Фуқаролик жамияти - тушунчаси ва тузилиши - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Фуқаролик жамияти - тушунчаси ва тузилиши

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

248.5 KB

Ko'chirib olish

МУНДАРИЖА КИРИШ .......................................................................................................... 2 I БОБ. ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИ ТУШУНЧАСИ 1.1 Кучли фуқаролик жамиятини қуришга қаратилган ғоялар ва қарашлар ………………………………………….…………………... 4 1.2 Фуқаролик жамиятининг белгилари ва асосий хусусиятлари ......... 10 II БОБ. ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ 2.1 . Жамоатчилик назоратининг фуқаролик жамиятини шакллантириш ва жамият бошқарувидаги аҳамияти........................ 15 2.2 . Нодавлат - нотижорат ташкилотлари фуқаролик жамиятининг асосий бўғини........................................................................................ 23 ХУЛОСА ........................................................................................................ 27 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙҲАТИ ................................. 29

Кириш Бугун том маънода тарихий даврда яшаяпмиз. Истиқлол барчамизга озод ва эркин яшаш бахтини, дунёнинг чинакам ҳайратига сабаб бўлган миллий қадриятларимиз ва маданиятимизнинг янгича йўсинда шакллантириш имконини берди. Истиқлол йилларининг дастлабки кунлариданоқ Президентимиз томонидан ҳуқуқий демократик давлат ва адолатли фуқаролик жамиятини барпо этиш бош концепциямиз эканлиги айтиб ўтилган эди. Бугунги кунда эса, кучли давлатдан кучли жамият сари деган ғоя жамият ҳаётининг муҳим йўналишларидан бири қилиб белгиланди. Юртбошимиз илгари сураётган ушбу ғоя мамлакатимизнинг бугунги ривожланиш босқичидаги энг муҳим вазифалардан бири сифатида баҳоланмоқда. Жаҳоннинг ривожланган мамлакатларида асосан фуқаролик жамиятининг институтлари, хусусан, нодавлат нотижорат ташкилотлар жамият бошқарувида фаол иштирок этиб келмоқда. Яъни, кучли давлат аста- секинлик билан ўзининг функцияларини нодавлат нотижорат ташкилотлари зиммасига ўтказиб боради. Кучли жамиятда фуқароларнинг ижтимоий фаоллиги, сиёсий дунёқараши юқори бўлади. Ҳуқуқий демократик давлатларда асосан кучли жамият бошқаруви, аввало, фуқаролик жамияти институтлари зимаасига юклатилган. Бунда бошқарувнинг амалга оширилишида жамоатчиликнин бевосита иштироки кенгаяди. Ўзини ўзи бошқарадиган жамият кучли нодавлат тузилмаларга асосланади. Фуқаролик жамиятини қуриш стратегияси Президентимиз томонидан илгари сурилди ва у илмий-назарий жиҳатдан асосланиб борилмоқда. Давлат зиммасида хавфсизлик, мудофаа, чегара, молия-банк, кредит ва шу каби муҳим вазифалар қолади. Давлатнинг бугунги кундаги муҳим вазифалари нодавлат нотижорат ташкилотлар, ўзини ўзи бошқариш органлари ва бошқа демократик институтларга ўтказиб борилади. Нодавлат нотижорат 2

ташкилотлар ва фуқаролик жамиятининг бошқа тизимлари жамият бошқарувини таъминлайдиган алоҳида тизим сифатида ривожланиб боради. Республикамиз Президенти Олий Мажлиснинг II чақириқ IX сессиясида “Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари мавзусида қилган маърузасида давлатимиз олдида турган бешинчи устувор йўналиш сифатида фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг муҳим шарти бўлиб, бу жамият ҳаётида нодавлат ва жамоат ташкилотларининг ўрни ва аҳамиятини кескин кучайтиришдан иборат. Ёки бошқача қилиб айтганда, бу- кучли давлатдан кучли жамият сари” 1 деган тамойилни амалда ҳаётга жорий этиш демакдир деб таъкидлаб ўтган эдилар. 1 Каримов И . А . Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир . Т . 3. – Т ошкент : Ўзбекистон , 1996. – 366 б . 3

I БОБ. ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИ ТУШУНЧАСИ 1.1. Кучли фуқаролик жами ят ини қуришга қаратилган ғоялар ва қарашлар Кучли жамият бирон бир шахснинг қонун ҳимоясидан маҳрум қилинишига олиб келадиган ҳар қандай шароитга барҳам бериши керак. Шу туфайли ҳар бир шахс жамиятда ўз ўрни борлигига ишонади. Жамиятнинг кучли бўлиши нодавлат ташкилот сифатида фаолият юритаётган сиёсий партияларга ҳам ҳар жиҳатдан боғлиқ. Сиёсий партиялар фуқаролар сиёсий фаоллигини шакллантирадиган, сайлов ҳуқуқларини оширилиши жамиятнинг алоҳида гуруҳларининг манфаатларини давлат ҳокимиятига даражасига кўтаришга ёрдам берадиган ташкилотдир. Бунинг учун бизда ҳуқуқий асослар мавжуд. Сиёсий партияларнинг ҳокимиятни бошқаришда иштирок этиши учун интилиши жамият ривожига ижобий таъсир этади. Ҳозирги вақтда республикамизда республика мақомига эга бўлган 270 дан ортиқ, маҳаллий аҳамиятга эга бўлган 3700 дан ортиқ нодавлат нотижорат ташкилотлар фаолият кўрсатмоқда. Кучли давлатдан кучли жамият сари ғоясидан кўзланган асосий мақсад, ҳар бир фуқаро давлат ва жамиятни бошқаришда эркин қатнашишига эришишдир. Айни пайтда республикамизда нодавлат нотижорат ташкилотлар сони ривожланган мамлакатлардагига нисбатан бирмунча кам. Масалан, Буюк Британияда 400 мингдан ортиқ, АҚШда 1 млндан ортиқ нодавлат ташкилотлари фаолият кўрсатади. Демак, жамиятнинг аксарият қисми нодавлат нотижорат ташкилотларига жалб қилинган. Республикамизда қанча нодавлат ташкилотлар кўп тузилса, улар ҳар томонлама рағбатлантирилса, уларнинг йўналишлари турли туман бўла, фуқаролар сиёсий фаоллиги ортади, кўп фикрлилик кенгаяди. Кенг фикрли, ҳур фикрли шахс онгидагина янги-янги ғоялар пайдо бўлади. Ижтимоий тафаккургина миллий мафкура ривожи учун асос бўлиши мумкин 2 . 2 Саидов А., Таджихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. II-жилд. Ҳуқуқ назарияси. Тошкент: Адолат, 2001. 250- б. 4

