logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Tilshunoslik
  4. O’zbek va ingliz ertaklaridagi yetakchi obrazlarning qiyosiv o’rganilishi

O’zbek va ingliz ertaklaridagi yetakchi obrazlarning qiyosiv o’rganilishi

Yuklangan vaqt:

14.12.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

152.8759765625 KB
Ko'chirib olish
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI HUZURIDAGI ILMIY DARAJALAR BERUVCHI PhD 03/31.03, 2021.Fil.78.04 RAQAMLI ILMIY KENGASH QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI XALILOVA SHAXLO JALILOVNA O’zbek va ingliz ertaklaridagi yetakchi obrazlarning qiyosiv o’rganilishi 10.00.06 -Qiyogiy adabivotshunoslik, chog’ishtirma tilshunoslik va tarjimashunoslik Filologiya fanlari bo’yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi AVTOREFERATI Rasmiy opponentlar: Maxmaraimova Shoxista To’xtashevna filologiya fanlari doktori, professor O’rayeva Darmon Saidaxmedovna filologiya fanlari doktori, professor KIRISH (falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi annotatsiyasi) Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zaruriyati. Jahon xalqlari ertaklarida uchraydigan yetakchi obrazlarning aksariyati bir biriga o’zaro o’xshashligi bilan tadqiqotchilar e’tiborini tortadi. Shunday o’xshashliklarni mifologik, antropogonik, zoonimik, ornitonimik, fitonimik, tilsim prednıetlar obrazi ko ‘rinishlari, genezisi, badiiy talqini misolida kuzatish mumkin. Biroq ular o’ziga xos milliy ruhga yo’g’rilgani bilan ajralib turadi. Bu esa insoniyat badiiy tafakkurining milliy zaminda taraqqiy etish qonuniyatlarini aniqlash, har bir xalq ertaklarining poetik tadrijiy xususiyatlarini jahon ertakchiligi kontekstida ochishda muhim ahamiyat kaşb etadi. Dunyo folklorshunosligida tarixiy-qiyosiy, tipologik, lingvomadaniy aspektda Sharq va G’arb ertaklarining yaqin va farqli jihatlarini ochishga qiziqish ko’pdan mavjud. Xususan, arab ertaklarining jahon xalqlari ertakchiligi taraqqiyotiga ta’siri uzoq vaqtdan beri tadqiqotchilarning e t tiborini tortib kelmoqda. Bu borada ingliz va o’zbek ertaklarining ayrim an l anaviy motiv obrazlari, poetik ifoda uslubida tipologik belgilar borligi ko’zga tashlanadiki, ularni aniqlash folklor asarlariga, jahon xalqlari ertaklariga xos milliy belgilar. umumiy va xususiy jihatlarni asoslash imkonini beradi. Bunda ertaklar va ulardagi yetakchi obrazlar genezisi, o’rni, ko’rinishlari, poetik vazifalari, talqin va tasviriga xos o’xshashliklarni dalillash ham shunday dolzarb va muhim hisoblanadi. Yangi O’zbekistonni barpo etishda ajdodlarimizning boy merosi va milliy qadriyatlarga asoslangan kuchli ma l naviyatga mustahkam ustunlardan biri sifatida tayanish muhim vazifa qilib belgilangan. Chunki &#34;Bugungi globallashuv davrida har bir mustaqil davlat azaliy qadriyatlarini, ona tilini asrab-avaylash va rivojlantirish masalasiga ustuvor ahamiyat qaratishi 1 lozim. Bunda ma’naviyatimiz sarchashmalaridan biri bo’lgan ertaklar, ularning yetakchi obrazlari tarkibi, genezisi, badiiy tiplari hamda badiiy-estetik vazifalari, talqin xususiyatlarini ilmiy aniqlash o’ zbek ertakchiligini jahon ertakchiligi kontekstidagi o’rnini baholashga yo’l ochadi. Qolaversa, ertal(lardagi yetakchi obrazlar uning mazmuniy turini, epik tabiatini belgilashga xizmat qilishi bilan e l tiborni jalb qiladi. Shunga ko’ra, ertaklarni maxsus o’rganish folklorshunoslikning ustuvor vazifalaridan birini tashkil qiladi. Ingliz va o’zbek ertaklari hamda ularning o’zaro tarjimalaridagi yetakchi obrazlar berilishini, paradigmatik, 1 0&#39;zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-oktabrdagi PF-5850-sonli &#34;O&#39;zbek tilining davlat tilİ şifatidagi nufuzi va mavqeinİ tubdan oshirİsh chora-tadbirlari to&#39;g&#39;risida”gi farmonİ // www.lex.uz. 2 lingvokulturologik, lingvopoetik xususiyatlarini yoritish orqali har ikkala xalq madaniy aloqalari o’z tarixiga ega ekanligini isbotlaydi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi PF-60-son ((2022- 2026 yillarga nio’ljallangan Yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to’g’risida»gi, 2019-yil 8-oktabrdagi PF-5847-son «O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida»gi Farmoni, 2017-yil 24-maydagi «PQ-2995-sonli «Qadimiy yozma manbalarni saqlash, tadqiq va targ’ib qiliğh tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’ g’risida»gi, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2022-yil 7-fevraldagi 59-son (Boysun bahori xalqaro folklor festivalini tashkil etish va o’tkazish chora-tadbirlari to’g’risida»gi qarori, mazkur faoliyatga tegishli boshqa me l yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo’nalishlariga bog’liqligi. Dissertatsiya respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining I. «Axborotlashgan jamiyat va demokratik davlatni ijtimoiy, huquqiy, iqtisodiy, madaniy, ma f naviy-ma’rifiy rivojlantirishda innovatsion g’oyalar tizimini shakllantirish va ularni amalga oshirish yo’llari» ustuvor yo’nalishiga muvofiq bajarilgan. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Jahon folklorshunosligida ertak va undagi obrazlar mavzusi yoritilgan A.Aarne, S. Tompson, K.Briggs, J.Zayps, J.Jeyk0bs, A.F.Stil, A.Sk01ey, R.B0ttighaymer, D.Feng, E.S.Hartland, K.Rayxl, M.Grin, Sh.De Koster, R.Kervenlarning tadqiqotlari 2 diqqatni tortadi. Rus folklorshunosligida V.Y.Propp, K.A.Bogomolova, E.V.Pomeranseva. YE.M.Meletenskiy, G.P.Snesarev, O.A.Plaxova, N.V.Shurik, L.V.Epoyeva, Y.M.Chulikov, A.N.Svetkova, Y.V.Yeliseyeva, 1.1. Tukayeva kabi olimlarning tadqiqotlarida ham ertakdagi obrazlar masalasida ayrim fikr-mulohazalar uchraydi. Shulardan O.A.Plaxova, L.V.Epoyeva, 2 Zipes J. Why fairy tales stick. The Evolution and relevance of a genre. — London: Routledge. 2006, -352 p. : O&#39;sha muallif. Golden age of folk and fairy tales. — USA, 2013, -352 P.; Jacobs J. English fairy tales and more. — London. 2002, 408 p; Flora Anie Steel. English fairy tales. — London, 2005, -190 p.; Scholey A. Magical Rings in Mddle English Romance. An Interdisciplinary Study in Medieval Literature and Material Culture. Department of English the University of Birmingham 2009. -77 p.; Bottigheimer R. Magic tales and fairy tale magic: from Ancient Egypt to the [ta]ian Renaissance. London, 2014- -216 p. ; Fang D. Magical objects in Victorian literature. Enchantment, Narrative Imagination, and the Power of Things. Dissertation for the degree of doctor of philosophy, 2015; ffirtland E.S. English fairy and other folk tales. — London, 2018; Kerven R. English fairy tales and legends. —London, 2019. 3 0.1. Leshenkolarning izlanishlari ertaklar qiyosi bo’yicha ekanligi bilan alohida e’tiborga sazovor 3 4 . O’zbek folklorshunosligida H.Zaripov, M.Afzalov, G’. Jalolov, K.lmomov, T.Mirzayev, X.Egamov, M.Murodov, M.Jo’rayev, J.Eshonqulov, Sh.Turdimov, S.Mirzayeva, D.O’rayeva, O.Qayumov, Ch.Jumayeva, Z.Rasulovalarning tadqiqotlarida epik obrazlar, epik qahramonlar masalasida nazariy qarashlar uchrayd1 4 . O’zbek qiyosiy folklorshunosligida Y.Nurmurodov, M.Jo’rayeva, R.Shirinova, R.Fayzullayeva, H. Yusupova, O.Fayzullayev, N.Jumayeva, S.Axmedova, A. Jumayevlarning dissertatsiyalari 5 bevosita ertaklar mavzusiga qaratilgani bilan e’tiborga loyiq. Ularda o’zbek xalq ertaklarining nemis, fransuz, ingliz tillariga tarjimasi muammolari tadqiq qilingan. O.Xolmurodova ingliz va o’zbek ertaklarining qiyosiy- tipologik jihatlarini, S.Qo’chqorova o’zbek va fransuz ertaklaridagi madaniy ramzlarning kommunikativ-pragmatik rolini o’rgangan 6. Ammo xalq epik asarlarida, jumladan, ertaklardagi yetakchi obrazlar tizimi va tarkibi alohida tekshirilmagan. Shuni inobatga Olib, mazkur tadqiqotda yetakchi obrazlar tizimini, ularning tipik xususiyatlari bilan bog’liq universaliyalarni ingliz va o’ zbek ertaklari misolida asoslash maqsad qilindi. 3 flponn B.A. HcropuqecKHe KOPHH BOJ11.ae6HOi CK23KH. 2-oe 1•BaaHHfi. — Jl.: HayKa. 1986. — C. 184-185; flnaxoBa QA. A-HTJIHücK¼e CKa-3KH B 3THOJIM1-TBHCTH t 1eCKOM acnerre: Avropecþ. IOH.a. ÃHCC. «#WIOJI. Hay&#39;K. — H0Bropon, 2007&#39;. 3rroeBa Jl. B. JIHžTB0KYJ1bTyponorHHecKHe H KOrHBTHBHb1e acneKTb1 H3yqeBHfi *3b1Ka Bom.1.1e6koi CKa.3KH (Ha h,raTepHÜ1e aHTJ1ñCK01&#34;O H pyccxoro *3b1KOB): ABTopecþ. KaHÄ. agcc. Hayx. — KpacH0Aap, 2007; JIen.1eHK0 0.H. AH-rponoueHT1)H3M B cKa3Ke 1<aK K0Huerrr M¼POOTH01-üeHh.fl [TeKc-r] / 0.