Давлат функциялари тушунчаси ва таснифи - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Давлат функциялари тушунчаси ва таснифи

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

173.5 KB

Ko'chirib olish

Давлат функциялари тушунчаси ва таснифи

Кириш ……………………………………………………………… .3 1. Давлат функциялари тушунчаси ва моҳияти……………….. 4 2. Давлат функцияларини таснифлаш…………………………… 6 3. Турли жамиятлардаги давлат функцияларининг ўзар нисбати… ………………………………………………………… 18 4. Ўзбекистон Республикасининг асосий функциялари… …….. 20 Хулоса … ………………………………………………………………. 28 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати… ……………………………. 30 КИРИ Ш2

Маълумки, ҳаётда инсонларга баҳо унинг ташқи кўринишигагина қараб эмас, балки, асосан ички дунёсига, унинг моҳиятига, хатти — ҳаракатига қараб берилади. Менинг фикримча, давлатнинг қанақа давлат эканлиги, унинг асл моҳияти ва мазмуни унинг фаолияти орқали, аниқроғи функциялари орқали англашилади, аниқланади. Шу боис, конкрет давлатнинг функциялари орқали унинг моҳияти билинади. Шу сабабли, мен давлатнинг функцияларини ўрганиш, англаш, умуман давлат тўғрисидаги билимларимни кучайтиради деб ҳисоблаб, ушбу мавзуни танладим. Чунки бирон—бир давлат Конституциясида, қонунчилигида юксак ғояларни, инсонпарвар қоидаларни мустаҳкамлаб қуйиши мумкин, бироқ амалда инсон ҳуқуқларига риоя қилмаслиги мумкин. Бунда бизга мезон бўлиб,ушбу давлатнинг реал фаолияти, амалга ошираётган ишлари ҳисобланади, уларга қараб биз конкрет давлатга тавсиф ва баҳо беришимиз мумкин. Ўзбекистон давлати, хозирги кунда демократик ҳуқуқий давлат қуриш йўлидан кетаяпди, унинг халқаро майдонда ўзига хос ва мос ўрни бор. Ўзбекистон давлатининг олиб бораётган ички ва ташқи сиёсати, амалга ошираётган ишлари унинг хақиқатдан ҳам инсонпарвар, тинчликсевар, ижтимоий йўналишга эга бўлган давлат эканлигини кўрсатмоқда Бобокалонимиз Амир Темур «Бизнинг қудратимизга шубҳа қилсангиз биз қурган иморатларга боқинг» деганларидек, бизнинг давлатимизнинг моҳиятини, мазмунини билмоқчи бўлсангиз, давлатимиз амалга ошираётган ишларга, унинг функцияларига эътиборни қаратинг, дейишга асосимиз бор. Чунки давлатимизнинг сиёсатини бош йўналишлари тинчликсеварлик, ҳамкорлик, ижтимоий адолат кабилардир. 1 Курс ишининг мақсади давлат функциялари, уларнинг таснифи, давлат функцияларига таъсир этувчи омилларни таҳлил этишдан иборатдир. 1 И.А Каримов ( Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: “Маънавият”, 2008. –174 б. 3

Давлат функцияси тушунчаси Ўзбекистон давлатининг олиб бораётган ташқи сиёсатининг, мамлакат ичида юргизаётган ички сиёсатининг асослари Ўзбекистон Республикасининг Асосий қонуни — Конституциямизда мустаҳкамлаб қўйилгандир. Конституцияда мустаҳкамланган бу қоидалар Ўзбекистон давлатининг, унинг органларининг олиб бораётган яратувчилик ишлари орқали мазмун ва моҳият билан бойимоқда. 2 Кишилик жамияти ҳаётида дастлабки жамият ҳисобланмиш ибтидоий жамоа тузуми емирилгач, унинг ўрнига давлатли жамият вужудга келган. Шундан бери давлатлар ўз олдига қўйган вазифаларни, мақсадларига эришиш учун қатор давлат функцияларини амалга ошириб келмоқда. Давлат функциялари бу — мазкур давлатнинг умумижтимоий моҳияти ва ижтимоий аҳамияти билан белгиланган мақсадларига эришиш борасидаги вазифаларни амалга ошириш юзасидан фаолиятининг бош (асосий) йўналишларидир Шуни таъкидлаш лозим —ки, кўпинча функция ва вазифа сўзларини тенглаштирадилар. Аслида вазифа сўзининг мазмуни функция сўз мазмунидан кенгроқдир. Давлат функцияси — бу давлат фаолиятининг энг муҳим, энг йирик йўналишлари бўлиб, уларда давлатнинг моҳияти, мақсади ва ижтимоий аҳамияти ифодаланади. 3 Давлат ўз олдига қўйган вазифаларни бажариш учун қатор функцияларни амалга оширадилар. Демак, давлат функцияси бу давлат фаолиятининг нисбатан барқарор, кўп такрорланадиган фаолият турлари йўналишларидир. Давлат функциясида давлатнинг моҳияти, мазмуни ва унинг ижтимоий аҳамияти, роли жамланган ҳолда ифодаланади 2 Одилқориев Х., Тультеев И.Т. Икки палатали парламент. (Монография). Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2005. –344 б. 3 Каримов И.А. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. Т. 13. – Тошкент: Ўзбекистон, 2005. – 448 б. 4

Айтиш жоизки, давлат функциялари ҳар тип давлатда турлича намоён бўлиши мумкин. Айни пайтда баъзи функциялар эса барча тип давлатлар учун хос ҳам бўлиши мумкин. Масалан, солиқ ва мажбурий йиғимлар йиғиш, давлатни мудофаа қилиш функциялари барча давр давлатлари учун умумий функция ҳисобланади. Шу билан бир қаторда, баъзи тип давлатлар учун хос бўлган функциялар умуман учрамаслиги мумкин. Масалан, қулдорчилик давлатининг кенг тарқалган функцияси бўлган қулларни доимий бўйсунишда ушлаб туриш ва уларни эксплуатация қилиш каби функциялар вақт ўтиши билн ўз аҳамиятни йўқота борган. 4 Давлат функцияларининг мазмуни шу давлатнинг моҳиятига, унинг тузилишига, давлат ҳокимияти кимнинг қўлида эканлиги ва бу ҳокимият кимнинг манфаатларига хизмат қилишига қараб давлат функциялари турлича давлатларда турлича бўлиши мумкин. Масалан, қулдорлик жамиятида давлат функциялари ҳукмрон синф хисобланмиш қулдорлар манфаатларига хизмат қилган бўлса феодализм жамиятида эса йирик ер эгалари ва феодаллар манфаатига хизмат қилган. Бу даврларда давлат функцияларини давлат ҳокимиятини ўз қўлларида ушлаб турган қулдорлар ва феодаллар амалга оширганлар. Аста — секинлик билан вақт ўтиши натижасида давлатларнинг сиёсий ва ижтимоий тузумида жуда йирик ва чуқур ўзгаришлар содир бўла боради. Ушбу ўзгаришларга мос равишда давлат функциялари ҳам ўзгариб, такомиллашиб ривожланиб боради. 4 Исламов З. Об ш ество.Государство. Право. Т ошкент , Адолат. 2001. 223 бет . 5