Жамоат бирлашмалари ижтимоий институт сифатида фуқаролар онгида миллий истиқлол мафкураси ва миллий дунёқарашни шакллантиришда «ижтимоий оила» вазифасини бажариши лозим. Президентимиз бир қатор чиқишлари орқали кучли давлат ва кучли жамият ўртасидаги мувозанат ва ўзаро ҳамкорликни кўрсатиб берган лар. Фуқаролик жамияти ҳақида гапирганда шуни таъкидлаб ўтиш жоизки , у ҳақидаги ғоялар узоқ вақт давомида шаклланган ва бугунги кунда маълум бир тарзда изоҳлаб , тахлил қилиб берилган . Шундай бўлсада , фуқаролик жамияти ўзининг ечимини топмаган муаммоларига бой . Унга берилган таърифлар ҳам турлича . Лекин уларнинг ҳаммасида инсон омили биринчи ўринга қўйилади , ҳуқуқ ва манфатлари таъминлаб берилиши таъкидланади . Фуқаролик жамияти ҳам ҳуқуқий давлат каби ўзининг асосий белгиларига эга . Булар асосан унинг иқтисодий , сиёсий , ижтимоий ва маънавий жиҳатларида намоён бўлади 3 . Биринчи жиҳатда ҳусусий мулкчиликка кенг йўл очиб берувчи ва унга асосланувчи бозор иқтисодиёти муносабатларига , эркин иқтисодий фаолият таъминланган шарт - шароитга таянади . Иккинчи жиҳатда сиёсий - ҳуқуқий тизим ва бошқарувнинг мазмун - моҳиятини , ҳуқуқий давлатчиликни ифода этади . Учинчи жиҳатда оила , ўзини ўзи бошқариш органлари , жамоатчилик фикрини аниқлаш , шакллантириш ва ифода этишнинг маданийлашган тартиблари ётади . Тўртинчи жиҳатда - маънавий , юксак маданий инсоний 3 Саидов А., Т ад жихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. II -жилд. Ҳуқуқ назарияси. Тошкент: Адолат, 2001. 265- б. 5

муносабатлар замирига таянади . Х . Одилқориев фуқаролик жамиятига шундай таъриф беради : " фуқаролик жамияти - ҳар бир инсон манфаатини устувор билувчи , ҳуқуқий анъана ва қонунларга ҳурмат муҳити шакллантирилган , умуминсоний қадриятлар эъзозланган , инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари сўзсиз таъминланадиган , давлат ҳокимиятининг самарали жамоатчилик назорати механизмларини вужудга келтирган , инсоний муносабатлар чуқур маънавий - маданий қадриятларга таянадиган эркин демократик ҳуқуқий жамият " 4 . Фуқаролик жамиятида давлатнинг роли сезиларли даражада камаяди , лекин давлат ўзининг асосий вазифаларини қўлида сақлаб қолади . Масалан ҳавфсизликни , мамлакат ҳудудининг дахлсизлигини таъминлаш , давлат молия масалаларини ҳал қилиш ва бошқалар . Шуни таъкидлаш керакки , фуқаролик жамияти фақатгина тенг ҳуқуқли фуқаролардан иборат жамиятгина эмас , балки улар учун керакли шароитни таъминлаб берадиган жамиятдир . Фуқаролик жамиятида Конституция ва қонунлар устивор бўлиб , у ҳар бир инсоннинг ўзини ўзи камол топтиришига кўмаклашади , шахс манфаатларини , ҳуқуқ ва эркинликларини тўла даражада рўёбга чиқаришга ёрдам беради , шунингдек , фуқаролар ҳам қонунларда белгиланган қоидаларга қатъий амал қилиши ва ўз бурчларини бажаришини ҳам тақазо этади . Фуқаролик жамиятининг харакати жамоат бирлашмаларининг шаклланганлик даражаси билан ҳам белгиланади . " Жамоат бирлашмалари давлатдан мустақил бўлган , алоҳида фаолият юритадиган ва айни вақтда , давлат 4 Одилкориев X. Конституция ва фуқаролик жамияти.-Тошкент:Шарк, 2002.—Б.172. 6

институтларига таъсир ўтказа оладиган , давлатнинг ижтимоий ҳаётига , шунингдек , фуқароларнинг шахсий ҳаётига аралашувидан муҳофаза қилишга йўналтирилган ташкилотдир " 5 . Фуқаролик жамиятида шахс марказий ўринни эгалловчи жамият бўлиб , бунда шахсларнинг ҳуқуқий онги ва маданияти етарли даражада шаклланган ва унинг шаклланиши учун барча чоралар кўрилган ҳамда шарт - шароитлар яратиб берилган бўлади . Ҳар бир шахс ўтказилаётган ҳар бир ислоҳотга ўзининг нуқтаи - назаридан муносабатини билдириш имкониятига эга бўлади . Шундай қилиб фуқаролик жамияти жамият ривожининг маълум бир босқичида шаклланадиган , инсон ҳуқуқ ва эркинликларини , муносиб ҳаёт тарзини таъминлаб берадиган , қонунлар устивор бўладиган , давлатнинг маълум функцияларини амалга оширадиган жамиятдир . Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек , ҳуқуқий давлатни қуриш ва фуқаролик жамиятини шакллантириш мустақил мамлакатимизнинг ўз олдига қўйган мақсадидир . Конституциямизнинг муқаддима қисмида мамлакатимизда юзага келаётган жамият—демократия ва адолат принципларига таянувчи эркин кишилардан иборат бўлган жамият бўлишлиги кўрсатиб ўтилган . Республикамиз Президенти И . А . Каримов айтганларидек : " Биз фуқаролик жамиятини қуришга интилмоқдамиз . Бунинг маъноси шуки , давлатчилигимиз ривожлана боргани сари бошқарувнинг турли хил вазифаларини бевосита ҳалққа топшириш , яъни ўзини - ўзи бошқариш органларини янада ривожлантириш 5 Одилқориев Х. Конституция ва фукаролик жамияти.-Тошкент: Шарк, 2002. 175-6. 7

демакдир ." 6 Бу ф и к р н и н г д а в о м и с и ф а т и д а П р е з и д е н т и м и з я н а б и р а с а р и д а қуйидагиларни таъкидлаб ўтган эди : " Биз учун фуқаролик жамияти— ижтимоий макон . Бу маконда қонун устувор бўлиб , у инсоннинг ўз - ўзини камол топтиришга монелик қилмайди , аксинча , ёрдам беради . Шахс манфаатлари , унинг ҳуқуқ ва эркинликлари камситилишига йўл қўйилмайди . Яъни эркинлик ва қонунга бўйсўниш бир вақтнинг ўзида амал қилади ." 7 Фуқаролик жамияти тўғисидаги тасаввурлар узоқ ривожланиш йўлини босиб ўтганлигига ишонч ҳосил қилишимизда бизга ёрдам беради . Ўйлаймизки , муаммога унинг туғилиши ва ўтмиш назари билан қараш фойдадан холи эмас . Мазкур ғоянинг таваллуд тарихи узоқ ўтмишга бориб тақалади : Арастунинг “Сиёсат”и , Афлотуннинг " Давлат " и ва бошқа қадимги юнон таълимотларида буни кўришимиз мумкин . У Уйғониш даврида Г . Гроций , Т . Гоббс , Ж . Локк , Ш . Монтекье , Ж . Ж . Руссо асарларида ўз давомини топди . Лекин " Фуқаролик жамияти " атамасининг ўзи фақат XVIII асрнинг охирларига келибгина мунтазам қўллана бошлади 8 . Фуқаролик жамияти деганда , муносабатларнинг алоҳида соҳаси , асосан , мулкчилик , бозор , оила , ахлоқий муносабатлар тушуна бошланганди . Мазкур муносабатлар давлатдан маълум мустақилликка эга бўлиши керак эди . Шу маънода фуқаролик жамияти ноҳарбий , хусусий , устувор 6 Каримов И.А. Ўзбекистон сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболларининг асосий тамойиллари.Тошкент: Ўзбекистон, 1995.14-бет 7 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари. Тошкент: Ўзбекистон, 1997. 173-бет 8 Саидов А., Таджихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. II -жилд. Ҳуқуқ назарияси. Тошкент: Адолат, 2001. 560- б. 8