¼. JIe1.ueHK0 // CyqacHa KaPTHHa CBi-ry: ixrerpauifl HayKOBoro Ta 1103a.HayK0Boro 3BaHHfl: 36ipHhK Hay-&#39;KOBHX npau.b. — Cyrvrø: BBII - I)) JIT A, 2002. 4 Egamov X. Sovet Sharqi turkiy xalqlari ertakchilik an&#39;analari aloqalari tarixidan ocherklar. — Toshkent: O&#39;qituvchi, 1982. — 344 b; Rasu]ova Z O&#39;zbek xalq sehrli ertaklarida &#34;g&#39;aroyib buyumlar&#34; (spetsifikasi, genezisi va badiiyati): Filol. tänlari nomzodi diss. avtoref. — T. , 2012. —26 b. 4 HypMyp0Ä0B H. HCTOPHS H3y•qeHHfl H np06neMbi HayqH0-nrrepa•rypHoro nepeBoaa 4)0$1bK.nopa Ha HeMeLtKHÜ X3b1K: ,IIHCC. KaH.a. (þunon. Hay-K. T.: HAJI AHPY3, 1983. — 192 c.; Jo&#39;rayeva M. Fransuz va o&#39;zbek ertaklarida modallik kategoriyasining lingvokognitiv, milliy-madaniy xussiyatlari: Filol. fan. dok. (DSC) diss. avtoref. — Akademiya noshirlik markazi, 2017. — 87 b.; Yusupova H.O&#39;. O&#39;zbek xalq og&#39;zaki nasri namunalarining inglizcha tarjimalarida milliy koloritning ifodalanishi (ertaklar, latifalar misolida): Filol. fan. nomz. diss. — T. , 201 1. — 149 b; Fayzufloyev O.M. O&#39;zbek folkloridagi lingvokulturemalaming inglizcha tarjimada berilishi (bolalar folklori va ertaklar misolida): Filologiya fanlari bo&#39;yicha falsañ doktori (PhD) dissertatsiyasi. — T., 2019. — 162 b; Jumayeva N.J. Ingliz va 4 Tadqiqotning dissertatsiya bajarilgan oliy ta’lim muassasasining ilmiytadqiqot ishlari rejalari bilan bog’liqligi. Dissertatsiya tadqiqoti Qarshi davlat universitetining &#34;O’ zbek folklorini jahon folklori kontekstida o’rganish” mavzusidagi ilmiy-tadqiqot ishlari rejasi bilan bog’ liq. Tadqiqotning maqsadi ingliz va o’zbek ertaklaridagi yetakchi obrazlarning o’rni, genezisi. badiiy ko’rinishlari, milliy belgilari, poetik vazifalari va talqinidagi o’xshash hamda farqlí belgilarni aniqlashdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: ingliz hamda o’ zbek ertaklarida yetakchi obrazlarning shakllanishiga animizm, totemizm. fetishizm, shomonizmlarning ta t sirini ochish; ertaklarning mazmuniy yo’nalishi va badiiyatini belgilashda yetakchi obrazlarning o’rnini belgilab ko’rsatish; ingliz va o’zbek ertaklaridagi yetakchi obrazlarning mifologik, antropogonik, zoomorfik, ornitomorfik, fitonimik va predmet ko ‘rinishidagi badiiy tiplarini dalillash; ingliz va o’zbek ertaklari yetakchi obrazlarining milliy tabiatini asoslash; ertaklarda yetakchi obrazlarni poetik vazifasiga ko’ra umumiy va xususiy tiplarga, yetakchi (asosiy) hamda ko’makchi turlarga ajratib tasniflash; yetakchi obrazlarga xos poetik belgilarni, ularning sifatlanishi, metaforizatsiyasini aniqlash. Tadqiqotning obyekti sifatida ingliz va o’zbek xalq ertaklari asosiy manba sifatida tanlandi. Tadqiqotning predmetini ingliz va o’zbek ertaklaridagi yetakchi obrazlarning poetik xususiyatlari va badiiy-estetik vazifalari tashkil qiladi. Tadqiqotning usullari sifatida qiyosiy-tipologik, tarixiy-qiyosiy, statistik, analitik. etnofolkloristik, lingvomadaniy hamda lingvofolkloristik metodlardan foydalanilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: ingliz va o’ zbek ertaklaridagi yetakchi obrazlarning genezisi qadimgi insonlarning animizm, totemizm. fetishizm, shomonizm kabi ibtidoiy qarashlariga borib taqalishi jihatidan umumiylik kasb etishi asoslangan; o’zbek xalq ertaklarida sehrli predmetlar obrazlantirilishining motivatsion xususiyatlari: Filologiya fanlari bo’yicha falsafa doktori (PhD) diss. avtoref. — T., 2022. — 52 b.; Axmedova S.H. Filologiya finlari bo’yicha filsafa doktori (PhD) diss. avtoref. — T. 2022. — 52 b.: Jumayev AA. Nemis va o’zbek ertaklarida qushlar obrazi tipologiyasi: Filologiya fanlari bo’yicha falsafi doktori (PhD) diss. avtoref. — T., 2022. — 52 b. 5 6 Xolmurodova O. O•zbek va ingliz kumulvativ ertaklarining qiyosiy-tipologik tadqiqi: Filol. bo•yicha falsam doktori avtoreferati. — Toshkent, 2020. — 63 b.; Qo’chqorova S. O’zbek va fransuz ertaklarida madaniy ramzlaming kommunikativ pragmatik roli: Filol. fanlari bo’yicha falsafa doktori avtoreferati — Samarqand, 2022. —61 b. har bir xalq ertagidagi yetakchi obrazlar tabiati, mohiyati, poetik vazifalarining talqini uning milliy madaniyati, turmush tarzi, sharoiti, arianalariga mos tarzda berilishi dalillangan; yetakchi obrazlar ertaklarning mazmuniy yo’nalishi va badiiyatini, milliy tabiatini belgilashda muhim o’ringa egaligi aniqlangan; ingliz va o’zbek ertaklarida mifologik (dev, ajdaho), antropogonik (sehrgar Chol yoki kampir, kenja o’g’il, podsho, vazir, dehqon, ovchi), zoomorfik (ot, bo’ri, ilon, tulki, echki), ornitomorfik (burgut, bulbul, qarg’a, laylak), fitonimik (daraxt, gul), predmet (mehnat va jang qurollari, uy-ro’zg’or buyumlari, oziq-ovqat, kiyim- kechak, bezak predmetlari) ko’rinishidagi yetakchi obrazlar uchrashi ko’rsatilgan; ingliz va o’zbek ertaklarining obrazlar tarkibi yetakchi va ko’makchi obrazlardan iboratligi, ularning poetik vazifasiga, badiiy tavsiflanishiga ko’ra farqlanishi oydinlashtirilgan. Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat: ingliz va o’zbek ertaklaridagi yetakchi obrazlarning badiiy-estetik talqini va tasviriga xos milliy, poetik xususiyatlar ochib berilishi orqali umumiy va xususiy belgilari ajratib ko’rsatilgan; ingliz va o’zbek ertaklaridagi yetakchi obrazlarning genezisi hamda poetik vazifalaridagi yaqinliklar ertaklarning badiiy strukturasi va funksionalligi bilan bog’liq tipologik jihatlarning dalillangani folklorshunoslikda yaratiladigan darslik va qo’llanmalarning mukammallashuviga xizmat qilishi asoslangan; ertaklardagi yetakchi obrazlarning ertak badiiy syujetini shakllantirishdagi roli, uning tabiatini belgilashdagi o’rnini tadqiq qilish bugungi kunda yosh avlodning ilmga qiziqishini oshirishda muhim ahamiyat kasb etishi aniqlangan. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi dissertatsiyada qo’ Ilanilgan ilmiymetodologik yondashuv va usullar, nazariy ma t lumotnomalarning ilmiy va badiiy manbalardan olingani, keltirilgan tahlillar qiyosiy-tipologik, tarixiy-qiyosiy, analitik va etnofolkloristik metodlar vositasida asoslanganligi, nazariy fikr va xulosalarning amaliyotga joriy etilganligi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati undan chiqarilgan nazariy xulosalar ertak poetikasi haqidagi tasavvurlarni kengaytirishi, undagi yetakchi va ko’makchi obrazlarni farqlashda, turli tizimli tillarda 6 so•zlashuvchi ingliz va o’zbek xalq ertaklarida vazifadosh obrazlar borligini dalillashda muhim ahamiyat kasb etishi bilan belgilanadi. Dissertatsiya natijalarining amaliy ahamiyati ishdagi nazariy umumlashma va tahlillardan oliy va o’rta maxsus ta t lim tizimida, umumta’lim maktablarida yoshlarga ertak, obraz tushunchalari bo’yicha chuqur nazariy ma t lumotlar yetkazishda, jahon ertakchiligining poetik taraqqiyot xususiyatlarini tushuntirishda. folklorshunoslik bo’yicha darsliklar. o’quv qo’llanmalar yaratishda foydalanish mumkinligida ko’rinadi. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Ingliz va o’zbek ertaklaridagi yetakchi obrazlarning qiyosiy tahlilini amalga oshirish jarayonida erishilgan ilmiy natijalar asosida: - dissertatsiya natijalarining ilmiy yangiligiga oid ilmiy-nazariy tahlillar, falsafiy xulosalar va taklif-tavsiyalaridan O’ zbekiston milliy teleradiokompaniyasi” O’zbekiston” teleradiokanali DUK ”Madaniy- ma’rifiy va badiiy eshittirishlar” muharriyatining ”Bolalar uchun”, ‘‘Bolalar va biz” dasturlari ssenariysida (2021 yil yanvar-mart oylari) foydalanilgan (28.03.2021. O’ ZIR 01-36-21 sonli ma’lumotnoma). Bu esa, o c z navbatida, mamlakatimizda OAV tomoshabinlarining milliy tafakkurini kengaytirish jarayonida gumanistik g’oyalarning mohiyatini chuqur anglashga o’rgatish, bugungi kunda yuzaga kelayotgan ijtimoiy muammolarni tanqidiy izohlash va shuningdek, nazariy xulosalar bilan cheklanib qolmasdan, ularning yechimini amaliyotga tadbiq etish bilan bog’liq sohalarda olib borilayotgan faoliyatning samaradorligi oshishiga xizmat qilgan. Dissertatsiya ishida folklor atamalari, ertaklardagi yetakchi obrazlar, ertaklar tipologiyasi, obrazlar tipologiyasi, ertaklardagi motiv va syujet talqini kabi masalalarning o’rganilishi, shuningdek, o’zbek va ingliz sehrli ertaklaridagi motivlar strukturasi, ertaklar matnidagi yetakchi obrazlarning har bir xalq ertagida o’ Ziga xos badiiy tasvir vositalariga ega ekanligi, har ikkala xalq ertaklari strukturasi va badiiyatidagi o’xshash hamda farqli jihatlarga oydinlik kiritilgan. Ertaklarning hozirgi kundagi yoshlar tarbiyasidagi