Давлат функцияларининг таснифи Давлат функцияларини таснифлашнинг илмий ўқув адабиётларда кўп турлари мавжуд. Бу масалада олимлар ўртасида ягона фикр ҳам шаклланмаган. Бироқ шунга қарамай, жуда кўп адабиётларда давлат функцияларини давлатнинг ички ва ташқи функцияларига бўлиш кенг тарқалган. 5 Давлатнинг ички функциялари — бу давлатнинг ўз ҳудудида амалга оширадиган фаолиятининг энг муҳим, энг йирик йўналишлари бўлиб, уларда давлатнинг моҳияти, мазмуни, мақсади ўзининг ифодасини топади. Ички функциялар давлатнинг мамлакат ичидаги мақсад ва вазифларига мос ҳолда шаклланади. Масалан, синфий ҳукмронликка асосланган давлат функциясининг асосий мазмуни мажбурлов, қаршиликни енгиш, ҳукмрон синф мулки ва манфаатларини қўриқлашдан иборатдир. 6 Ижтимоий тотувликка асосланган давлатнинг ички функцияларининг асосий мазмунини эса аҳоли турли гуруҳларининг манфаатларини ҳисобга олиш, турли ижтимоий табақалар томонидан қўллаб — қувватланадиган бундай қарорларни ҳаётга татбик,. этишдан иборатдир Давлатнинг ташқи функциялари — бу давлатнинг давлат ташқарисида, халқаро майдонда бошқа давлатлар билан, халқаро ташкилотлар билан олиб борадиган сиёсатининг, фаолиятининг энг муҳим йўналишларидир.Ҳар бир давлат ўз фаолиятини ҳам ички, ҳам ташқи функциялар мажмуи орқали амалга оширади Бу функциялар қандай шароитларда шаклланган ва амалга оширилишидан қатъий назар улар орасида ўзаро диалектик боғлиқлик ва узвий алоқадорлик мавжуддир. Чунки ҳар қандай давлатнинг ташқи сиёсатида, аниқроғи ташқи функцияларида унинг ички манфаатлари биринчи ўринга қўйилади ва у мамлакатнинг ички эхтиёжларини қондиришни кўзда тутади. Ўз 5 Сабуров Н. Мустақиллик йилларида Парламент фаолиятини ҳуқуқий тартибга солишнинг ўзига хос хусусиятлари // ТДЮИ Ахборотномаси. -№4. –2006. –Б. 56-59. 6 Ҳайитбоев Ф.П., Нажимов М.К. Ҳозирги замон асосий ҳуқуқий тизимлари. –Т.: ТДЮИ, 2008. -242 б. 6

навбатида айни пайтда ички функция ҳам ташқи функцияларда ифодаланган муаммоларни ечишга, ҳал қилишга хизмат қилади Шу билан бирга ўз навбатида ички функция ҳам, ташқи функция ҳам бир мунча нисбий мустақилликка эгадир. Уларнинг нисбий мустақиллиги шунда кўринадики, агар ички функциялар мамлакатни ижтимоий — иқтисодий, сиёсий ва маданий ривожлантириш, турли сиёсий кучлар, ижтимоий гуруҳлар, миллатлар ва халқларнинг манфаатларини уйғунлаштириш мақсадларини ифода этса, ташқи сиёсатда эса давлатларнинг халқаро муносабатларда фаол иштирок этиши, уларнинг бошқа мамлакатлар билан ўзаро фойдали ҳамкорликни йўлга қўйиши ва олиб бориши халқаро ташкилотлар фаолиятида қатнашиши каби мақсадларни амалга оширишни акс эттиради. Давлатлар пайдо бўлганидан буён улар ўз сиёсатини ички ва ташқи сохаларда амалга ошириб келмоқда Бу хусусият барча давлатларга хос бўлиб, унинг ташкил этилиши ва амалга оширилиши турли даврларда ҳукмрон бўлган сиёсий кучларнинг фаолиятига борлиқ бўлиб келди ва ҳозирда ҳам шундай давом этмоқда. Давлатларнинг тузилиши ва улар амалга оширадиган ривожланиш йўли қандай шаклларда бўлишидан қатьи назар ички ва ташқи сиёсат улар фаолиятининг асосий жиҳати бўлиб крлади Давлатларнинг фаолиятида улар олиб борадиган ички функциялар муҳим ўрин тутади. Ички функциялар самардорлиги сиёсий ҳокимиятнинг қандай кучлар томонидан амалга оширилиши билан ҳам белгиланади. Агар ҳокимиятда илғор сиёсий кучлар ҳукмронлик қилса, бундай шароитда ички функциянинг асосий йўналиши мамлакат фуқароларининг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш, уларнинг ижтимоий сиёсий ҳаётда фаол иштирок этишлари, давлат ва жамоат ишларида эркин қатнашувларини ташкил этиш каби шарт — шароитларни таъминлашга қаратилган бўлади. Агар сиёсий ҳокимият консерватив кучлар қўлида бўлса ва улар томонидан амалга оширилса бундай шароитда ички функция шу кучларнинг манфаатларига бўйсундирилади ва уларнинг тор доирадаги манфаатлари ҳимоя қилинади. 7 7 Нажимов М.К. Давлатнинг экологик функциялари. Ўқув қўлланма. – Т.: ТДЮИ, 2006. –99 б. 7

Америкалик сиёсатшунос Жеймс Розенаунинг фикрича, сиёсий муносабатлар тизими унинг таркибий қисмлари орасидаги хар —хиллик билан боғлиқдир. Бу хулосада давлатлар олиб борадиган ички функция хилма —хил хусусиятларга эга бўлиши ва турли даврларда турлича амалга оширилиши мумкинлиги қайд этилади. Ички функция — муайян тарихий шароитда синфлар, ижтимоий гуруҳлар ва миллатлар ўртасидаги муносабатларни мувофиклаштиришда муҳим аҳамият касб этади Бундай ички функция барча ижтимоий гуруҳлар манфаатларини тенг даражада ҳисобга олиши ва уларнинг бирортасига ҳам алоҳида имтиез берилишига йўл қўймаслиги лозим. 8 Ҳозирги кунда давлатнинг ички функцияларига қуйидагиларни киритиш мумкин 9 1. Р егулятив, яъни тартибга солиш, бошқариш; 2. Қўриқлаш, яъни сақлаш, муҳофаза қилиш а) регулятив функция давлатнинг ижтимоий ва иқтисодий сохадаги ўрнини белгилайди: иқтисодий: жамият иқтисодий ҳаётига таъсир этиш, иқтисодиётнинг давлат секторини бошқариш; ижтимоий: ижтимоий бойликларни тақсимлаш, соғлиқни сақлаш, маданиятни ривожлантириш, уй —жой қуриш ва бошқалар; молиявий назорат: солиқ; солиш, божхона назорати, молиявий назорат; б) қўриқлаш функцияси давлатнинг ҳуқуқ билан мустаҳкамланган ва тартибга солинадиган ижтимоий муносабатларни таъминлаш ва ҳимоя қилишга қаратилган қуйидаги фаолиятини тақозо этади:  фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилиш;  табиатни муҳофаза қилиш;  мулкнинг барча шаклларини бирдек ҳимоя қилиш;  ҳуқуқни муҳофаза қилиш.88 Исломов З.М. Укрепление законодательной базы страны //Ахборотнома. -2006. -№2- Б.3-10. 9 Муаллифлар жамоаси. Политология. Т ошкент , ТДЮИ, 1997. 25-32 бет. 8

Энди шу юқоридаги функцияларга қисқача тўхталиб, чуқур англаб олишимиз зарур. Авваломбор иқтисодий сохадаги функцияларга тўхталадиган бўлсак, бунда давлат жамият иқтисодий ҳаётига маълум маънода таъсир қилади. Бу, албатта, шу давлатнинг ички тузумига, унинг қандай ташкил топгани ва давлатнинг моҳиятига қараб белгиланади. Масалан, бозор иқтисодиётига асосланган ривожланган давлатлар билан собик Иттифоқнинг иқтисодий функциялари ўртасида жуда катта фарклар мавжуд. Собиқ Иттифоқ давлатида жамиятнинг иқтисодий қувватига бевосита таъсир кўрсатилиб, давлат иқтисодиёти бевосита бошқарилиб, бозор эса маъмурий буйруқбозлик асосида идора этилган. Бу эса эркин ривожланишига мойил бўлган бозор иқтисодиётининг таназзулга учрашига ва собиқ Иттифоқ иқтисодий тузумининг барбод бўлишига олиб келди. Бошқа ривожланган ва ривожланаётган давлатларда эса иқтисодиёт сиёсатдан ажратилган ҳолда ривожалантирилди. Бу эса шу давлатлар иқтисодий тизимининг тез ўсишига ва уларнинг ривожланишига, аҳоли турмуш даражасининг ошишига олиб келди. Иқтисоднинг сиёсатдан ажралган ҳолда ривожлантирилиши, иқтисодиётнинг сиёсатдан устуворлиги жуда кўпгина ривожланган мамлакатларнинг узоқ йиллик тажрибасида ўзининг ижобий натижасини кўрсатган. Аммо иқтисодиёт тўлалигича давлатдан ажратиб қўйилиши мақсадга мувофиқ эмас, чунки давлат ўз фаолиятида иқтисодиётнинг маълум сохаларини тартибга солиши, иқтисодиётнинг давлат секторини бошқариши лозим. Айниқса, бир тизимдан иккинчи тизимдан ўтиш даврида турган давлатларда иқтисодиёт бирданига давлатдан ажратиб юборилмаслиги, аксинча, секин—аста босқичма — босқич либераллаштирилиши лозим. Энди жамиятдаги давлат амалга оширадиган ижтимоий сиёсатига бевосита тўхталидаган бўлсак, ижтимоий сиёсат, ижтимоий функция — жамиятда мавжуд турли ижтимоий гуруҳлар, аҳолини моддий ва маънавий турмуш даражасини, унинг камдаромадли ижтимоий қатламларини ҳисобга олиб юритиладиган давлатнинг ижтимоий сохадаги сиёсатидир. Нафақахўрлар, ногирон фуқаролар, етим 9