жамият , яъни расмий тузилмалардан ташқари , улар назоратига кирмайдиган ҳаёт тарзи - алоҳида индивидлар ва улар бирлашмаларининг , манфаатларини амалга ошириш , товар ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчиларнинг ўзаро муносабатлари соҳасида мавжуд бўлган жамият шундай жамият сифатида талқин қилинади . Гегель фикрича , фуқаролик жамияти - бу , аввало , хусусий мулкка асосланган эҳтиёжлар тизими , шунингдек , оила , табақа , давлат тузуми , ҳуқуқ , аҳлоқ , бурч , маданият , таълим - тарбия , қонунлар ва улардан келиб чиқадиган субъектларнинг ўзаро юридик алоқаларидан иборат . Унинг таъбирича , табиий , " маданиятсиз " ҳолатдан одамлар фуқаролик жамиятига кириб келишлари керак эди , зеро , ана шу жамиятда ҳуқуқий муносабатлар ҳақиқатга айланади . Фуқаролик жамияти марксистлар эътиборидан ҳам четда қолмади . Чунончи , Маркс ўзининг илк асарларида оилани , табақани , синфларни , мулкчиликни , тақсимотни ташкил этишни белгилаш мақсадида ушбу атамани тез - тез қўлларди . Бунда уларнинг тарихий боғлиқлик моҳияти , иқтисодий ва бошқа омилларга тобелигини у кўп таъкидларди . Кейин унинг асарларида бизга яхши таниш бўлган ишлаб чиқариш кучлари , ишлаб чиқариш муносабатлари , базис , устқурма , ишлаб чиқариш усули ва бошқа шунга ухшаш атамалар кўзга ташланадиган бўлиб қолди . Шунга қарамай у шундай деб ёзган эди . " Ишлаб чиқариш , айирбошлаш ва тақсимот ривожининг муайян босқичини олиб кўринг ва сиз муайян ижтимоий тузум , оила , табақалар , синфларнинг муайян ташкилотини , муайян фуқаролик жамиятини оласиз . 9

Муайян фуқаролик жамиятини олинг ва сиз бунда фақат фуқаролик жамиятининг расмий ифодаси бўлган муайян сиёсий тузумни оласиз ." Бу ерда " жамият " ва " фуқаролик жамияти " орасига тенглик белгисини қўйиб бўлмаслигини эслатиш ўринли . Иккинчиси , яъни " фуқаролик жамияти " тушунчаси торроқ маънога эга ва биринчисидан анча кейин пайдо бўлган . Ўз вақтида Сен Симон жамиятнинг бирдек нафрат билан қарайдиган икки душмани бор , улар - анархия ва деспотизм д и р , д е б т а ъ к и д л а н г а н д и . Ф у қ а р о л и к ж а м и я т и и ж т и м о и й муносабатларнинг шундай етуклик ҳолатидирки , унда юқоридаги ҳар икки бало амалда мустасно қилинади . Фуқаролик жамиятини тушунтиришда етакчи мавқега эга бўлган Гегель томонидан унинг таҳлили икки муҳим тамойилга асосланганди . Унинг фикрича , одамлар фақат ўз манфаатларига таяниб иш кўрадилар ва улар ўртасида шундай ижтимоий муносабатлар вужудга келадики , ҳар бир киши бошқасига боғлиқ бўлади . Бошқача қилиб айтганда , фуқаролик жамияти деганда , Гегель буржуа муносабатларининг иқтисодий тузилмасини тшунарди . Аслида ҳам бу тўғри даъво эди 9 . Унинг ҳақиқатлигини " фуқаролик жамияти " ибораси этимологиясидан ҳам англаса бўлади . Чунончи , немис тилида " фуқаролик жамияги " ибораси икки хил маънони англатади , яъни ( буржуа )- ҳам фуқаро маъносини билдиради . Демак , хусусий мулкчиликка асосланган ижтимоий тузилма сифатида майдонга чиқаркан , фуқаролик жамияти , энг аввало , бозор муносабатлари тизимини ифода этади . Бунда 9 Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси. Тошкент: ТДЮИ, 2004. 118-б. 10

у рақобат ҳамда маъмурий ҳокимият томонидан бошқарилмайдиган жараёнларни бартараф этиб , ўзига йўл очиши керак бўлади . Бинобарин , инсон фаолиятида ижодкорлик куртакларининг намоён бўлиши ҳақиқатга , воқеликка айлангандагина фуқаролик жамияти мавжуд бўли ши мумкин. . Фуқаролик жамияти ҳақидаги тарихий маълумотларни ва мутафаккирларнинг у ҳақидаги берган ғояларини таҳлил қилиш шуни кўрсатадики , фуқаролик жамиятини шаклланиш жараёни мураккаб ва у қа р ам а - қа р шилик ла р а со сида к ечг а н . Бу жа р а ён ў з ич иг а минг йилликларни қамраб олган бўлиб , антик дунёда ( Афина ва Римда ) фуқаролик жамияти элементлари юзага келганидан бошлаб , ўрта асрлардаги эркин шаҳарлар : Любек , Новгородларда ҳамда янги даврдаги Европа ва Американинг ривожланган ижтимоий тизимларигача давом этиб келмоқда . Фуқаролик жамиятининг юзага келиши ва ривожланиши иқтисодий ва ҳуқуқий муносабатларнинг ривожланиш даражасига , индивидларнинг шахсий ва иқтисодий эркинликларининг реаллигига , давлат ҳокимияти тузилмалари устидан жамоат назорати механизмининг амалилигига боғлиқ бўлади . Фуқаролик жамияти моҳиятини ҳозирги кундаги талқини муайян хусусиятларнинг мавжудлигини назарда тутади . Бу хусусиятларнинг йўқлиги ёки ривожланмаганлигини таҳлил қилиш ва ўрганиш ижтимоий организмнинг " соғломлиги " даражасини ва уни шакллантиришнинг зарурий йўналишларини аниқлашга ёрдам беради , ўйида мазкур хусусиятларни кенгроқ кўриб чиқамиз . Фуқаролик жамияти—бу энг аввало , эркин индивидлар уюшмасидир . Иқтисодий нуқтаи назардан бу хусусият ҳар 11

бир индивиднинг мулкдор эканлпгини англатади . У инсонни нормал яшашлиги учун зарур бўлган воситаларга реал эгалик қилади . У шунингдек , мулкчилик шаклларини т а н л а ш д а , к а сб ин и в а м еҳ н а т т у р ин и бе лг ил а ш д а , ў з м еҳ н а т и натижаларини тасарруф қилишда эркин бўлади . Ижтимоий жиҳатдан ҳар бир индивид муайян ижтимоий бирликнинг ( оила , клан , синф , миллат ) аъзоси ҳисобланади , лекин , шу билан бирга у муайян маънода мустақил бўлиб , ўз ҳоҳишлари , эҳтиёжлари ва манфаатларини автоном қондириш , амалга ошириш ҳуқуқига эга бўлади . Энг умумий тарзда лўнда таъриф бериладиган бўлса , фуқаролик жамияти—ижтимоий ҳаётнинг давлат таъсири ва аралашувидан , маъмурий тазйиқлардан холи бўлган ҳамда инсонларнинг хусусий турмуш соҳасини ташкил этувчи муносабатлар мажмуидир . Ф у қ а р о л и к ж а м и я т и ю к с а к д а р а ж а д а у ю ш г а н , б а т а р т и б муносабатлар тизимига таянган , ўзини ўзи бошқариш механизмлари мукаммал қарор топган жамиятдир . Бу жамоат шароитида инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ , эркинлик ҳамда манфаатларини акс эттирувчи , муҳофаза этувчи турли - туман уюшмалари , бирлашмалари , нодавлат ташкилотлар ва идоралар мавжуд бўлади 10 . Улар давлат ҳокимиятидан мустақил бўлиб , ўзини ўзи бошқариш принципи асосида жадал фаолият кўрсатади . 10 Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси. Тошкент:ТДЮИ, 2004. 138-б. 12

