Ҳуқуқий хулқ тушунчаси ва асосий турлари - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Ҳуқуқий хулқ тушунчаси ва асосий турлари

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

127.5 KB

Ko'chirib olish

МУНДАРИЖА КИРИШ .......................................................................................................... 2 I БОБ. ҲУҚУҚИЙ ХУЛҚ АТВОР 1.1 Ҳуқуқий хулк – атвор… ……………………………………………. . . 4 1.2 Ҳуқуқбузарлик тушунчаси ва турлари… …………………………. .. 7 II БОБ. ЮРИДИК ЖАВОБГАРЛИК 2.1 Юридик жавобгарлик тушунчаси, турлари ва асослари… ………... 14 2.2 Айбсизлик презумцияси… …………………………………………… 16 ХУЛОСА ........................................................................................................ 17 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙҲАТИ ................................. 18 Адолат барча фазилатлар ичида Энг олий фазилатдир. Цитсирон. 1

КИРИШ. Юртбошимиз И.А.Каримов « Барча фуқароларнинг қонун олдидаги хуқуқий тенглиги ва қокнун устуворлигини, жамият манфатлари ва ахолии хавфсизлигининг мухофазасини кафолатловчи хуқуқий давлатни барпо этиш» даркор,деб таъкидлаганидек, хозирги вақтда чоп этилаётган хар бир монография, дарслик ахолимизни, айниқса ёш авлоднинг хуқуқий, манавий,маърифий билимини ошириш, уларни хар томонлама баркамол инсон булиб етишиши учун маълум даражада ў з хиссасини қў шмоқда. Бу эса уз навбатида Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг хуқуқий хулқ- атвори, юридик салохиятининг ошиши хуқуқбузарлик ҳолатлариниг юз беришига йўл қў ймайди. Юридик адабиётларда хуқуқий хулқ-атвор — ижтимоий фойдали,жамият ва давлат томонидан ижобий бахоланадиган зарур ва исталган хулк сифатида характерланади. Ёзаётган курс ишимда қуйидаги мавзуларни ёритмоқчиман; хуқуқий хулқ-атвор,унинг асослари, шакллари, фаол хуқуқий хулқ-атвор, одатдаги хуқуқий хулқ-атвор, суст хуқуқий хулқ-атвор объектлар, субъектларни ёритмоқчиман. Хуқубузарлик мавзусида; хуқуқбузарликнинг узи нималигини, унингасосий белгиларини, хуқуқбузарликнинг объектлари, субъектларини, қасд, эхтиётсизлик, жиноят, ножуя иш каби масалаларни ёритиб утаман. Юридик жавобгарлик мавзусида эса --- жавобгарликнинг турлари хақида, унинг белгилари, юридик жавобгарликнинг турлари ҳақида, яъни жиноий-ҳуқуқий жавобгарлик, Фуқаровий ҳуқуқий жавобгарлик, Мамурий ҳуқуқий жавобгарлик, Интизомий-ҳуқуқий жавобгарлик белгиларини, қонунийлик, адолатпарварлик, ҳуқуқ бузилган тақдирда жавобгарликнинг муқаррарлиги, индивудиаллик каби масалаларни ёритб ўтамн. Бу 2