есирлар, бева бечоралар, фахрийлар, талабалар ва бошқа қатламлар давлат ижтимоий функциясининг адресатлари ҳисобланади. Ижтимоий сиёсат ҳар қандай ҳозирги замон давлат фаолиятининг ажралмас қисмига айланиши керак. Бироқ, ижтимоий сиёсат ҳамма давлатларда ҳам адолатли юритилавермайди. Ижтимоий сиёсатнинг адолатли ва инсонпарвар бўлишлиги давлат ҳокимиятининг табиатига, моҳиятига боғлиқ бўлади. Агар давлат сиёсати амалда инсонпарвар ва халқпарвар бўлса, ушбу жамиятдаги сиёсий жараёнлар ҳам шунга монанад бўлади. Давлатнинг ижтимоий функцияси айникса, жамият янги иқтисодий, сиёсий негизларга ўта бориши жараёнида бенихоя ортиб боради. Чунки, бу шароитда мулкчилик шакллари, жамиятнинг иқтисодий негизи, сиёсий асослари ўзгара боради. Бунинг натижасида умри тугаган режали иқтисодий сиёсат ўз ўрнини янгича иқтисодий сиёсатга бўшатиб беради. Табиийки, бу жараён осонликча кечмайди. Аҳолининг, айникса, моддий жихатдан қийналган, ижтимоий ишлаб чиқариш жараёнларида қатнаша олмайдиган, давлат бюджетига қарам қатламларни муҳофаза этиш муҳим сиёсий аҳамият касб этади ва давлатнинг қанчалик инсонпарвар сиёсат олиб бораётганлигини кўрсатади. 10 Шунинг учун бундай шароитда кучли ва адолатли давлатнинг ижтимоий функциясига эҳтиёж ортади. Жамиятнинг ижтимоий ҳаётида учраб турадиган муаммоларни ҳал этиш зарурлиги бу сохада илмий жиҳатдан асосланган давлат функцияларини шакллантиришни тақозо этади. Ижтимоий сохани ривожлантиришга қаратилган давлат функцияси хилма —хил вазифаларни бажаришга қаратилганлиги боис, бу жараён турли йўналишлар орқали кечади. Давлатнинг ижтимоий функцияси йўналишларидан бири — бу жамият аъзоларининг меҳнат қилиш ва дам олиш шароитларини яхшилашга қаратилган сиёсий йўлни ишлаб чикишдан иборат. Бу йўлнинг моҳияти, аввало, жавлат, сиёсий партиялар ва ташкилотлар жамият аъзоларини меҳнат қилиш ва дам 10 Муаллифлар жамоаси. Давлат ва ху қ у қ назарияси. Дарслик. Т ошкент , И қ тисодиёт ва ҳ у қ у қ дунёси нашриёт уйи. 2000. 173— 191 бетлар. 10

олишларини яхшилашга қаратилган сиёсий йўлни ишлаб чикишдан иборат. Агар давлат ўзининг к,онун чикариш кучи билан аҳолининг меҳнат қилиш ва дам олиш ҳуқуқларини ҳимоя ва унга таъсир кўрсатса, сиёсий партиялар ва ташкилотлар эса бу сохалардаги муаммоларни аниқлаш, уларни хал этишнинг самарали йўлларини белгилаб бериш бўйича фаолият кўрсатадилар. Ижтимоий сохада олиб бориладиган давлат функциясининг яна бир йўналиши — бу аҳолига курсатиладиган ижтимоий хизматни ташкил этишнинг самарали йўлларини ишлаб чикишдан иборатдир. Маълумки, хар қандай жамиятда ҳам аҳолига у ёки бу даражада тиббий, савдо, маданий — маиший ва коммунал хизматлар кўрсатилади. Ижтимоий хизмат кўрсатишнинг сиёсий характери хизмат турларининг миқдори ва даражаси билан эмас, балки бу хизматлар кимнингдир манфаатларини ифода этиши билан белгиланади. Аҳолига ижтимоий хизмат кўрсатишни яхшилаш сохасидаги сиёсатнининг асосий мақсади — меҳнаткашларнинг турмуш даражасини ошириш, фаровонлигини кўтаришга қаратилган бўлиши зарур. Ҳар қандай мамлакатда ҳам маданиятни ривожлантириш масаласи мустақил давлат функцияси сифатида олиб борилади. Маданиятнинг мустақил давлат функцияси сифатидаги ўрни ва аҳамияти унинг турли давлатлар ўртасидаги муносабатларни шакллантиришида намоён бўлади. Ҳарбий жиҳатдан устун бўлган мамлакатларда ўзга давлатларни босиб олганидан кейин амалга оширган ишлари, босиб олинган жойда яшовчи халқларга ўз маданиятларини зўрлаб сингдиришга қаратилган сиёсат олиб боришларида намоён бўлади. Ана шундай сиёсат самарали амалга оширилган мамлакатларда халқларни итоатда ушлаб туриш бирмунча осонлашган. 11 Қарамликка тушиб колган мамлакатларнинг илғор фикрли кишилари, фуқаролари мустақилликка эришишнинг муҳим шарти сифатида миллий маданиятни саклаб колиш зарурлигини тушуниб етганлар ва бу мақсадни амалга11 Исломов З.М. Халқаро ҳуқуқ ва миллий ҳуқуқий тизим ўзаро нисбатининг тарихий-ҳуқуқий илмий назарий жиҳатлари //ТДЮИ Ахборотномаси. -2006. -№5- Б.130-137 11

ошириш учун энг оғир шароитларда ҳам тинмай кураш олиб борганлар. Маданиятнинг ривожланишида давлат сиёсати катта роль ўйнайди, чунки у давлат томонидан ишлаб чиқиладиган маълум режалар асосида ҳамда кўрсатиладиган турли шакллардаги ёрдамлар натижасида ривожланиб боради. Аммо давлатнинг маданий соҳасида амалга оширадиган сиёсати мафкуравий манфаатларни амалга оширишга қаратилмаслиги керак. Бу сиёсатнинг асосини инсоний қадриятлар ташкил этмоғи лозим. Ўз навбатида маданият ҳам давлат фаолиятининг ривожланиб боришига ёрдам беради. Айниқса, маданиятнинг кишилар сиёсий онгининг ўсиб боришига кўрсатадиган таъсири беқиёсдир.Бу таъсир мамлакат фуқароларининг давлат томонидан турли сохалардаги сиёсатининг ишлаб чиқилишида, уни амалга оширишларида фаол катнашишларида, юзага келадиган мураккаб масалаларни сиёсий йўллар билан ҳал этиш маданиятини шакллантиришда кўпроқ намоён бўлади. Ҳар қандай давлат функцияларининг энг муҳимларидан бири бу — давлатнинг молиявий функциясидир. Давлатнинг моливий функциялари амалга оширишидан асосий мақсад — давлатнинг молиявий аҳволини яхшилаш, давлат бюджетига муайян тарзда солиқ ва тўловларнинг мунтазам тушиб туришини таъминлаш, пул дефицитини олдини олиш, божхона назоратинини кучайтириш ва шунга ўхшаган сиёсатларни амалга оширади 12 Ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида давлатнинг молия сохасидаги функциялари айниқса муҳим бўлиб қолмоқда. Чунки бозор иқтисодиёти шароитида корхона фирмаларни молиявий жиҳатдан таъминлаш, уларга банклардан субсидиялар кредитлар бериш, миллий валютанинг кадрини оширишга қаратилган чора — тадбирларни кўриш, божхона назоратини мустаҳкамлаб, ундан ноқонуний равишда давлат мулкининг четга чикиб кетишининг олдини олиш давлат учун жуда зарур ва катта аҳамиятга эгадир. Давлат ички функциясининг иккинчи йирик кўриниши — бу — қўриқлаш функцияси бўлиб, у асосан давлатнинг ҳуқуқ билан мустаҳкамланган ва 12 Жавлиев Н.Б. Ҳуқуқнинг моҳияти: анъанавий ва замонавий назариялар. Ўқув-қўлланма. –Т.: ТДЮИ, 2010. -96 б. 12

