайд этилган холатлар масалани мохиятини тўла-тўкис очиб беради, деган фикрлардан йироқмиз. Бу масала хусусида кенг жамоатчилик 20

фикрини билиш, уни доимо тадқиқ эитиб бориш мақсадга мувофиқ хисобланади. Шуни таъкидлаш жоизки, сўнгги йилларда нодавлат нотижорат ташкилотилар томонидан жамоат назоратини таъминлашда бир қатор силжишлар сезилмоқда. Атроф -мухитни мухофаза қилиш, оналик ва болаликни химоя қилиш, маданият ва соғломлаштириш сохасида тузилган баъзи нодавлат ташкилотларининг фаолияти бунга мисол бўла олади. Шунингдек, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари хам илгари давлат органлари бажариб келган бир қатор вазифаларни мувафаққиятли бажариб келмоқда. Лекин, булар билан кифояланиб бўлмайди. Юқоридаги тахлиллардан кўриниб турибдики, жамоат назорати хилма-хил бўлиб, у турли фаолият йўналишларида турли субъектлар томонидан, ижтимоий хаётнинг турли сохаларида, турли шакл ва услубларда олиб борилади. Шу сабабли, жамоат назорати олиб боришнинг хуқуқий асосларини ягона тизимга солиш ва яхлит холда жамлаш бир мунча мураккаб. Жамоат назоратини ташкил этувчи махсус тузилмалар тузиш хам ноўрин. Бундай тузилма фойдадан кўра зиёни кўпроқ бўлган навбатдаги текширувчи-бюрократик тузилмага айланиш эхтимоли бор. Жамоатчилик назоратида маълум меъёрларга амал қилиш хам лозим бўлади. Унда турли қатлам ва кучлар, миллат ва элатларнинг урф-одатлари, тарихий анъаналар, удумлар, фуқароларнинг шаън ва қадр қиммати, юридик шахсларнинг ишчанлик обрўсига зарар етказмаслик лозим бўлади. Жамоат назоратининг самарадорлигини оширишда жамоатчилик фикридан унумли фойдаланиш хам мухим. Турмушда хар бир худудда муайян масалалар бўйича жамоатчилик фикри шаклланган. Бу фикрлар кўп холларда объектив, холис ва хақиқий хисобланади. Бироқ, ушбу фикрлар фикрлигича, гап-сўзлигича қолиб кетмаслигига эришилса, жамоат назорати учун асос қилиб олинса, жамоат назоратининг таъсирчанлиги, самарадорлиги ғоят ошган бўлур эди. 21

Хулоса қилганда, жамоатчилик назорати фуқароларнинг ўз хуқуқлари ва бурчларини бошқалар билан биргаликда адо этадиган, жамият бошқарувини шакллантирадиган, инсон - жамият - давлат ўртасидаги мувозанатни ушлаб туришга хизмат қиладиган ижтимоий институтдир. 22

2.2. Хуқуқий демократик давлат қуриш ва фуқаролик жамиятини шакллантиришга оид қарашлар Кучли фуқаролик жамиятини шакллантириш, унинг механизмларини яратиш ва такомиллашгириб бориш олимлар хамда мутахассисларнинг диққат марказида турибди. Кўпчилик олимлар кучли фуқаролик жамиятини шакллантиришда сиёсий партияларнинг ўрни юқори бўлиши керак деган қарашни илгари сурадилар. Профессор С.Жўраев, сиёсий фанлар номзоди, доцент М.қирғизбоевлар сиёсий партиялар бошқа жамоат ташкилотларига кўра анча фаол ва улар асосан сиёсий масалалар билан шуғулланиб келаётгани учун уларнинг ўрни баланд бўлиши керак деб эътироф этадилар. Сиёсий фанлар доктори, профессор И.Эргашев эса кучли фуқаролик жамиятида баркамол шахс ва унинг маънавий етклиги мухим рол ўйнашини илгари суради. У агарда шахс маънавий жихатдан етук бўлса, фуқаролик жамиятини шакллантириш осон кечади деб хисоблайди. Профессор М.Бекмуродов ўзининг бу сохадаги қарашлари асосан социологик тадқиқотлар натижаси билан боғлайди. Унинг фикрича миллий менталитет (характер) кучли фуқаролик жамиятини шакллантириш мухим хисобланади. Чунки, тарихий илдизларимиз, ота-боболаримизнинг яшаш шароити ва дунёқарашлари бугунги кунда хам таъсир кучига эга, бу эса жамият ривожида у ёки бу жихатдан таъсир кўрсатиши мумкин деб уқтиради. Президенмиз И.Каримов асарларида «Кучли давлатдан кучли жамият сари» ғояси хар томондан илмий-назарий жихатдан кенг тушунтириб берилган. Жумладан, юртбошимиз «жамоат ва нодавлат тузилмалари хаёт тақозоси билан, давр талабига кўра ташкил этилиши керак. Хокимиятнинг махаллий ва марказий бошқарув органлари эса бу жараёнга тўсиқ бўлмасликлари, аксинча, бу янги демократик ва жамоат тузилмаларини 23