мавзуларни ёритишда ушбу мавзуларга доир чизмалар, мавзуга доир саволлар, атамаларни ҳам қайд этиб ўтаман. Мустақил ишимдаги мавзулар бир бири билан узвий боғлиқ. Булар бир бирини тўлдиради ва юксалтиради. Чунки ҳуқуий ҳулқ-атвори юксак инсон ҳеч қачон ҳуқуқюузарликни келтириб чиқармайди. Бу эса жамиятда тинчлик, осишталикнинг сақланишига асос бўлади. Ўз ҳуқуқини билган шахслар,ҳоҳ у жисмонийшахс бўлсин, ҳоҳ юридик шахс бўлсин беайб жавобгарликка тортилган ҳолларда айбсизлигини исботлаши мумкин. Бу эса жамиятда фуқароларнинг ўз ўрнини топишларига имкон беради. Лекин ҳар қандай ҳолларда,яъни,ҳуқуқ бузилган тақдирда,жиноят содир этиган тақдирда жавобгарликка тортилиши шартдир. Жиноят содир этилган холларда Ўзбекистонда Жиноят Кодексига асосан жавобгарликка тортилади. Ҳуқуқ - ижтимоий муносабатларни тартибга солиб,ривожлантириб ва қўриклаб турувчи мухим восита. Шу билан бирга, бу муносабатларнинг ўз жамиятида кишиларнинг хулкии, юриш туришлари ва хаётий фаолиятининг махсулидир. Шундай экан, ҳуқуқ ижтимоий муносабаталарни таритбга солиш воситаси сифатида кишиларнинг харакатларидан келиб чикадиган муносабатларга таъсир қилади. Жамиятдаги кишиларнинг хулки турли хил шакллардан иборат бўлиб, уни ифодаланишига, самарадорлигига, мотивларига, максадлари ва окибатларига караб турларга ажратиш мумкин. Шу билан бирга, хулкнинг барча кўринишлари жамиятнинг тизимида маълум манфаатларини, йўналишларни ғоявий тмонларни белгилайди. Айни шунинг учун хам, хар қандай хулк – атвор, ахлоқ ҳуқуқий бахолашнинг обьекти бўлиб юзага чикади. Ҳуқуқ нуктаи назаридан кишининг хулки хар хил бахоланиши мумкин. Кишиларнинг айрим муносабатлари ҳуқуқий тартибга солишнинг доирасидан ташкарида бўлиши мумкин, шунинг учун хам бундай муносабатлар ҳуқуқ билан бахоланмайди ва тартибга солинмайди улар, факат ахлоқий жихатдан бахоланади ва ижтимоий нормалар билан 3

тартибга солинади (масалан, севги, дўстлик муносабатлари ёки спортга, мусикага, санъатга қизиқиш ва хаказо). Юридик адабиётларда ва амалиётда ҳуқуқ нормалари билан тартибга солинадиган, ҳуқуқий таъсир этиш доирасидаги хулкка кўп эътибор қаратилади. Ҳуқуқий хулк- атвор ҳуқуқ нормаларига мос келадиган,юридик окибатларни келтириб чикарадиган, ижтимоий фойдали ахамиятга эга бўлган ҳуқуқ субьектларининг онгли равишда хулкидир. Юридик адабиётларда ҳуқуқий хулк- атвор- ижтимоий фойдали, жамият ва давлат томонидан ижобий бахоланадиган, зарур ва исталган хулк сифатида характераланади. Мохиятига кўра ҳуқуқий хулкнинг шакллари ҳуқуқни татбиқ этиш шаклларига тўла мос келади, яъни ҳуқуқий хулк ҳуқуқ қоидаларини татбик қилиниши ифода этади ва уларнинг характеридан келиб чикиб, ҳуқуқка амал қилиш уни бажариш ундан фойдаланиш ва уни кўллаш каби шаклларда намоён бўлади. Ҳуқуқ қоидаларига амал қилиш, юридик мажбуриятларни бажариш, берилган ҳуқуқлардан фойдаланиш, махсус субьектлар томонидан ҳуқуқни куллаш- буларнинг барчаси биргаликда ҳуқуқийхулкнинг мохиятини ифодалайди. Ҳуқуқ нуктаи назаридан хукл- атвор-ҳуқуқка мос келувчи, юридик баратараф ва ҳуқуқка зид келувчи бўлиши мумкин. Ҳуқуқий хулк атвор тузилишига кура куйидаги тўртта элементлар бирлигидан иборат: субьект, обьект, субьектив томон ва обьектив томон. Субьектлар бўлиб давлат томонидан белгиланган тартибдан тан олинган жисмоний ва юридик шахслар хисобланади. Обьектлар бўлиб моддий дуниёнинг предметлари, ижодий фаолият натижаси ва субьектларнинг хулки хисобланади. Обьектив томон ҳуқуқий хулкнинг харакат ёки харакатсизлик шаклларида намоён бўлади. Субьектив томон ҳуқуқий хулкнинг ички томонларини ифодалаб, у ҳуқуқ субьектларининг маъсулиятлилик даражаси билан характераланади. 4