тартибга солинадиган ижтимоий муносабатларини ҳимоя қилади. Қўриқлаш функциясига кирадиган давлатнинг фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилиш асосан демократик тузумдаги давлатлар учун хосдир. Чунки деократик ривожланиш йўлида кетаётган ҳар қандай давлатнинг асосий функцияларидан бири ҳам инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, уларнинг нормал фаолият кўрсатишларини таъминлашдан иборатдир. Демократик давлат сиёсатининг ҳуқуқий асоси Конституция билан белгиланади. Хар бир давлат Конституцияси сиёсий ҳокимият, жамият ва шахс фаолияти учун дастур вазифасини ўтайди. Жамият ва фуқаролар ҳаётини қонун устиворлиги асосида амалга ошириш жамиятни тартибга солиб туради. Табиатни муҳофаза қилиш функцияси ҳам давлатнинг энг муҳим функцияларидан биридир. Инсониятнинг тез суръатлар билан кўпайиб бориши, фан ва техниқанинг беқиёс тараққиёти, иқтисодиётнинг тинимсиз равишда янги —янги ресурсларни, маблағларни талаб этиши кишиларнинг табиатга нотабиий муносабатда бўлишларига олиб келмоқда. Шу сабабдан ҳам ҳар бир давлат ўз олдига табиатни муҳофаза қилиш функциясини зарурий шартлардан бири сифатида қўяди. 13 Ҳар бир давлат табиатни асрашни, уни ўз холича келажак авлодга қолдиришни ўйлаб бу вазифани амалга оширмоғи зарурдир. Акс ҳолда табиатда турли кўнгилсиз ҳодисалар юз бериши муқаррардир.Бунга Орл фожеаси ёрқин мисол бўла олади. Давлатнинг энг муҳим ва асосий функцияларидан бири бу – ҳуқуқни муҳофаза қилиш функциясидир. Ҳар бир давлат мамлакатни бошқариш ва жамиятдаги турли ижтимоий муносабатларни тартибга солиш учун турли хил норматив ҳуқуқий актлар чиқарадилар. Бу ҳуқуқий хужжатлар эса инсонларнинг жамиятда нормал ҳаёт кечиришларини таъминлаш, фуқароларнинг кадр — кимматини, уларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини хурмат қилишга қаратилгандир. 13 Исломов З.М., Тўраев Б. Р. Ҳуқуқ ва иқтисодиёт. Рисола. – Тошкент: 2006. – 26 б. 13

Агарда ана шу ҳуқуқ ва эркинликлар бўзиладиган бўлса, давлат ўзининг мажбурлов аппарати ёрдаида шу бўзилган ҳуқуқларни кайта тиклашга, уларнинг хурмат қилинишига кишиларни мажбур қилади. 14 Давлатнинг ҳуқуқни мухофаза қилиши учун унинг ҳуқуқни мухофаза қилувчи органлари тизими функцияларини яхшилаши, уларнинг нормал, бир меъёрда фаолият олиб боришларини таъминлаши зарур бўлади. Давлатнинг ҳуқуқни мухофаза қилувчи органлари таркибига суд, прокуратура, милиция, солик. органлари, адлия бошкармалари, нотариал органлар ва бошкалар киради. Булар фуқароларнинг ҳуқуқларини, уларнинг кадр — кимматини, шаънинин мухофаза қилишлари зарур. кайси давлатда фуқароларнинг ҳуқуқий маданияти юксак даражада бўлса, шу ерда ҳуқуқ бўзиш холлари кам бўлади. Бунинг учун давлат фуқароларнинг ҳуқуқий маданиятини, онгини ошириш функциясини ҳам олиб бориши зарур бўлади. Дунёдаги барча мавжуд давлатлар ўзининг ривожланиши, тараккий этиши учун жахон ҳамжамиятига кушилиб, тобора интеграциялашиб шу аснода ўз ташқи сиёсатини олиб боради уни мустақил тарзда юргизади. Давлатнинг ташқи функциялари бу — давлатнинг халқаро майдондаги фаолиятининг асосий йўналишлари бўлиб, уларда давлатнинг мақсади, вазифаси ва ижтимоий моҳияти намоён бўлади. Ташқи функциялар — давлат сиёсатининг ўзига хос йўналиши сифатида халқаро ҳуқуқ ва муносабатларнинг тамомила бир —бирига ухшаш бўлмаган субъектлари ўртасидаги алокаларни бошкаришга қаратилган. Бу алокаларнинг кай даражада умуминсоний кадриятларга мос келиши, табиийки,ташқи функциянинг қандай кучлар томонидан олиб борилишига боглик бўлади. 15 Ички функция каби ташқи функциялар ҳам ўзгарувчан хусусиятга эгадир.Сиёсий ҳокимият ва сиёсий кучларнинг ўзгариши ташқи функцияга бевосита таъсир этади. Шунга кура барча давлатлар учун бир хилдаги сиёсатни 14 15 Теория государство и право. Дарслик. М осква , НОРМА—ИНФРА.М. 1998.147-148 бетлар 14

ишлаб чикиш ва олиб бориш мумкин эмас. Ташқи функциянинг ўзгаришига гоявий қарашлар ҳам сабаба бўлади. У ёки бу мамлакатда амалга оширилаётган ўзгаришларнинг моҳияти бўзиб курсатиш, бир давлатнинг бошка давлатлар билан ўзаро муносабатини сохталаштириш, сиёсий ҳокимиятлар ва сиёсий кучларга игволвр уюштириш каби сабаблар ҳам давлатлар ташқи функциясига таъсир этиши мумкин, уни ўзгартириши мумкин. Давлатларнинг ташқи функциясидаги ўзгарувчанлик, маълум маънода нисбийлик хусусиятига эгадир. Унинг моҳияти шу билан белгиланадики, ички функциянинг ўзгариши ташқи функциянинг ҳам ўз навбатида тубдан ўзгаришига олиб келмайди. Бу ўзгариш ташқи функциянинг айрим жихатларига таъсир этгани холда, унинг бошка сохалари эса баркарор ривожланиши ҳам мумкин бўлади. Мустаҳкам ва баркарор тинчлик учун кураш, халқаро муносабатларда куч ишлатмаслик, зуравонликни коралаш, яхши кушничилик муносабатларини ривожлантириш, давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик каби коидалар хозирги кунда ҳам мустақил, суверен давлатлар ташқи сиёсати учун баркарор хусусиятлар бўлиб колмокда. Давлатнинг ташқи функциялари мазмуни ва моҳиятни унинг ички функциялари мазмуни билан ўзвий богликдир. Давлат ташқи фаолият ёрдамида ички вазифаларни хал этишга интилади. Давлатларининг ташқи функцияси унинг ички функцияси, ижтимоий — иқтисодий ривожланиш даражаси, халқаро муносабатларда амал қилаётган тамойилларга бўлган муносабат. Мақсади ва вазифалари билан белгиланади. 16 Давлатнинг сиёсий — ижтимоий, иқтисодий ривожланиши учун нормал ташқи мухитни яратиш, жахон ядро урушлари хавфини йук қилиш. Умумий куросизланишга эришиши, хавфсизликни таъминлаш, давлатлараро ўзаро манфаатли ҳамкорликни урнатиш, бозор иқтисоди, мулкнинг хилма — хиллиги асосида жахон ҳамжамияти билан ўзаро фойдали муносабатлар урнатиш, хорижий давлатлар билан кушма корхоналар тузиш, сармояларни жалб этишга16 Давлат ва ҳуқуқ назарияси / Масъул муҳаррирлар Ҳ. Б. Бобоев, Ҳ. Т. Одилқориев. – Т.: Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси, 2000. – 528 б. 15