1.2. Фуқаролик жамиятининг белгилари ва асосий хусусиятлари Фуқаролик жамиятида ижтимоий ҳаётга катта аҳамият берилади . Унинг асосий мақсади инсон ҳаётини сақлаш , унинг мақсадларини , ҳаётий орзуларини , ниятларини шу жамиятдаги ташкилотлар , ижтимоий институтлар , гурухлар , оила ва бошқа бирлашмалар оркали амалга оширишдир . Бу ташкилотлар , институтлар гурухлар алохида шахсга унинг ҳокимият манбаи эканлигини , унинг лаёқати ва ҳаракати , обрўси юксак қадрият эканлигини тушунтиришга ёрдам берадилар . Инсонлар ушбу ташкилот ва бирлашмалар орқали ўзларининг сиёсий , иқгисодий , ижтимоий ва бошқа мақсадларини амалга оширадилар . Фуқаролик жамиятининг асосий белгиларига қўйидагилар киради : 1) кўппартиявийлик ; 2) сиёсий ҳаётнинг ва сиёсий институтларнинг , мафкура ва фикрларнинг хилма - хиллиги ; 3) ўзини - ўзи бошқариш органлари мавқеининг баландлиги ; 4) жамиятни бошқаришда оммавий ахборот воситалари аҳамиятининг юқорилиги . Фуқаролик жамиятининг мазмуни ва моҳияти - маънавий ҳаётнинг умумбашарий қадриятлар асосида ташкил этилганлиги , инсоннинг муқаддаслиги , эркинлиги , ҳамманинг қонун олдида тенглиги , ижтимоий адолатнинг тўлиқ қарор топганлиги билан белгиланади . Шундай қилиб , фуқаролик жамияти — тенг ҳуқуқли инсонларнинг жамияти , якка шахслар ёки жамоалар манфаатларини таъминлашга кўмаклашадиган жамоат ва нодавлат институтларининг 13

тизимидир 11 . Шуни ҳам таъкидлаш керакки , фуқаролик жамияти жамоат бирлашмаларининг йиғиндисидангина иборат бўлмай , балки улар фаолиятининг натижасида пайдо бўладиган муносабатлар тизими ҳамдир . Шунинг учун ҳам фуқаролик жамиятини миллий ва диний қадриятларсиз , одатларсиз , одоб - ахлоқ нормаларисиз ва миллий анъаналарсиз тасаввур этиб бўлмайди . Бу жамият иқгисодий , касбий , маданий , диний ва бошқа манфаатларни шакллантиришга ва уларни амалга оширишга қаратилган ижтимоий алоқалар тизимини ҳам қамраб олади . Шу жиҳатдан олганда , мустақил Ўзбекистон Республикасининг ҳуқуқий тизими , хусусан унинг Конституцияси ҳар бир инсоннинг эҳтиёжлари , манфаатлари , ҳуқуқ ва эркинликларини амалга оширишга қаратилган . Конституция инсонни энг катта бойлик сифатида алоҳида кўрсатгани ҳолда фуқаро , жамият ва давлат ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг оқилона , ҳуқуқий ҳал этилишини сиёсий жиҳатдан расмийлаштиради . Конституция ва қонунларнинг устунлиги , уларнинг инсон манфаатларини ҳимоя қилишга ва ижтимоий муносабатларни мақбул ҳолга келтиришга йўналтирилганлиги фуқаролик жамияти асосларини қарор топтиришнинг мухим омилидир . Фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг ҳозирги босқичида Республикамиз фуқаролари Конституция ва қонунларда кўрсатилган ҳуқуқларидан фойдаланиб , давлатнинг сиёсий ҳаётида тобора кенг иштирок 11 Таджиханов У., Саидов А. Ҳуқуқий маданият назарияси. 2-томли. 1. –том. Тошкент: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 1998. 226- б. 14

этмокдалар . Фуқаролар сайлов ж а р а ён и д а с и ё с и й ж и ҳ а т д а н ф а о л и шт и р о к э т и б , ў з л а р и н и н г манфаатларини эътироф этадиган 5 та сиёсий партия ва ташаббускор гуруҳлар томонидан кўрсатилган номзодлар орасидан энг мақбулларини танлаб овоз бердилар . Бу жараён мамлакатимизда фуқароларнинг сиёсий ва ҳуқуқий онгини оширишда сифат даражасини яна бир поғонага кўтарди 12 . Фуқаролик жамиятидаги мавжуд манфаатларни қаноатлантириш , рўёбга чиқариш учун тегишли ташкилий тузилмалар ва институтлар шаклланади . Фуқаролик жамиятининг ички тизимини қуйидагича таснифлаш мумкин : Биринчидан , иқтисодий соҳадаги манфаатларни қаноатлантирувчи тузилмалар : а ) хусусий мулк асосида вужудга келадиган ва фаолият юритадиган нодавлат ташкилотлар ; б ) ширкат хўжаликлари ва уларнинг уюшмалари ; в ) ижара асосида ишловчи жамоалар ; г ) ҳиссадорлик жамиятлари ; д ) молиявий жамғарма ҳамда уюшмалар ; е ) ишлаб чиқариш корпорация , концернлари ва бирлашмалари ; ж ) тадбиркорлар уюшмалари ( палатаси ) ва ҳоказо . Иккинчидан , ижтимоий соҳадаги манфаатларни ифодаловчи тузилмалар : а ) оила ҳамда унинг манфаатларини акс этгирувчи махсус 12 Таджиханов У., Саидов А. Ҳуқуқий маданият назарияси. 2-томли. 1.–Том: Тошкент: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 1998. 316- б. 15

ташкилотлар ; б ) таълим - тарбия муассасалари ( мактаб , ўрта махсус ва олий таълим муассасалари ); в ) жамоат бирлашмалари , нодавлат ташкилотлар ; г ) фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ; д ) мустақил оммавий ахборот воситалари ; е ) диний ташкилотлар ; ж ) миллий - маданий марказлар ; з ) ихтиёрий кўнгилли жамиятлар ; и ) жамоатчилик фикрини аниклаш ва ўрганиш институтлари й ) турли ижтимоий ихтилофларни адолатли ҳал этувчи тузилмалар ва ҳоказо . Учинчидан , сиёсий соҳадаги манфаатларни акс эттирувчи институтлар ва тузилмалар : а ) ҳуқуқий давлатнинг мавжудлиги ; б ) сиёсий партиялар ; в ) ижтимоий - сиёсий ҳаракатлар ; г ) сиёсий мухолифатнинг мавжудлиги ; д ) инсон ҳуқуқларини ҳимояловчи институтлар ва ҳоказо 13 . 13 Таджиханов У., Саидов А. Ҳуқуқий маданият назарияси. 2-томли. 1. – том. Тошкент: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 1998. 325- б. 16

II БОБ. ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ 2.1. Жамоатчилик назоратининг фукаролик жамиятини шакллантириш ва жамият бошқарувидаги аҳамияти. Мамлакатимиз Президенти Ислом Каримовнинг Конституциямизнинг 10 йиллигига бағишланган тантанали маросимда сўзлаган нутқида ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, ҳуқуқий демократик давлат барпо этишда назорат тизимини янада мустаҳкамлаш ва уни изчил такомиллаштириб боришнинг аҳамиятига алоҳида эътибор берди. Мамлакатимиз раҳбари, айниқса, фуқаролик жамиятининг муҳим омили ҳисобланган жамоатчилик назоратини кучайтириш, бу соҳанинг назарий ва 17