ташкил этишни рағбатлантиришлари лозим. Токи одамларимиз ижтимоий- сиёсий хаётда бунёдкорлик ишларида, фуқаролик жамиятини қуришда, турмушимизнинг мазмун-мохиятини белгиловчи қадриятларни шакллантиришда кўпроқ ва фаолроқ қатнашсинлар. Ана ўшанда четдан туриб томоша қилувчилар, танқидчилар камаяди», деб айтиб айтган эди. Демократик институтларни ривожлантиришдан бош мақсад - кўпчиликни мумкин қадар жамият қурилишига жалб этиш, уларни ўз тақдирлари, ўз келажакларининг тўлақонли эгаларига айлантиришдан иборатдир. Я қинда бўлиб ўтган Олий Мажлиснинг тўққизинчи сессиясида Президентимиз ўз қарашларини яна бир марта баён этиб, қуйидагиларни масалаларга жамоатчилик эътибори қаратди. Бизнинг олдимизда турган яна бир мухим ва долзарб вазифа - у хам бўлса, «Кучли давлатдан кучли жамиятга ўтиш» деган шиорни амалда рўёбга чиқаришдир. Бу мақсадга эришиш учун, биринчидан, давлатимизнинг марказий ва юқори бошқарув органлари ваколатларини босқичма-босқич қуйи тизимга, шу жумладан, ўзини ўзи бошқариш тузилмаларига ўтказиш талаб қилинади. Булар қаторида биз, биринчи навбатда, ўзини хар томонлама оқлаган махалла тузилмасини кўзда тутамиз. Иккинчидан - жамиятимизда нодавлат, жамоат ташкилотларининг, аввало фуқаролик институтларининг ривожланишига кенг имкониятлар очиб бериш ва уларнинг фаоллигини оширишга кўмак ва ёрдам кўрсатиш даркор. Президентимиз И.Каримовнинг бу ғояси давлат ва жамият хаётидаги мухим стратегик, узоққа мўлжалланган йўналиш хисобланади. 24

Хулос а Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, республикамизда қурилаётган эркин, демократик хуқуқий давлат хар жихатдан турли институтлар, жумладан нодавлат нотижорат ташкилотларнинг ривожланишига хам боғлиқ. Кучли фуқаролик жамиятини ривожлантириш айнан нодавлат нотижорат ташкилотларнинг жамиятда муносиб ўрнини топиб олиши, улар фаолиятининг давлат томонидан кафолатланиши, уларнинг хар томонлама қўллаб-қувватланишига боғлиқдир. Кучли фуқаролик жамияти жамият аъзоларининг дунёқараши, маънавияти, сиёсий фаоллиги асосида шаклланади ва ривожланади. Бу сохада баркамол авлодни ва эркин фикрлайдиган шахсни тарбиялаб, вояга етказиш бош масалалардан бири хисобланади. Нодавлат нотижорат ташкилотлар, ўзини ўзи бошқариш органлари, бошқа демократик институтлар ўз фаолияти ва дастурларини аввало эркин шахсни тарбиялаш ва кўп фикрлиликка йўналтиришлари лозим бўлади. Хар қандай нодавлат тузилма фаолияти давомида давлат томонидан амалга оширилиши қийин бўлган ёки давлат органларининг вазифасидан ташқарида қолиб бораётган сохларни қамраб олиши керак. Бундай нодавлат тузилмалар мустақил, қонун доирасида ва ўзларининг низомларида белгилаб олган ваколатлари доирасида тегишли ишларни амалга ошириш жараёнида жамиятга танилади ва оммани эргаштира олади. Хозирги вақтда мутахассислар, олимлар, айниқса нодавлат ташкилотлар ишларини ўрганиш билан шуғулланиб келаётган ташкилотлар бу сохада катта хисса қўшишлари керак. Республикамиз Президенти И.А.Каримов Конституциянинг 10 йиллигигига бағишлаб ўтказилган тантанали маросимдаги нутқларида давлатимиз фаолиятининг мухим йўналишларидан бири сифатида: “Нодавлат ва ижтимоий, ўзини-ўфзи бошқариш ташкилотларининг ва фуқаролик институтларининг роли, ўрни ва мохиятини, уларнинг давлат корхоналари ўстидан жамоатчилик назоратини 25