имкониятлар ва шароитлар яратиш мамлакат ички ва ташқи хавфсилигини таъминлашда ўз ифодасини топади. Ташқи функция дунё ҳамжамиятида бўлаётган ўзгаришлар динамикаси, сиёсий вокеалар характерини, мақсад ва вазифаларини аник хисобга олиш керак бўлади. Ташқи функцияларин амалга оширишда давлатлараро муносабатларда ўзаро келишилган тамойилларга холисона ёндошилса, унга амал қилинса давлатлар ва халқларнинг эркин — эмин ривожланишига, умумтараккийтга ердам бўлиши табиийдир. Ташқи сиёсатда умуминсоний манфаатларга зид келадиган холатлар пайдо бўлиши тараккиётга салбий таъсир курсатиши давлатлар ўртасидаги муносабатларга, тинчликка хавф тугдириши мумкин. Давлатларнинг ташқи сиёсатда харбий стратегик устунликка эришиши акидасидан воз кечилмоги керак ва бу мақсадга мувофикдир. Ташқи сиёсатни мафкурадан холи этиш хавфсизликни таъминлашнинг муҳим кафолати бўлиб, уни муайян мафкуравий акидаларга эмас, балки дунёнинг барча мамлакатлари китъалари ва минтақалари билан ўзаро муносабатлари, мамлакатларнинг сиёсий тизими, халқаро ҳуқуқнинг барча тан олган коидалари мезонлари асосида куришни такозо этади. Жаҳон ҳамжамияти томонидан ташқи сиёсатнинг учта муҳим тамойили тан олинади: Биринчидан, ташқи сиёсат эркинлик демократия, мустақиллик билан боглик бўлиб умуминсоний тамойиллар сифатида намоен бўлади. Иккинчидан, хар бир давлат ташқи сиёсати Конституцияда белгилаб куйилган ва кабўл қилинган тамойилларга асосланади.Учинчидан, мустақил хар бир давлатнинг ташқи сиёсатида белгиланган тамойиллари унинг халқаро муносабатларда тутган йўлининг мақсад ва вазифаларининг моҳиятини белгилаб беради. 17 Давлатлар ташқи функцияларини амалга ошириш чогида халқаро 17 Жавлиев Н.Б. Ҳуқуқнинг моҳияти: анъанавий ва замонавий назариялар. Ўқув-қўлланма. –Т.: ТДЮИ, 2010. -96 б. 16

ташкилотларга бирлашиб, бир —бирлари билан хар томонлама алокаларни олиб борадилар. Бундай халқаро ташкилотлар хозирги кунда анчагинадир Бўларнинг ичида энг нуфўзлиси Бирлашган Миллатлар Ташкилотидир Бирлашган Миллатлар Ташкилотига хозирги кнда 170 тадан ортик давлатлар аъзодир.БМТ барча давлатларнинг ўз мақсадларига эришиши йўлидан келишиб олинган харакатлар учун халқаро марказ бўлишиш керак. БМТнинг фаолияти халқаро хавфсизликнинг харбий, сиёсий, иқтисодий экологик, инсонпарварлик каби барча сохаларини камраб олади.БМТ дан ташкари дунё микёсида жуда йирик халқаро ташкилотлар мавжуд бўлиб, масалан харбий соха бйича Шимолий Америка ва Европа давлатлари Иттифоки хисобланган НАТО, маданий, маърифий илм —фан буйича бутун жахон халқаро ташкилоти — ЮНЕСКО, болаларни ҳимоя қилиш ташкилоти ЮНИСЕФ, халқаро табиатни мухофаза қилиш ташкилоти СК.ЕЕМРЕАСЕ ва бошкалар турли давлатлар ўртасидаги ўзаро ҳамкорликни мувофиклаштириб туради. 18 Халқаро ташкилотлардан ташкари минтакавий иқтисодий сиёсий, маданий в бошка муносабатларни тартибга солувчи ташкилотлар жумладан МДҲ, АСЕАН, ОПЕК кабилар. 19 Хар бир давлат халқаро ёки минтакавий ташкилотларга аъзо бўлар экан авваломбор улардан ўз манфаатларини кўзлайди ва шу мақсадни кўзлаб, ўз функцияларини амалга оширадилар. Айтиш жоизки давлат функцияларини яна бошкача таснифлари ҳам мавжуд. Маслан давлат функциялари соҳалар буйича ҳам бўлинади ва шунга мувофик, улар  Иқтисодий,  Мафкуравий,  Сиёсий;  Қўриқловчи — функцияларга ажратилади. Бундан ташқари давлат функциялари ҳаракат муддатига қараб, доимий ва вактинчалик функцияларга ҳам бўлинади. Яна ижтимоий аҳамиятига кўра, улар 18 Исламов3. Обшество.Государство.Право. Т., Адолат. 2001.227 бет. 19 17

асосий ва асосий бўлмаган алохида функцияларга ажратилади. 2020. Исламов З. Обшество.Государство.Право. Т ошкент , Адолат. 228- 229 бетлар . 18

Турли жамиятларда давлат функцияларининг ўзаро нисбати Кишилик жамиятида давлатлар пайдо бўлибдики, уларнинг функциялари бир — бирига айнан ўхшамаганидек, турли жамиятларда ва турли формацияларда ҳам бир— бирига анчайин ухшамаган. Факатгина уларнинг типик функцияларигина, масалан давлатни мухофаза қилиш. Солик ва йигимлар йигиш, давлатни бошкариш кабилар умумий бўлиб колган холос Масалан, кулдорлик давлатининг асосий функцияси кулдорлар томонидан кулларни беаёв эксплуатация қилиш ва уларнинг меҳнатидан фойдаланган холда кўпрок фойда олишдан иборат бўлган. Феодализм жамияти вужудга келгандан сунг, инсондан «гапирувчи қурол» сифатида фойдаланишдан воз кечилган. Эндиликда йирик феодаллар қарам дехконларни турли турли йўллар билан эзиб қарамликда ушлаб турганлар. Улар барча давлатда имтиёзли катлам бўлиб, давлатнинг барча бошкарув органларини эгаллаб олишганлар ва ўз манфаатларини кўзлаган холда давлат ҳокимиятини амалга оширганлар. Феодал жамиятидан фаркли равишда капиталистик тузумда, аникроги унинг дастлабки ривожланиш боскичларида, инсонлар бир мунча хак — ҳуқуқларга эга бўла борганлар. Бу тузумда давлатнинг асосий функцияси иқтисодий усишни таъминлаш ва давлатнинг иқтисодий кудратини оширишдан иборат бўлган. Ривожланган капитализм даврида эса давлатларнинг ташқи сиёсатининг асосини мустамлакачилик сиёсати ташкил эта бошлаган. 21 XX асрнинг бошларига келиб, социализмнинг вужудга келиши дунёнинг икки қутбли бўлишига олиб келган. Натижада эса социалистик тузум тарафдорлари ўз сийсатларини социалистик гоялар асосида, капиталистик давлатлар эса капиталистик гоялар асосида амалга ошира борганлар. Дунёнинг21Сабуров Н. Давлат ва ҳуқуқ назарияси (саволлар, таърифлар, тушунча ва атамалар) / Ўқув-услубий қўлланма. –Т.: ТДЮИ, 2005. -95 б. 19

икки кутбли бўлиб колиши давлатларнинг куролланиш пойгасига зур берилишига олиб келган. Бу эса давлатнинг асосий функцияларидан бирига айланиб ҳам колган. XX асрда фан ва техниқанинг мислсиз тараккий этиши барча давлатларда фан — техника ва билимни ривожлантириш ҳам асосий функцияларидан бирига айланиши ҳам мантикий жараён бўлган. XX асрнинг 70 йилларида кўзга яккол ташлана бошлаган коррупция, наркобизнес, терроризм каби салбий иллатлар давлатларга жиддий хавф сола бошлади. Натижада барча давлатларнинг ички ва ташқи функцияларининг асосини ушбу иллатларга карши курашиш ташкил эта борди. Миллий ва этник можаролар ва диний экстремизм ҳам давлатлар тараккиетига жидддй тусик бўлиб колди. Бу иллатларга карши кураш учун давлатлар ҳамкорликда кураш олиб бора бошладилар. Бу жараенлар эса ўз навбатида давлатларнинг турли янги функцияларини вужудга келганлигидан далолат беради. Қулдорлик тузуми ёки феодал тузумларда юкоридаги функциялар деярли учрамайди.Чунки бу даврда жамият хали бир мунча содда кўринишга эга эди ва ижтимоий муносабатлар ҳам унчалик кўп ва мураккаб бўлмаган. Бирок, вақт ўтиши билан ва инсоният онгининг ривожланиши, ижтимоий муносабатларнинг мураккаблашуви натижасида давлатларнинг маълум бир функциялари йуколиб, (масалан кулларни эксплуатация қилиш каби) маълум бирлари эса такомиллашиб, ёки ўзгача тус олиб, ехуд умуман янги функциялар, жумладан, космосни тинч мақсадларда ўзлаштириш, терроризм,диний экстремизм в бошка иллатларга карши курашиш каби функциялар шаклланди. Бу жараёнларнинг барчаси давлат функциялари доимо ўзгарувчан, котиб колмаган ходисалар эканлигини яккол намоен этади. 2222 Бобоев Ҳ.Б., Одилқориев Ҳ.Т., ва бошқалар. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик. – Т.: ТДЙИ, 2005. –528 б. (лотин ёзувида) 20