zaruriyati ilmiy asoslangan hamda ayni paytdagi ommaviy axborot vositalari tizimidagi islohotlar jarayonida eshittirishlarning sifati va ssenariylarning mazmunini boyitishda foydalanilgan; - dissertatsiya ilmiy natijalari va xulosalaridan (asosan, e’lon qilingan maqola va tezislardan) O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Qoraqalpog’iston bo’limi Qoraqalpoq gumanitar fanlar bo’limi ilmiy — tadqiqot institutida bajarilgan FI-FA-O43429, 7 FA-FI, G002 ”Qoraqalpoq folklori va adabiyoti janrlarining nazariy masalalarini tadqiq etish” (2012-2016 YY.) hamda FA-Fl-005 ”Qoraqalpoq folklorshunosligi va adabiyotshunosligini tadqiq etish” (2012-2020 YY.) mavzusidagi fundamental ilmiy loyihani bajarishda zarur o’rinlarda foydalanilgan (17.01.22 / 142son ma’lumotnoma). Natijada o’zbek va ingliz folklorida milliy etika uyg’unligining badiiy-tarixiy, ilmiy-nazariy omillarini belgilash va shu asosda millat tafakkuri, estetik ideali takomilida uyg’ un kategoriyalar ahamiyatini aniqlanib, mazkur nazariy xulosalar va amaliy tavsiyalarning umumlashtirilishi loyiha ishini bajarishga xizmat qilgan; - dissertatsiya ilmiy natijalaridan 2022-yil 26-may kuni Qashqadaryo viloyat teleradiokompaniyasi tomonidan tayyorlangan ‘‘Najot—bilimda” nomli radioeshittirish doirasida foydalanilgan. (31.05.2022. 17-05/ 178- sonli ma’lumotnoma). Natijada jamiyat taraqqiyotida til, adabiyotning ahamiyati qanchalik muhim bo&#34; Isa, uning tadqiq etilishi, hayotda tadbiq qilinishi ham shunchalik muhimligi, folklor asarlarida xalqning ma’ naviy qiyofasi, tafakkur olamining aks ettirilishi o’ zbek va ingliz ertaklari misolida badiiy jihatdan qiyosiy ochib berilishi yosh avlod tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etishi ta’kidlangan. O’zR Fanlar akademiyasi O’ zbek tili, adabiyoti va folklori institutida 2017-2018 yillarda bajarilgan OT — Al — 47 — raqamli” Folklorshunoslik atamalari lug’ati” mavzusidagi amaliy loyihani bajarishda ushbu dissertatsiyada qo’llanilgan ertak, yetakchi obraz, ko’ makchi obraz, epik ko’makchi, ertaklar tipologiyasi, ertakmotivlari, ertak syujeti singari terminlardan foydalanilgan (3.05.2023 Ng3 / 1255-932-sonli ma’lumotnoma). Natijada yuqorida sanab ko’rsatilgan folklorshunoslik terminlarining mohiyatini ilmiy-nazariy jihatdan chuqur izohlash imkonini bergan; Umuminsoniy sifatlarning ertak qahramonlari xarakteri misolida yoritilishi yaxshi va yomon xulqni, ijobiy va salbiy xislatlarni farqlash, inson xarakterini o’zgartirishi, shaxsiy fazilatlarni egallashda kreativ yondoshish xususiyatlarini aniqlash masalalari oydinlashtirilgan. Tadqiqot natijalarining aprobasiyasi. Tadqiqot natijalari 6 ta ilmiy-amaliy anjumanda, shu jumladan, 4 ta respublika, 2 ta xorijiy konferensiyalarda qilingan ma’ruzalarda aprobatsiyadan o’tkazilgan. 8 Tadqiqot natijalarining e’lon qilinishi. Dissertatsiya mavzusi bo’yicha 16 ta ilmiy ish, O’zbekiston Respublikasi Oliy attestatsiya komissiyasining doktorlik dissertatsiyalari asosiy ilmiy natijalarini chop etish tavsiya etilgan ilmiy nashrlarda 10 ta ilmiy maqola, ulardan 5 tasi respublika va 5 tasi xorijiy jurnallarda nashr etilgan. Tadqiqotning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, urnumiy hajmi 134 sahifani tashkil etadi. DISSERTATSIYAMNG ASOSIY MAZMUNI Kirish qismida dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati asoslangan, tadqiqotning maqsadi, vazifalari, obyekti, predmeti, Respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining ustuvor yo’nalishlariga mosligi, ilmiy yangiligi, amaliy natijalari, olingan natijalarning ishonchliligi, ishning nazariy va amaliy ahamiyati, tadqiqot natijalariningjoriy qilinishi, aprobatsiyasi, dissertatsiya tuzilishi bo’yicha ma’ lumotlar keltirilgan. Dissertatsiyaning birinchi bobi &#34;O’zbek va ingliz ertaklarida yetakchi obrazlar O’rni hamda tasnifi&#34; deb nomlangan. Uning ilk fasli &#34;O’zbek va ingliz ertakshunosligida yetakchi obrazlarning o’rganilish masalasi&#34; deb atalgan. Dunyo xalqlari ertaklarida yetakchi obrazlar ko’pincha bosh qahramon bo’ lib keladi. Ba l zi hollarda ertak nomi ham obrazlarning nomi bilan ataladi. Barcha xalqlar ertaklarida bu holni kuzatish mumkin. Yetakchi obrazlar asosiy e’tiborni tortadigan qahramonlardan iborat bo’ ladi. Shu jihatdan ularning birinchi darajali qahramonlarga aylanishi ayonlashadi. Effakdagi yetakchi obrazlar inson, hayvon, qush, narsa kabi turli ko’rinishlarda kelar ekan, syujet voqealari ularning maqsad va vazifasi bilan bog’liq faoliyatiga muvofiq ifodalanadi. Shu o’rinda &#34;yetakchi obraz&#34;, &#34;bosh obraz&#34;, &#34;bosh qahramon&#34; terminlarini farqlashga to’ g’ri keladi. Bizningcha, &#34;yetakchi obraz&#34; — xarakter-xususiyati, faolligi bilan ajralib turadi, syujet voqealari rivojida yetakchilik qiladi. Ertak nomi ham uning nomi bilan atalib, &#34;bosh obraz&#34; — boshqa obrazlarni o’ z atrofidajamlab keladi. Boshqa obrazlar bilan chambarchas bog’liqlikda tasvirlanadi. Syujet voqea- hodisalari halqasini birlashtirishga xizmat ko’rsatadi. &#34;Bosh qahramon&#34; antropomorfik ko•rinishda bo’lib, jasorati, botirligi, aqlli va topqirligi bilan e’tiborni tortadi. Voqealar talqini va tasviri uning xohish-irodasiga muvofiq ifodalanadi. U epik raqiblarni (yalmog’ iz, jodugar, maston, dev, ajdarho, jin va hokazo kabilarni) yengadi. 9 Yetakchi obrazlarjonli vajonsiz ko ‘rinishda bo’lishi mumkin. Bu borada dastlab ingliz ertakshunosi Jek Zayps fikriga e’tibor qaratildi. Uning fikricha, ertak obrazlari xuddi badiiy motivlar singari insonlarning ishonch- e’tiqodlari, orzulari asosida ular ongidagi fikrlar mahsuli sifatida paydo bo’ Igan 7. Olim &#34;Irresistable Fairy Tale&#34; asarida ertakning inson ongi, tafakkuri va bilish darajasi bilan bog’liq ravishda vujudga kelganligini alohida ta’kidlaydi. Uning ta! kidlashicha, ertak butun dunyoga tarqalgan poligenetik madaniy artifakt dir 8. A.N. Veselovskiy hamda V.Y.Propp ertaklami motivlar bo’yicha o’rganish to’ g’riligini takidlaydilar 5 . Bizningcha, ertaklardagi yetakchi obrazlarga qarab, ertak mavzu yo’nalishini ajratish mumkin. Xalq ertaklaridagi epik qahramonlar yetakchi va ko’makchi (bosh va ikkinchi darajali) qahramonlarga ajraladi. Ikkinchi darajali qahramonlar &#34;ko’ makchi qahramon&#34; deb yuritiladi. Yetakchi obrazlar, asosan, birinchi planda tasvirlanadi. Ularning tasvirida mubolag’aning qo’llanishi o’ziga xos epik qonuniyat sifatida namoyon bo’ladi. Ertakda yetakchi (asosiy obrazlar) bitta yoki bir nechta bo’lishi mumkin. Ammo ular qancha miqdorda bo’lmasin, ertak syujetida muhim o’rin va ahamiyatga ega bo’ladi. Yetakchi obrazlar ertak syujetida uzoq va juda ko’p faoliyat ko’rsatadi. Syujet voqealari rivojida ularning faoliyati muhim o’rin tutadi. Agar yetakchi obrazlar safl kengayib borsa, ertak syujet tizimida ham ular bilan bog’liq yangidan-yangi motivlar yuzaga keladi. Natijada asarning epik ruhi va badiiy ta’sirchanligi ortib boradi. Ingliz ertaklarini o’rganishda olimlar ushbu janr tarixini ingliz xalqi tarixi bilan bog’liqlikda o’rganishgani ayonlashadi. Bizningcha, bunga ertaklarda uchraydigan ayrim yetakchi obrazlar ham asos bo’lib xizmat qilgan. Aytaylik. bir necha asrlar davomida Angliyada fransuz hukmronligining ta r siri davom etgan. Shuning uchun ingliz xalq ertagi &#34;Guleesh&#34; (&#34;Guleesh») da fransuz malikasi obrazining keltirilishi tarixiy-hayotiy asosga egadir. Shuningdek, ingliz ertaklari nemis, kelt va xristian manbalari asosida paydo bo’lganligiga ham ahamiyat qaratilishi o’rinli. Negaki, ko’plab ingliz va nemis ertaklari juda yaqinligi buni asoslaydi. Bunga nemislarning &#34;Ahmoq Gans&#34; ertagi bilan inglizlarning &#34;Dangasa Jek&#34; yoki &#34;Yalqov Jek&#34; (&#34;Lazy Jack&#34;) ertagini misol qilish mumkin. Bizningcha, 5 Becen0BcKHü A.H. Hc-ropW\ecKa.1 ri03TŸxa. — MociŒa: Hayxa, 1989. — C .301; Ilporrrr B. Mop(i0JrorHfl Bonme6H0ü CKOK.H. — MocKBa:A.36yxa-ATTHKyc. 1986. — C.I l. 10 Britaniyaga ko’chib o’tgan german qabilalari bilan birga mana shunday ertaklarga aloqador sayyor syujetlar kirib kelgan. Angliyada keng tarqalgan qirol Artur hamda uning ritsarlari haqidagi afsona va rivoyatlar asta-sekin ertaklar mag’ziga ham singib borgan. Artur ko’proq qirol-ritsar maqomida tasvirlanadi. Xuddi shu g’oyalar ertaklar mazmuniga ham singdirilgan. Masalan, &#34;Xaloskor Jek&#34; ertagida Qirol Artur nomi, uning ritsarlari ko’p bor tilga olingani kuzatiladi. Bu ertakda ritsar bilan birga gersog obrazi ham ishtirok etgan. Zipes J. Why Fairy Tales Stick. The Evolution and Relevance Ofa Genre. — New York: Routeledge, 2007. — P. 15. 