амалий жиҳатларини таҳлил этиш, унинг фаол ҳаракатини таъминлаш долзарб вазифа эканлигини уқтириб ўтди. Дарҳақиқат, адолатли жамиятни шакллантириш жараёнида жамоат назоратининг аҳамияти беқиёсдир. Чунки, фуқаролик жамиятида ҳар бир фуқаронинг фаоллиги, ижтимоий ҳодисаларга бефарқ бўлмаслиги, давлат идораларида ишлаётган ҳар бир раҳбар ходим зиммасидаги маъсулиятни тўла ва тўғри англаши, улар фаолияти жамоат назорати остида эканлигини чуқур ҳис этиши - жамият ривожида муҳим аҳамиятга эга. Президентимиз ибораси билан айтганда, ҳар қандай жамиятда ҳам демократиянинг даражаси «бу халқнинг қарорлар қабул қилиш жараёнларидан қанчалик хабардорлиги, ҳукумат қарорлари халқ томонидан қанчалик назорат қилиниши, оддий фуқароларнинг давлатни бошқаришда қанчалик иштирок этиши» билан белгиланади. Зеро, жамоат назоратининг тўғри ташкил этилиши, энг аввало, қонун устиворлигини таъминлашда, қонун бузишлик ҳолатларининг олдини олишда, уларни келтириб чиқарувчи сабаб ва шароитларни аниқлашда, фуқароларни қонун меъёрларига қатьий риоя қилиш руҳида тарбиялашда катта аҳамиятга эга. Аслида жамоат назоратининг ўзи нима, у қандай ҳолатларда намоён бўлади, деган саволга қуйидагича жавоб бериш мумкин. Аввало шуни айтиш керакки, фуқароларнинг давлат идоралари устидан назоратини йўлга қўйиш кеча ёки бугуннинг гапи эмас. Тарихга назар ташласак, биз бугун «жамоат назорати» деб айтаётган демократик институтнинг бу соҳаси у ёки бу кўринишда фаолият кўрсатганлигини шоҳиди бўламиз. Соҳибқирон Амир Темур давлатни идора қилишда фозил халқ вакилларига катта ҳуқуқ берган. Жумладан, «Темур тузуклар»ида шундай битиклар бор: «Ҳар бир диёр аҳолисининг аҳволидан огоҳ бўлиб турдим. Ҳар бир мамлакатнинг аҳволини, сипоҳу раият кайфиятини, туриш -турмушини, қилиш-қилмишларини, ўрталаридаги алоқаларни хатга битиб, менга 18

билдириб туришлари учун диёнатли, тўғри ёзувчи кишиларни белгиладим. Борди-ю эгри ёзганлари менга билдирилса уларни жазоладим. Ҳокимлару сипоҳлардан қай бирининг халққа жабр - зулм етказганини эшитсам, уларга нисбатан дарҳол адолату инсоф юзасидан чора кўрдим». Кўриниб турибдики, темурийлар салтанатида ҳам ўзига хос шаклда ва услубда халқ, яъни жамоат назорати йўлга қўйилган. Демак, салтанатнинг у ёки бу ҳудудидаги ҳақиқий аҳволдан соҳибқиронни воқиф қилиб туриш орқали ўзига хос жамоат назорати ҳам амалга оширилган. Энди эса яқин тарих бўлган шўролар империясидаги жамоат назоратига бир назар ташлайлик. Собиқ шўролар мафкурасининг энг хавфли жиҳатларидан бири шундан иборат эдики, аслида мавжуд бўлмаган демократик институтлар гўёки давлат ва жамият ҳаётининг асосини ташкил этиши ҳақида сохта фикр шакллантирилганди. Номи халққа боғланган ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган ташкилотлар ҳам, аслида, давлат манфаатларинигина ҳимоя қилар, ўзларининг ташкилий шаклланишлари, фаолият дастурлари, мақсад ва вазифаларига кўра чинакам давлат тузилмалари бўлиб, халқ манфаатларини ҳимоя қила олмас эди лар. Ўзбекистоннинг мустақилликка эришиб, Конституциямизнинг қабул қилиниши чинакам фуқаролик жамиятининг муҳим институтларидан бири бўлган жамоат назоратини амалга ошириш имкониятларини берди. Утган йиллар давомида мамлакатимизда жамоат назоратини амалга оширишнинг ҳуқуқий асослари маълум маънода яратилди. «Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида»ги қонунга биноан фуқаролар йиғинлари туман, шаҳар ҳокимликлари раҳбарларининг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятига оид масалалар юзасидан ҳисоботларини эшитиб боришлари ва шунга ўхшаш бошқа ваколатларга эга бўлдилар. Ўзбекистон Республикасининг «Нодавлат, нотижорат ташкилотлари тўғрисида»ги қонуни ҳам кучли фуқаролик жамиятини шакллантириш 19

шароитида қонун устуворлигини таъминлашга, инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини рўёбга чиқариш юзасидан жамоат назоратини кучайтиришга қаратилган таъсирчан механизмларни назарда тутади. Жамоат назоратининг муҳим ҳуқуқий механизмларидан бири сайловларга доир қонунчиликда ўз ифодасини топган. Сайловларга тайёргарлик кўриш ва уни ўтказишга доир барча тадбирларда сиёсий партиялардан, ҳокимият вакиллик органларидан, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларидан, сайловчилар ташаббускор гуруҳларидан кузатувчилар, матбуот, телевидение ва радио вакиллари, халқаро ташкилотлар ва ҳаракатларнинг кузатувчиларининг иштирок этишлари мумкинлиги ва улар бир қатор ҳуқуқлардан фойдаланишлари бунинг яққол мисолидир. «Оммавий ахборот воситалари тўғрисида»ги қонун ва бошқа бир қатор қонун ҳужжатларида оммавий ахборот воситаларида жамоат назоратини амалга оширишга катта ўрин берилган. Улар жамоатчилик фикрини ифодалаш, шакллантириш ва йўналтириш орқали жамоатчилик назоратига таъсир этади. Узбекистон Республикасининг «Прокуратура тўғрисида»ги қонунига мувофиқ прокурорлар халқ депутатлари тегишли Кенгашларига, зарурат бўлган ҳолларда эса фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларига қонунийлик ҳамда жиноятчиликка қарши курашнинг ҳолати тўғрисида ҳар йили ахборот беришлари лозим. Мазкур талаб ҳам маълум маънода жамоат назоратини амалга оширишнинг ўзига хос кўринишлардан биридир. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, жамоат назорати амалдаги қонунчиликда у ёки бу тарзда ўз аксини топган. Жамоат назорати ўзига хос тамойилларга эга эканлигини инкор этиб бўлмайди. Улар жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин: - жамоат назоратининг кенг қамровлилиги, яъни у ижтимоий ҳаётнинг ҳамма жабҳаларида, соҳаларида амалга оширилиши; - жамоат назоратининг оммавийлиги, яъни ҳар бир фуқаро, фуқаролар 20