Ўзбекистон Республикасининг асосий функциялари XX асрнинг 90 йилларига келиб социалистик тузумнинг емирилиши дуненинг кўп кутбли бўлишига олиб келди ва баъзи бир давлатларнинг функциялари тубдан ўзгарилишига сабаб бўлди Социалистик йўналишдаги кўпгина давлатлар ўз сиёсатларини, давлат функцияларини янгича тартибда олиб бора бошладилар. Улар ривожланишнинг бозор иқтисодиёти йўлини танладилар ва тез орада жахон ҳамжамияти билан интеграциялаша боошладилар. Шу жумладан Ўзбекистон ҳам ўз мустақиллигини кулга киритгач ўзининг функцияларини белгилаб олди ва шу функциялар асосида боскичма — боскич ривожланиш цулини тутди Ҳозирги кунда Ўзбекистон республикасининг ички функциясининг энг муҳим сохаси бу иқтисодий функциядир. Ўзбекистон Республикасининг бевосита иқтисодий функциясига утишдан олдин давлатимиз тараккиетининг асосий мақсадини тавсифлаш лозим. Бунинг учун Президент И А Каримов куйидаги сўзларини келтириш ўринлидир: «Баркарор бозор иқтисодиёти очик ташқи сиёсатга асосланган кучли демократик ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамиятини барпо этиш пировард мақсад бўлиб колиши керак». 23 Ўзбекистон Республикасининг асосий функциялари орасида қуйидаги иқтисодий функцияларни курсатиш мумкин  мамлакат иқтисодий тараккиетининг умумий дастурларини белгилаш;  иқтисодиётнинг энг устувор тармокларин рагбатлантириш;  тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш учун кулай шарт — шароитларни яратиш;  аҳолини иш билан таъминлаш буйича янги сиёсатни шакллантириш; Шуни таъкидлаш лозимки, бу функцияларни шундай белгилаб олиш хеч қандай самара бермайди. Бу функцияларга огишмай амал қилиш, уларни 23 .Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиклол, иктисод, сиёсат, мафкура. Т ошкент , Ўзбеки с тон.1993. 39 бет. 21

бажариш жуда муҳимдир. Шу муносабат билан мустақиллик йилларида иқтисодиёт сохасида чукур ўзгаришлар содир бўлганлигини мамнуният билан таъкидлаш мумкин. Биринчидан, мулкка бўлган муносабатда туб ўзгаришлар руй берди Хусусийлаштириш ва мулкни давлат тасарруфидан чикариш дастурларини амалга ошириш хисобига кўп укладли иқтисодиёт таркиб топди. Иккинчидан, хужалик юритишнинг маъмурий буйруқбозлик усуллари йукотилди. Бозор омиллари кенгрок жорий этилди. Учинчидан, бозор инфратузилмаси шакллантирилди, янги банклар, солик тизимлари ташкил этилди, фонд ва хом аше биржалари, лизинг компаниялари тармоги ташкил этилди, кимматли когозлар бозори шакллантирилмокда. Тўртинччидан, ўзимизнинг пул тизимимиз яратилди. Бешинчидан, иқтисодий ва молиявий баркарорликка эришилди, инфляция даражаси кискартирилди. Ўзбекистон Республикасида ижтимоий вазифларни белгилаб олиш куйидаги ижтимоий функцияларни келтириб чиқаради: жамиятнинг ердамга муҳтож аъзоларини ижтимоий қўллаб —қувватлаш; соғликни саклашга, халқ таълимига, маданий муассасаалар қуришга зарур бўлган маблағларни ажратиш; ялпи ижтимоий ҳимоядан ишончли ижтимоий кафолатлар тизимига изчил ўтишни амалга ошириш; адолат устуворлигига оғишмай амал қилиш тамойили. Янги ижтимоий сиёсатни шакллантириш зарурати хакида гапириб, Президент И.Каримов қуйидагиларни таъкидлаган: «Ислоҳотлар давомида кишилар ўз меҳнат ва аклий имкониятларини амалга оширишлари, қилган меҳнатларига муносиб хак олишлари учун конституцияда кўзда тутилган тенг ижтимоий кафолатлар ва имкониятларни таъминлаш зарур. Ташаббускорлик ва омилкорлик бутун чоралар билан рагбатлантирилиши лозим. Ҳақиқатан, ёрдамга муҳтож аҳолини аниклаб, шунга қараб уларни ижтимоий қўллаб — кувватлашга утиш жараенини кучайтириш жараенини кучайтириш зарур». 24 24 Каримов И.А..Ватан муста қ иллиги ва равна қ и, хал қ озодлиги ва фаровонлиги 22

Ўзбекистон Республикаси ичики функциясига яна молиявий назаорат функцияси ҳам киради. Бу функция бевосита солик сиёсати билан богликдир. Ўз навбатида Президентимиз таъкидлаганидек: «Солик тизимнинг энг муҳим вазифаси — ишлаб чикаришни ривожлантиришга, моддий хом —аше, табиий — молиявий ва меҳнат ресурсларидан, тупланган мол —мулкдан самарали фойдаланишга рагбатлантирувчи таъсир кўрсатишдир». Бунинг учун бир қанча вазифларни ҳал этиш зарур: • корхоналарда соликлар юкини енгиллаштириш; • қўшимча кийматдан олинадиган соликни камайтириш; • тегишли бюджетларни шакллантириш манбалари сифатида республика ва махаллий бюджетлар ўртасидаги чегарани аник белгилаб куйиш ва бошкалар; Шундай қилиб, молиявий назорат функциясининг бир қисми давлат ва махаллий бюджетга, ижтимоий ҳамда умумдавлат эхтиежларини кондириш учун йўналтириладиган ишлаб чикарувчиларнинг даромадларини аниклаш ва хисобга олишдан иборат, деб таърифлашимиз мумкин. Ўзбекистон Республикасининг ички функциясининг таркибий қисми бўлган мухофаза қилиш функцияси жамиятда тинчлик ва тотувликни таъминлашга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикаси Президенти истиклолнинг дастлабки йиллари натижаларини сархисоб қиларқан, кўпмиллатли жамиятимизда ижтимоий — сиёсий баркарорлик, фуқаролар ўртасида тинчлик ва миллатлараро тотувлик сакланганлиги мустақил Ўзбекистоннинг бунед бўлиши ва ривожланишининг дастлабки боскичида кулга киритилган энг асосий ютук бўлганлигини таъкидлаган эди. Уша муҳим фаолиятда натижаларни кулга киритиш учун давлат томонидан: бир —бирига карши туриш урнига миллий мансублиги, дини, сиёсий эътикодидан катъий назар барча одамларнинг жипслашуви; биздан олдинги авлодларнинг меҳнати, тукқан терлари ва кони асосида тупланган барча бойликларни саклаб колиш; экстремистлар ва сиёсий авантюристлар томонидан халқлар ўртасига олий ма қ садимиз.Т ошкент , 2000. 55 — 56 бет. 23