Ҳуқуқий хуклни бир катор асосларга кўра таснифлаш мумкин: 1) фаол (актив) ҳуқуқий хулк- атвор; 2) одатда ҳуқуқий хулк- атвор; 3) суст (пассив) ҳуқуқий хулк- атвор . Фаол (актив ) ҳуқуқий хулк- атвор- фукароларнинг, мансабдор шахсларнинг ташаббусли, маълум максадга йўналтирилган конуний фаолиятдир. Ҳуқуқий фаолликни намоён этиш шакллари хилма- хил бўлиб, бу фаоллик ҳуқуқ субьектларнинг ўз хизмат вазифаларига муносабатларида сиёсий партиялар ва жамоат ташкилотларнинг шаклланишида хамда уларнинг ишларида иштирок этишлари, ҳуқуқ ижодкорлиги жароёнида қатнашишларида, давлат тузилмалари билан хамкорлик қилишларида ва хакозаларда кўринади. Одатда ҳуқуқий хулк- атвор - кишиларнинг кундалик хаётидаги ҳуқуқ нормаларига мос келадиган хулки бўлиб, бу хулк доирасида фукаролар ўзларининг ҳуқуқий мажбуриятларинигина бажардилар, у ёки бу кўринишдаги юридик ахамиятга эга бўлган харакатларни амалга оширадилар. Суст ҳуқуқий хулк- атвор - фукароларнинг ўз ҳуқуқ ва эркинликларидан атайин фойдаланмаганлигиида намоён бўлади. Бунга мисол фукароларнинг сайловларда иштирок этмаслигини кўрсатиш мумкин. Ҳуқуқий хулкни ҳуқуқ субьектларига кўра фукаролар, давлат органлари, жамоат ташкилотлари ва хакозаларнинг ҳуқуқларига ажратиш мумкин. Ҳуқуқий хулк ўзининг барча кўринишларида шахснинг хар томонлама уйғунлашувига мухим туртки бўлади хамда унинг ижодий ва интеллектуал махорати хамда кобилиятининг ўсишига, маънавий сифатларнинг шаклланишига ёрдам беради. 5

3. ҲУҚУҚБУЗАРЛИК ТУШУНЧАСИ ВА ТУРЛАРИ. Ҳуқуқбузарлик ижтимоий маънода жамият, фуқаролар ва жамоат бирлашмаларининг ҳуқуқ ва манфатларига хавф туғдиришга қодир хулқ бўлиб, у ижтимоий муносабатларнинг ривожланишини қийинлаштиради ва уларнинг бузилишига сабаб бўлади. Ҳуқуқбузарлик қасд ёки эҳтиётсизлик кўринишида бўладиган, ҳуқуқ қоидаларига риоя қилмаслик оқибатида жамият, давлат ва фуқаролар (шахслар) манфатларига етказиладиган моддий ва маънавий зарар ёки хавфли ҳаракат ва ҳаракатсизликдир. Ҳуқуқбузарлик- ҳуқуқ ва муомала лаёкатига эга субьект томонидан содир этиладиган, ҳуқуқ нормалари талабларига зид келувчи хамда шасхга, мулкка, давлатга ва бутун жамиятга зарар келтирувчи ижтимоий хавфли килмишдир. Ҳуқуқбузарликнинг асосий белгилари куйидагилардан иборат: 1) ҳуқуқбузарлик жамият ва шахс учун ижтимоий хавфли характерга эга: 2) ҳуқуқбузарлик ҳуқуқка карши характерга эга: 3) ҳуқуқбузарлик- айбли килмишдир: 4) ҳуқуқбузарлик факат кишилар томонидан содир қилинади: 5) ҳуқуқбузарлик кишиларнинг эрки ва онгига боглик бўлган холда, улар томонидан ихтиёий амалга оширилади ва хаказо . Ҳуқуқбузарлик юридик факт бўлиб хисобланади, у ўз навбатида кўрикловчии характерга эга бўлган ҳуқуқий муносабатларни юзага келтиради. Ҳуқуқбузарликнинг таркиби муайян ҳуқуқ нормаларини шархлашда, унинг мазмунини очиб беришда хамда дунёқараш нуктаи назаридан мухим ахамиятга эгадир. У ўз ичига тўртта унсурни камраб олади : обьект, субьект, обьектив томон ва субьектив томон. 6