гуруҳларининг бундай назоратда беистисно иштирок эта олиш имконияти таъминланиши; - жамоат назоратидаги ошкоралик, яъни уни амалга ошириш жараёни ҳам, унинг якуний натижалари ҳам барча учун очиқлиги, ҳамманинг нигоҳи ва кузатувида амалга оширилиши; - жамоат назоратидаги ихтиёрийлик тамойили, яъни ҳеч ким жамоат назоратига бошқа шахс томонидан мажбур қилинмаслиги; - жамоат назоратйда давлат органлари, унинг мансабдор шахслари, хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятига бевосита аралашилмаслиги ва шу кабилардир. Жамоат назорати давлат назорати каби барқарор фаолият кўрсатувчи, қатъий тизимга эга бўлмасдан, ҳар бир муайян ҳолатда турли шакл ва мазмун касб этади. Давлат назоратининг субъекти давлат органлари ёки уларнинг мансабдор шахслари бўлса, жамоат назоратининг субъекти биринчи навбатда фуқаролар, шунингдек, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, нодавлат-нотижорат ташкилотлари, оммавий ахборот воситалари ва бошқалардир. Давлат назорати муайян давлат органининг ҳокимият ваколатларига эга бўлган мансабдор шахслари (назоратчилари) томонидан амалга оширилса, жамоат назоратида эса бундай эмас. Шу боис, жамоат назорати субъектининг ҳуқуқий мақоми ҳар доим назорат объектига боғлиқ ҳолда ўзгариб туради ва ҳеч қачон у «назоратчи»га айланмайди. Табиийки, жамоат назорати субъекти бўлиш учун «назоратчи» каби махсус билим ёки ихтисос талаб этилмайди. Улар давлат томонидан молиявий таъминланмайдилар ва имтиёзларга эга бўлмайдилар. Давлат назоратини амалга оширувчи субъектлардан фарқли равишда жамоат назоратини олиб борувчи субъектлар юридик жазо чораларини (жиноий, маъмурий, интизомий ва ҳоказо) қўлламайдилар 14 . 14 Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси. Тошкент: ТДЮИ, 2004. 138-б. 21

Жамоатчилик назорати бурч ва виждон амри билан юзага келадиган ижтимоий ҳодисалардан бири ҳисобланади. Жамоат назорати орқали аниқланган қонун бузиш ҳолатларини оммадан яшириб бўлмайди. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, жамоат назорати давлат назоратига қараганда бир қанча афзалликларга эга ва унинг таъсирчанлиги ҳам юқори. Бу -давлат назоратини умуман йўқ қилиш керак деган фикр эмас. Албатта кучли ва самарали давлат назорати ҳар бир жамиятда муҳим соҳадир. Жамиятимиз ривожи учун зарур бўлган жамоат назоратининг янада самарали бўлишичи қуйидаги омилларда кўриш мумкин деган фикрдамиз. Биринчидан, жамоат назоратини амалга оширувчи субъектлардан бири бўлган нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолиятининг самарасига кўп нарса боғлиқ. Чунки, бу тузилмалар кучли фуқаролик жамиятининг асосий ҳаракатлантуривчи кучи ҳисобланади. Президентимиз таъкидлаганидек,«бугунги кунда хаётимизда ижтимоий назорат вазифасини бажараётган нодавлат ташкилотлари фаолиятини қўллаб - қувватлаш билан бирга, янги тузилаётган жамоат бирлашмаларига ҳам зарур шарт-шароит, қонуний имконият туғдириб бериш биз учун долзарб вазифа бўлмоғи керак». Иккинчидан, жамоатчилик назоратини ташкил этишда етарли даражада салоҳият ва имкониятларга эга бўлган ўзини-ўзи бошқаришнинг маҳалла тизими ишига ҳам кўп жиҳатдан боғлиқ. Учинчидан, суд-ҳуқуқ ислоҳотини янада чуқурлаштириш, фуқароларнинг суд томонидан ҳимоя қилиш кафолатларини кенгайтириш, одил судловнинг самарадорлигини ошириш, адвокатура фаолиятини янада яхшиланиши муҳим. Тўртинчидан, жамоатчилик ўз ваколатларини, назорат шакллари ва усулларини аниқ билиши, уларни рўёбга чиқаришда фаол бўлиши лозим. Бешинчидан эса, давлат ҳокимият ва бошқарув идоралари раҳбарлари, корхона, муассаса ва ташкилотлар раҳбарлари ўзларини жамоатчилик 22

назорати нигоҳи остида, нодавлат нотижорат ташкилотлар фаолият юритаётганини аниқ билиши, ҳис қилиши шарт. Бу ҳолат раҳбарларни доимо ҳушёр туришга, қонунлар ва адолатга, инсофга риоя қилишга ундайди. Юқоридагилардан ташқари, фуқароларнинг ижтимоий онгини ўстириш, ҳуқуқий маданиятини юксалтириш, оммавий ахборот воситаларининг жамиятдаги нуфузини, тўғри ижтимоий фикрнинг шаклланишидаги таъсирчанлигини ошириш ҳам жамоат назоратини олиб боришда муҳим рол ўйнайди 15 . Ушбу қайд этилган ҳолатлар масалани моҳиятини тўла-тўкис очиб беради, деган фикрлардан йироқмиз. Бу масала хусусида кенг жамоатчилик фикрини билиш, уни доимо тадқиқ эитиб бориш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Шуни таъкидлаш жоизки, сўнгги йилларда нодавлат нотижорат ташкилотилар томонидан жамоат назоратини таъминлашда бир қатор силжишлар сезилмоқда. Атроф -муҳитни муҳофаза қилиш, оналик ва болаликни ҳимоя қилиш, маданият ва соғломлаштириш соҳасида тузилган баъзи нодавлат ташкилотларининг фаолияти бунга мисол бўла олади. Шунингдек, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ҳам илгари давлат органлари бажариб келган бир қатор вазифаларни мувафаққиятли бажариб келмоқда. Лекин, булар билан кифояланиб бўлмайди. Юқоридаги таҳлиллардан кўриниб турибдики, жамоат назорати хилма-хил бўлиб, у турли фаолият йўналишларида турли субъектлар томонидан, ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларида, турли шакл ва услубларда олиб борилади. Шу сабабли, жамоат назорати олиб боришнинг ҳуқуқий асосларини ягона тизимга солиш ва яхлит ҳолда жамлаш бир мунча мураккаб. Жамоат назоратини ташкил этувчи махсус тузилмалар тузиш ҳам ноўрин. Бундай тузилма фойдадан кўра зиёни кўпроқ бўлган навбатдаги текширувчи-бюрократик тузилмага айланиш эҳтимоли бор. Жамоатчилик назоратида маълум меъёрларга амал қилиш ҳам лозим 15 Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси. Тошкент: ТДЮИ, 2004. 138-б. 23

бўлади. Унда турли қатлам ва кучлар, миллат ва элатларнинг урф-одатлари, тарихий анъаналар, удумлар, фуқароларнинг шаън ва қадр қиммати, юридик шахсларнинг ишчанлик обрўсига зарар етказмаслик лозим бўлади. Жамоат назоратининг самарадорлигини оширишда жамоатчилик фикридан унумли фойдаланиш ҳам муҳим. Турмушда ҳар бир ҳудудда муайян масалалар бўйича жамоатчилик фикри шаклланган. Бу фикрлар кўп ҳолларда объектив, холис ва ҳақиқий ҳисобланади. Бироқ, ушбу фикрлар фикрлигича, гап-сўзлигича қолиб кетмаслигига эришилса, жамоат назорати учун асос қилиб олинса, жамоат назоратининг таъсирчанлиги, самарадорлиги ғоят ошган бўлур эди. Хулоса қилганда, жамоатчилик назорати фуқароларнинг ўз ҳуқуқлари ва бурчларини бошқалар билан биргаликда адо этадиган, жамият бошқарувини шакллантирадиган, инсон - жамият - давлат ўртасидаги мувозанатни ушлаб туришга хизмат қиладиган ижтимоий институтдир. 24