душманлик ва нифок уригини сочишга хар қандай ўринишларнинг олдини олиш сингари вазифалар куйилгандики, хеч муболагасиз улар катта аҳамият касб этган эди. Бинобарин, давлатимизнинг мазкур функциясини унинг баркарорлик, тинчлик ва ўзаро тотувликни таъминлаш — давлатчилигимиз биноси барпо этиладиган бу муҳим пойдеворни бунед этишга қаратилган, бир мақсадга йўналтирилган доимий ва изчил фаолияти сифатида таърифлай оламиз. Ўзбекистон Республикасида ҳуқуқ — тартиботни мухофаза қилиш функцияси хозирги кунда ута муҳимдир. Мазкур йўналишдаги давлат фаолиятининг асосий мақсади факат хозирги замон шароитларига мос келадиган қонунларни ишлаб чикиш ва кабўл қилишдангина иборат бўлибгина колмай балки уларга огишмай риоя этишликни таъминлашдан ҳам иборатдир. Ҳуқуқ тартибот функциясини амалга ошириш учун: 25 а) янги ҳуқуқий онг ва ҳуқуқий маданиятни шакллантириш; б) қонунлар ижроси устидан аник назоратни урнатиш, с) инсоннинг ишончли конституциявий ва юридик ҳуқуқлари, ижтимоий кафолатларини, аҳолининг ижтимоий ҳимояланиши ва куллаб— кувватланишини таъминловчи қонунчиликни шакллантириш;) қонунчилик ва ҳуқуқ —тартиботни мустаҳкамлаш сингари вазифалар кундаланг куйилган эди. Ушбу вазифаларга огишмай амал қилинса ва бу борадаги мавжуд муаммолар ўз ечимини топса мақсадга мувофик бўларди. 26 Табиатни мухофаза қилиш функцияси ҳам Ўзбекистон Республикасининг ички функциясининг муҳим кўринишини ташкил этади. якин утмишда аҳоли эхтиежларининг усиб бориши билан жамият табиий бойликларидан тобора кўпрок фойдалан бориши керак деган фикр ҳамма ерда хукмронлик қилгани кўпчиликниннг едида. Бунда атроф — мухитнинг бўзилиши, экологик маконнинг ўзгариб кетиши Одамлар истикомат қиладиган жойлар ҳаёт учун 25 Исломов З.М., Тўраев Б. Р. Ҳуқуқ ва иқтисодиёт. Рисола. – Тошкент: 2006. – 26 б. 26 Исламов З. Об щ ество. Государство. Право. Т ошкент . Адолат , 2001. 242-247 бетлар 24

хавфли фалокат минтакаларига айланиб кетиши эхтимоли хеч кимни уша пайтда ташвишга солмасди. Шу тарика мингйилликлар мобайнида табиат, инсон ва ишлаб чикариш ўртасида таркиб топган мувозанат барҳам топтирилган эди. Шу жумладан, Ўзбекистон ҳудудида ҳам советлар давридаги табиатга бўлган вахшийона муносабат бир қанча экологик инкирозларни вужудга келтирган эди. Бундан кейин ҳам ана шундай окибатларга йўл куймаслик учун хозирги даврда давлатимизнинг табитани мухофаза қилиш функцияси: • табиий заҳиралардан вахшийларча фойдаланиш, атроф — мухитга зарар етказиш ва республикада экологик ахволнинг емонлашувига йўл куймаслик; • бошка давлатлар иштирокида Оролни қутқариш, Орол буйида экологик шароитларни соғломлаштириш буйича таъсирчан чора — тадбирларни амалга ошириш, мазкур минтака иқтисодиёти ва ижтимоий сохалардаги халокатли окибатларни барҳам топтиришдан иборат, дея тула асос билан айтамиз. Мустақиллик йиллари мобайнида давлатимиз ташқи сиёсатини барпо этишнинг асосий тамойиллари ишлаб чиқилди ва изчил ҳаётга татбик этиб келинмокда. Улар, энг аввало, Ўзбекистон ўз ташқи сиёсатини тенг ҳуқуқлилик ва ўзаро манфаатдорлик, бошка мамлакатларнинг ички ишларига аралашмаслик тамойиллари асосида куришга интилишидан келиб чикади Ўзбекистон Республикаси иқтисодий ҳамкорлимкнинг кўп томонлама халқаро механизмларига кушилиб кетди. Нуфўзли халқаро молиявий ва иқтисодий ташкилотларга аъзо бўлиб кириб, уларда фаол сиёсат олиб бормокда. Бу ташкилотлар орасида БМТ ва унинг тузилмалари, Жахон банки, Халқаро Валюта фонди, Халқаро Молия корпорацияси, Иқтисодий тараккиетга кумаклашиш ташкилоти, Халқаро меҳнат ташкилоти, Жахон согликни саклаш ташкилоти ва бошка ташкилотлар бор Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий функцияларини куйидагича изохлаш мумкин: 27 ташқи иқтисодий фаолиятни янада либераллаштириш буйича бир мақсадга27 Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси/ Масъул муҳаррирлар: Ҳ.Раҳмонқулов, академик, ю.ф.д. проф; Ҳ.Бобоев, ю.ф.д. проф. – Т.: Адолат, 2007. – 916 бет . 25

йўналтирилган сиёсатни олиб бориш; республика иқтисодиётига капитал маблагларни тугридан — тутри кенг жалб этишни таъминловчи ҳуқуқий, ижтимоий — иқтисодий ва бошка шароитларни янада такомиллаштириш; республикамизга жахон андозалари даражасидаги технологияларни етказиб берувчи, халқ хужалигини замонавий таркибини яратишга кумаклашувчи хорижий инвесторларга нисбатан очик эшиклар сиёсатини огишмай олиб бориш, суверен Марказий Осиё давлатлари билан дустлик, кардошлик алокаларини мустаҳкамлаш, улар билан ижтимоий — иқтисодий муносабатларни чукурлаштириш ва янада ривожлантириш, илмий ва маданий айирбошлашни кенгайтириш — Ўзбекистон ташқи сиёсатининг муҳим йўналишидир. Мусулмон давлатлари билан ўзаро муносабатларни, шу жумладан кўп томонлама асосдаги муносабатларнии янада чукурлаштириш, Жанубий — шаркий Осиёнинг янги саноат мамлакатлари билан тенг ҳуқуқли муносабатларни йўлга куйиш; Иқтисодий тараккий этган — АКШ, Германия, Франция, Италия, Япония ва бошка мамлакатлар билан ўзаро манфаатли, мустаҳкам алокаларни урнатиш; Бутун ташқи иқтисодий фаолиятимизни ташқид этишни янада ислох қилиб бориш. Ушбу функцияларни ҳаётга жорий этиш «Ўзбекистон иқтисодиётини жахон иқтисодий ҳамжамиятига кенг куламда уйгунлаштириш учун иқтисодий ҳамда ташкилий ҳуқуқий шарт —шароитларни яратиш имконини беради. Ўзбекистон Республикасининг мамлакат мудофааси функцияси фаолиятининг муҳим йўналишини ташкил этади. давлатчилик тараккиетининг барча боскичларида унинг аҳамияти гоят катта бўлиб келган. Зеро, ҳамиша мамлакат озодлиги ва мустақиллигини ташқи боскинчилардан ҳимоя қилишнинг объектив зарурати мавжуд бўлиб келганлиги маълум. Мамлакат мудофааси функциялари иқтисодий — сиёсий, дипломатик ва харбий воситалар билан амалга оширилади. 26

Хозирги замон давлатларининг аксарияти ўз мудофаа доктринасига эга. Бунинг аҳамияти бошка давлат ёки бир гурух давлатлар томонидан содир этилиши мумкин бўлган агрессиянинг олдини олиш учун энг макбўл даражада етарли куч ва воситаларни вужудга келтиришда ўз ифодасини топади. Шу муносабат билан Республикамиз Президенти Олий Мажлиснинг 1 — сессиясида сўздаган нуткида шундай таъкидлаган эди: «Армиямиз, куроллик кучларимиз, харбий доктринамиз давлатимиз хавфсизлигининг муҳим каофлатидир». 28 Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 125-моддасида: «Ўзбекистон Қуроллик кучлари Ўзбекистон Республикаси давлат суверенитетини ва ҳудудий яхлитлигини, аҳоли тинч ҳаётини ва хавфсизлигини ҳимоя қилиш учун тузилади» — деб езиб куйилган. Давлатнинг мудофаа функцияси унинг харбий доктринасига боглик бўлиб, улар асосий 5 йўналишни ташкил этади: • мамлакат мудофаа кудратини мустаҳкамлаш — мамлакат мудофаа кобилиятини таъминлаш учун энг аввало мамлакат мудофаа кувватини мустаҳкамлаш йўлида зарур бўладиган ҳамма нарсани етказиб бера оладиган тараккий этган иқтисодиёт керак бўлади • Куроллик кучларни, уларнинг жанговар кудрати ва жанговар тайергарлигини доимий такомиллаштириб бориш — шу мақсадда Ўзбекистонда «армияни техник жихатдан мустаҳкамлаш чора тадбирлари курилди. Иқтисодий кийинчиликларга қарамай, бундан кейин ҳам харбий салохиятни таъминлаш учун зарурмаблаг ажратиш давом этаверади. Бизнинг харбий доктринамиз мудофаа ва хавфнинг олдини олиш характерига эга». • Давлат чегараларини мудофаа қилиш — ушбу мақсад И. А. Каримовнинг Олий Мажлиснинг биринчи сессиясида сўзлаган нуткида яхши ифодаланган: «Атрофимиздаги нотинч дунеда дустларимиз бор, лекин Ўзбекистонни ўз таъсир доирасига киртишни хохлайдиганлар ҳам йук эмас. бунинг учун улар барча найранглардан, колаверса харбий кучдан ҳам фойдаланишлари мумкин. Шу 28 Саидов А., Тожихонов У., Одилқориев X. «Давлат ва ҳуқуқ асослари». ИИВА, Тошкент, «Шарқ» нашриёти, 2005 й. 27