Ҳуқуқбузарликнинг обьекти деб ҳуқуқ билан тартибга солинадиган ва қўрикланадиган ижтимоий муносабатларга айтилади. Обьект ҳуқуқий нормада аник мустахкамланган бўлади. Ҳуқуқбузарликнинг обьектив томони бўлиб шахснинг харакат ва харакатсизлиги окибатида ҳуқуқнинг бузилиши хамда унинг ижтимоий хавфлилиги хисобланади. Бу ҳуқуқка карши килмишнинг ташки томонини ифодалайди. Айнан шу ифодаланиш ҳолатига караб ҳуқуқбузарлик тўғрисида, яъни у қандай содир бўлганлиги ва кай даражада зарар келтирганлиги хакида фикр юритиш мумкин бўлади. Обьектив томонинг унсурлари бўлиб куйидагилар хисобланади: - ҳуқуқка карши килмиш; - ҳуқуқка карши зарарли окибат; - ҳуқуқка карши килмиш билан зарарли окибат ўртасидаги сабабий боғлиқлик; - жойи, вақти, усули ва мухит. Ҳуқуқбузарликнинг субьекти бўлиб, ҳуқуқбузарликни содир қилган юридик ва жисмоний шахслар хисобланади. Субьектларнинг хусусиятлари ҳуқуқбузарликнинг турига боғлиқ бўлади. Масалан, жиноий ва маъмурий ҳуқуқнинг субьектлари бўлиб факат шахслар хисобланади. Ҳуқуқбузарликнинг субьектив томони -шахснинг ҳуқуқка қарши каратилган характи ёки харакатсизлигига ва улардан келиб чикадиган ижтимоий хавфли қилмишига нисбатан психик- онгли кўринишидаги муносабатидир. Ҳуқуқбузарлик субьектив томонинг зарурий белгиси айбдир. Айб – ҳуқуқбузарнинг ҳуқуқка хилоф хатти-харакатига ва уларнинг ижтимоий хавфли окибатига нисбатан касд ёки эхтиётсизлик шаклидаги муносабатидир. Қасд – шахснинг ҳуқуққа хилоф хатти-ҳаракатини содир қилаётган пайтида, бу ҳаракатнинг ҳуқуққа хилофлигини, ижтимоий хавфлилигини, Ҳуқуқшунослик фанида юридик жавобгарлик 7

масаласи юзасидан турлича фикрлар мавжуд. Кўпчилик муаллифлар юридик жавобгарликни базъан давлатнинг ҳуқуқ талабларини бажаришга каратилган мажбурлов чораларни куллаши деб тушунсалар, бошка баъзи бир олимлар унга амалдаги юридик категориялар доирасида ёндашиб, юридик жавобгарликни кўрикловчи ҳуқуқий муносабатлар, махсус юридик мажбуриятлар ёки ҳуқуқ нормалари санкциялари кўринишда талкин этишга интиладилар. Юридик жавобгарликнинг табиати ва мазмунини аник белгилаш учун аввало жавобгарликнинг ўзи нима деган саволга жавоб бериш зарур. Жавобгарликни икки маънода: позитив (ижобий) жавобгарлик ва ретроспектив жавобгарлик маъносида тушуниш мумкин. Агар позитив ижобий маънодаги жавобгарлик мавжуд хамда келгусидаги ижтимоий муносабатларни тартибга солиб туришга каратилган бўлса ретроспектив жавобгарлик ўз навбатида ўтмишга қаратилган бўлади, яъни у шахснинг юридик мажбуриятларни бажармаслиги ёки ҳуқуқни бузганлиги окибатида юзага чикаради. Жамиятда жавобгарликнинг бу икки тури ўзаро узвий боғлиқдир. Фукаролик- ҳуқуқий жавобгарлик фукароларнинг, шахсларнинг мулкий муносабатлари ва бу муносабатлар билан боғлиқ мулкий характерда бўлмаган шахсий муносабатларга зарар етказганлик ҳолатларида белгиланади. Фукаролик ҳуқуқий жавобгарлик фукаролик кодекси, Ер кодекси, Оила кодекси, Мехнат кодекси ва бошқаларда назарда тутилган ҳолатларда кўлланилади. Ўзбкистон Республикаси Конституциясининг VII-боби, 27-моддасида ҳар ким ўз шаъни ва обрўсига қилиган тажовузлардан, шахсий ҳаётига аралашишдан химояланиш ҳҳуқуқига эга эканлиги мустаҳкамланга бўлиб, бу кўрсатмага мувофиқ, тегишли қоидалар белгиланиди. (Ўз.Рес.ФК.1996- Т). Маъмурий- ҳуқуқий жавобгарлик ҳуқуқий муносабатларнинг бузилиши билан боғлиқ бўлиб, уларга- бошкарувнинг ўрнатилган 8

