Hozirgi xitoy tilida qiyos va so’roq mazmunga ega bo’lgan konstruksiyalarni struktur hamda funksional tahlil - Tilshunoslik - Diplom ishlar

Hozirgi xitoy tilida qiyos va so’roq mazmunga ega bo’lgan konstruksiyalarni struktur hamda funksional tahlil

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118.1201171875 KB

Ko'chirib olish

2 MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………… 3 I BOB. TILSHUNOSLIKNI O`RGANISH OBYEKTI SIFATIDA XITOY TILIDA SO`ROQ GAPLAR……………………………………………………..9 1.1 Xitoy tilida so`roqni ifodalash vositalari……………………………………9 1.2 Xitoy tilida so`roq gaplarning turlari………………………………………19 II BOB. O`ZBEK TIl IDA SO`ROQ GAPLAR…………………………….…33 2.1 So`roq gaplarni o`rganish obyekti………………………………………..…33 2.2 O`zbek tilida so`roq gaplarning turlari…………….……………………..…35 2.3 O`zbek tilida so`roqni ifodalash vositalari …………………………………38 XULOSA…….………………………………………………………………...…41 简简 ……………………………………………………………………………… 43 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI…………………………49

3 KIRISH Bugungi globallashuv sharoitida hayotimizning barcha jabhalarida amalga oshirilayotgan islohotlar va xalqaro munosabatlarda bo’layotgan o’zgarishlar xalqlarning madaniy, ta’lim hamda ilm-fan sohalariga o’z ta’sirini ko’rsatmay qolmaydi. Mamlakatimizda amalga oshiriliyotgan islohotlarni tahlil etar ekan yurtboshimiz I.A.Karimov shunday degan edilar: “Ijtimoiy va ma’naviy sohada: ijodning barcha turlarini rivojlantirish odamlar iste’dod va qobiliyatlarini namoyon etish uchun shart-sharoitlar yaratish, ma’naviy mulkni himoya qilish, qolaversa bu borada yoshlarimizni xorijiy davlatlarning madaniyatidan, tilidan, ilmiy yangiliklari hamda tarixidan boxabar etish lozim. Kishilar shuni aniq va ravshan anglab yetishlari kerakki, ma’naviy potensialni ildam rivojlantirmay turib, respublikani chinakam mustaqilligini va ravnaq topishini ta’minlab bo’lmaydi” 1 . Yurtimiz mustaqillikka erishgandan so’ng hukumatimiz xorijiy tillarni Tqatorda sharq tillarini o’rganishga ham katta e’tibor berilmoqda. “Hozirgi paytda xorijiy tillarni o’rganish va o’rgatishga yurtimizda katta ahamiyat berilmoqda. ...Jahon hamjamiyatidan o’ziga munosib o’rin egallashga intilayotgan mamlakatimiz uchun , chet ellik sheriklarimiz bilan hamjihatlikda, hamkorlikda o’z buyuk kelajagini qurayotgan xalqimiz uchun xorijiy tillarni mukammal bilishning ahamiyatini baholashning hojati yo’qdir” 2 ,- deb Prezidentimiz I.A.Karimov bejiz aytib o’tmaganlar. Xususan, xitoy tilini o’rganish, mazkur til bo’yicha ilmiy izlanish olib borish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa, mamlakatimizva Xitoy Xalq Respublikasi o’rtasidagi keng qamrovli iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, siyosiy va ilmiy aloqalarining rivojlanib borayotganligi bu tilni Yanada chuqurroq o’rganish zarurligini kun tartibiga qo’ydi. Mening tadqiqot ishimning mavzusi “Xitoy va o’zbek tilida so’roq gap tuzulishining qiyosiy tahlili” deb nomlanib, xitoy va o’zbek tilidagi so’roq gaplar qiyosiy jihatdan tahlil qilib chiqilgan. 1 Karimov I.A. Biz tanlagan yo’l- demokratik taraqqiyot va ma’rifiy dunyo bilan hamkorlik yo’li. T.11. –T.: O’zbekiston, 2003. – b.274 2 Karimov I.A. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: Sharq. 1997. – b.85

4 Mavzuning dolzarbligi “Hozirgi paytda xorijiy tillarni o’rganish va bilishning ahamiyati kuchayib bormoqda”. Mazkur muammoni o’ r gatish va rivojlantirish borasida yurtimizda shu masalaga katta ahamiyat berilmoqda.Jahon hamjamiyatidan o’ziga xos munosib o’rin egallashga intilayotgan mamlakatimiz uchun,chet ellik sherik va hamkorlarimiz bilan birgalikda hamjihat holda, o’z buyuk kelajagini qurayotganxalqimiz uchun xorijiy tillarni mukammal asosiy masalalardan biri bo’lib kelmoqda. Bitiruv malakaviy ishi hozirgi xitoy tili va o’zbek tilida keng qo’llanilayotgan so’roq ma’nosini ifodalovch konstruksiyalar, qiyosni, ko’rsatish usullarini, shu bilan bir qatorda o’zbekzabon talabalarning mazkur mavzuni o’zlashtirayotganda duch keladigan muammo va kamchiliklarni oldini olishga qaratilgan. Garchi mamlakatimiz xitoyshunoslari va tilshunoslari tomonidan xitoyga va xitoy tiliga bag’ishlangan ilmiy ishlar amalga oshirilgan bo’lsa-da, bitiruv malakaviy ishi bo’yicha o’zbek xitoyshunosligida alohida ilmiy- tadqiqot ishi olib borilmagan. Mamlakatimizda xitoy tilshunosligi, tarjima, til o’qitish sohalari va amaliyotning jadal rivoji ushbu mavzu keng yoritilishini taqazo etmoqda. Tadqiqot ishi xitoyshunos o’quvchi talabalariga xitoy tilida so’roq gaplar va ularni tuzulishiga ega bo’lgan konstruksiyalarni, til birliklarini yanada chuqur bilishga ko’mak beradi. Tadqiqot obyekti sifatida hozirgi xitoy va o’zbek tilidagi so’roq gap va ularning konstruksiyalari, qiyoslash mazmuniga ega bo’lgan konstruksiyalar va til birliklari olindi. Tadqiqot ishining predmeti hozirgi xitoy va o’zbek tillaridagi qiyoslash va so’roq mazmuniga ega bo’lgan kontruksiyalarning struktur va funksional tahlili , ushbu konstruksiyalarning xususiyatlarini o’rganishdan iborat. Таdqiqotning maqsadi. Bitiruv malakaviy ishidan ko’zlangan maqsad hozirgi xitoy tilida qiyos va so’roq mazmunga ega bo’lgan konstruksiyalarni struktur hamda funksional tahlil qilish va o’rganish, ushbu konstruksiyalarni o’zbek tilidagi ekvivalenti bilan qiyoslash hamda o’zbekzabon talabalarning xitoy

5 tilidagi qiyos va so’roq mazmunga ega bo’lgan konstrusiyalarni qo’llashda kelib chiqadigan хаtо va kamchiliklarini tahlil qilishdan iborat. Таdqiqot ishining vazifalari. Ilmiy ishda quyidagi vazifalar amalga oshiriladi: − hozirgi xitoy tilidagi qiyos va so’roq mazmuni kabi ahamiyatga ega bo’lgan konstruksiyalarning tarkibi va ko’lami aniqlanadi; − u larning o’ziga xos yasalish modellari tahlil qilinadi; − m azkur konstruksiyalarning hususiyatlari va gapdagi vazifalari tahlil qilinadi; − ushbu kostruksiyalarni o’zbek tili bilan qiyoslab ko’riladi; − xitoy tilidagi so’roq gap turlari va ularning tuzilishi ko’rib chiqiladi; − xitoy tili va o’zek tilidagi so’roq gaplarning tarkibi va vazifalari o’rganilib chiqildi; − so’roq gaplarning leksik va semantik tizimiga oid xususiyatlari aniqlandi; − xitoy tili va o’zbek tilida so’roq gapni tashkil qiluvchi vositalar tahlil qilindi; − xitoy va o’zbek tili o’rtasida so’roq gap turlari ko’rib chiqildi; − tadqiqot asosida ilmiy va amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Hozirgi xitoy tilida qiyoslash va so’roq mazmuniga ega bo’lgan konstruksiyalar haqida xitoy tili grammatikasiga oid manbalarda qisqacha ma’lumotlar berib o’tilgan. Xususan, Zhao Yuan Pinning “Сопостовытельная грамматика китайский и русский языков” nomli kitobida xitoy tilidagi so’roq gaplarning konstruksiyasi, qiyoslash va so’roq gaplarning grammatik tuzilishi to’grisida bir qancha ma’lumotlar berib o’tilgan. A.I. Поливановнинг “Современного китайского языка” nomli kitobida xitoy tili grammatikasida qo’llaniladigan so’roq gaplarni ifodalovchi vositalar va so’roq olmoshlari to’g’risida bir qancha tamoyillar keltirib o’tilgan.