8 Zipes J. Ko’rsatilgan manba, . - P. 15-25. 11 Ingliz xalq ertaklari mutaxassis olimlar tomonidan ko’proq bolalar folklor namunasi sifatida o’rganib kelingan. O’zbek olimlari esa uni kattalar folklori doirasida o’rganishadi. Ingliz xalq ertaklari ko’proq sof holatida emas, adabiy ertak (xalq ertagining shoir va yozuvchilar tomonidan qayta ishlangan holatdagi varianti) ga aylantirilgani uchun ham bolalar folklori namunasi sifatida qaralgan. Shuni aytish kerakki, ingliz xalq ertaklari orasida zanjirsimon (nomlanishiga qarab turkumlashgan) ertaklar katta qismni tashkil etadi. Bunga Jek nomi bilan bog’lanuvchi &#34;Dangasa Jek” yoki &#34;Yalqov Jek” (&#34;Lazy Jack”), &#34;Jek va uning oltin tamaki qutisi” (&#34;Jack and his Golden Snuff-box”), &#34;Jek va loviyapoyasi (&#34;Jack and beanstalk”), &#34;Bu Jek qurgan uy” (&#34;This is the House That Jack Built”) ertaklarini misol qilish mumkin. Bu ertaklarda Jek yetakchi Obraz bo’lib, uning harakatlari yuqoridagi ertaklarda takrorlanib, o’ziga xos zanjirni hosil qiladi. Folklorshunos Jozef Sherman &#34;Mifologiya va folklor ensiklopediyasi” da ingliz ertaklarining aynan zanjirli halqasimon shakli xususida alohida to’xtalib, zanjir yechilishi, halqa orqaga qaytarilishi, har bir takrorlanish orqasidan yangi element qo’shilishidan hosil bo’ladigan ertak syujeti kumulyativ ertaklarning asosini tashkil etishini aytib o’tgan. Ingliz ertakshunosi Stit Tompson &#34;The Folktales” (&#34;Xalq ertaklari”) kitobida ingliz xalq ertaklarining o’ziga xos xususiyati ularning o’ yin tabiatini aks ettiruvchi ko’rinishini qayd etgan. Uning fikricha, ingliz xalq ertaklari qancha tarixiy bosqich va turli-tuman madaniy muhitlar chig’irig’idan o’tsa ham, o’z shaklini saqlab qolgan. Ertakshunos Karmen Milagros Torresning fikricha, ingliz xalq ertaklari alohida ritmga va takrorlanishga asoslangan kichik syujetga ega hikoyalardan iborat bo g ladi. Ulardagi hayvon personajlar insonlarning hayotiy xatti-harakatlarini gavdalantirib, bu turdagi ertaklar, odatda, saboq, pand-nasihat beradi. Odamning fe’l-atvori hayvon xarakterida gavdalantiriladi. Bunday fikrlar o’zbek ertakshunosligida ham alohida qayd qilingan. Ular &#34;majoziy ertak” nomi bilan ko’rsatilgan. Jozef Sherman ingliz xalq ertaklari orasida &#34;jump tale” (to’satdan cho c chitadigan ertaklar) borligini va ular ingliz xalq ertaklarining boshqa xalq ertaklaridan farqini ko’rsatadigan muhim belgilardan biri ekanligini qayd qiladi. O’ zbek ertakshunoslaridan O. Xolmurodovaning fikricha, bunda ertak aytuvchi ertakni asta- sekinlik bilan aytib boshlaydi. ma’ lum qismiga kelganda tinglovchilardan birortasiga to’satdan baland ovozda murojaat qilib, ertakdagi savolni yoki biror xattiharakatni bajarishni so’raydi. Darhaqiqat, olima ko’rsatib o’tganidek, &#34;Oltin go’ l” (&#34;The Golden Arm&#34;) ertagida shunday holat mavjud. Unda awoh obrazi berilgan bo’lib, o’zbek xalq ertaklarida esa bu obraz deyarli uchramaydi. Qizig’i shundaki, g’arb og’zaki va yozma asarlarida arvoh obrazi alohida o’ ringa ega. ‘*ususan, Shekspir dramalarida ham arvoh obrazi (masalan, &#34;Gamlet” tragediyasida) ko’p qo Ą llanilgan. Birinchi bobning ikkinchi fasli &#34;Ertak obrazlarining tasniflanish tamoyillari” deb nomlangan. Bizningcha, yetakchi obrazlarni aniqlab olish uchun quyidagi belgilarga e’tibor qaratishga to s gri keladi: I. Ertakning mavzuiy turiga. Chunki ertaklar mavzusiga ko’ra uchga bo’linishi t lum: 1. Sehrli-fantastik ertaklar. Ularda g’aroyib tabiatli, sirli xususiyatli, tilsimga ma ega kishilar, narsalar, jonivorlar yetakchi obraz sifatida harakatlanadi. 2. Hayvonlar haqidagi ertaklar. Ularda totem va kult darajasida ardoqlanadigan hayvonlar, qushlar, jonzotlar obrazi yetakchilik qiladi. 3. Maishiy ertaklarda chol, kampir, bola, qirol (shoh, podshoh), qirolicha (malika), bola, dehqon, tikuvchi va boshqalarning yetakchi obraz bo’lib kelishi kuzatiladi. II. Yetakchi va ko’makchi obrazlar, odatda, an’anaviylik kaşb etadi. Masalan, ingliz ertaklarida sehrgar Merlin, o’zbek ertaklarida esa Xizr, Hotam singari obrazlar yetakchi an’anaviy obrazlar sanaladi. Shuningdek. &#34;sehrli uzuk” haqida ham shunday deyish mumkin. III. Yetakchi obru yo bosh qahramon yo ko’makchi qahramon sifatida gavdalantiriladi. Agar u bosh qahramon darajasiga ko’tarilsa, nomi ertak sarlavhasi bo’lib keladi va ertakdagi voqealar uning atrofida yuz beradi. Asardagi boshqa obrazlarni o’z atrofida birlashtiradi. IV. Tinglovchiga yetakchi obrazning kamchiliklarini, boshiga mushkulot tushishining sabablarini, insoniy kamchiliklarini aytib berish orqali tinglovchining bunday nuqsonlarga yo’ I qo•ymasligi uchun zarur maslahat va yo’l- yo’riqlar berilishi ko’zda tutiladi. V. Yetakchi obru mubolag’ali tarzda jismoniy qudratga, aql-zakovatga ega, qo’rqmas, jasur, bahodir qilib tasvirlanadi. U hatto mifologik kuchlar: ko’p boshli maxluq, dev, maxluq, ajdarho kabilar oldiga qo•rqmay borib, ularni kurashib yengadi. Ertaklardagi yetakchi obrazlaming kelib chiqish asoslari va tadriji quyidagilarga bog’liq, deb o’ylaymiz: l. Qadimgi insonlarning animistik Gon va ruh haqidagi mifologik) tasavvurtushunchalariga bog’ lanadi. Shundan kelib chiqib, jahon xalqlari ertaklarida yer osti o’liklar saltanati, parilar yurti tasvirlanadi. Ularga ko’p boshli maxluq, dev, ajdarho, yovuz parilar hukmronlik qilishi ko’rsatiladi. Masalan, ingliz ertak va afsonalarida parilar (feyalar (Fairy), ya’ni sohiralar eng ko-p uchraydigan an’anaviy yetakchi obrazlardan biridir. Ular goh ijobiy, goh salbiy talqin qilinishi kuzatiladi. 2. Shomanistik miflarga yondashib, Ajdodlar kultiga, ularning yordamiga ishonish tufayli bahan qahramonning o’ lgan ota-onasi yoki bobo-buvisi, yoxud g’ alati, notanish kishilar obrazi gavdalantiriladi. Masalan, &#34;Jack and his golden snuff-box” (&#34;Jek va uning oltin tamakidoni&#34;) ertagida otasi bergan oltin quticha ichidagi uch mitti odam Jekka ko’makchilik qilishi) yoki yetim qiz tasvirlangan ertaklarda uning marhum onasi ruhi mushkul vaziyatlarda yordamga keladiki, bunday an’anaviy motivlar ingliz va o’ zbek ertaklarida baravar uchraydi. 3. O’lgan insonning o’zga ko’rinishga, xususan, totem sanaluvchi yoki kült sifatida ardoqlanuvchi biror hayvon yo qush, gul yoki o’simlik ko’rinishiga evrilishiga ishonch tufavli ertaklarda bir qator hayvonlar (ot, bo’ri, ilon, Sher, it, tulki, maymun, fil, tulen kabi va hokazo) hamda qushlar (qarg’a, bülbül, bedana, laylak, turna, to’ti kabi va boshqa) obrazlari markaziy o-rinda talqin qilinadi. Qushlarning yetakchi obraz bo’lib kelishi shomonizm bilan bog’liq. 4. Qadimgi insonlarning suv va olov kultiga ishonchi asosida aksariyat ertaklarda suv olami jonzotlari (baliq, qurbaqa, suv parisi, dengiz qizi, dengiz shohi kabi), suv havzalari va inshootlari (sehrli daryo, quduq singari) hamda olov bilan bog’liq pech, sandali, qozon singari atributlar, o’tinchi obrazi yetakchi obraz sifatida talqin qilinishi kuzatiladi. 5. Insonning oiladagi mavqeiga qarab ertaklarda yetakchi obraz sifatida talqin qilinishi. Bujihatdan kenja o’g’il, yetim o•g’il yoki qiz — o’gay bolalar obrazi alohida e l tiborni tortadi. Y.M.Meletinskiy kenja uka janubiy Yevropa xalqlari ertaklarida sevimli qahramon hisoblanishi, ko’pincha to’ng’ich va o’rtancha akalar kenjaga hasad qilib, uni o’ldirishga urinishi, ammo kenja uka sehrli ko’makchilar yordamida qutilib qolishi haqida gapiradi. Jahon xalqlari ertaklarida, jumladan, ingliz va o’zbek xalq ertaklarida yetim bolalarning o’gay ona tomonidan kamsitilishi va xo’rlanishi, uydan haydalishi yoki o’ldirib, go’shti iste’mol qilinishi juda ta t sirli tasvirlangan. Folklorshunos Mark Aleksandr ingliz ertaklarida keng tarqalgan an t anaviy obraz mitti odamchalar — gnomlar haqida yozadi. Ammo inson nomi bilan atalgan ertaklar ham ko’p. Bunga inglizlarning &#34;Qizil Ettin&#34; (&#34;The Red Ettin&#34;), ‘‘Oq xonim&#34; (&#34;Miss White&#34;), &#34;Sehrli shoh&#34; (&#34;Magic King&#34;), &#34;Jek devlarni mahv etuvchi&#34; (&#34;Jack the Giant killer&#34;), &#34;Chayld Roland&#34; (&#34;Childe Rowland&#34;) kabi, o’zbek xalqining Ziyod botir, Qilichbotir, Kunbotir, Malikai Husnobod, Ozodachehra singari ertaklarini misol qilish mumkin. Keltirilgan ushbu ertak nomlaridan