умумтартиб қоидаларини бажармаслик масалан, йўл харакати қоидаларинни ва жамоат таритибини бузиш, табиатни мухофоза этишга карши харакатлар ва бошкалар киради. Маъмурий-ҳуқуқий жавобгарлик бўйича куйидаги жазо чораларини кўрсатиш мумкин: огохлантириш:, жарима солиш; предметни мусадора қилиш (агар у ҳуқуқни бузиш куроли ёки обьекти бўлса); махсус ҳуқуқлардан махрум этиш ов - қилиш, транспорт воситаларидан фойдаланиш ва хаказо; маъмурий камок; ахлоқ тузатиш ишлари ва бошкалар. Интизомий- ҳуқуқий жавобгарликнинг белгиланиш ҳолатлари Мехнат кодексида, ички мехнат тартиби қоидаларида хамда махсус Низомларда назарда тутилади. Интизомий- ҳуқуқий жавобгарлик мехнат ва хизмат интизомини, харбий ва бошка интизомни бузиш билан боглик бўлиб, уларга идораларнинг ички тартиб- қоидаларини бузиш, ишга кеч колиш ёки ишдан барвакт кетиш ва шу каби холлари киради. Жиноий ва фукаролик- ҳуқуқий жавобгарликни белгилаш факат суд ва хўжалик судлари томонидан амалга оширилади. Маъмурий ва интизомий- ҳуқуқий жавобгарлик ички ишлар органлари, мансабдор шасхлар ва тегишли ваколатга эга рахбар шахслар маъмурият томонидан амалга оширилади. Юридик жавобгарликни белгилашнинг асосий максади жазолаш эмас, балки ҳуқуқ умумий максадларнинг муайян ифодасига каратилган бўлиб, улар ижтимоий муносабатларнинг мустахкамланиши, тартибга солиниши ва химоясида ўзининг ифодасини топади. Бу максадлар ўз навбатида ҳуқуқнинг тартибга солувчи (регулятив) ва курикловчи функцилари амалда бўлишини белгилайди. Юридик жавобгарликнинг асосий функцияси конунийлик ва ҳуқуқ- тартиботни мухофоза қилишдан иборат. Муайян ҳуқуқбузарга нисбатан жавобгарликнинг қўўланиши бирмунча тор максадни, яъни айбдорни жазолашни кўзлайди. Бу билан давлат ўзининг мажбурлов 9

чораларини амалга ошира туриб яна бошқа бир максадни кўзда тутади- бу максад келажакда ҳуқуқбузарликни содир этишнинг олдини олишга ёки бу хакда огохлантиришга каратилган бўлади. Бу максадлар ўз навбатида юридик жавобгарликнинг функцияларини белгилаб беради. Кўзланган максадларга эриши учун куйидаги тамойилларга амал қилинади: конунийлик,адолатпарварлик, максадга мувофиклилик, ҳуқуқ бузилган холда жавобгарликнинг мукаррарлиги, индивидуаллик жазонинг факат ҳуқуқбузарга нисбатан қулланилиши. Қонунийлик . Бу тамойилнинг мохияти ҳуқуқ қоидалари талабларнинг катьий ва аник татбиқидан иборат бўлиб, юридик жавобгарликка нисбатан бу талаб, уни факат ваколатли органлар томонидан қонунга белгиланган асосларда хамда ўрнатилган тартибда амалга оширилишидир. Адолатпарварлик. Бу тамойил айбдор бўлмаган шахсларнинг жавобгарликка тортилиш холларига йўл қўймасликни ёки содир этилган қилмишнинг исботланиши зарурлигини талаб этади. Юридик жавобгарликнинг адолатпарварлик тамойили куйидаги расмий талаблар тизимида ўз ифодасини топади: -ножўя қилмишлар учун жиноий жавобгарликка тортиш мумкин эмас; - жавобгарликни белгиловчи ва уни оғирлаштирувчи қонун орқага кайтиш кучига эга эмас; - ҳуқуқнинг бузилиши натижасида келтирилган зарарни қоплаш зарурати мавжуд бўлса, юридик жавобгарликни кўллаш оркали унинг ўрнини тўлдиради; - хар бир бузилган ҳуқуқ учун факат битта жавобгарлик белгиланади; - ҳуқуқбузарлик ким томонидан содир этилган бўлса, факат шу шахс жавобгарликка тортилади; - жазо турлари ва чоралари ҳуқуқбузарликнинг даражасига огир ёки енгиллиги боглик бўлади . 10