6 Bundan tashqari, Van Liao I, Luy Shusyan kabi bir qancha olimlarning ilmiy ish va kitoblarida qiyoslash va so’roq gaplarga doir bir qancha konstruksiyalar so’roq gaplarda qo’llaniladigan vositalar va qo’shimchalarning vazifalari, ularning o’ziga xos xususiyatlari bayon etilgan. Ven Yuanning 实实实实实实实实 Shiyong xiandai hanyu yufa (“Ҳозирги хитой тили грамматикаси ” ) 3 , kitobida qiyos va so’roq mazmuniga ega bo’lgan konstruksiyalarning qo’llanilishi va xususiyatlari haqida ma’lumot berib o’tilgan. В.И.Гореловнинг “Лексикология китайского языка” 4 kitobida xitoy tilida qiyoslash usullari haqida izoh berilgan.Biroq ularning hosil bo’lish yo’llari va ma’nolari ko’rib chiqilmagan. Т.П. Задоенко, Хuan Shuinning “Основы китайского языка” 5 kitobida xitoy tilida qiyoslash va so’roq gaplarning qo’llanilish usullari haqida so’z yuritilib, o’n bitta konstruksiya misol tariqasida keltirib o’tilgan. Tadqiqot manbalari . Tadqiqotga manba sifatida Zhao Yuan Pinning “Сопостовытельная грамматика китайский и русский язков” nomli kitobi, Гао Вендава Ван Лижиннинг “Hanyu cihui zhishi” (“ Х itoy tili leksikografiyasi”) ( Dzinan, 2006) hamda , “ 现现现现现现 ” Xiandai hanyu cidian (“ Hozirgi xitoy tili lug’ati”) ( Pekin, 2002), Su Boliyonning “ 实实实实实实实实 ” ( Hozirgi xitoy tili grammatikasi) (Pekin,2003), Suang Bosaynining “ 实实实实实实实实 ” (“Hozirgi xitoy tili grammatikasi”) (Pekin,1989), V.I.Gorelovning “Лексикология китайского языка” 6 ( Moskva,1982), Minkay Gao va Lyu Chjentanning «Zamonaviy xitoy tilida o‘zlashtirmalarni o‘rganish» ( Pekin, 2001), mavzusidagi tadqiqot ishlari, Chjan Sinyuanning «Zamonaviy xitoy tilidagi so’roq gaplar va ularni birlamchi tahlil qilish natijalari bo‘yicha olingan ayrim ma'lumotlar» (Pekin, 2004) maqolalari va bir qancha kitoblarni alohida keltirib o‘tish mumkin. 3 现现现现现现现现现现现现 - 现现 : 现现现现现 , 1983 现 . ( Вэн Юэн. Ҳозирги хитой тили грамматикаси. – Пекин: Шангвуиншугуан, 1983.) 4 Горелов В.И. Лексикология китайского языка. - М.: Просвещение, 1984. - 321 с. 5 Задоенко Т.К., Хуан Шуин. Основы китайского языка (Основной курс), том II. - М.: Наука, 1986. - 245 с. 6 Горелов В.И. Лексикология китайского языка. - М.: Просвещение, 1982. – 255 c .

7 Та dqiqot metodlari. Mavzuga doir to’plangan materiallar hozirgi zamon tilshunoslik fanida keng qo’llanilayotgan struktur, tafsifiy, tahliliy, komponent metodlari yordamida tahlil etildi. Ilmiy ishning yangiligi. − hozirgi xitoy tili va o’zbek tilidagi so’roq gaplarning mazmuni o’rganilib chiqildi; − ularning o’ziga xos yasalish modellari tahlil qilindi; − xitoy va o’zbek tilidagi so’roq gaplarning turlari va vositalari o’rganib chiqildi; − xitoy va o’zbek tilidagi so’roq gaplar qiyosiy tahlil qilindi; − o’zbekzabon talabalarning xitoy tilidagi qiyoslash mazmunga ega bo’lgan konstruksiyalarni qo’llashda kelib chiqadigan xato va kamchiliklar tahlil qilindi; − tadqiqot asosida ilmiy va amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati . Ishda xitoy tilidagi qiyos va so’roq mazmuniga ega bo’lgan konstruksiyalar struktur mazmunga ega bo’lgan konstruksiyalar struktur-funksional jihatdan system holatda o’rganiladi. Bitiruv malakaviy ishi materillaridan xitoy tili leksikalogiyasi va leksikasiga oid maxsus kurslarda o’zbek va rusiyzabon talabalarga xitoy tilini o’rgatish jarayonida , qo’llanma hamda darsliklar tuzishda, ayniqsa, xitoy tiliga oid o’quv qo’llanmalar sharqshunos filologlar uchun maxsus kurslar tayyorlashda keng foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa, jian jie, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Har bir bob o’z mazmuni va mohiyatidan kelib chiqqan holda kichikroq qismlarga bo’lingan. Birinchi bob “Tilshunoslikni o’rganish obyekti sifatida xitoy tilida so’roq gaplar” deb nomlanib, birinchi rejasi “Xitoy tilida so’roqni ifodalash vositalari” deb nomlanib, xitoy tilida so’roq gaplarni ifodalovchi bir qancha vositalar keltirib

8 o’tilgan. Ikkinchi reja esa “Xitoy tilida so’roq gaplarning turlari” deb nomlanib, bu rejada so’roq gaplarning bir necha xil turlari va qiyoslash usullarini tahlil etishga bag’ishlangan. Ikkinchi bob esa “ O’zbek tilida so’roq gaplar” deb nomlanib, birinchi reja “So’roq gaplarni o’rganish obyekti” deb nomlanib, o’zbek tilidagi so’roq gaplarning umumiy tavsifi va ularning kelib chiqishi haqida misollar bilan izohlar keltirib o’tilgan. Ikkinchi reja “O’zbek tilida so’roq gaplarning turlari” haqida bo’lib, bu rejada so’roq gaplarning turlari va uning misollari keltirib o’tilgan. Uchinchi reja esa “O’zbek tilida so’roqni ifodalash vositalari” deb nomlanib,o’zbek tili grammatikasidagi so’roq gaplarni ifodalovchi vositalar, so’roq olmoshlari va so’roq yuklamalari misollari bilan keltirib o’tigan. Bu ikkala bobda ham xitoy va o’zbek tilidagi so’roq gaplar qiyosiy jihatdan to’liq tahlil qilingan. I BOB. TILSHUNOSLIKNI O`RGANISH OB’YEKTI SIFATIDA XITOY TILIDA SO`ROQ GAPLAR 1.1 Xitoy tilida so`roqni ifodalash vositalari So’roq gap deb atrofimizda va umumiy bizga noma’lum bo’lgan narsa va voqea hodisalar haqida ma’lumot olish maqsadida qo’llaniladigan so’roq ohangi hisoblanadi. Xitoy tilida so’roq gaplar bir nechta tur va vazifalarga bo’lib

9 o’rganiladi.Umumiy qilib aytadigan bo’lsak, xitoy tilida so’roq gaplar umumiy va maxsus so’roq gaplarga bo’lib o’rganiladi. Bundan tashqari xitoy tilida maxsus so’roq savollar va so’roq olmoshlariga bo’lib o’rganiladi. Bu so’roq olmoshlari va maxsus so’roq savollari haqida bir qancha tilshunoslar o’z asarlari va ilmiy maqolalarida ma’lumot qoldirib o’tgan.Tilshunoslarning fikrlariga ko’ra, ” Har bir til rivojlanib, taraqqiy etib borar ekan, shu tilga xos bo’lgan ilmiy yangiliklar va tamoyillar ham ko’payib boraveradi. O’sha tilning lug’atida esa so’z boyligi ham ortadi, shu til bilan muloqot qiladigan xalqning esa, so’z boyligi ko’payib va kengayib” boraveradi deb e’tirof etgan. Xitoy tilida so’roq gap va uning turlari haqida Ven Yuan o’zining 实实实实实实实实 Shiyong xiandai hanyu yufa (“Ҳозирги хитой тили грамматикаси ” ), kitobida gapda so’roq gaplarning grammatik va sintaktik vazifasi haqida ham ma’lumot berib o’tgan. Хuan Shuinning “Основы китайского языка” kitobida xitoy tilida qiyoslash va so’roq gaplarning qo’llanilish usullari haqida so’z yuritilib, bir qancha so’roq savollari haqida ma’lumot bergan. Tilshunos o’z asarida so’roq savollarni “Alternativ savol’’ deb ataluvchi qoidaga asosan 现现 hai shi ishtirokida xitoy tilida 11 xilda savol tuzish yo’llarini keltirib o’tagan. Ularga 现 ma so`roq yuklamasi bilan tuzilgan savollar, 现 ne so`roq yuklamasi bilan tuzilgan savollar, 现 ba so`roq yuklamasi bilan tuzilgan savollar, 现 le so`roq yuklamasi bilan tuzilgan savollar, ta’kid-inkor savollar: fe’l (yoki fe’lli oborot)+( 现 )+ 现现 meiyou kabi bir qancha turlarga bo’lib o’rganilgan. 7 So`roq gaplar gapda so`roq ma’nosini anglatadi. So`roq gaplar xarakteridan qat’iy nazar so`roq gaplar umumiy savolli va maxsus savolli gapga bo`linadi. Shuningdek, alternativ savolga ega bo`lgan so`roq gaplar ham mavjud. Umumiy savolli so’roq gaplar berilayotgan mazmunni tasdiqlashni yoki inkor etishni taqozo etadi.Umumiy savolga tasdiqli yoki inkor javob berish lozim. 7 Хuan Shuin.Основы китайского языка . Pekin ,2003-142 b .