ko’rinyaptiki, antropogonik yetakchi obrazlarni genderlik tomonidan erkak va ayol ko»rinishidagi yetakchi obrazlar tashkil qiladi. Ba’zan inson qiyofasidagi yetakchi obrazlarning: a) yoshiga: (keksa qirol, tillo kokil bola); b) kasb-koriga: (&#34;O’tinchi chol&#34; o’zbek xalq ertagi) ham e f tibor qaratiladi. Ertaklarda podsho yoki qirol obrazlari yetakchi obraz bo’lib kelganda, nomi sarlavhaga ko’tariladi. Bunga inglizlarning &#34;King John and the Abbot of Canterbury&#34; (&#34;Qirol Jon va Kenterberi rohibi&#34;). &#34;Mitti Metti va qirol&#34;, &#34;Qirol Elpning farzandlari’• ertaklari yaqqol misoldir. Ammo xalq ertaklarida faqat inson shoh. inson qirol yoki inson podshoh obrazi emas, hayvonlar shohi (sher), qushlar shohi (burgut) haqida ham hikoya qilinadi. Dissertatsiyaning ikkinchi bobi &#34;O’zbek va ingliz ertaldaridagi yetakchi obrazlarning turlari&#34; deb atalgan. U ikki fasldan tarkib topgan bo’lib, ilk fasli &#34;O’zbek va ingliz ertaklarida mifologik hamda antropogonik obrazlar&#34; deb nomlangan. Shunday ertaklar borki, ularda inson personaji bilan mifologik personajlar yonma-yon tasvirlangan. Masalan, ingliz xalqining &#34;Tom Tit Tot&#34; (&#34;Tom Tit Tot&#34;) nomli ertagida uchta obraz ishtirok etgan. Bular: I Bir ayol. 2. Uning bekorchi dangasa qizi. 3. Podshoh-kuyov. 4. Tom Tit Tom ismli g•aroyib maxluq. Bu maxluq uzun dumli kichik qora narsa bo’lib, ismini topish evaziga qiz uchun ip yigirib beradi. Qiz ushbu maxluqning ismini Bill, Ned, Mark, Nikodim, Samml, Mesusalim, Sulaymon, Zebedey, Nim deb, goh g’arbcha, goh yahudiycha, goh sharqcha aytib ko’rib, taxmin qiladi. &#34;Hech narsa&#34; (&#34;Nix Nought — bu nafaqat ertakning, balki undagi bosh qahramon bo’lgan shahzodaning ismi. Joseph Jacobs. English Fairy Tales and More English Fairv Tales. - Oxford, England, 191 1. &#34;Molli Vuppi” (&#34;Molli Uuppi” öKH &#34;Molly ertagida kenja qiz Molli chaqqonligi va zukkûligi bilan ham o’zini, ham opalarini baxtli qiladi. Ritsar obrazi ko’pincha g’arb ertaklaridagi yetakchi obrazlardan biridir. Bu obru o’zbek ertaklarida mutlaqo uchramaydi. &#34;Baliq va uzuk” (&#34;The Fish and the ertagida keltirilgan folbin, ritsar obrazlari alohida e s tiborni tortadi. Folbin obrazi o’zbek xalq ertaklarida ham uchraydi va u faqat o’zbek xalq ertaklarida ko’proq oshiq sovchisi bo’lgan kampirning yoki oshiqning o’zi (Mini tanitmaslik uchun attor ko’rinishida qiz huzuriga borishi qabilida aks ettirilgan. Bunga &#34;Bektemir botir” ertagidan misol keltirish mumkin. O’zbek xalq ertaklarida kitob ko’ruvchilar, qurandozlar obrazi ham keltirilgan. &#34;Kambag’al qurandoz” ertagi buning yorqin dalili bo’la oladi. Qiyoslanayotgan ertaklarda taqdirdan qochib qutulib bo’lmasligi, inson taqdirini o’zgartirishga bandasi qodir emasligi, taqdiri azal, taqdir taqazosiga ishonish kerakligi anglatilmoqda. O’gay ona, o’gay qiz yoki o’gay o’g’il obrazlari dunyo xalqlari, shu jumladan, ingliz va o’zbek xalq ertaklaridagi yetakchi obrazlardan biridir. O’zbeklarning o’ gay qiz tipidagi ertaklarini M. Sodiqova maxsus tadqiq qilgan. Inglizlarning &#34;Qizil atirgul&#34; (&#34;The Rose - Tree&#34;) ertagida yuqoridagi obrazlarning har uchalasi hamda o’gay aka obrazlari keltirilgani bilan diqqatni tortadi. &#34;Dunyo chetidagi quduq” (&#34;The Well at the World’s ertagida ham o’gay ona obrazi keltirilgan. U o’gay qizi juda chiroyli bo’lganligi uchun uni juda yomon ko’radi. Unga og’ir uy yumushlarini bajartirib, qiynaydi. Bir kuni u qizchaga dunyoning oxirgi qudug’idan bir g’alvir suv keltirishni buyuradi. Qizchaga bir kampir quduqqa qanday yetib borishni aytadi. Qizcha qo’lidagi g’ alvirga suv to’ Idiradi, ammo suv to’kilib ketaveradi. Shunda bir katta qurbaqa qizchaga Shart qo’yib, shu Shari evaziga g’alvimi po’stin bilan o’rab yopishtirishni, keyin suv olib ketishing mumkin&#34; deb maslahat beribdi. Qurbaqaning Sharti boshini tanasidan judo qiiish edi. Qizcha esa uning yordami uchun bunday qilishni hohlamasa-da, bolta olib kelib, qurbaqaning boshini uzib tashlabdi. Shu zahoti u yerda chiroyli shahzoda paydo bo’libdi. Shu o’rinda olmon xalqining ‘Qurbaqa shahzoda” ertagi syujeti yodga keladi. &#34;Keyt — yong’oq chaqqich&#34; (&#34;Kate Crackernuts”) ertagida o’gay qirolicha ona obrazi keltirilgan. Ikkinchi bobning ikkinchi fasli &#34;O’zbek va ingliz ertaldarida zoonimik hamda ornitonimik obrazlar” deb nomlangan. Ingliz va o’zbek ertaklarida hayvon ko’rinishidagi yetakchi obrazlar insoniyat sig’inib kelgan totem (ajdod hayvon) va kült ko’rinishidagi hayvonlaming nomlari bilan bog’liq. Bunday obrazlar dunyodagi barcha xalqlaming ertaklarida ko’p uchraydi. Shuningdek, ulami ingliz va o’zbek ertaklarida ham ko’p uchratish mumkin. Bunda, asosan, har ikkala xalqda bo’ri, ot, ayiq, Sher, kiyik, ilon obrazlarining faolligi kuzatiladi. Ular yetakchi obraz bo’lib kelganda yaxshi xususiyatda tasvirlanadi. Bu esa ingliz va o’zbek ertaklariga baravar xos xususiyatlardan biridir. &#34;Oltin baliq &#34;, &#34;Oltin kžyik&#34;, &#34;Cho ‘loq bo ‘&#34;i&#34;, &#34;Ilon og’a&#34; kabi ertaklar bunga misol bo’la oladi. O’zbek folklorida ot obrazi yetakchi obraz sifatidajuda faol. Buni A. Tilavov o’ z tadqiqotida isbotlab bergan. D.Fayziyeva ilon obrazining, M. Jo’rayevlar bo’ri, Anqo qushning epik asarlardagi yetakchi obraz sifatida o’ rin tutishining asoslarini ochishga harakat qilganlar. Ingliz ertaklarida ot obrazi ham sehrli uchar ot, ham uy-ro’zg’or va dehqonchilikda qo’llanadigan ishchi ot obrazida talqin qilinishi kuzatiladi. Masalan, &#34;Guleesh&#34; (&#34;Guleesh&#34;) ertagi qahramoni sehrgar kichkina odamchalarga qo’shilib, &#34;Mening otim, jilovim va egarim! Mening qo’limda egar&#34; deb pichirlar ekan, shu payt uning oldida kumush egarli bir ajoyib, sirli ot paydo bo’ ladi. U shu ot bilan majburan turmushga uzatilayotgan fransuz malikasini olib qochadi. Unga sheriklik qilgan mitti pakana sehrgar odamchalar Guleesh tushunmagan tilda gapirar edi. Malika esa soqov bo’lib, Guleesh uni sehrli o’simlik sharbati bilan davolaydi. &#34;Konall Yellovslav&#34; (&#34;Conall Yellowclaw&#34;) ertagida Erin shahri shohiga dushmanlari zarba berish uchun katta o’ g’ lini o’ Idirishar edi. Shoh ulardan qasos olish uchun Lochlanningjigarrang (qo’ng’ir) otini o’ g’ irlamoqchi bo’lib Konalldan yordam so’raydi. Otni teshik yasab olib qochadilar. Ammo otxonadan eshitilgan shovqinni podshoh eshitib qoladi. Konall bor gapni unga aytib beradi va Qirol buning evaziga Konalldan o’g’illarini o’ldirishi lozimligini talab qiladi. Shunda Konall unga ertaklar aytib beradi. Ularni tinglab ta r sirlangan qirol Konall o’ g’ illarining xunidan voz kechadi. Konall aytib bergan ertaklarning ichida bir ko’z dev obrazi ham uchraydi. Ingliz ertaklaridagi yetakchi zoomorf obrazlardan biri cho’chqa bo’lib, o’zbek ertaklarida uning yetakchiligi kuzatilmaydi. Bunga &#34;Uchta kichik cho ‘chqacha’ (&#34;Three Little Pigs&#34;) ertagini misol qilish mumkin. Mushuk va sichqon nomi bilan bog’ liq ertaklar g’ arb ertakchiligida alohida o’ rin tutadi. Bunga &#34;Etik kiygan mushuk&#34;, &#34;Mushuk va sichqoncha &#34; kabi ertaklarni misol qilib ko’rsatish mumkin. Angliya va Shotlandiya ertaklarida mushuk butunlay salbiy obrazda gavdalantirilganligi kuzatilmaydi. Mushuk va sichqon ingliz ertaklarining ham yetakchi obrazlaridan sanaladi. Shuningdek, o’zbek xalq ertaklari orasida mushuk yetakchi obraz bo’lgan namunalar ham yetarli. Bunga o’zbek xalqining &#34;Aldoqchi mushuk&#34;, &#34; Yovvoyi mushuk&#34;, &#34;Chiroq ko’targan mushuk&#34; kabi qator ertaklarini misol qilish mumkin. O’zbek xalqining &#34;Bir kosa zahar &#34; ertagida mushuk nomi sarlavhaga ko’ tarilmagan bo ‘ Isa-da, ertak syujetida yetakchi obrazlardan biri sifatida ishtirok etgan. Yuqoridagi ertakning barcha obrazlari faqat zoonimik obrazlar (maymunlar, fil, ilon) bo’lsa, quyidagPertakda hayvon va inson obrazi baravariga yetakchi obraz sifatida gavdalantirilgan. Ba’zi ertaklarda mushuk pari obrazi uchraydi. Bunga o’zbek xalq ertagi &#34;Boyvachcha bilan pari&#34;ni misol keltirish mumkin. Unda pari qizning mushuk libosi bo’lib, uni eri bo’z otning chelgisi orasiga qo’yar ekan. Buni so’rab bilgan qaynota parining mushuk libosini olib, o•tga tashlabdi. &#34;Catskin &#34; (&#34;Mushuk teri&#34;) ertagida mushuk terisidan tikilgan to’n qizning asli kim ekanligini hammadan yashirishga xizmat qiladi. &#34;Yaxshivoy va