Ҳуқуқ бузилган такдирда жавобгарликнинг мукаррарлиги Юридик жавобгарлик ҳуқуқбузарлик билан узлуксиз боглик ва бу богликдан ушбу тамойилнинг мохияти келиб чикади, яъни содир этилган хар қандай ҳуқуқбузарлик учун жавобгарликнинг кўлланиши хамда унинг мукаррарлиги белгиланади. Кишиларнинг онгида юкорида богликликни, яъни хар қандай ҳуқуқбузарликнинг жазосиз қолмаслиги тўғрисидаги дунёқараши шакллантириш- ҳуқуқбузарликнинг даражасини камайтиришга каратилган мухим омилдир. Максадга мувофиклилик . С одир этилган килмишига нисбатан жавобгарликнинг мукаррарлиги бу тамойилнинг маъносини англатади, чунки бу белиланадиган жавобгарлик максадга мувофикдир. Ёки ҳуқуқбузарни конуний асосларсиз жавобгарликдан озод қилишига йўл куймаслик хам максадга мувофиклиликдир ва хаказо. Максадга мувофиклилик талаблари жавобгарликни татбиқ этиш қонунийлик талабларига зид келмаслиги керак ва аксинча, максадга мувофик эмаслик нуктаи назаридан конун талабларини бузиш мумкин эмас. Индивидуаллик. Бу тамойилга биноан содир этилган ҳуқуқбузарлик учун факат айбдор шахснинг ўзига нисбатан жавобгарлик қўлланилади. Жавобгарликни айбдор субьектдан бошка субьектга ўтказишга йўл куйилмаслиги керак. Масалан, кўп холларда рахбар ходимларнинг маъсулиятсизлиги туфайли куйилган ҳуқуқбузарликлар учун жавобгарлик корхонаси ёки ташкилотларнинг зиммасига юклатишга харакат қилинади. Бу тамойилни хаётга тўғри татбиқ этиш учун хар бир ходимнинг функционал вазифалари ва унинг бу вазифаларни бажармаслик окибатида келиб чикадиган жавобгарлик чоралари доираси конунчилик ва бошка норматив хужатларда ўз аксини ифодасини топиши зарур. Юридик жавобгарлик ҳуқуқ нормалари коидаларига биноан ҳуқуқни кўллаш органинг карорига асосланиб юзага келади ва унинг фактик асоси бўлиб ҳуқуқбузарлик хисобланади. 11

Шу билан бирга, ҳуқуқбузарлик ўз- ўзидан жавобгарликни келтириб чикармайди ёки давлат мажбурлов чораларини қўллашни юзага келтирмайди, балки бундай куллаш учун асос бўлади холос. Реал юридик жавобгарликни амалга ошириш учун эса ваколатли органнинг ҳуқуқни кўллаш акти зарур бўлади. Бундай актлар суднинг карори, маъмурият буйруги бўлиши мумкин. 12