10 Umumiy savol kesimli so`roq formasida, 现 shì va 现 búshì kuchaytiruv yuklamasi, 现 ma ibora yuklamasi orqali beriladi. 8 Bundan tashqari so`roqni intonatsiya, ohang ham ifodalashi mumkin. Gapda intonatsiya o`zi yoki boshqa bo`laklar yordamida so`roqni anglatishi mumkin. a) Ibora yuklamasi ishtirok etmagan gaplar 1. 现现现现现现现现 Ni zhidao bu zhidao ta? Sen uni bilasanmi yoki bilmaysanmi? 2. 现现现现现现 Ta you mei you qian? 现现现现现现 Ta you qian mei you? 现现现现现现 ? Ta you qian mei you qian? Unda pul bormi yoki yo`q? 3. 现现现现现现 ? Ta shi bu shi you qian? Uning puli bormi? 4. 现现现现现现现 Ni shi xue sheng bu shi? Sen o`q uvchimisan yoki yo`q? 5. 现现现现现现现现 Zhixie dongxi hao bu hao? Bu yaxshi narsalarmi yoki yo`q? 6. 现现现现现现 Ta qu bu qu lai? U keladimi, kelmiydimi? 现现现现现现现 Ta qu lai bu qu lai? 8 实实实实实实实实实实实实实实实实实实实实实 1961 实实 - 78 实实

11 U kelishga rozimi yoki yo`q? 7. 现现现现现现现现现现现现现现 ? 9 Zhi liang qi dan, liu ge ren zuo di xia zuo bu xia? Bu mashinaga olti kishi sig`adimi yoki yo`q? 8. 现现现现 ? Ni xiang kan ta? Sen uni ko`rishni xoxlaysanmi? 9. 现现现现现现 Ni haizi shui le? Sening farzanding uxladimi ? So`nggi ikki gapda so`roq faqat intonatsiya bilan berilmoqda. b) Ibora yuklamasi ishtirok etgan gaplar ： 1. 现现现现现 Ni qu mei qu? Sen borasanmi? 2. 现现现现现现 Ta shi xue sheng ma? U o`quvchimi? 3. 现现现现现现现现 Zhi ben shu shi ni di ma? Bu sening kitobingmi? 4. 现现现现现 Ni kan shu ma? Sen kitob o`qiysanmi? 5. 现现现现现现现现 Ni di fuqin zai jia ma? Otang uydami? 6. 现现现现现现现 9 实实实实实实实实实实实实实实实实实实实实实 1961 实实 - 9 5 实实

12 Ta bu shi wan san ma? Vansan emasmi? 7. 现现现现现现现 Ni dao guo bei jing ma? Sen Pekinda bo`lganmisan? 8. 现现现现现现现现 Women zuo huo dan qu ma? Biz poezdda ketamizmi? 9. 现现现现现现现现现现 Zhi gi dong xi dang ran hen hao ma? Bu narsa haqiqatdan ham yaxshimi? Ni kan ,ni di ge ma? Sen akang bilan ko`rishasanmi? 10. 现现现现现现现 ? 10 Ni dong wo di xin ma? Sen meni rostan tushindingmi? 11. 现现现现现现现 Ni ting dong di bu dong? Sen meni eshitib tushunyapsanmi? 12. 现现现现现现现现现 Ni ting di wo di sheng yin ma? Mening ovozimni eshityapsanmi? 13. 现现现现现现现现现现 Jin tian de bao zhi hai mei lai ma? Bugungi ro`znomalar hali kelmadimi? 14. 现现现现现现现现现现 Dagai ni zao ji zhidao li ma? Bu haqda sen allaqachon bilgan bo`lsang kerak? 10 实实实实实实实实实实实实实实实实实实实实实 1961 实实 - 9 7 实实

13 So`nggi gapda ham so`roq intonatsiya bilan ifodalanmoqda. Umumiy savol turlaridan biri – bu bo`lib tashlangan savol. Bo`lib tashlangan savol ikki qismdan iborat bo`ladi: birinchi qismi fikrdan iborat bo`ladi (tasdiq yoki inkor), ikkinchi qismda esa savol bo`ladi. Bu turdagi gaplarda savol 现现现 Shi bu shi “ha, yo`q”; 现现现 dui bu dui “to`g`ri, noto`g`ri”, 现现现 hao bu hao “yaxshi, yaxshi emas”; 现现现 xing bu xing “xo`p, xo`p emas” so`zlari bilan ifodalanadi. Shuningdek, bu turdagi gaplarda so`roq intonatsiyasi ham muhim rol o`ynaydi. 1. 现现现现现现现现现现现现现 Ming tian zanmen dao ta na li,hao bu hao? Ertaga uning yoniga boramiz, xo`pmi? 2. 现现现现现现 Bie nong xing bu xing? Baqirmang, maylimi? 3. 现现现现现现现现现现现现现现现现现现 11 Wo hai mei you wen ni, ni jiu xian wen wo la, shi bu shi? Sendan so`rashga ulgurmasimdan, o`zing menga savol berishni boshladingmi? 4. 现现现现现现现现现现现现现现现现现 Rao ni ting, shi dajia da huo hua ni la,shi bu shi? Seningcha, biz hammamiz bu yerga seni shantaj qilish uchun yig`ilibmizda, shundaymi? 5. 现现现现现现现现现现现现现现现现 shang di shangmian jin nian you bi shang chao xie, shi bu shi? Bu yil shahringizda savdo o`tgan yilgiga nisbatan sust bo`lmoqda, shundaymi? Maxsus savolli so’roq gaplar gapda noaniq narsani aniqlashni talab qiladi. Aniq buyum, belgi yoki holatga tegishli bo`lgan savolga aniq javob berish talab qilinadi. Maxsus savol so`roq esa olmoshlari va ravish bilan ifodalanadi. Bundan tashqari maxsus savol intonatsiya yordamida ham ifodalanadi. 11 I . A . Поливанов. Современный китайский язык. - M .1980.- c .167-169

14 a) Ibora yuklamasi yo`q gaplar 1. 现现现现现现 Ni zainar zhu ? Sen qayerda yashaysan? 2. 现现现现现现 Ta kan shen mi shi? U qanaqa kitob o`qiyapti? 3. 现现现现现现现现现 Ni shi ji nian ji di xue sheng? Sen nechanchi sinfda o`qiysan? 4. 现现现现现现 Jiao ni men zhohg wen? Sizlarga Xitoy tilini kim o`tadi? 5. 现现现现现现现现现现现 Zhi liang gi dongxi,na yi gi hao? Bu ikki narsadan qay biri yaxshi? 6. 现现现现现现现现现 Zhi liang shung bi, duo shao qian? Bu oyoq kiyim qancha turadi? 7. 现现现现现现现现 Re n dou dao na li qu li? Hamma qayerga ketdi? 8. 现现现现现现现现现 Women shenmi shi hao hui lai? Biz qachon qaytamiz? 9. 现现现现现现现现现现现现 Jin tian di hui zenmi yang qiao de zhe yang kuai? Nima uchun bugun yig`ilish tez tugadi? 10. 现现现现现现现现现现现现

15 Ni shang yang zi du li gan shen mi qu li? Syansi xonasiga nima uchun bording? b) Ibora yuklamali gaplar 1. 现现现现现现 ? Ta shang nar qu li? U qayerga ketdi? 2. 现现现现现现现现现 Tamen zai zuo xie shenmi ni? Ular endi nima qilishyapti? 3. 现现现现现现现现现 Zhe dao pin shi gi shenmi ni? Axir-oqibat bu qanday iyeroglif bo`ldi-a? 4. 现现现现现现现 Zhi ke zenmi wei ni? Buni nima qilsam ekan? 5. 现现现现现现现现现 Ta zai hui shang shenmi li ne? U yig`ilishda nima haqida gapirdi? 6. 现现现现现现现现现 Tamen di bi zai na li ni? Sizning vintovkangiz qani? 7. 现现现现现现现现现 Ni di hai zi zai nar ni? Seni bolang qani? 8. 现现现现现现现现现 Lao shi dao nar qu li ni? U qayerga ketdiykin? 9. 现现现现现现现现现 Ta xian qian na li qu li ni?

16 Bungacha u qayerga borgan? Alternativ savollar ikki qarama-qarshi imkoniyatlardan birini tanlashni talab qiladi. Alternativ savolga mumkin bo`lgan javobdan birini berish kerak. Alternativ savol 现 shi, 现现 hai shi va so`roq intonatsiyasi bilan ifodalanadi. Bunday so`roq gaplarni yasash uchun ikki turdagi yuklamalardan foydalanish mumkin: a) Bitta yuklamadan foydalanib, b) Ikkita yuklamadan foydalanib. a) Ibora yuklamasiz gaplar ： 1. 现现现现现现现 ? Ta shi gong ren hai shi yi? U ishchimi yoki dehqonmi? 2. 现现现现现现现现现现现 Ta shi zhong guo ren hai shi ri ben ren? U xitoymi yoki yaponmi? 3. 现现现现现现现现现现 Hai shi ni lai, hai shit a lai? Sen kelasanmi yoki u keladimi? 4. 现现现现现现现现现现现 Ni qe m i fan, hai shi qe mian bao? Sen guruch yeysanmi yoki non yeysanmi? 5. 现现现现现现现现现现 Ta jiao zhong wen, hai shi e wen? U xitoy tilidan dars beradimi yoki rus tilidanmi? 6. 现现现现现现现现现现现现 Ni na hei shui shi lan di hai shi hong di? Sening idishingdagi bo`yoq ko`kmi yoki qizilmi? b) Ibora yuklamali gaplar ： 1. 现现现现现现现现现现 Shi kao ya, hai shi niu zi ya?

17 Tovuqmi yoki o`rdakmi? 2. 现现现现现现现现现 Ni qu ya, hai shi bu qu? Aytchi, borasamni yoki yo`qmi? 3. 现现现现现现现现现现现现 Ni yao zhe gi, hai shi yao na gi ni? Senga bu kerakmi yoki umi? 4. 现现现现现现现现现现现现现现 Ta shi bei jing ren ni, hai shi tian an ren ni? U pekinlikmi yoki tynszinlikmi? 5. 现现现现现现现现现现 Ta qu ni, hai shi wo qu ni? Sen borasanmi yoki o`zim boraymi? 1.2 Xitoy tilida so`roq gaplarning turlari. Xitoy tilida so’roq gaplarning bir necha xil turi mavjud bo’lib, ularning gapdagi ma’nosi va vazifasiga qarab turlarga ajratiladi. Savollar hech bir o`zgarishsiz ta'kid ma'nosini anglatuvchi gaplardan ham tuziladi. Savollar quyidagi tarzda tuziladi: 1) Ta’kid so`nggida modal yuklamani qo`shish bilan 2) Bo`laklarning o`rnini almashtirish bilan, ya’ni savolga javob bo`luvchi so`roq olmoshining o`rnini almashtirish bilan. Shu ikki qoidaga va “Alternativ savol” deb ataluvchi qoidaga asosan, 现现 ishtirokida xitoy tilida o`n bir xilda savol tuzish mumkin. Savol turi Misol 1. 现 so`roq yuklamasi bilan tuzilgan savollar 现现现现现现现现 NǐshìZhōngguórénma? Sen xitoylikmisan?