Yomonvoy&#34;da qizga uylaridagi qora mushuk oshiq bo’lib qolgani, u mushuk qiyofasidagi pari ekanligi aytiladi. Agar o’sha qora mushukni so’yib, qonini qizga surtsa, qizi tuzalib ketadi, — debdi. Ammo bu ertakda mushuk yetakchi obraz emas, yordamchi obraz sifatida qo G Ilanilgan. &#34;Vospiroxun&#34;da kal orqasidan bir mushuk kelayotganini ko’radi. Mushukni sekin ushlab oladi, qarasa mushukning bo’ynida qirqta kalit osig’liq ekan. Kal cho’ntagidan pakkini olib, mushukni o’ldiradi va kalitni cho’ntagiga soladi. Xuddi shunday motiv &#34;Devbachcha&#34; ertagida ham mavjud. &#34;Sinchalak&#34; ertagida it mushuk hamda mushuk sichqon zidligi tilga olingan. Ingliz xalqining &#34;Mushuk va sichqoncha&#34; (&#34;The Cat and the Mouse&#34;) ertagi mushuk va sichqonning dialogi asosida qurilgan. Unda mushuk jinsi farqlangan. Bu sichqon nutqida keltirilgan &#34;xonim&#34; so’ Zida bilinib turadi. Mushuk esa sichqonni mensimay unga &#34;kichkintoy&#34; deb murojaat qiladi. Bunda mushuk &#34;kuchli&#34;, sichqon esa &#34;ojizlik’• timsolida aks ettirilgan. Ertak so’nggida mushuk kelib sichqonchani yeb qo’yadi. Mushuk sichqonni yeyish voqeasi o’zbek xalq ertaklarida ham keltirilgan. Bunga &#34;Sichqonlar tortishuvi&#34; ertagi misol bo G la oladi. Sichqonlarning do’stlashish talqini ingliz ertaklarida ham uchraydi. Masalan, &#34;Mushuk va sichqon&#34; nomi bilan ataluvchi ingliz xalq ertagida mushuk bilan sichqon do’st qilib ko’rsatilgan. Sichqon obrazi yetakchilik qilgan ertaklar sarlavhadanoq bilinib turadi. Bunga &#34;Sichqon qiz&#34;, &#34;Sichqon, qarg’a, qurbaqa va kiyik do’stligi&#34;, &#34;Sichqonvoy va qo• ng’ izoy&#34;, &#34;Sichqonsulovoy&#34; kabi o’zbek xalq ertaklarini misol qilib ko’rsatish mumkin. Ma t lumki, ayiq kulti bilan bog’ liq tasavvurlar dunyo miqyosida keng yoyilgan. Xuddi shunday buni ingliz va o’ zbek xalqi ertaklaida ham uchratish mumkin. Masalan, &#34;Uch ayiq haqida hikoya&#34; (&#34;The Story of the Three Bears&#34;) nomli ingliz xalq ertagida uch ayiq obrazi tasvirlangan. Ayiq ovqatiga g’ aroyib kimsaning hamlasi motivi o’zbek xalq ertaklarida ham uchraydi. Jumladan, o’ zbek xalqining &#34;Ayiqpolvon&#34; ertagida ayiq va insondan tug’ilgan 0’ g’ il — Ayiqpolvon (Xolpolvon) ovqatini yeyishga bo’yi bir qarich, soqoli qirq qarich bir maxluq keladi. Ayiqpolvon uni bir tarsaki bilan urib o’ldiradi. Ertaklarda tulki va bo’ri obrazlari ham yetakchilik qi[adi. Buni ular nomi bilan bog’liq ertaklar keng tarqalganidan ham bilsa bo’ladi. Masalan, &#34;Janob Tulki&#34; (&#34;Mr Fox&#34;) ertagida tulki ayol va erkak jinsida tasvirlangan. Ularga xuddi insonlardek ism berilgan. Tulki obrazi ertak va naqllarda ko’pincha yetakchi obraz sifatida keltiriladi. Bunda u ko’proq turli qushlar obrazi bilan bog’lab tasvirlanadi. Bunga &#34;Tulki bilan kaklik&#34;, &#34;Tulki bilan mayna &#34;, &#34;Tulki bilan tovus&#34;, &#34;Tulki bilan turna&#34;, &#34;Tulki bilan hakka &#34;, &#34;Laylak bilan tulki &#34; singari qator ertaklarni misol qilish mumkin. Tulki obrazi bo’ri obrazi bilan juftlikda berilgan ertaklar ko’p. &#34;Bo ‘ri bilan tulki &#34;, &#34;Toshbaqa, tulki va bo ‘ri &#34;, &#34;Tulki, laylak va bo ‘ri &#34; ertaklari shular sirasiga kiradi. Ammo tulki bilan inson personaj birgalikda tasvirlangan ertaklar ham bor. &#34;Dehqon bilan tulki &#34;, &#34;O ‘tinchi Chol bilan tulki &#34; ertaklari buning yorqin misolidir. Bo’ri obrazi ingliz ertaklarida kult, o’ zbek xalq ertaklarida esa totem darajasida talqin etilgani kuzatiladi. Har ikkala xalqda bo’ri nomi yetakchi obraz sifatida talqin etilgan namunalar mavjud. Bunga &#34;Bo’ri bilan mergan”, &#34;Cho ‘loq bo ‘Fi” singari ertaklarni misol keltirish mumkin. &#34;Qizil qalpoqcha” (&#34;Little Red Riding Hood story”) ertagida bo’ri yetakchi obrazlardan biri sifatida insonga zid olingan. Bu ertakda bo’ri inson kushandasi qilib tasvirlangan. Ertaklarning ayrimlarida qushlar obrazi yetakchi obraz sifatida keltirilgan. Masalan, &#34;Zag’izg’on ini”. (&#34;The Magpie’s Nest&#34;) ertagi bu jihatdan fikrimizning dalili bo’la oladi. E’tibor qilinsa, qushlar obrazi ko’pincha &#34;hiylagar” qiyofada gavdalantirilgan. Hatto bu so’ zning sarlavhada qushlar sifatlovchisi sifatida keltirilgani ham ko’zga tashlanadi. &#34;Hiylagar bedana” ertagi buning yorqin misolidir. Ingliz va o’zbek xalqlarining qush kultiga aloqador qarashlari asosida ularning ertaklarida qushlar obrazi (ornitonimik obrazlar) alohida o’rin tutadi hamda kelib chiqishida yaqinlik borligi kuzatilsa-da, talqinida o’ ziga xosliklar bor. Masalan, o’ zbek xalq ertaklarida uchraydigan Semurg’, Humo, Anqo kabi omad, baxt va iqbol keltiruvchi qushlar 14 ingliz ertaklarida bor emas. Qolaversa, ular yetakchi obrazlikdan ko’ra, ko’makchi obraz sifatida ko’proq uchraydi. Yetakchi obraz bo’lib kelganda sarlavhaga ko’tarilgani kuzatiladi. O’zbek xalq ertaklari orasida burgut, qaldirg’och, laylak, to ‘fi, bulbul, chumchuq nomi sarlavhaga ko’tarilgan ertaklar mavjud. Bunga &#34;Semurg”‘ &#34;Oqqush”, &#34;Sumbul qush”, &#34;Burgutlar ertaklarini misol qilish mumkin. &#34;Ur to’qmoq , Oltin tarvuz ertaklarida laylak obrazi yetakchi obrazlardan biri hisoblanadi. Chunki ertakda uning o’rnida boshqa qush nomini keltirib bo’ Imaydi. Sababi shuki, laylak o’zbeklar nazdida har yili qish boshlanishidan oldin Makkai Madinaga uchib ketib, yozda qaytadigan qush bo’ Igani uchun ‘ihoji qush” nomini Olgan. Mana shu sabab u boy qush hisoblanadi. Dunyodagi barcha xalqlar ertaklarida bo’ Igani kabi ingliz va o’zbek xalq ertaklarida ham qarg’a yetakchi va ko’makchi obraz sifatida ko’p kuzatiladi. Masalan, &#34;Qarg’a bilan qo’zł , Qarg c a bilan kunjut”19 kabi o’ zbek xalq ertaklarida qarg’a bosh obrazlardan biri sifatida talqin etilgan. Ba’zi ertaklarda qaldirg’och, kabutar, bulbul (Bulbuligo’yo) obrazlari ham uchraydi, biroq ular ko’proq ko’makchi obraz sifatida namoyon bo’ ladi. Dissertatsiyaning uchinchi bobi &#34;O’zbek va ingliz ertaklaridagi yetakchi obrazlarning milliy tabiati hamda poetik vazifalari” deb atalgan bo’ lib, dastlabki fasli &#34;O’zbek va ingliz ertaklaridagi yetakchi obrazlarning milliy tabiati”ni o’rganishga bag’ishlangan. Ingliz xalq ertaklari yetakchi obrazlari tarkibi jihatidan boshqa xalqlar, jumladan, o’zbek xalq ertaklari bilan ham o’xshash, ham farqli tomonlarga ega. Tadqiqotchilar ko’rsatib o’tganidek, milliy mentalitetning xususiyatlari ertaklarda juda yaxshi namoyon bo’ladi. Masalan, cho’chqa obrazi ingliz ertaklarida bosh qahramon, yetakchi obraz sifatida ko’p uchraydi, ammo o’zbek ertaklarida bunday emas. Ingliz ertaklarida cho’chqa yetakchi obrazlardan biridir. Bunga &#34;Uchta kichik cho ‘chqacha&#34; (&#34;The Story ofthe Three Little Pigs &#34;) ertagini misol qilish mumkin. O’ zbek xalq ertaklarida Cho’ chqa obraziga duch kelinmadi. Bunda, xalqimizning diniy e’tiqodini ham ta’siri bor. Chunki musulmonlar orasida cho’chqa go’shti &#34;harom&#34; hisoblanadi va mutlaqo iste’mol qilinmaydi. Shuning uchun &#34;cho’chqa&#34; so’ zi o’zbek tilida &#34;ablah, hayvon&#34; ma’ nolarida so’kinch so’z sifatida, kinoyada ishlatiladi. Ammo ingliz ertaklarida cho’chqa go’shti asosiy tansiq yeguliklardan biri sifatida alohida tilga olingani kuzatiladi. Jumladan, &#34;Eshak, stol va to’qmoq&#34; (&#34;The Ass, the Table, and the Stick&#34;) ertagida aytilishicha, Jek duradgor bergan sirli stolga: &#34;Men uchun cho’chqa go’shti va tuxum!