сабабли бизнинг яхши тайерланган ва куроланган истиклолимиз ва чегараларимизни ҳимоя қилиша кодир армиямиз бўлиши керак». • Қуроллик кучларнинг харбий таълими — шу мақсадда давлат харбий хисобида турган шахсларни вакти —вакти билан ҳарбий қайта тайргарликдан утказиб туради. Бу армияни жанговар тайергарлик холатида ушлаб туриш имконини беради. Олий ва ўрта укув юртларида олиб бориладиган кушиндан ташкари харбий тайергарлик ҳам муҳим аҳамиятга эга. Президент И.Каримовнинг таъкидлашича: «Сунгги пайтларда Ўзбекистонда куролли кучлар учун энг зарур ва юксак малакали зобитлар тайерлашга мулжалланган бир қанча харбий укув юртлари ташкил этилди. • Фуқароларнинг мудофаасини ташкил этиш — ушбу тадбир душман оммавий киргина куроллари билан зарба берадиган яшаш жойларидан аҳолини эвакуация қилишни назарда тутади Шу мақсадда ҳимоя курилмалари, шунингдек куткарув ва мудофаа ишларини утказиш учун аҳоли ва махсус бўлинмаларни тайерлаш ҳам кўзда тутилади. Мудофаа функцияларининг мустақил мавжуд бўлмаслигини таъкидлаш жоиз. Улар иқтисодий, ижтимоий жамоат тартибини саклаш, экологик функциялар билан чамбарчас боглик бўлади. Президент нуткида айнан шу хусусият кайд этилган: «Хозирги дунеда давлат баркарорлигини таъминлаш жамият ижтимоий — рухий, маънавий ва ахлокий, моддий ва тарихий илдизларига таянади. Ўзбекистон Республикасининг мудофаа функциясига яна хозирги кунда ўта долзарб ва жиддий масала хисобланган диний экстремизм ва терроризмга карши кураш ҳам киради. Чунки нафакат бизнинг республикамизга балки бутун дунега хавф солаетган ушбу иллатларга бир давлатнинг кучи асло етмайди. 29 ХУЛОСА Давлат функциялари масаласи доимо долзарб ва кизикарли масала бўлиб29 Муаллифлар жамоаси Давлат ва хуқуқ назарияси Тошкент, 2000 189 - 190 бет. 28

колаверади. Чунки замон ўзгариши билан, ижтимоий муносабатлар мураккаблашуви билан жамиятни бошкарувчи тизим — давлат ҳам ўзгариб боади яъни унинг моҳияти ва мазмуни янгиланиб боради. Шу боис давлат функцияларини урганиш хар қандай давр учун ҳам долзарб. Давлат функциялари бу — давлат фаолиятининг энг муҳим йўналишлари бўлиб уларда давлатнинг моҳияти ва ижтимоий аҳамияти.жамиятни бошкариш юзасидан мақсад ва вазифалари ўзининг ифодасини топади. Юкорида, мен ўз курс ишимда давлат функциялари тушунчаси, уларнинг турлари, ўзгарувчанлиги каби масалаларни тахлил этишга харакат қилдим. Дастлабки мустақил ишим бўлгани учун хато ва камчиликлар бўлиши мумкин деб уйлайман. Уларни кейинги ишларимда тузатишга харакат қиламан. Мавзуни урганиб чикиб куйидагиларни умумлаштириб айтиб утишни лозим деб хиоблайман. Давлатнинг функциялари унинг исталган фаолияти йўналиши эмас. балки асосий, бош йўналишларигина бўлиши мумкин, ва улар давлатнинг хозирги ривожланиш боскичида таркиб топган баркарор фаолият йўналишларидир. Давлатнинг функциясида — давлатнинг энг муҳим жихати бўлган моҳияти ўзининг чукур ифодасини топади. Давлат функцияларни амалга ошира бориб. Айни пайтда ўзининг олдида турган вазифаларни бажара боради. Давлат функциялари — бошкарувга оид тушунча бўлиб, у жамиятнинг хар ривожланиш боскичида давлат бошкарувининг мақсадини аниклаштириб боради. Давлат функциялари муайян шаклларда ва ўзига хос услубларда амалга оширилади. Маълумки, Ўзбекистон 70 йилдан ортикрок вакт давомида собик Иттифок таркибида булган. 1991 йил 31 августда Ўзбекистон халқи азалий орзуси бўлмиш ўз мустақиллигига эришди, юртимизда истиқлол шабадаси эса бошлади. Халқимиз ўз олдига демократик ҳуқуқий давлат барпо этишни олий максад қилиб қўйди. Президентимиз ўзининг деярли ҳар бир чиқишларида давлат функциялари масалаларига кенг тўхталиб 29

ўтади. Менинг фикримча давлат функцияларини ўрганиш, менинг, умуман давлат тугрисидаги билимларимни кенгайтиради ва мустаҳкамлайди ҳамда давлатдек мураккаб ижтимоий — сиёсий ходисани яхши англаб олишга, унинг моҳиятини тушуниб етишга ёрдам беради . ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ: II. Рахбарий адабиётлар 1. Каримов И. А. (Мамлакатимизда демократик ислохатларни янада 30

чук,крлаштириш ва фук,оролик жамиятини ривожлантириш) консецяси. 2010йил 12 декабр 2. Каримов И. А. Мамлакатни модернитзация килиш ва иктисодиётимизни баркарор ривожлантириш йули Тошкент Ўзбекистон 2007 48б. 3. Каримов И. А. Ўзбек халки хеч качон хеч кимга карам булмайди Т 13 Тошкент Ўзбекистон 2005 - 400 б. III. Махсус адабиётлар: 1. Муаллифлар жамоаси. Давлат ва ҳукук назарияси. ТДЮИ, Тошкент, 2007. 2. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси, 2 жилдли, ИИВА, Тошкент, «Адолат», 200 5 й. 3. Саидов А., Тожихонов У., Одилқориев X. «Давлат ва ҳуқуқ асослари». ИИВА, Тошкент, «Шарқ» нашриёти, 2005 й. 4. Исломов3. «Давлат ва ҳуқуқ: умумназарий масалалар», Тошкент, «Адолат», 2007 й. 5. Бобоев Х.Б. ва Одилкориев Х.Т. умумий тахрири остида. Давлат ва ҳуқук. Назарияси. ТДЮИ. 2007 й. 6. Юридик атамалар қомусий луғати. Муаллифлар жамоаси, ТДЮИ, “Шарқ” нашриёти, 2005. 7. III Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.-Т.: Ўзбекистон. 2012 y . 10 -46 б. 2. Ўзбекистон Республикаси Кодекслари. Расмий нашр – Тошкент: Адолат 2010 960. Бет. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Норматив ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида»ги қонуни. 2000, 14 декабр. 4. Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига ўзгартишлар ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги қонуни. 31

2 011 , 18 апрел. 2012, 10 декабр 32

O'xshashlar

Ҳуқуқий давлат тушунчаси ва тарифи

Ҳуқуқ тизими ва тушунчаси

Фуқаролик жамияти - тушунчаси ва тузилиши

Қонунийлик тушунчаси ва унинг асосий белгилари

Ҳуқуқий хулқ тушунчаси ва асосий турлари