4. Айбсизлик презумпцияси . Юридик жаврбгарлик ва қилмишниг ҳуқуққа ҳилофлигини истесно қилувчи ҳолатлар. Айбсизлик презумпцияси. Гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи унинг жиноят содир этишда айбдорлиги қонунда назарда тутилган тартибда исботлангунга ва қонуний кучга кирган суд ҳукми билан аниқлангунга қадар айбсиз ҳисобланади. 321-модда. Суриштирув , терговчи, покурор ва суд жиноят содир этилганлиги тўғрисида сабаб ва етарли асослар мавжуд бўлган барча ҳолларда жиноят ишини қўзғатиши шарт. Гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи ўзининг айбсизлигини исботлаб бериш мажбуриятига эга эмас. Айбдорлиа оид бача шубҳалар, башарти уларни бартараф этиш имкониятлари тугаган бўлса, гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчининг фойдасига ҳал қилиниши лозим. Қонун қўлланилаётганда келиб чиқадиган шубҳалар ҳам гумон қилинувчиниг ,айбланувчининг, судланувчининг фойдасига ҳал қилиниши керак. Фуқарониг айбсизлик презумпцияси – шахснинг ҳуқуқ ва эркинликларининг мустаҳкам кафолатидир. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида (26-модда) айбсизлик презумпйияси ўзининг ифодасини топган бўлиб, унда жумладан шундай дейилади: “ Жиноят содир этганликда айбланаётган ҳар бир шахснинг иши судда қонуний тартибда, ошкора кўриб чиқилиб, унинг айби аниқланмагунча, айбдор ҳисобланмайди. Судда айбланаётган шахсга ўзини химоя қилиш учун барча шароитлар таъминлаб берилади... ” Бу масала Ўзбекистон Республикасининг Жиноят Процессуал Кодексининг 23-моддасида ҳам ўзининг ёрқин ифодасини топган. Юридик жавобгарлик ва қилмишнинг ҳуқуққа ҳилофлигини истесно қилувчи ҳолатлар мавжуд бўлиб, уларга қуйидагилар киради:  ақли норасолик ( шахс ўзининг ҳаракатларига ҳисобот бера олмайдиган ҳолларда ) . 13

 зарурий мудофаа ( шахс, жамият, давлат манфатларидан келиб чиқиб, зарар етказувчига нисбатан зарурий мудофаа доирасида қаршилик кўрсатиш ёки зарар етказиш ).  Охирги зарурат ( шахс жамият, давлат манфаатларига хавф туғдирадиган ҳолларда, бу ҳавфнинг олдини олишга қаратилган чоралар доирасидаги ҳаракатлар ).  ижтимоий хавфлилик даражаси бўлмаган ҳуқуқбузарликлар содир этилган пайтда.  казус ( тасодифлар ) ва хоказолар. ХУЛОСА. 14

Ўзбекистон Республикаси Мустакил бўлганидан сунг бу давлатда устивор вазифа билим ва фукароларнинг ҳуқуқ ва эркиликларини таъминлашдан иборат бўлиб қолди. Бу эса ўз навбатида жамиятдаги ижтимоий муносабатларни тартибга солишни таказо этади. Зеро жамиятнинг ҳуқуқий жихатдан тартибли бўлиш бу муайян давлатнинг ривожлантиришдаги асосий омилдир. Жамиятни ҳуқуқий жихатдан тартибга солиш ўзига хос бўлган вазифаларни амалга оширувчи воситалар оркали амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси мустакил давлатчилик йўлига киргач ўтмиш тарихидан колган барча сохаларини ислох қилиш тубдан янгилаш йўлига ўтди.Максадимиз ижтимоий-йўналтирилган баркарор бозор иктисодиёти очик ташки сиёсатга эга бўлган кучли демократик ҳуқуқий давлатни ва фукаролик жамиятини барпо этишдан иборатдир. Бунинг учун аввало ҳуқуқий онгни инсонлар онгига сингдириш зарур. Зеро улар юридик сохада адашмасликлари, ўз ҳуқуқларини билишлари зарур. Мустақил ишимда ҳам шу масалаларни ёритишда шу нарсага иқрор бўлдим, яъни қайсики давлатда қонун устувор бўлар экан, бу давлат буюк ва қудратли давлатдир.Қонун бузилишига йўл қўймаслик, ҳуқуқбузарга нисбатан керакли чора кўриш, жиноят содир этган шахсни жазога тортиш халқ тинчлигини, форовонлигини асраш демакдир. Призидентимиз И.А.Каримов айтганидек: “ оилада мак-табда, меҳнат жамоасида, маҳаллада олиб бориладиган аҳлоқий тарбия, жамоатчилик фикрининг кучи, оммавий ахборот воситалари, руҳонийларнинг обрў- эътибори ---ҳамма-ҳаммаси одамларимизда қонун бузилиши билан боғлиқ ҳар қандай ҳатти-ҳаракатларга нисбатан барқарор қаршиликни шакллантиришга қаратилмоғи лозим”. 15