2.2. Нодавлат - нотижорат ташкилотлари фуқаролик жамиятининг асосий бўғини Давлатимиз раҳбари И.Каримов иккинчи чақириқ Узбекистон Ре с публикаси Олий Мажлисининг саккизинчи сессиясида қилган маърузасида референдум якунлари, унинг моҳияти ва келгуси ҳаётимиздаги таъсири фақат референдумга қўйилган масалалар билан чекланиб қолмаслиги, балки давлат ва жамият ҳаётидаги кўпгина соҳаларга тегишли эканлигини уқтириб ўтди. Хусусан, «Кучли давлатдан кучли жамият сари» ғоясининг амалга оширилишида нодавлат нотижорат ташкилотларнинг ўрни ҳақида Президент томонидан билдирилган фикрлар барчамизга ушбу масаланинг моҳиятини кенг жамоатчиликка тушунтириб бериш масъулиятини юклайди. Кучли фуқаролик жамиятини шакллантириш учун эса «давлатимизнинг марказий ва юқори бошқарув органлари ваколатларини босқичма-босқич қуйи тизимга, шу жумладан, ўзини ўзи бошқариш тузилмаларига ўтказиш талаб қилинади». Давлат ва жамият бошқарувида кенг жамоатчиликнинг иштироки: биринчидан, нодавлат нотижорат ташкилотларнинг давлат томонидан ҳар томонлама қўллаб-қувватланиши; иккинчидан, жамоат назоратини амалга ошириш; учинчидан, давлат органларининг айрим ваколатларини нодавлат нотижорат ташкилотлар ва ўзини ўзи бошқариш органларига аста-секин ўтказиб бориш; тўртинчидан, жамият аъзоларининг ижтимоий-сиёсий фаоллигини ошириш орқали таъминланади. Бундай муҳим масалаларни ҳал этиш учун эса, Президентимизнинг нодавлат нотижорат ташкилотларга етарли эътибор берилиши ва улар фаолиятининг тегишли ҳуқуқий асоси яратилиши лозимлиги тўғрисидаги фикрлари қонунчиликда ўз ифодасини топиши керак. Шу жиҳатдан, «Нодавлат, жамоат тузилмалари ва уюшмаларини ривожлантириш, фуқаролик жамияти институтларининг фаолият кўрсатиш кафолатлари ва 25

шартлари тўғрисида»ги қонун лойиҳаси ишлаб чиқилиши ҳозирги кундаги долзарб масалалардан биридир. Нодавлат, жамоат тузилмаларини қўллаб- қувватлаш, бу институтларнинг мустақиллигини таъминлаш учун қонун асосида махсус молиявий жамғарма ташкил этиш тўғрисидаги Президентимиз таклифи барча олимлар, мутахассислар ва нодавлат нотижорат ташкилотлар олдига катта вазифа юклайди. Бундай махсус жамғарманинг бўлиши нодавлат нотижорат ташкилотлар, ўзини ўзи бошқариш органлари, демократик институтларнинг тўлиқ мустақиллигини таъминлайди. Янги тузилаётган нодавлат, жамоат тузилмаларининг қисқа муддатларда жамиятда ўз ўрнини топиши, манфаатли дастур ва лойиҳаларини тегишли тартибда молиялаш, уларнинг моддий техника базасини мустаҳкамлаб олиши келгусида ҳар жиҳатдан шу жамғармага боғлиқ бўлади 16 . Янги қонун лойиҳасида ушбу жамғарма ва нодавлат, жамоат ташкилотлари, фуқаролик жамия т ининг бошқа институтлари ўртасидаги мувозанатни, ўзаро ҳамкорлик ва тобе бўлмаган муносабатларни шакллантириш ҳамда таъминлаш га э ътибор бериш лозим. Қ онун лойиҳасида жамғарманинг мақоми, унинг тузилмаси, уни бошқариш тартиби, у томондан қабул қилинадиган ҳужжатларнинг юридик кучи, ҳаракати ва таъсир доираси, бошқа нодавлат, жамоат тузилмалари билан ўзаро муносабати, унинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, молиявий манбалари ва тушумларнинг шаклланиш тартиби, маблағлар тақсимоти, сарф-харажатларни ҳисобга олиш ва назорат қилиш, молиялаштириш таклиф этилаётган лойиҳаларни кўриб чиқиш тартиби, жамғарманинг давлат органлари билан муносабати каби бир қатор муҳим масалалар ўз аксини топиши лозим. Масалан, Англияда нодавлат нотижорат ташкилотларга имтиёз бериш, грантлар ажратиш, солиқ солиш масалалари Жамоат ташкилотлари билан ишлаш комиссияси томонидан кўриб чиқилади. Комиссия давлат 16 Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси. Тошкент: ТДЮИ, 2004. 140-б. 26

манфаатларини ҳимоя қилган ҳолда Нодавлат нотижорат ташкилотлар уюшмаси билан тегишли музокаралар олиб боради. Ҳар қандай жамоат ташкилоти тегишли қўшимча имтиёзларга айнан шу комиссиянинг хулосаси ва розилигига асосан эга бўлиши мумкин. Комиссиянинг мақоми эса тегишли қонунларда белгиланган. Нодавлат нотижорат ташкилотлар, фуқаролик жамияти бошқа институтларининг тўла мустақиллигини таъминлаш юқорида зикр этилган жамғарманинг ташкилий-ҳуқуқий тузилишига ҳам боғлиқдир. Назаримизда жамғарма маблағини барча хўжалик юритувчи субъектлар, давлат органлари ва ташкилотлар, тадбиркорлар, фуқаролар томонидан беғараз ўтказиб туриладиган хайрия тушумлари ва ажратмалар, қонун билан йўл қўйилган бошқа манбалар ташкил этади. Нодавлат нотижорат ташкилотларнинг фаолиятини янада кучайтириш, уларни маънавий ва моддий жиҳатдан қўллаб- қувватлаш эркин, очиқ фуқаролик жамиятини қуриш йўлидаги асосий ҳаракатлардан бири ҳисобланади. Президентимиз айтганидек, «айни пайтца, нодавлат, жамоат тузилмаларини яратиш жараёнини рағбатлантиришга оид бошқа иқтисодий, ташкилий ва ҳуқуқий механизмларни ҳам ишлаб чиқишимиз лозим». Бунда хорижий тажрибаларни ўрганиш, халқаро ташкилотларнинг тавсияларидан ва халқаро ҳужжатлардан фойдаланиш, ва, энг аввало, тарихий ва маънавий қадриятларимиз, мустақиллик йилларида орттирган тажрибаларимизга асосланиш даркор. Нодавлат нотижорат ташкилотларни ривожлантиришга оид давлат сиёсатини юритишда чуқур ва пухта ўйланган илмий-назарий концепцияни ҳам ишлаб чиқиш лозим бўлади. Концепция асосини эса, шубҳасиз, Президентимиз И.Каримов томонидан нодавлат нотижорат ташкилотларни ривожлантириш, фуқаролик жамиятини шакллантириш, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, демократик институтларнинг бу соҳадаги вазифаларига оид кўплаб билдирган назарий таклифлари ва ғоялари ташкил этиши керак. Концепцияда миллий истиқлол ғоясини ҳар томонлама мустаҳкамлашга 27

қаратилган кўпфикрлилик, бағрикенглик ва ҳамжиҳатликни ўзида мужассамлаштирган қоидалар бўлиши муҳимдир. Умуман олганда, нодавлат, жамоат тузилмаларини ривожлантиришга давлатимиз раҳбари томонидан берилаётган катта эътибор кучли фуқаролик жамиятини барпо этишдаги муҳим қадамлардан бири ҳисобланади. 28