&#34; — deb xitob qiladi. Inglizlar fakt va dalil bilan gapirishni yaxshi ko’rishadi. Bu esa ularning ertaklarida ham aks etib turadi. &#34;Hatto sehrli ertaklar ham oddiy odamlar hayotidan oddiy hikoyalar sifatida beriladi, chunki hamma narsa haqiqatda sodir bo’lganday batafsil tavsiflanadi&#34;. Ma t lumki, o’zbek xalq ertaklari har doim yaxshilik va ezgulikning g’alabasi bilan yakun topadi, ammo ingliz tilidagi ertaklar har doim ham bunday yakunlanmaydi. Ulardan ba’zilari qayg’uli va hatto shafqatsiz tugaydi. Masalan, &#34;G’aroyib surtma&#34; (&#34;Sehrli malham&#34; yoki &#34;Sehrli surtma&#34; — &#34;Fairy Ointment&#34;) ertagi bu j ihatdan fikrimiz dalili bo’la oladi. Unda ikkita yetakchi obraz keltirilgan. Biri bemor kishilarga g’amxo’rlik qiluvchi hamda bolalarni zehnli bo’lishga o’rgatuvchi hamshira Gudi xonim bo’lsa, ikkinchisi g’alati ko’zli, kichkinagina xunuk qariya. Qariya o’g’ri bo’ladi, ammo Gudi xonimni sehrli surmani o’g’ irlagani uchun bir umrga ko’zini ko’r qilib qo’yadi. Har bir ertak milliy mentalitetning aksidir. Aytish mumkinki, ingliz ertaklarini tinglash va o’qish orqali ingliz xalqi hayotiga sayohat qilinadi. Masalan, o’zbek xalq ertaklarida hech qachon &#34;ferma&#34;, &#34;fermer&#34; kabi so’zlar uchramaydi. Ular o’rnida &#34;dehqon&#34; so’zi qo’llanadi. Ingliz ertaklarida yetakchi qahramonlar inglizcha antroponimlar bilan nomlangani ham ularga xos muhim belgilardan biridir. Masalan, Ser Uilyam, Jek, Guddi, Persi, Molli, Keyt, Bill, Ned, Mark, Tom, Jonni kabi va hokazo. Shuningdek, ularda Angliya, Britaniya, Shotlandiya, Irlandiya, Korobe Tinochi kabi va boshqa toponimlar uchraydi. Qirol Artur va uning ko’makchisi sehrgar Merlin timsollari ham ingliz ertaklaridagi yetakchi obrazlardan bo’lib, uning milliy tabiatini belgilab ko’rsatishga katta xizmat qiladi. Chunki bu obrazlar faqat ingliz ertaklariga daxldorligi, boshqa xalqlarning ertaklarida uchramasligi ayon. Masalan, ingliz xalq ertagi &#34;Boshbarmoq Tomning tarixi&#34;da qirol Artur nomi tilga olinadi va sehrgar Merlin yetakchi obrazlardan biri sifatida talqin qilinadi. Shu ertakda inglizlarga xos &#34;pudding&#34; taomi ham tilga olinganligi e’tiborni tortadi. Tomning onasi pudding qilayotganida Tom uning qanday tayyorlanishini ko’rishni xohlabdi va idishning chetiga tirmashib chiqibdi-yu, ammo oyog’i sirpanib ketibdi, boshi va quloqlari xamir ichiga botib qolibdi. Onasi Tomni payqamasdan, uni pudding idishi ichiga, idishni esa qaynatish uchun qozonchaga solibdi. Ko’rinadiki, bu o’rinda puddingning xamirli va qaynatib pishiriladigan taom ekanligiga ishora qilinmoqda. U etnografizm sifatida diqqatni jalb qiladi. Qirol Artur saroyida Tom qirolning kaltabo’y tomoshachisi qilib belgilanadi. U saroyda o’zining fokuslari bilan mehr qozonadi va nafaqat qirolu qirolichani, balki barcha aylana stol ritsarlarini xursand qiladi. Xullas, ushbu ertakda qo’llangan qirol saroyidagi kaltabo’y tomoshachi, aylana stol ritsarlar obrazlari hamda Angliyaga xos penni (pul birligi), bir dyum (o’lchov birligi), kareta nomli ulov atamasi ham lingvokulturema sifatida uning milliy tabiatini belgilashga xizmat qilgan. &#34;Chayld Roland” (&#34;Childe Rowland”) ertagida sehrgar Merlin obrazi keltirilgan. Bunda u bosh qahramonlarga xuddi o’zbek xalq ertaklaridagi Xizr kabi maslahatchi, yo’l ko’rsatuvchi vazifasida tasvirlangan. Ingliz turmush tarziga xos isitish vositasi ”kamin”, musiqa asbobi &#34;arfa”, yegulik &#34;pirog”, insonlarga murojaat so’zlari ser, janob, xonim, ledi kabi yuqoridagi ertakda qo’llangan &#34;pirog” so’zi ham lingvokulturema sifatida e’tiborni tortadi. &#34;Janob Vinegar” (&#34;Mr. Vinegar”) ertagida erkaklarga nisbatan murojaat so’zi sifatida ishlatiladigan &#34;janob” so’zi diqqatni jalb qiladi. Unda yana ingliz tiliga xos antroponimlar Jek, Bill va Bob ismlari, ingliz pul birligi funt atamasi qo’llanayotgani ushbu ertakning bevosita inglizlarga aloqadorligini bildirib turadi. Ingliz ertaklarida elf, brauni, druidlar kabi mifologik va afsonaviy obrazlar yoki qalqonida dahshatli qanotli ajdaho tasvirlangan ritsar obrazi uchraydiki, ular o’zbek xalq ertaklari uchun xos emas. Eshak, stol va to’qmoq (&#34;The Ass, the Table, and the Stick”) ertagida ingliz xalqiga xos odatlardan biri Obro’ orttirgan shaxsni kishilarning bosh kiyimlarini otib olqishlashi tasviri keltirilgan: &#34;Tez orada shahar bo ‘ylab Jek boylik orttirib qaytib kelgani ma ‘lum bo ‘Idi va barch.a qizlar unga bosh kiyimlarini otib minnatdorchilik bildirdilar ‘ G’arb ertaklari, jumladan, ingliz ertaklarida raqs kechalari, (ballar) tasviriga alohida o’rin ajratiladi. Ular yoshlarning o’z baxtini topishiga sabab bo’lishi ochib beriladi. Bunga &#34;Zolushka”, &#34;Sindirella”, &#34;Qamish qalpoq” yoki &#34;Hilpiroq shapkacha” (&#34;Cap O’ Rushes&#34;) ertaklari syujetidan misollar keltirish mumkin. Ertaklarning milliy xususiyatini namoyon etishda ular uchun tanlangan yetakchi obrazlarning o’rni alohidadir. Ular orqali xalqning milliy-ma’naviy, madaniy jihatlari badiiy aks ettiriladi. Ingliz sehrli predmetlar obraziga e’tibor qaratilsa, ularda g’aroyib xususiyatga ega uy-ro’zg’or buyumlari (ochildasturxon, sehrli stol, qaynar xumcha, sehrli pichoq, sehrli qoshiq, sehrli idish, gilam, uchar supurgi va h.k.); sehrli kiyim-kechaklar (sehrli qalpoq, uchar etik, sehrli to’n yoki sehrli palto); g’aroyib oziq-ovqat va ichimliklar (non, bo’g’irsoq, suv); sehrli meva; (olma, shaftoli, olxo’ri); sehrli o’simliklar, daraxtlar (olma, yong’oq daraxti, gullar, loviya, no’xat); sehrli hayvonlar va jonzotlar (kiyik, sher, ayiq, bo’ri tulki, ot, qurbaqa, ajdarho); sehrli qush va parrandalar (oltin g’oz, oltin tojli xo’roz, sehrli tuxum qo’yadigan tovuq, kabutar, bulbuligo’yo, Anqo, Semurg’); sehrli taqinchoqlar va bezak asboblari (uzuk, oyna, taroq, sehrli hamyon); sehrli qurol-yarog’lar (qilich, pichoq); sehrli musiqa asboblari (nay, rubob, doira, dudka, arfa, karnay); sehrli mehnat qurollari (urchuq, charx, qaychi, ana, bolü) va h.k. uchrashini kuzatish mumkin. Ko’pgina xalqlar qatori inglizlarda ajdar ham yetakchi mifologik obrazlardan biridir. Sababi, inglizlar ajdarni o’z homiysi, milliy g’ururi timsolida qabul qilishgan. Shuning uchun ajdar rasmi mamlakat bayrog’ ida ham aks ettirilgan. Ingliz ertaklarida ajdaho ko’pincha epik ko’makchi, o’zbek ertaklarida esa epik raqib timsolida keltiradi. aniqrog’i, ajdarho ko’proq odamlarga kulfat keltiruvchi, odamlar yoki semurg’ bolalarining kushandasi sifatida tasvirlanadi. Har bir xalq ertagida bo’ lgani kabi ingliz va o’ zbek ertaklarida bosh qahramonlar tasvirida ham milliylik aks etib turadi. Masalan, bu ulardagi go’zal-qizlarning tariftavsifida ko’rinadi. Ushbu qiyosni quyidagi jadval asosida solishtirish mumkin. 3.1.3. Jadval Inglizlarning &#34;Qizil atirgul” (&#34;The Rose - Tree&#34;) ertagida Qizning yuzi sutdek oppoq, lablari gilosdek qip-qizil, sochlari esa oltindek tovlanib yerga sudralib turarkan. &#34;Guleesh” ertagida fransuz malikasi: Dunyodagi eng go ‘zal turganini ko ‘rdi. Uning yuzlarida chiroyli atirgullarning timsoli bor edi, qo ‘İlari ingichka, lablari qulupnoydek qizil, oyoqlari kichkina, qomati yengil vajuda ixcham, sochlari esa oltindek tovlanar edi. Uning egntdagi liboşlari oltin, kumush va O’zbeklarning &#34;Vijdonli yigit” ertagida Qarasa, oy deşa — oy, kun deşa kundek yuzi bor, qirq kokili beliga tushgan chiroyli qiz ekan. Yoki: Uch avliyo” ertagida: Mayda qilib o ‘rilgan qirq kokili to ‘pig ‘ini o ‘parmish. Qiz zilladan bo ‘lgan dutorini mashq qilib, labini tishlab, biqinini ushlab, saqichini «qars-qurs» chaynab turib: Oani, oralaringda biz bilan garov o ‘ynaydigan mard bormi? debdi. yorqin qimmatbaho toslalar bilan qoplangan. Kenja botir” ertagida: O’tgan zamonda bir podshoning qizi bor ekan. U vazirning Qorasochxon degan go ‘zal qizi bilan birga maktabda o ‘qir ekan. Bir qiz: oy deşa og’zi, kun desa ko ‘zi bor, nihoyatda go ‘zal. Ko’rinyaptiki, ingliz ertagida qizning sariq soch ekanligi, o’zbek ertagida esa qizning qora sochligi bildirilmoqda. Shu asosda ham ikkala xalq ertagining milliy tabiati ko’rsatib berilmoqda. Ertaklarning milliy xususiyatini namoyon etishda ular uchun tanlangan yetakchi obrazlarning O’rni alohida. Ular orqali xalqning milliy- ma l naviy, madaniy jihatlari badiiy aks ettiriladi. Ertaklarning milliy xususiyatini namoyon etishda ular uchun tanlangan yetakchi obrazlarning O’rni alohida. Ular orqali xalqning milliy- ma’naviy, madaniy jihatlari badiiy aks ettiriladi. Uchinchi bobning ikkinchi fasli &#34;O’zbek va ingliz ertaklaridagi yetakchi obrazlarning poetik vazifalari&#34; deb nomlangan. Ertaklar qahramonlari uchun qo’llanadigan &#34;yetakchi&#34; va &#34;bosh&#34; sifatlovchilarining ma’nosi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki bu so’zlar ularning ertak syujetidagi mavqeini anglashga xizmat qiladi. Ingliz va o’zbek ertaklaridagi yetakchi obrazlarning ko’pincha turli sehrli raqamlar yoki koloronimlar (turli ranglar) orqali sifatlanishi kuzatiladi. Masalan, &#34;Ko’k soqol&#34;, Qizil Ettin&#34;, &#34;Qizil shapkacha&#34;, &#34;Qorasochpari&#34;, &#34;Uch boshli dev&#34;, &#34;Bir ko’zli dev&#34;, &#34;Qirq boshli ajdaho&#34; kabi va hokazo. Bu ertaklarning nomlarida yoki ulardagi yetakchi obrazlarda ranglar, raqamlar bilan bog’ liq magik qarashlar tasviri alohida e’tiborni tortadi. Xususan, ularda ko’pincha 3, 7, 9, 40, 41 singari raqamlar juda ko’p qo’llanishi ko’rinadi. Buning sababini M.Jo’rayev &#34;Xalq ertaklarida &#34;sehrli&#34; raqamlar&#34; nomli tadqiqotida izohlab bergan 20 Inson qiyofasidagi yetakchi obrazlar genderlik tomonidan erkak va ayol ko’rinishidagi qahramonlarga ajratib tasvirlangani kuzatiladi. Bunga &#34;Oq xonim&#34;, &#34;Janob Vinegar&#34;, &#34;Chayld Roland&#34; kabi ingliz, &#34;Malikai Husnobod&#34;, &#34;Bektemir botir&#34;, &#34;Ziyod botir&#34; singari o’zbek ertaklarini misol qilish mumkin. Inson qiyofasida tasvirlangan yetakchi obrazlar o’z shirinso’ zligi, mehnatsevarligi bilan ajralib turadi. Bosh qahramon darajasiga ko’tarilgan yetakchi obraz oldida quyidagi vazifalar turadi: l. Biror mifologik (dev, ajdoho kabi) maxluqni yengib, malikani ularga yem bo’lishdan yoki asirlikdan qutqarishi. 