18 2. 现 so`roq yuklamasi bilan tuzilgan savollar 1. 现现现现现现现现现 Wǒ shì Zhōngguó rén, nǐne? Men xitoylikman, senchi? 2. 现现现现 ? Wǒ de shū ne? Mening kitobim qani? (Mening kitobimga nima bo`ldi?) 3. 现 so`roq yuklamasi bilan tuzilgan savollar 现现现现现现现现 Nǐ yě shì Zhōng guó rén ba? Sen ham xitoylik bo`lsang kerak? 4. 现 so`roq yuklamasi bilan tuzilgan savollar 现现现现现现现现现现现现现 ? Nǐmen dōu xìng Lǐ, nà nǐmen shì jiě mèi le? SizningikkovingizninghamfamiliyangizLi, opa- sangilmisizlar? 5. Ta’kid-inkor savollar 现现现现现现现现 Nǐ shì bú shì Zhōng guó rén? Sen xitoylik ( yokiyo ` q )? 6.Ta’kid-inkor savollar: fe’l (yoki fe’lli oborot)+( 现 )+ 现现现现现现现现 ? Nǐ chī fàn le méi yǒu? Sen ovqatlandingmi ? 7.Alternativsavollar ( 现现 qo`llab ) 现现现现现现现现现现 Nǐ xiǎng hē chá hái shì hē kāfēi? Sen choy yoki kofe ichishni istaysanmi? 8. Ajratuvchi savollar 现现现现现现现现现现 Nǐ shì Zhōng guó rén, duì bú duì? Sen xitoyliksan - a ? 9. So ` roqolmoshlisavollar 现现现现现现现

19 Nǐ jiào shénme míngzi? Isming nima ? 10. Ritorik savollar 现现现现现现现现现现现现现现 Wǒ zhè me máng, zěn me yǒu shí jiān chū qù wán? Men shunchalik bandmanki, qayerdan menda ko`ngil xushlik uchun vaqt bo`lishi mumkin? 11. Belgilanmagan savollar 现现现现现现现现现现现现现 Nǐ cái xiě le wǔ fēn zhōng, jiù xiě wánle? Sen besh daqiqa yozding va allaqachon tugatdingmi? 吗 – so`roq olmoshli savollar Bu turdagi savollar asosan “ha” yoki “yo`q” degan javoblarni olish uchun ishlatiladi. 现现现现现现现现 Zhāng: Nǐshìlǎoshīma? Chjan: Sen o`qituvchimisan? 现现现现现现现现现现现现现 Wáng: Wǒbúshìlǎoshī, wǒshìxuésheng. Van: Men o`qituvchi emasman, men talabaman. 现现现现现现现现现现 12 Lǎoshī: Nǐmenyǒuwèntíma? O`qituvchi: Savollaringiz bormi? 现现现现现 Dīng: Wǒyǒu. Din: Menda bor. 现现现现现现 12 Горелов В.И. Лексикология китайского языка. - М.: Просвещение, 1982. – 267 c .

20 Lǐ: Wǒméiyǒu. Li: Menda yo`q. Ta’kid savollar. Savol beruvchi “ha” degan javobni kutayotgan vaqtda, ko`p hollarda 现 qo`llaniladi. Vaziyat: Mashinadan tushib kelayotgan do`stingizni ko`rib, yaqinda yangi mashina olganini so`raysiz . 现现现现现现现 (Ta’kid-inkor savol ( 现现现现现现现现 )bu vaziyatga to`g`ri kelmaydi, chunki bu gapda ta’kidga ishora bor. Nǐmǎixīnchē lema? Sen yangi mashina xarid qildingmi? Inkor savollar. So`rovchi inkor javobini kutayotgan bo`lsa, inkor gap oxirida so`roq gap hosil qilish uchun 现 qo`llaniladi. Vaziyat: Van ismaloq yeyishdan bosh tortgani uchun, Lidada Van ismaloqni yoqtirmaydi degan fikr paydo bo`ldi. 现现现现现现现现现现现 Lǐ: Nǐbùxǐhuanchībōcàima? LI: Sen ismaloqni yoqtirmaysanmi? 现现现现现现现现现现现现现 Wang: (Duì), (wǒ) bùxǐhuan. Van: (Ha.)Menyoqtirmayman. 吗 - so`roq olmoshli savollar. 现 nafaqat savollarda ishlatiladi. Agar 现 savolda qo`llanilsa, matn mazmunidan an glaniladigan qismi tushiribqoldirilgan noto`liq gaplarda qo`llaniladi. Aynan shu savolni takrorlamasdan berish.

21 现现现现现现现现现 Wáng: Nǐzàinǎligōngzuò? Van: Sen qayerda ishlaysan? 现现现现现现现现现现现 (= 现现现现现现现 ) Lǐ: ZàiZhōngguóYínháng. Nǐne? Li: Xitoy bankida, senchi? (= Senchi qayerda ishlaysan?) Kesimning tushib qolishi. Matn mazmunidan kesim anglansa, u tushib qolishi mumkin. 现现现现现现现现现现现现现现 ( 现现现现现现现现 ) Bā de yíbànshìsì, liù de yíbàn ne?(=Liù deyíbànshìduōshao?) Sakkizningyarmi – to`rt, oltiningyarmichi?(= oltining yarmi — necha?) 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 (= 现现现现现现现 ) Lǎoshī: Zhègewèntí, LǐMíng, ZhāngLìdōuhuìhuídá. WángĀn, nǐne? (=Nǐhuìbúhuìhuídá?) O`qituvchi: LiMin ham, ChjanLi ham bu savolga javob bera olishadi, VanAn’, senchi? (=Sen javob beraolasanmi?) “Qayerga ketdi?”, “nimabo`ldi?” deb so`rash. Agar kimdir ko`rishni istayotgan kimni yoki nimani ko`rmasa, “nima bo`ldi?” yoki “qayerga ketdi?” ma’nosini anglatuvchi 现 olmoshi qo`llaniladi. Shuni ham ahamiyatga olish kerakki, ayrim hollarda bu savol “qani …?” tarzida ham tarjima qilinadi. Shuningdek, u joy-o`rinni anglatuvchi … 现现现 zai na li ?Savoldan farq qiladi. Vaziyat: Mey In va uning yigit do`stini doim birga ko`rardik. Lekin bugun kinoda to`qnash kelsak, yigit do`sti u bilan emas. 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 Méi Yīng, nǐ yí ge rénlái kàn diàn yǐng ma?Nǐ nán péngyou ne? Mey In film ko`rishga yolg`iz keldingmi?Yigitingchi?(=Unga nimabo`ldi?)

22 Vaziyat:bir necha yil oldin jo`nab ketgan shahringizga qaytib keldingiz. Siz bir vaqtlar sizning qadrdon qahvaxonangiz bo`lgan bino oldidasiz. Lekin hozir qahvaxona o`rnida boshqa inshoat. 现现现现现现现 ( 现 hayratni anglatuvchi undov so`z) Yí, kāfēi guǎn ne? Voy, qahvaxona qayerga ketdi? Kimning yoki nimaningdir joylashgan joyini, o`rnini aniqlash uchun 现现现 ? qo`llaniladi. Vaziyat: Siz notanish shahardasiz, va pochta qayerdaligini so`rayapsiz? 现现现现现现现现现 Qǐng wèn, yóu jú zài nǎli? Pochta qayerda, iltimos ayting? 现 - so`roq olmoshli savollar. 现 so`roq olmoshli gaplar, aytuvchining 100 % aminligini bildiradi. Bunday gaplarda ko`pincha 现现 (yídìng ‘albatta’) yoki 现现 (dàgài ‘balki’) ravishlari qo`llaniladi, lekin 现 so`roq olmoshi mustaqil bu vazifani bajara oladi. 现 ! yoki 现 ? 现 – ishtirokidagi gaplarda so`roq belgisi o`rnida undov belgisini qo`llash mumkin. 现现现现现现现现现现现现现现现现 Nǐ gōng zuò le yì zhěng tiān, (yí dìng) lèi leiba! Sen kun bo`yi ishlading, charchagan bo`lsang kerak! 现现现现现现现现现现现现现现现现 Zhè běn shū shàng xiě zhe nǐ de míngzi, shì nǐ de ba? Bu kitobda sening isming yozilgan, sening isming-mi? 现 yoki 现 ?Aslida 现 va 现 ishtirokidagi gaplarda so`zlovchi javob qanday bo`lishini taxmin qiladi, lekin 现 kuchliroq taxminni anglatadi, 现 nisbatan. Vaziyat: kimdir kitob do`konidan bir nechta fransuz tili darsligi va ikkita fransuz lug`atini xarid qildi. Sotuvchi quyidagi savollardan birini berishi mumkin. 现现现现现现现现 Nǐ shì xué Fǎ wén de ba?