кучайтириш зарур” деб кўрсатиб ўтган эдилар. Нодавлат тузилмаларни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш, уларнинг эркин фаолият юритиши учун қулай шароит яратиш, жамият бошқарувида уларнинг эркин қатнашувига эришиш хар биримизнинг фуқаролик бурчимизга айланмоғи лозим. 26

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ I. Раҳбарий адабиётлар I.1. Каримов И. А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т. 1. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 364 б. I.2. Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлидан. Т. 4. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 394 б. Каримов И. А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т. 5. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – 384 б. I.3. Каримов И. А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т. 8. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 525 б. I.4. Каримов И. А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. Т. 11. – Т.: Ўзбекистон, 2003. – 320 I.5. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукоролик жамиятини ривожлантириш консепсияси. - Тошкент: Ўзбекистон, 2010. II. Норматив-ҳуқуқий актлар II.1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Т.: Ўзбекистон, 2008. II.2. «Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш миллий дастури» // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси.– 1997.–№ 9. II.3. «Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида»ги қонун. « Халқ сўзи », 2002 йил 4 январь . II.4. «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати тўғрисида»ги Қонун. « Халқ сўзи », 283-284(3111-3112)- сон , 2002 йил 28 декабрь . 27

II.5. «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси тўғрисида»ги Қонун. « Халқ сўзи », 281-283(3109-3110)- сон , 2002 йил 2 7 декабрь. III. Асосий адабиётлар 3.1 . Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Масъул муҳаррирлар Ҳ.Б.Бобоев, Ҳ.Т.Одилқориев -Т.: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи, 2000. 3.2. Davlat va huquq nazariyasi. Mas’ul muharrirlar: H.B.Boboyev, H.T.Odilqoriyev. – T.: TDYI, 2005. 3.3. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. I-жилд. Давлат назарияси. -Т.: Адолат, 2001. –336 б. 3.4. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. II-жилд. Ҳуқуқ назарияси. -Т.: Адолат, 2001. –560 б. 3.5. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқнинг умумназарий муаммолари: ҳуқуқни тушуниш, ҳуқуқий онг ва ҳуқуқ ижодкорлиги.Т.:ТДЮИ,2005. –187 б. 3.6. Исломов З.М. Ўзбекистон модернизациялаш ва демократик тараққиёт сари. – Т.: “Ўзбекистон” 2005. 262б. 3.7. Исломов З.М. Фуқаролик жамияти: кеча, бугун, эртага. –Т.: ТДЮИ, 2002, -87 б. 3.8. Исламов З.М. Проблемы власти: ее понимание, назначение, социальная ценность.-Т.: ТГЮИ, 2003. –244 с 3.9. Одилқориев Х. Конституция ва фуқаролик жамияти. –Т.: Шарқ, 2002.-320 б. 3.10. Григонис Э.П. Теория государства и права: Курс лекций.-СПб.: Питер, 2002. -320 с. 28

IV. Қўшимча адабиётлар IV.1. Юридик энциклопедия //Таджиханов У. тахрири остида, Тошкент, «Шарқ» нашриёт- матбаа акциядорлик компанияси бош тахририяти, 2001. IV.2. Чиркин В.Е. «Конституционное право зарубежн ы х стран». Москва, «Юрист», 1994. V. WEB ресурслар V.1. http://lex.uz V.2. http://gov.uz V.3. http://pravo/uz 29

O'xshashlar

Давлат функциялари тушунчаси ва таснифи

Ҳуқуқий хулқ тушунчаси ва асосий турлари

Ҳуқуқ тизими ва тушунчаси

Қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот

Фуқаролик жамияти - тушунчаси ва тузилиши