2. Mifologik maxluqlar tomonidan qo’yilgan biror-bir murakkab shartni bajarib, nimadir tilsimli buyumni qo’ Iga kiritishi. 3. Podsho (qirol)ning qiyin shartlarini bajarib, uning qiziga uylanishi hamda yarim podsholigini qo’lga kiritishi. 4. Yurtini va xalqini turli raqiblardan himoya qiladi. 5. O’zga Olam, Yer osti yoxud suv osti, o’liklar mulkiga borib, qaytib kela olishi. 6. O’lib tirilishi mumkinligi. 7. Ko’makchiga ega bo’lishi. Ertaklarda yetakchi obraz (bosh qahramon) nomi metaforik tarzda ham keltirilishi mumkin. Bunga &#34;Qizil shapkacha&#34; nomini misol qilish mumkin. Amerikalik olim Donald Haaze jahon xalqlari ertaklariga aloqador yalmog’iz obrazi haqida: &#34;Witches generally occupy the role of villain in fodktales and fairy tales&#34;, — deb yozadi. Ko’rinadiki, olim yalmog’iz obrazining ertaklarda asosan raqib bo’lib kelishini ta’kidlamoqda m . Darhaqiqat, olim aytganidek. ertaklarda yalmog’iz ikkita vazifada — raqib yoki ko’makchi bo’lib kelishi mumkin: &#34;The fairy-tale which serves a dual role as villain and as (sometimes hostile) donor figure or helper ir-biridan ancha uzoqda, turli qiťada yashashi, har xil tizimli tillarda so’zlashishiga qaramay, ingliz va o’zbek ertaklarining yetakchi obrazlari tizimida muayyan yaqinlik borligi kuzatiladi. Faqatgina ular milliy talqin etilishiga ko’ra o’zaro farqlanib turadi. Jumladan, qilich, uzuk, oyna, taroq tasviri va talqinida poetik vazifadoshlik ko’zga tashlanadi. Masalan, ingliz va o’zbek xalq ertaklarida &#34;sehrłi uzuk” obrazi ham yetakchi obrazlardan biridir. 140 dan ortiq ingliz xalq ertaklarini to’plagan folklorshunos JozefJekobs sehrli uzuk, sehrli qilich, sehrli oyna, sehrli tayoq obrazlarining ertaklardagi o’rni va poetik vazifalariga alohida diqqat qaratgani oydinlashadi. Eng muhimi, bu obrazlar juda ko’p jahon xalqlarining ertaklarida qo’llanilgan. Ular o’zida qadimgi insonlarning magik-mifologik, fetishistik qarashlarini namoyon etishi barobarida har bir xalqning milliy xususiyatidan kelib chiqib talqin etilgani kuzatiladi. &#34;Sehrli uzuk” obrazi ingliz va o’zbek xalqlari ertaklarida ham yetakchi, ham ko’makchi obrazlarda keltiriladi. Jumladan, &#34;Magis ring” (&#34;Sehrli uzuk”) nomi bilan ikkita ingliz xalq ertagi mavjud bo’lib, sarlavhada aks etayotganidan ularda sehrli uzuk obrazininng yetakchiligini idrok qilish mumkin. Har ikkala ertakda sehrli uzuk syujet yakunida kelib qo’shiladi. Ularning birida bosh qahramon ilonni, ikkinchisida shohning qizini qutqarib qolganligi uchun sehrli uzukni sovg’a sifatida Olib, hashamatli saroy va to’kin hayotga erishadi. Bundan ko&#34;rinadiki, ertaklarda yetakchi obrazlar syujet voqealarining uch o’rnida: a) boshida; b) o’rtasida; d) yakunida kelishi ayonlashadi. Sehrli qilich obrazi inglizlarning &#34;Jack the giant killer”, &#34;Chayld Roland”, &#34;St. George of Merry England” ertaklarida ham qo’llanilgan, ammo ularda bu obraz ko’ makchi vosita sifatida talqin topgan va u yetakchi obraz bo’ lib kelmagan. U orqali qahramonlarning devga yoki ajdahoga, yoxud zolim shohga qarshi kurashib, g’oliblikka erishishi tasvirlan o an 6 &#34;Olov polvon”, &#34;Zaharli qilich” ertaklarida ham qilichning yetakchi emas, ko’makchi obraz sifatida talqin etilganligiga guvoh bo’lish mumkin. Bir ertak tarkibini bir emas, bir necha obraz tashkil etishi mumkin, ammo ular orasida qaysi biridir yetakchilik qiladi. 6 XULOSA 1. Butunjahon xalqlari ertaklarida yetakchi va ko’makchi obrazlar, bosh va yordamchi qahramonlar uchraydi. Ular ertakdagi o’rni va badiiy-estetik vazifalariga ko’ra bir-biridan farqlanadi. Folklorshunoslikda shu farqni ochish yetakchi obrazlarning epik qahramon darajasiga ko’tarilish qonuniyatlarini ochiqlashga xizmat qilishi bilan muhim hisoblanadi. 2. Yetakchi obrazlar har bir xalq folklorida uning turli e’tiqodiy qarashlari asosida shakllangani seziladi. Ularning genezisida ajdodlarimizning suv, olov, o ‘simlik, hayvonot dunyosi va ajdodlar ruhiga topinishi bilan aloqador qadimiy qarashlari asos bo’lgan. Shuning uchun ertaklarda xayoliy hamda va hayotiy obrazlar yetakchilik qilib keladi. Ingliz hamda o’zbek ertaklarida yetakchi obrazlarning animistik, totemistik, fetishistik, shomonistik kabi qadimgi dunyoqarash shakllari asosida paydo bo’lgan ko c rinishlari uchraydi. Shu jihatdan ularning genezisida yaqinlik kuzatiladi. 3. Ingliz va o’zbek ertaklarida har ikkala etnik qatlamning milliy dunyoqarashi, o’ziga xos madaniy turmush tarzi, sharoiti turlicha bo’lsa-da, ularda badiiy o s rni va vazifasi, tasviriga ko’ra o’zaro o’xshash yetakchi obrazlarga duch kelish mumkin. Bunday o’xshashlik ularning obrazlar tizimi va tarkibida, genezisida, badiiy evolyutsiyasida yorqin namoyon bo’ladi. Bu esa ertaklarning insoniyat ijod mahsuli, fantaziyasi hosilasi sifatida antropotsentrik tadqiq qilinishini taqozo qiladi. 4. Xalq ertaklari syujetiga antropotsentrik nuqtai nazardan yondashilsa, ularning syujet tizimidagi yetakchi obrazlar tizimi rivojlanish modellarida ko’pincha yaqinlik borligi ko’zga tashlanadi. Ammo ularga davr, millat psixologiyasi, areal xususiyati jihatidan nazar solinsa, yetakchi obrazlarining shunga mos tarzda evolyutsion tadrijga erishib borgani anglashiladi. Ularning insonlar ongi va tafakkurida paydo bo’ Igan ezgu g’oya va istaklar asosida obrazlantirilgani oydinlashadi. 5. G’aroyib xislatlilik ingliz va o’zbek ertaklaridagi yetakchi obrazlarning tabiatini belgilovchi muhim omillardan biridir. Bunday yetakchi obrazlar qatnashgan ertaklar sehrli-fantastik ertaklar silsilasini tashkil etadi va ertakning boshqa mavzuiy turlari farqlanishini ta’minlaydi. Shuningdek, ular ertak badiiyatini oshirishda, uning qadimiyligini bildiradí. 6. Ertaklarda yetakchi obrazlar goh bir, goh ko’p vazifali tiplarda keladi. Ular orasida vazifadoshlari ham uchraydi. Yetakchi obrazlar, asosan, ijobiy talqinda keltiriladi. Ertak kompozitsiyasidagi har bir element yetakchi obraz atrofida birlashtiriladi. Yetakchi obraz yadro sifatida o’z atrofiga boshqa obrazlarni jamlaydi. Shuning uchun ertaklarda ularning freym talqini ko’proq uchraydi. 7. Ingliz va o’zbek xalq ertaklaridagi yetakchi obrazlar ko’pincha an’anaviylik kasb etadi. Natijada esa o’xshash, sayyor syujetli ertaklar paydo bo’ Iganligi kuzatiladi. Biroq ular baribir o’z milliy o’zanlariga mos tarzda xalq ruhiyatini, urf-odatlarini, lingvogeografik, lingvomadaniy, lingvopoetik xususiyatlarini o’zida namoyon etishi bilan alohidalik kasb etadi. Yana ularning funksional-semantik tiplari, paradigmatik, lingvokulturologik, lingvopoetik, genderologik xususiyatlari mavjudki. buni yoritish ingliz va o’zbek ertakchilik an t analariga xos tipologik hamda differensial belgilarni aniqlash imkonini beradi. 8. Ertaklarda yetakchi obrazlar syujet rivojida muhim rol o’ynaydi. Ularning fazilatlarini bo’rttirishga alohida etibor qaratilgan bo c ladi. Ya t ni o’rni va roli bo’rttiriladi. Bu uning ijobiy va salbiy ko’rinishda bo’ lishiga qaramaydi. 9. Ingliz va o’zbek ertaklarida mifologik (dev, ajdaho), antropógonik (sehrgar chol yoki kampir, kenja o’ g’ il, podsho, vazir, dehqon, ovchi), zoomorfik (Ot, bo’ri, ilon, tulki, echki), ornitomorfik (burgut, bulbul, qarg’a, laylak), fitonimik (daraxt, gul), predmet (mehnat va jang qurollari, uy-ro’zg’or buyumlari, oziq-ovqat, kiyim-kechak. bezak predmetlari) ko’rinishidagi yetakchi obrazlar uchraydi.

O'xshashlar

Do’stlik tushunchasini semantik maydon sohasi ichida tahlil
Ilk tarjima -ilk tajriba
O‘zbek tilida fitonimlar
Fe`lning o`zgalovchi kategoriyasi
Hozirgi xitoy tilida qiyos va so’roq mazmunga ega bo’lgan konstruksiyalarni struktur hamda funksional tahlil