23 Siz fransuz tilini o`rganayotgan bo`lsangiz kerak? 现现现现现现现现 Nǐ shì xué Fǎwén dema? ("Ha"javobinikutmoqda.) Siz fransuz tilini o`rganyapsizmi? 现现现现现现现现现 Nǐ shì bú shì xué Fǎwén de?(Hech qanday taxmin yo`q.) Siz o`rganyapsizmi(yoki o`rganmayapsizmi fransuz tilini). 了 - so`roq olmoshli savollar. ： – bunday savollar ba’zida talaffuzi yaqin bo`lgan ： (lo) yoki ： (lo) singari boshqa iyerogliflar yordamida yasaladi. Shu sababli ko`pincha ： / ：： (nà/ nàme ‘u holda’) qo`llaniladi. Bu turdagi savollarda so`roq belgisi yoki nuqta qo`yilishi mumkin. 现现现现现现现现现现 , 现现现现 L ǐ: N à ge n ǚ h á i g ē n n ǐ h ě n xi à ng , t ā sh ì sh é i ? Li: Bu qizcha senga juda ham o`xshash, u kim? 现现现现现现现现现现现现现现现现现 Wáng: Wǒ gēn tā tong xìng, kě shì tā bú shì wǒ jiějie. Van:bizning familiyamiz bir xil, lekin u mening opam emas. 现现现现现现现现现现 Lǐ: Nà tā shì nǐ mèi mei le? Li: U holda, u sening singlingmi? V + 吗 + V; Adj + 吗 + Adj = ta’kid-inkor savollari Bu turdagi savollar “ha” yoki “yo`q” degan javobni olish uchun ishlatiladi.Modal fe’llar ham bu turdagi savollarda qo`llanilishi mumkin. Bir bo`g`inli fe’llar va ot: 现现现现现现现现现现现现 Wáng: Nǐmen míngtiān qù bu qù tā jiā? Van: Siz ertaga uning uyiga boryapsizmi? 现现现现现现现现现现现

24 Zhāng: Wǒ qù, wǒ tài tai bú qù. Chjan: Men boryapman, xotinim – yo`q. 现现现现现现现 Dīng: Nǐ lèi bu lèi? Din: Sen charchadingmi? 现现现现现现 Chén: Bú tài lèi. Chen: Uncha charchamadim 现现现现现现现现现现 Lǐ: Míngtiān huì bu huì xià yǔ? Li: Ertaga yomg`ir yog`adimi? 现现现现现 Zhāng: Búhuì. Chjan: Yo`q. Ikki bo`g`inli fe’l va ot. Agar fe’l, ot yoki modal fe’l ikki bo`g`indan tashkil topgan bo`lsa, ikkinchi bo`g`inning ta’kid qismi norasmiy nutqda qo`llanilmaydi. 现现现现现现现现现现现 Lǐ: Nǐ gāo(xìng) bu gāoxìng? Li: Sen xursandmisan yoki yo`q? 现现现现现现现 Zhāng: Wǒ hěn gāoxìng. Chjan: Men xursandman. 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 Wáng: Nà jiànshì, wǒmen yīng(gāi) bu yīng gāi gàosu tā? Van:unga bu haqda aytishimiz kerakmi? 现现现现现现 Dīng: Bù yīnggāi. Din: shart emas.

25 Ta’kid-inkor savolli fe’lning tuzilishi quyidagicha: 吗 — 吗吗吗 . 现现现现现现现现现现现 Lǐ: Nǐ jīntiān yǒu méi yǒu kòngr? Li: Bugun sening vaqting bormi? 现现现现现现现现现现现现现现 Wáng: Wǒ xià wǔ yǒu kòngr, wǎn shang méi yǒu. Van: Tushdan so`ng vaqtim bor, kechqurun – yo`q. Ta’kid-inkor savollar: fe’l (yoki fe’lli oborot) + ( 吗 ) + 吗吗 Bu turdagi savollarda fe’l (fe’lli oborot) + 现 + 现 o`zaro o`rin almashadi. 现 zarur bo`lmaganda. 现现 ta’kid-inkor savol uchun qo`llanilganda, fe’l ikki bo`g`indan tashkil topib, ob’yektga ega bo`lsa 现 zarur emas . 现现现现现现现现现 (= 现现现现现现 ) Nǐ chīfàn (le) méi yǒu? Sen ovqatlandingmi? 现现现现现现现现现现现 (= 现现现现现现现现 )( 现现 — ikkibo`g`inlife’l) Nǐ bàba tuì xīu (le) méi yǒu? Sening otang nafaqadami? 现 zarur bo`lgan hollar: Agar fe’l bir bo`g`inli bo`lib, to`ldiruvchiga ega bo`lmasa, 现 qo`llash zarur. 现现现现现现现现现现现现 (= 现现现现现现现现现现 ?) Xiǎo Lǐ zuò decài, nǐ chī le méi yǒu? Syao Li tayyorlagan taomni edingmi? ( 现 – fe’l to`ldiruvchisi bo`lgani sababli, 现现现现现现现现现现现 , tarzida murojaat qilish mumkin emas. Alternativ savollar odatda 现现 xitoy tilida variantlarni taqdim etish maqsadida qo`llaniladi va “yoki” tarzida tarjima qilinadi. 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 13 13 I . A . Поливанов. Современный китайский язык. - M .1980.-178 c .

26 Zhǔrén: Wǒmen yǒu kāfēi, yě yǒu chá; nǐ xiǎng hē kāfēi háishi (hē) chá? Xo`jayin: Bizda qahva va choy. Sen choy yoki qahva ichmoqchisan? 现现现现现现现现 Kèrén: Wǒxiǎnghēchá. Keren: Men choy ichmoqchiman. Ikkitadan ortiq variant bo`lganda hollarda: Ba’zan ikkitadan ortiq variant taqdim etiladi. Buholda so`nggi ikkivariant orasiga 现现 qo`yiladi. 14 现现现现现现现现现现现现现现现现 Nǐ xǐhuan Rìběn chē, Měi guó che háishi Dé guóchē? Senga yapon, amerika yoki nemis mashinalari yoqadimi? Tanlov: hammasi yoki hech narsa. Agar tanlov bo`lmasa, yoki variantlar berilmasa, tushib qolgan bo`lsa 现 qo`llaniladi . So`zlarning quyidagi tartibiga e’tibor qaratish lozim: 现现现现现现现现现现现现现现现现 Lǐ: Nǐmen xǐhuan chī Zhōng guó cài hái shi Fǎguó cài? Li: Sizga xitoy oshxonasi yoqadimi yoki fransuz oshxonasi? 现现现现现现现现现现现现现现现现现现 ( noto`g`ri : 现现现现现现现现现现现现现 ) Dīng: (Zhōng guócài gēn Fǎguó cài,) wǒ dōu xǐhuan. Din : Har ikkalasi yoqadi . 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 (Noto`g`ri: 现现现现现现现现现现现现现现 ) Dīng: (Zhōng guó càigēn Fǎguó cài,) wǒ dōu bù xǐhuan. Van: Hech biri yoqmaydi. 吗吗 yoki 吗吗 . Bu konstruksiya ya’ni 现现 va 现现 (huòzhě "yoki") konstruksiyasini biz adashtirmagan holda 现现 ni ko’pincha ta’kidda qo`llaymiz. 现现现现现现现现现现现现 15 14 Хuan Shuin .Основы китайского языка . Pekin , 2003-148 c . 15 实实实实实实实实 2005 实实

27 Qǐng nǐ gěi wǒ yì bēi chá huòzhě kāfēi. Iltimos, menga bir qadah choy yoki qahva ber. 现现 savolda qo`llanilsa, bu ta’kid-inkor so`rog` yoki 现 olmoshli savol bo`ladi. 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 (= 现现现现现现现现 Wáng: Wǒ hěn kě, xiǎng hē yì diǎn yǐnliào. Yǒu méi yǒu chá huò zhě qì shuǐ? Van: Men chanqadim, nimadir ichmoqchiman. Choy yoki gazli suv bormi? 现现现现现现现现现现现现 (bu variant taqdim etuvchi ta’kid-inkor savoli) Lǐ: Yǒu. Yào qì shuǐ hái shi yào chá? Li: Bor. Sen choy xohlaysanmi yoki gazli suv? So`roq olmoshli savollar So ` roq olmoshlariga quyidagilar kiradi : 现 ( sh é i kim ?), 现 ( n ǎ qaysi ?), 现现 ( sh é nme nima ; qanday ), 现现 / 现现 ( n ǎ li / n ǎ r qayerda ; qayerga ), 现现 ( z ě nme qanday ; ), 现现现 ( z ě nmey à ng qanaqa ), 现现现 ( w è ish é nme nimaga ), 现 ( du ō qanday + ot ), 现现 ( du ō shao qancha ), 现 ( j ǐ qancha + sanoq so ` z ), 现现 ( g à nm á nimaga ). Shunga e ’ tibor qaratish lozimki , 现现现现 ( sh é nmesh í hou ) ‒ bu qachon , 现现 ( j ǐ di ǎ n ) ‒ bu esa soat nechada ma ’ nolarini anglatadi . 16 Bu turdagi savollar ta’kidni savolga javob bo`luvchi so`roq olmoshlariga almashtirish orqali yasaladi. Ajratuvchi savollar Savol tuzishda ta’kid bo`lgandan so`ng, ajratuvchi savol qo`shsa bo`ladi. Bu turdagi savollar ta’kid, rozilik, ma’qullash, taxmin qilish uchun tuziladi. Tasdiq. 现现现 / 现现现 ta’kidni tasdiqlash uchun qo`llaniladi. Ular 实 modal olmoshli so`roq gaplarga yaqin bo`ladi. 现现现现现现现现现现现现现现现现现现 (= 现现现现现现现 ) Nà ge rén gēn nǐ hěn xiàng; tā shì nǐ gē ge, duì bu duì? U kishi senga juda ham o`xshash.U sening akang, to`g`rimi? 16 Хuan Shuin .Основы китайского языка . Pekin , 2003-152 c .