АТАМАЛАР: 1. СУБЪЕКТ - давлат томонидан белгиланадиган тартибдан тан олинадиган жисмоний ва юридик шахслар ҳисобланади. 2. ПОЗИТИВ - ижобий 3. РЕКРОСПЕКТИВ - ўтмиш, ўтмишга қайтиш, яъни содир этилган ҳуқуққа хилоф иш учун жавобгарлик 4. КАЗУС - тасодиф 5.НОРМА - лотинча сўз бўлиб-“қоида” , “наъмуна” маъносини англатади. 6. ОБЪЕКТ - лотинча сўз бўлиб “мавзу” деган маънони англатади. 7.ЖИНОЯТ -ижтимоий хавфли қилмиш. 8.САНКЦИЯ - давлат мажбурлов чораси. 9. РЕГУЛЯТИВ - тартибга солувчи. 10.ҲУҚУҚ- ижтимоий муносабатларни тартибга С олувчи муҳим восита. 16

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ I. Раҳбарий адабиётлар I.1. Каримов И. А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т. 1. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 364 б. I.2. Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлидан. Т. 4. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 394 б. Каримов И. А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т. 5. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – 384 б. I.3. Каримов И. А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т. 8. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 525 б. I.4. Каримов И. А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. Т. 11. – Т.: Ўзбекистон, 2003. – 320 I.5. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукоролик жамиятини ривожлантириш консепсияси. - Тошкент: Ўзбекистон, 2010. II. Норматив-ҳуқуқий актлар II.1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Т.: Ўзбекистон, 2008. II.2. «Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш миллий дастури» // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси.– 1997.–№ 9. II.3. «Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида»ги қонун. « Халқ сўзи , 2002 йил 4 январь . II.4. «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати тўғрисида»ги Қонун. « Халқ сўзи , 283-284(3111-3112)- сон , 2002 йил 28 декабрь . 17

II.5. «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси тўғрисида»ги Қонун. « Халқ сўзи , 281-283(3109-3110)- сон , 2002 йил 2 7 декабрь. III. Асосий адабиётлар 3.1 . Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Масъул муҳаррирлар Ҳ.Б.Бобоев, Ҳ.Т.Одилқориев -Т.: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи, 2000. 3.2. Davlat va huquq nazariyasi. Mas’ul muharrirlar: H.B.Boboyev, H.T.Odilqoriyev. – T.: TDYI, 2005. 3.3. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. I-жилд. Давлат назарияси. -Т.: Адолат, 2001. –336 б. 3.4. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. II-жилд. Ҳуқуқ назарияси. -Т.: Адолат, 2001. –560 б. 3.5. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқнинг умумназарий муаммолари: ҳуқуқни тушуниш, ҳуқуқий онг ва ҳуқуқ ижодкорлиги.Т.:ТДЮИ,2005. –187 б. 3.6. Исломов З.М. Ўзбекистон модернизациялаш ва демократик тараққиёт сари. – Т.: “Ўзбекистон” 2005. 262б. 3.7. Исломов З.М. Фуқаролик жамияти: кеча, бугун, эртага. –Т.: ТДЮИ, 2002, -87 б. 3.8. Исламов З.М. Проблемы власти: ее понимание, назначение, социальная ценность.-Т.: ТГЮИ, 2003. –244 с 3.9. Одилқориев Х. Конституция ва фуқаролик жамияти. –Т.: Шарқ, 2002.-320 б. 3.10. Григонис Э.П. Теория государства и права: Курс лекций.-СПб.: Питер, 2002. -320 с. 18

IV. Қўшимча адабиётлар IV.1. Юридик энциклопедия //Таджиханов У. тахрири остида, Тошкент, «Шарқ» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош тахририяти, 2001. IV.2. Чиркин В.Е. «Конституционное право зарубежн ы х стран». Москва, «Юрист», 1994. V. WEB ресурслар V.1. http://lex.uz V.2. http://gov.uz V.3. http://pravo/uz 19

O'xshashlar

Ҳуқуқий давлат тушунчаси ва тарифи

Қонунийлик тушунчаси ва унинг асосий белгилари

Ҳуқуқ тизими ва тушунчаси

Қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот

Давлат функциялари тушунчаси ва таснифи