Хулос а Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, республикамизда қурилаётган эркин, демократик ҳуқуқий давлат ҳар жиҳатдан турли институтлар, жумладан нодавлат нотижорат ташкилотларнинг ривожланишига ҳам боғлиқ. Кучли фуқаролик жамиятини ривожлантириш айнан нодавлат нотижорат ташкилотларнинг жамиятда муносиб ўрнини топиб олиши, улар фаолиятининг давлат томонидан кафолатланиши, уларнинг ҳар томонлама қўллаб-қувватланишига боғлиқдир. Ўзбекистон халқи адолатли демократик жамиятни барпо этиш каби олий мақсадни ўз олдига қўйган экан, бунга эришишда энг асосий омил сифатида ҳуқуқий давлат қуриш ва фуқаролик жамиятини шакллантиришга хизмат қилади. Мазкур масалага алоҳида эътиборини қаратиб, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов таъкидлайдики: “Бизнинг асосий узоқ муддатли ва стратегик вазифамиз аввалигича қолади – бу демократик давлат, фуқаролик жамияти қуриш жараёнлари ва бозор ислоҳотларини янада чуқурлаштириш, одамлар онгида демократик қадриятларни мустаҳкамлаш йўлидан оғишмай, изчил ва қатъият билан боришдир”. Бундан кўриниб турганидек, фуқаролик жамиятни шакллантириш учун ислоҳотлар комплекс тарзда олиб борилиб, улар бир вақтда сиёсий, ҳуқуқий, иқтисодий, ижтимоий ва маданий соҳаларни қамраб олиши лозим. Ўз навбатида, мазкур барча соҳалар заминида халқ иродасини мужассам этувчи қонуний асослар ётиши лозим. Қонунчилик асослари ижтимоий муносабатларда нафақат халқ иродасини акс эттиради, балки у уларни бир тизимга солади ва ислоҳотларни бир мақсад сари йўналтириш имкониятларини яратади. Шунинг учун ҳам фуқаролик жамиятини шакллантиришга оид ҳуқуқий жиҳатларни ўрганиш ва такомиллаштириш, бу соҳада вужудга келган муаммоларни ўз вақтида ва тўғри ечимини топиш, мазкур жараённи изчил ривожлантириш имкониятини яратади. 29

Ўтиш давридаги ислоҳотлар жараёнида ижтимоий муносабатлар ўзгарувчан бўлади ва уларни тартибга солиб бориш учун ҳуқуқий тизимга изчил ўзгартириш киритиб бориш лозим бўлади. Бу борада қайси қонунларни бекор қилиш, қайсиларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш, қандай янги қонунлар қабул килиш зарурияти юзага келади. Бундай ўзгарувчанлик жараёни тенденциясини аниқлаш ва уни конституциявий асосларга мослаштиришга қаратилган ҳуқуқий чораларни ўз вақтида кўриш, бугунги даврдаги фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг конституциявий асосларини таъминлашда ўта долзарб масалага айланмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов 2005 йил 28 январда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенат и нинг қўшма мажлисида "Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир" номли маърузасида давлат қурилиши ва бошқаруви соҳасидаги энг муҳим вазифа сифатида ҳокимиятнинг қонунчилик, ижро ва суд тармоқлари ўртасида янада мутаносиб ва барқарор мувозанатга эришиш, суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш ва янада либераллаштириш, шахсни ушлаб туриш, ҳибсга олиш, шунингдек , бошқа процессуал мажбурий чораларни қўллаш учун санкция бериш ҳуқуқини судга ўтказиш, жазолаш тизимидан ўлим жазосини чиқариб ташлаш вазифаларини қўйди ва уларни бугунги ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва маънавий соҳаларда олиб борилаётган ислоҳотларнинг устувор йўналишлари эканлигини таъкидлади. Маълумки, мамлакатимизда амалга оширилган парламент ислоҳотлари ҳуқуқ ижодкорлиги жараёнига ҳам муҳим ўзгартишлар киритдики, улар қонун ҳужжатларида ўзининг тегишли ифодасини топди. 30

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙҲАТИ: I. РАҲБАРИЙ АДАБИЁТЛАР: 1. Каримов И.А.. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-том, Т., «Ўзбекистон», 1996, 19-20-бетлар. 2. Каримов И.А. Бунёдкорлик йўлидан. 4-том, Т., «Ўзбекистон», 1998, 181- 182-бетлар. 3. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. 2-том, Т., “Ўзбекистон”, 1996, 260-бет. 4. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби. 5-том. Т., «Ўзбекистон», 1996, 119-бет. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон: бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т., «Ўзбекистон», 1993, 67-89-бетлар. 6. Каримов И.А. Истиқлол ва маьнавият. -Т., «Ўзбекистон», 1994, 58-бет. 7. Каримоа И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. 2-том. Т. «Ўзбекистон». 1996, 260-бет. 8. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. » I-том., «Ўзбекистон 203-бет 9. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукоролик жамиятини ривожлантириш консепсияси. - Тошкент: Ўзбекистон, 2010. II. ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ НОРМАТИВ ҲУҚУҚИЙ ҲУЖЖАТЛАРИ: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: Ўзбекистон, 2003 . 40 б. 2. Ўзбекистон Республикаси Кодекслари. Т.: Адолат, 2010 770 б III. АСОСИЙ АДАБИЁТЛАР: 1. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Масъул муҳаррирлар Ҳ.Б.Бобоев, Ҳ.Т.Одилқориев -Т.: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи, 2000.- . 2. Davlat va huquq nazariyasi. Mas’ul muharrirlar: H.B.Boboyev, H.T.Odilqoriyev. – T.: TDYI, 2005. 3. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. I-жилд. Давлат назарияси. -Т.: Адолат, 2001. –336 б. 4. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. II-жилд. Ҳуқуқ назарияси. -Т.: Адолат, 2001. –560 б. 31

IV. ҚЎШИМЧА АДАБИЁТЛАР: 1. Нажимов М., Сайдуллаев Ш. Давлат функциялари: Ўқув қўлланма – Т.:ТДЮИ, 2004. -37 б. 2. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Масъул муҳаррирлар Ҳ.Б.Бобоев, Ҳ.Т.Одилқориев. -Т.: Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси, 2000. –528 б. 3. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. / Масъул муҳаррирлар: А.А.Аъзамхўжаев ва Ш.З.Ўразаев. –Т.:Ўқитувчи, 1982. -28 8 б. 4. Исломов З. Общество. Государство. Право.–Т.:Адолат, 2001. -696 с. 5. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ : умумназарий масалалар. (Давлат назарияси). –Т. : Адолат, 2000. –272 б. 6. Исломов З.М. Фуқаролик жамияти : кеча, бугун, эртага. –Т.: ТДЮИ, 2002, -87 б. 7. Исламов З.М. Проблемы власти: ее понимание, назначение, социальная ценность.-Т.: ТГЮИ, 2003. –244 с V. ИНТЕРНЕТ САҲИФАЛАРИ: 1. http://www.lex.uz 2. http://www.gov.uz 3. http :// www . press - service . uz 4. http://www.pravo.uz 32

O'xshashlar

Ҳуқуқ тизими ва тушунчаси

Давлат функциялари тушунчаси ва таснифи

Ҳуқуқий давлат тушунчаси ва тарифи

Қонунийлик тушунчаси ва унинг асосий белгилари

Ҳуқуқий хулқ тушунчаси ва асосий турлари