28 现现现现 / 现现现 yoki 现现现现 So`roq gap tuzish uchun qo`llaniladi. 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 Lǐ: Xià kè yǐ hòu, wǒmen yì qǐ qù chī fàn, kàn diàn yǐng, hǎo bu hǎo? Li: Yur darsdan keyin borib, kino ko`ramiz, maylimi? 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 Dīng: Hǎo a! Diàn yǐngpiào, nǐ mǎi; chī wǔfàn, wǒ qǐng kè, zěnmeyàng? Din: Albatta! Sen bilet s otib olsang, men tushlik olib bersam nima deysan? Rozilik yoki ruxsat kutish. 现现现现现现现现 / 现现现现 yoki 现现现现 / 现现现 rozilik / ruxsat uchun qo`llaniladi. 17 现现现现现现现现现现现现现现现现现现 Érzi: Mā, wǒ xiǎng gēn péngyou qù yóu yǒng, xíng buxíng? O`g`il: Oyijon, do`stlarim bilan cho`milishga bormoqchiman, maylimi? Ritorik savollar Odatda ritorik savollar savol berish uchun emas,balki ta’kid uchun qo`llanadi. Umuman olganda, tasdiqli savol inkor javobni anglatadi, inkor savol esa tasdiqli javobga ishora qiladi.So`roq olmoshlari ishtirok etgan ritorik so`roq gaplar alohida ahamiyatga ega. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, birinchi bob “Tilshunoslikni o’rganish obyekti sifatida xitoy tilida so’roq gaplar” deb nomlanib, birinchi rejasi “Xitoy tilida so’roqni ifodalash vositalari” deb nomlanib, xitoy tilida so’roq gaplarni ifodalovchi bir qancha vositalar keltirib o’ti lib keng va misollari bilan yoritib berildi. Ikkinchi reja esa “Xitoy tilida so’roq gaplarning turlari” deb nomlanib, bu rejada so’roq gaplarning bir necha xil turlari va qiyoslash usullari tahlil etilib, xitoy tilida ko’p ishlatiladigan so’roq savollar keng izohlari va misollari bilan yoritilib berildi. 17 Хuan Shuin .Основы китайского языка . Pekin , 2003-154 c .

29 II-BOB O`ZBEK TILIDA SO`ROQ GAPLAR 2.1 So’roq gaplarni o’rganish obyekti O’zbek tili bo’yicha umumiy qilib o’rganadigan bo’lsak ,o’zbek tili eng boy va yuksak qadimiy tarixga ega tillardan biri ekanligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. O’zbek tilining rivojlanishi ham uzoq qadimiy tarixga borib taqaladi. Har bir davlat rivojlanib, yuksalib borgani sari o’sha davlatning tarixi, madaniyati, ma’naviyati, iqtisodiyoti, siyosati va albatta, tili ham rivojlanib yuksalib boradi. Boshqa tillarda bo’lgani kabi, o’zbek tili ham bir qancha so’z turkumlari, gap bo’laklari va gap turlariga bo’lib o’rganiladi. Biz bu soha bo’yicha ish olib borgan,so’roq gaplar mavzusi bo’yicha o’zining ilmiy ish va kitoblarini bizgacha qoldirgan bir qancha tilshunoslar va olimlarning asarlari bilan tanishib, ushbu tadqiqot ishining o’rganish obyekti sifatida kiritib o’tamiz. Shoabdurahmonov Sh va Asqarov M “Hozirgi o’zbek adabiy tili” deb nomlangan kitobida so’roq gaplar va ularning tasnifi to’g’risida bir qancha ma’lumotlar keltirib o’tgan. Ular o’z kitobida o’zbek tilida so’roq gaplarni grammatik va sintaktik jihatdan keng yoritib va tasvirlab bergan. Bundan tashqari ular so’roq gaplarni quyidagi turlarga bo’lib tasnif qilgan. Shundan gap turlarini ko’rib chiqadigan bo’lsak, ozbek tilida gaplarning to’rt turga Bularga :darak gaplar, so’roq gaplar, buyruq gaplar va his-hayajon gaplarga bo’linadi. 18 Shulardan biri bo’lgan so’roq gaplar haqida gapirar ekanmiz so’roq gaplar deb, o’zbek tilida so’roq ma’nosini bildirgan gaplarga aytiladi. So’zlovchining noma’lum narsa yoki hodisani bilish maqsadida so’ragan savoliga so’roq gaplar deyiladi. So’roq gaplar savol ohangi bilan yoki so’roq so’zlar vositasida so’raladi. So’roq gaplar oxirida yozuvda so’roq(?)belgisi qo’yiladi. 19 Bu gaplar ko’proq dialogik 18 Shoabdurahmonov Sh., Asqarov M., Hojiyev A. Hozirgi o’zbek adabiy tili, 1-qism.Toshkent, 1980-2 78 b . 19 Abdullayeva sh ., Ibrohimova S ., Adabiyotshunoslik terminlari lug ’ ati . Toshkent ,1967.- b .255

30 nutqda uchraydi. Bundan tashqari bu soha bo’yicha Mallayev N “O’zbek tili grammatikasi’’ deb nomlangan kitobida so’roq gapga bir qancha ma’lumotlar berib o’tgan. Aburoziq Rafiyev va Jahongir Qo’nishev “ Hozirgi o’zbek adabiy tili” deb nomlangan asarida hozirda tilimizda ro’y berayotgan o’zgarishlar va tilda qilinayotgan yangiliklarga keng to’xtalib o’tib, tilimizdagi muammo va kamchiliklarni bartaraf etishga qaratilagan bir qancha fikr va mulohazalarga to’xtalib o’tgan. Hozirgi zamon tilshunosligiga o’zining oz bo’lsada hissasini qo’shib kelayotgan yana bir qancha tilshunoslarga to’xtalib o’tadigan bo’lsak. Barno Sulaymonova “ Ona tili hamda nutq madaniyati va davlat tilida ish yurutish” deb nomlangan ilmiy asarida hozirgi zamon tilshunosligida ro’y berayotgan yangiliklarga keng to’xtalib, bu asarida tilshunos ,nafaqat, tildagi grammatik va sintaktik usullarga ta’rif beribgina qolmasdan balki, so’zlashish odobi ya’ni nutq madaniyati hamda hozirgi davlat tilida ish yuritish va olib borishda ko’mak beradigan foydali ma’lumotlar keltirib o’tgan. Hamroyev M.A “ O’zbek tilida ma’ruzalar majmuasi” deb nomlangan asarida esa tildagi grammatik, fonetik, leksik, semantik va morfologik jihatlarini keng yoritib bergan holda, o’zbek tili grammatikasida so’roq gap va uning turlari va vositalari, maxsus so’roq olmoshlari va yuklamalari haqida alohida to’xtalib o’tgan. Va tilshunos so`roq gaplarni ikki nuqtai nazardan ko`rib chiqqan: 1) Rasmiy nuqtai nazardan – bunda so`roq gap tuzilishining Grammatik qoidalari ob’yekt vazifasini bajaradi: 20 2) Aloqa (kommunikatsiya) nuqtai nazardan – bunda nutqda so`roqning vazifasini o`rganishga qaratilgan lingvistik tahlil ahamiyatga ega bo`ladi. 21 Shuni ta’kidlash joizki, bu ikki nuqtai nazar bir-biridan ajratilgan holda qo`llanilishi mumkin. Chunki bu turdagi gaplar nuqtda so`roqning qo`llanilishi bilan chambarchas bog`liq bo`lib, so`zlovchining nimani ifodalashiga qarab belgilanadi. 20 Hamroyev M . A . O ’ zbek tilida ma ’ ruzalar majmuasi . Toshkent ,2005- b .87 21 Abdurahmonov G ’., Sulaymonova A ., Xolyorov X . Hozirgi o ’ zbek adabiy tili . Sintaksis . Toshkent ,1979.- b .98

31 Aloqa (kommunikatsiya) jarayonida so`roqning ahamiyatini bilmaslik noto`gri. Dialog tuzishda yangi ma’lumot olishga qaratilgan savol konstruksiyasi asos bo`lib xizmat qiladi. Savol va javob dialogning minimal komponenti bo`lib hisoblanadi. Bu holatda savol shaxsiy munosabatlarda ham, inson faoliyatida ham muhim rol o`ynaydi. So`roq gaplar nafaqat insonlarning kundalik turmushida katta ahamiyatga ega. Balki shunday sohalar ham mavjudki, savolsiz tasavvur qilib bo`lmaydi, masalan, intervyu, sotsiologik so`rovlar, huquqiy va sud jarayonidagi so`roqlar, o`qituvchining o`quvchiga savollari va boshqalar shular jumlasidandir. Ko`rsatib o`tilgan sohalarning har birida savol tuzishning o`ziga xos qoidalari, tartiblari, turlari mavjud bo`lib, faqat shu sohagagina tegishli bo`ladi. So`roq gaplar haqida so`z ketganda savol tushunchasi tarixiga nazar solish maqsadga muvofiqdir. Savolga qiziqish insoniyat o`zining tabiiy olamidan chiqib, o`ziga sun’iy olamni yaratishni boshlaganidan boshlanadi.Demak biz bu sohada ,albatta, tarixshunoslarning fikriga tayangan holda Dekartning fikrlariga e’tibor qaratamiz. Dekart yozgan edi: “Birinchidan, savolda noaniq nimadir bo`lishi kerak, aks holda savol foydasiz bo`ladi. Ikkinchidan, bu noaniq narsa nima bilandir belgilangan bo`lishi kerak, aks holda hech bir narsa uni topishga bizni yo`naltira olmasdi. Uchinchidan, savol aniq nimanidir anglatishi lozim”. 22 O`rganilayotgan sohaning predmeti so`roq gaplar va uning nutqdagi vazifalari. Bunda so`roq gaplarning ikki jihati qiziqish uyg`otadi: rasmiy jihati va nutqda qo`llaniladigan nutqiy uslubi. Shu tariqa so`roq gaplar sintaksis va semantika nuqtai nazaridan ham, aloqada (kommunikatsiya)dagi roli nuqtai nazaridan ham o`rganiladi. 2.2. O’zbek tilida so’roq gaplarning turlari Boshqa tillarda bo’lgani kabi o’zbek tilida ham so‘roq gaplar ikki guruhga bo‘lib o’rganiladi: 22 Dekart.Ritorika.’’Antik davr ritorikasi”,M.1978.b-85.

32 1. Sof so‘roq gaplar javob talab qiladigan so’roq gaplar bo’lib bu so’roq gap turi ko’pincha ritorik so’roq gap turidan ajralib turadi. Bu so’roq gap turi ko’pincha og’zaki nutqda ko’proq uchraydi. Masalan: - Siz ertaga kelasizmi? -Ha kelaman. 2 Ritorik so‘roq gaplar so‘roq shaklida bo’lib,so’roq gaplarning javob talab qilmaydigan turi bo‘lib, javobi o‘z ichida yashiringan va barcha uchun ma’lum bo‘ladi. 23 Bu so’roq gap turi badiiy tilda, ba’zan ommaviy nutqda so’zlovchi o’z his-tuyg’ularini hayajon bilan ifoda etadi. Ritorik so’roq gaplar jismlarning ta’sirli bo’lishiga, so’zlarning inson tafakkuri va ongiga yetib borishida ta’sirchanlik va alohida kasb etib turuvchanligi bilan ajralib turadi. Bu so’roq gap turini mutaxasislar va qator professor olimlar qo’rqmasdan badiiy uslubning bir turi deb hisoblashgan. Bu so’roq gap turi ko’pincha badiiy adabiyotda keng qo’llaniladi. Masalan: - Men uning to‘satdan kelib qolishini qaydan bilay? –Nahotki Ahmadjonning shuncha mehnatkari bemaqsad ketsa! –Bilmayman bu ijod kishilarisiz qaydan olar edim qalbimga o’tni? Ritorik so‘roq gaplar quyidagi ma’nolarini ifodalashi mumkin: 1. Tasdiq ma’nosida: Masalan: - Bu Vatanda nimalar yo‘q (tasdiq). 2. Inkor ma’nosida: Masalan: O‘zingdan chiqqan baloga, qayga borasan davoga (inkor). O’zingdan chiqqan baloga, qayga borasan davoga (inkor). 3.Taajjub ma’nosida: - Bu nimasi?!o’ (taajjub). 4.Tashvish ma’nosida: 23 Abdurahmonov G’.,Sulaymonova A., Xolyorov X. Hozirgi o’zbek adabiy tili.Sintaksis.Toshkent,1979.-b.75

33 Masalan: - Meni tashlabketmaysanmi?! (tashvish). 5.Gazab ma’nosida: Masalan: -Maqsad nima, maqsad?! (g‘azab). 6. Gumon ma’nosida: Masalan: -Paxtalar ham yaxshi ochilgandir? (gumon). 7. Kuchli hayajon ma’nosida: Masalan: - Tokaygacha ezilamiz, ota?! (kuchli hayajon). Shuningdek so’roq gap shakli orqali buyruq ma’nosi ham ifodalanishi mumkin. Masalan: - Yurmaysanmi? (yur ma’nosida). So’roq gap orqali ifodalangan buyruq gap ma’nosi buyruq gap orqali ifodalangan buyruq ma’nosidan kuchliroq bo’ladi.Bunday so’roq gaplar so’roq buyruq gaplar yoki ritorik so’roq gaplar deyiladi. So‘roq belgisi so‘roq gaplardan keyin qo‘yiladi. So‘roq gaplar bittadan ortiq bo‘lib kelishi mumkin. Bunday paytlarda so‘roq belgisi quyidagicha qo‘yiladi: -So‘roq gaplarning har biriga ahamiyat berish lozim, topilsa yoki har qaysi so‘roq gap mazmuniga ko‘ra mustaqil bo‘lsa, har biridan so‘ng so‘roq belgisi qo‘yiladi: 24 Masalan: - Qishloqlar qanday? - Og‘aynilar yaxshi yurishibdimi? - Agar so‘roq gaplar mazmunan umumiy bir fikrni ifodalasa, so‘roq belgisi eng so‘nggi so‘roq gapdan keyin qo‘yiladi: 24 Shoabdurahmonov Sh., Asqarov M., Hojiyev A. Hozirgi o’zbek adabiy tili, 1-qism.Toshkent, 1980-254b.

34 Masalan: - Tag‘in mehmon boshlab keldingmi? Kim kelyapti: Savrimi, Rahbarmi, yo akangning bolalarini boshlab kelyapsanmi? 25 (G’.G’.) - So‘z yoki ibora noaniq bo‘lsa, unda gumon ifodalansa, so‘roq belgisi qo‘yiladi: Masalan: -Bu ishlarning hammasini yarim soat ichida bir o‘zi bajardimikin? So‘roq belgisi quyidagi bir necha holatlarda qo’llaniladi. Diqqat bilan e’tibor eradigan bo’lsak , ba’zan qo‘shma gaplar tarkibidagi sodda gaplardan biri so‘roq gap shaklida, ikkinchisi esa uning izoh sifatida kelishi mumkin, bunday holatda ular orasiga vergul yoki tire qo‘yilishi mumkin: Masalan:- U ertaga keladimi, kelmaydimi, bu men uchun qorong‘i. 2.3. O’zbek tilida so’roqni ifodalash vositalari O’zbek tilida so’roqni ifodalovchi vositalarga to’xtalar ekanmiz. Bu vositalar bir qancha ma’no va vazifalarni bajarishi, bir qancha maqsad va usullarda kelishiga to’xtalib o’tishimiz darkor. Bu vositalar o’zbek tilini boyitishda alohida ahamiyatga ega ekanligini ham ta’kidlab o’tmaslikning iloji yo’qdir. O’zbek tilida so’roqni ifodalovchi vositalar turlicha bo’lib ular gapda kelish o’rni va vazifasiga qarab bir qancha ma’nolarda keladi va xilma-xil vazifalarni bajaradi. Demak , biz so’roqni ifodalovchi vositalar haqida gapirishni boshlar ekanmiz ularni ketma- ketlikda tafsilab o’tamiz. So’roqni ifodalovchi vositalar ga quyidagilar kiradi: 26 Birinchi navbatda so’roq olmoshlari bilan ifodalanuvchi so’roq gaplar bo’lib, bu vosita doimo so’roq olmoshlari yordamida ifodalangan ma’lum bir so’roqqa javob bo’luvchi so’zni kelishini talab qiladi. Masalan: 25 G’ofur G’.”Mening o’g’rigina bolam”.Toshkent,1980.-b.67-68 26 Abduroziq Rafiyev., Jahongir Qo’nishev. Hozirgi o’zbek adabiy tili.Toshkent, 2012-76b.

35 -Bu mahallada kim damkom? -Salim. -Maktab o’quvchilari yozgi ta’tilga qachon chiqadilar? -Yoz faslining dastlabki oyi hisoblangan iyunda chiqishadi. Bundan tashqari bu vositalar ma’lum bir so’roqni talab qiluvchi maxsus so’roq olmoshlari yordamida ifodalanadi. Masalan: Bu nima? nima? U kim? kim? Rashid qayerda? qayerda? U qachon ketdi ? qachon? Bu qancha? qancha? Keyingi vosita bu maxsus ajratilgan so’roq yuklamalardir. So’roq yuklamalari orqali ifodalangan so’roq gaplar “ha” yoki “yo’q” degan javoblarni talab qiladi. ”Ha” va “yo’q” so’zlarini gapda javob tariqasida qo’llab ,keyingi gapda o’shash so’roq gapimizga to’liq izoh berib ketiladi. 27 So’roq yuklamalari orqali yasalgan so’roq gaplar ko’proq rasmiy uslubda keng qo’llaniladigan vositalardir. Masalan: -Sen akademik litseyda o’qiysanmi? -Ha men akademik litseyning bitiruvchi o’quvchisiman. -Bu hujjatlarga kim imzo chekdi? -Men Norova Gulnora. So’roq yuklamalarini gapda qanday ishlatilishi bilan bog’liq bir qancha qonun qoidalari mavjud. Har bir yuklamaning gapda qo’llanilishi bo’yicha har –xil qoidasi mavjuddir. -Mi yuklamasini ko’radigan bo’lsak , yozuvda bu yuklama doimo so’zga qo’shilib yoziladi gapdagi so’roq ohangini kuchaytirish uchun xizmat qilsa, -chi,-a, -ya kabi yuklamalar esa yozuvda chiziqcha bilan yoziladi. Bu 27 Shoabdurahmonov Sh.,Asqarov M., Hojiyev A. Hozirgi o’zbek adabiy tili,1-qism.Toshkent,1980.-b.247

36 turdagi yuklamalar so’roq gapda ko’pincha so’roq ma’nosini va ohangini kuchaytirish bilan bir qatorda taajjub va ajablanish ma’nolarini ham kuchaytirib keladi. Sen bugun dars tayyorladingmi? -mi? U bizga ajablanib qaradi-ya?-ya? U go’zal qiz-a? - a? Sen o’quvchi? -chi? So’roqni ifodalovchi vositalar qatoriga yana biz bizga ma’lum va tanish bo’lgan, so’roq ohangi bilan ifodalanuvchi og’zaki so’zlashuv so’roq ohangini misol qilib olsak bo’ladi. Bu vosita kundalik hayotimizda muttassil takrorlanib turadigan, biz uchun kudalik hayotning bir bo’lagiga aylangan narsalar va voqea- hodisalarni so’roq ohangi bilan so’rab ifodalashimiz tushuniladi.Bu vosita badiiy adabiyotning eng asosiy va boshlang’ich bo’laklaridan biri hisoblanadi. 28 Xulosa qilib aytganda bu bob i kkinchi bob esa “ O’zbek tilida so’roq gaplar” deb nomlanib, birinchi reja “So’roq gaplarni o’rganish obyekti” deb nomlanib, o’zbek tilidagi so’roq gaplarning umumiy tavsifi va ularning kelib chiqishi haqida misollar bilan izohlar keltirib o’tilgan. Ikkinchi reja “O’zbek tilida so’roq gaplarning turlari” haqida bo’lib, bu rejada so’roq gaplarning turlari va uning misollari keltirib o’tilgan. Uchinchi reja esa “O’zbek tilida so’roqni ifodalash vositalari” deb nomlanib,o’zbek tili grammatikasidagi so’roq gaplarni ifodalovchi vositalar, so’roq olmoshlari va so’roq yuklamalari misollari bilan keltirib o’tigan. Bu ikkala bobda ham xitoy va o’zbek tilidagi so’roq gaplar qiyosiy jihatdan to’liq tahlil qilib chiqildi. 28 Аbdurahmonov X. O’zbek tili amaliy grammatikasi. - Т.: O’qituvchi, 2003. - 189 b.

37 XULOSA O`rganilgan sohaga manba sifatida XIX-XX asr oxiriga oid xitoy va o`zbek adabiyotining mingga yaqin namunalaridan foydalanildi.O`rganilayotgan sohaning nazariy ahamiyati shundan iboratki, so`roq gaplarning shakli, uning xalq orasidagi nutqiy munosabatlardagi o`rni, rasmiy doiradagi ahamiyati, so`roq gaplarning tuzilishi va vazifalarini o`rganishdan iborat. Bu sohaning dolzarbligi esa xitoy tilida nutqiy munosabatlarda so`roq gaplarning tuzilishi va ahmiyatining yetarli darajada o`rganilmaganligi bilan izohlanadi. Ishning ilmiy yangiligi esa so`roq gap tuzishning to`g`ri va egri funksiyalarini o`rganish, leksik, morfologik, sintaksik yondoshuv, nutqda so`roq gaplarni qo`llashning asosiy turlariga yo`naltirilganligi, shuningdek, hayotiy munosabatlarda so`roq gaplarning ahamiyatini yoritishdan iborat. Amalga oshirilgan tadqiqot ishi bo’yicha y akunlarga kelgan holatda, quyidagi xulosalarni qayd qilib o’tish mumkin. Xitoy va o’zbek tili uchun so’roq gap sezilarli darajada grammatik va sintaktik mazmundagi gap turi bo’lib qabul qilindi. Xitoy tilida so`roq gaplar gapda so`roq ma’nosini anglatib, xarakteridan qat’iy nazar ular umumiy savolli va maxsus savolli gapga bo`linadi. Shuningdek, alternativ savolga ega bo`lgan so`roq gaplar ham mavjud. Umumiy savolli so’roq gaplar berilayotgan mazmunni tasdiqlashni yoki inkor etishni taqozo etadi.Umumiy savolga tasdiqli yoki inkor javob berish lozim. Umumiy savol kesimli so`roq formasida, 现 shì va 现 búshì kuchaytiruv yuk lamasi, 现 ma ibora yuklamasi orqali beriladi. Maxsus savolli soroq gaplar esa gapda noaniq narsani aniqlashni talab qiladi. Aniq buyum, belgi yoki holatga tegishli bo`lgan savolga aniq javob berish

38 talab qilinadi.Maxsus savol esa so`roq olmoshlari va ravish bilan ifodalanadi. Bundan tashqari maxsus savol intonatsiya yordamida ham ifodalanadi. Xitoy tili va o’zbek tili materiallari so’roq gaplar masalasiga alohida yondashuvni talab qilib, aynan ushbu masalani yagona masalaning ikki tomoni sifatida qarash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bu holat shu bilan izohlanadiki, zamonaviy xitoy tilida so’roq gaplar ko’p jihatdan maxsus so’roq olmoshlari asosida shakllangan . O’zbek tilida ham so’roq gaplar maxsus so’roq olmoshlari va yuklamalari asosida shakllanib rivojlanib boradi. So’nggi o’n yilliklar davomida xitoy tili va o’zbek tilida ko’p sondagi gap turlari, gap bo’laklari va so’zlarning shakllanishi kuzatiladi. Ushbu holatdan kelib chiqqan holatda aytish mumkinki, qaysidir tilning leksik yoki so’z xosil qiluvchi vositalari fondi kambag’alligi haqida gapirish mumkin emas, biroq eng avvalo xalqlarning iqtisodiy va madaniy sohalarda o’zaro aloqalari, ushbu tillarda gapiruvchi xalqlarning, ya’ni xorijiy halq tillarining o’zaro aloqalaridan dalolat beradi.

39 吗吗吗吗吗吗吗吗吗吗吗吗现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 “ 现现现现现现现现现现现现现现现现 ” 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 - 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 ; - 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 - 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 - 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 “ 现现现现现现现现现现现现现现现现现现 ” 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 “ 现现现现现现现现 ” 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 V.I.Gorelova “ 现现现现现 ” 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 T.P.Zadoenko 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 “ 现现现现 ” 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 - 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现

40 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 - 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 ; - 现现现现现现现现现 ; - 现现现现现现现现现现现现现现现现 ; - 现现现现现现现现现现现现现 ; - 现现现现现现现现现现现现现 ; 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 “ 现现现现现现现现现现现现现 ” 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 A.Polivanova “ 现现现现 ” 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 Shuysyan 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 · 现现 “ 现现现现现现 ” 现现现现现现现现现现现现现现现现现现 - 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 ; 现现现现现现现现现现现现现 ; - 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 ; - 现现现现现现现现现现现现现现现 ; 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 Shao 现现现 “ 现现现现现现现现现现现现现现 ” 现 VendavaLizhina “ 现现现现 ” 现 Dzinan 现 2006 现现 “ 现现现现现现 ” 现现现现 2002 现现现现 Voliona “ 现现现现现现 ” 现现现现 2003 现现现 SuangVosaya “ 现现现现现现现 ” 现现现现 1989 现现现现现现现现 Chzhentana 现现现现 2001 现现 “ 现现

41 现现现现现现现现现 ” 现现现现现现现现现现 “ 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 “ 现现现现 2004 现现现现现现现现现现现现现现现现现 - 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 ; - 现现现现现现现现现现现 ; 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 ; - 现现现现现现现现现现现现现现现现现现现现 ; FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. - Т.: O’zbekiston milliy ensklopediyasi , 2000. – 245 b . 2. Ка rimov I.A. Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori . - Т.: Sharq , 1997. - 185 b . 3. Ка rimov I.A. О zod va obod vatan,erkin va farovon hayot -pirovard maqsadimiz. J.8. - Т .: O’zbekiston , 2000. - 526 b. 4. А bdurahmonov X. O’zbek tili amaliy grammatikasi. - Т .: O’qituvchi, 2003. - 189 b. 5. А bdurahmonov G’. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. – Т .: 1979. – 145 b. 6. Аzizov O.A. Tilshunoslikka kirish. - Т .:O’qituvchi, 1989. - 97 b.

42 7. Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev . Hozirgi o’zbek adabiy tili.Toshkent, 1975-152b. 8. Shoabdurahmonov Sh., Asqarov M., Hojiyev A. Hozirgi o’zbek adabiy tili, 1- qism.Toshkent, 1980-254b. 9. Hamroyev M.A . O’zbek tilida ma’ruzalar majmuasi. Toshkent, 2005-87b. 10. Abduroziq Rafiyev., Jahongir Qo’nishev. Hozirgi o’zbek adabiy tili.Toshkent, 2012-76b. 11. Zhao Yuan Pin. Сопостовытельная грамматика китайский и русский язков.Pekin, 2002-322b. 12. Гао Вендава Ван Лижинн . Hanyu cihui zhishi (“ Х itoy tili leksikografiyasi”). Dzinan, 2006-98b. 13. Т.П. Задоенко . Основы китайского языка . M. Прогресс , 1985.- 223 с . 14. Конрад Р . Вопросительные предложения . M. Прогресс , 1985.- 445 с . 15. I . A . Поливанов. Современный китайский язык. - M .1980.- c .167-169 16. Горелов В. И. Стилистическая лексикология. кн.: «Стилистика современного китайского языка». — М.: 1982. 17. Захаров В. П. Односложные слова в китайской речи. — Труды института. Сер. «Иностранные языки», 1979, № 15. 18. Исаенко Б. С. К проблеме границ китайского слова.—В кн.«Опыт китайско- русского фонетического словаря». 1957. 19. Кленин И. Д. Морфемная контракция и ее типы в современном китайском языке.—Вопр. языкознания, 1975, № 2. 20. B оротков Н. Н. Основные особенности морфологического строякитайского языка: (Грамматическая природа слова).—М.: 1968 21. Солнцева Н. В., Солнцев В. М. Теоретическая грамматика современного китайского языка: (Проблемы морфологии).1979 FOYDALANILGAN LUG ’ ATLAR RO ’ YHATI

43 1. Anglo-russko-kitayskiy slovar. – Pekin: Izd-vo S h anu inshuguan, 1997 ( 实实实实实实实实实 - 实实实实实实实实实实实实实实 E-Xan shuansze inyuy cidian) – 1017s. 2. Kitaysko-russkiy perevodcheskiy slovar. – Pekin: Izd-vo Shanu inshuguan, 1995 ( 实实实实实实实 - 实实实实实实实实实实实实实实 Xane fani sыdyan) – 2745s. 3. Slovar inostrannыx zaimstvovaniy kitayskogo yazыka. – Pekin: Izd- vo SHanu inshuguan, 1994 ( 实实实实实实实实 - 实实实实实实实实实实实实实实 Xanyuy vaylayyuy sыdyan) – 351s. 4. 现现现现现现 ” Xiandai hanyu cidian (“ Hozirgi xitoy tili lug’ati”) ( Pekin, 2002), 2003.323-345b. 5. Sen Linsyan. Slovar zaimstvovaniy kitayskom yaz i ke. Pekin: Shan'u inshu guan, 1994. S. 447. 6. 实实实实实实实实 2005 实实 7. Russko-uzbekskiy slovar. Pod.red. Abduraxmanova R.M., Izd. «Inostrann ы x i natsionaln ы x slovarey», 1954. 8. OALD – Oxford Advansed Learner’s Dictionary. Fifth edition. Oxford University Press, 1995. INTERNET RESURSLARI 1. http://www.dolphin-books.com.cn 2. http://www.baidu.cn 3. http://www.kitaist.info 4. http://www.qq.cn

O'xshashlar

O‘zbek va rus tillarida qarg‘ish nutqiy janrining qiyosiy tadqiqi

Do’stlik tushunchasini semantik maydon sohasi ichida tahlil

O‘zbek tilida fitonimlar

Sоddа gаp qоlipi vа uning turlаri” mоdulini o`qitishdа grаfik оrgаnаyzerlаrdаn fоydаlаnish

Fe`lning o`zgalovchi kategoriyasi