Fe`lning o`zgalovchi kategoriyasi

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

282 KB

Ko'chirib olish

Fe`lning o`zgalovchi kategoriyasi. (Tohir malikning “ Talvasa” romani asosida) Mavzusidagi bakalavr darajasi uchun yozilgan

MUNDARIJA Kirish -ishning umumiy tavsifnomasi (mavzuning)dorzarbligi, mavzuning o`rganishi darajasi, ishinig maqsad va vazifalari, ishning ilmiy yangiligi, ishning metadologik asosi va tadqiq metodlari, ishning ilmiy va manaviy ahamiyati. Adib haqida qisqa ma`lumot, ishning tuzilishi va boblarga qisqa sharhlar. I bob. O’zgalovchi kategoriyasi haqida va o’zgalovchi kategoriyasi tadqiqi tarixidan.

I.1. O’zgalovchi kategoriyasi haqida. I.2. O`zgaruvchi kategoriyasi tadqiqi tarixi haqida. II bob. Fe`lning o`zgalovchi kategoriyasi shakllarining “Talvasa”da shakllanishi. II.1. “Talvasa” dagi o`zgalovchi Grammatik kategoriyasining ravishdosh shakllari va ularning o`ziga xos grammatik belgilari. II. 2. “Talvasa” dagi o`zgalovchi grammatik kategoriyasining sifatdosh shakllari va ularning o`ziga xos grammatik belgilari. II. 3. “Talvasa”da gi o`zgalovchi grammatik kategoriyasining harakat nomi shakllari va ularning o`ziga xos xususiyatlari. II.4.O`zgalovchi kategoriyaning o`zgalovchi paradigmasi. Umumiy xulosalar Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati

3 Kirish – ishning umumiy tavsifnomasi Muhtaram Prezidentimiz Islom Karimov “Yusak ma’naviyat-yengilmas kuch”(2008) asarida yoshlar, ziyolilar oldida ma’naviy taraqqiyot uchun tinmay ishlash to’g’risida to’xtalib, ma’naviyatday noyob va bebaho boylikni har tomonlama chuqur o’rganish, uning ma’no-mazmunini farzandlarimizga yetkazish masalasi barchamiz birinchi galda, ziyolilarimiz, butun jamoatchiligimiz uchun ham qarz, ham farz bo’lishi shart, deb hisoblayman. nega deganda o’zimiz – shu yurtda yashayotgan vatanparvar insonlar bu vazifani o’z zimmamizga olmasak, refdan kelib hech kim hech qachon bu ishni qilib bermaydi” 1 , deb biz yoshlar oldiga ham o’zbekona ma’naviyat taraqqiyotiga hissa qo’shish vazifasini qo’ygandilar. Darhaqiqat, milliy ma’naviyatimizning ajralmas qismi til ma’navuyati sanaladi. vatandoshlarimiz qadimdanoq tilimizning fonetik, leksikm so’z yasalishi, girammatikasiga oid noyob asarlar yozib qoldirganlaridan xabardormiz. bugungi kunda olimlarimiz tilimizning yangi- yangi qirralarini, tilimizning o’zga sifatlaridan kelib chiqqan holda, yoritmoqdalar. Biz yoshlar ham tilimiz ma’naviyati taraqqiyoti uchun hissa qo’shish yuksak burchimiz ekanligini yaxshi anglab yetayapmiz. Shuning uchun ham tilimiz grammatikasida muhim o’rin tutgan fe’l, aniqrog’i uning garammatik kategoriyalaridan biri bo’lgan o’zgalovchi kategoriyasi shakllarining badiiy matndagi o’ziga xos jihatlari, shakl yasovchilarining aniq bir asarda qo’llanilishdagi faolligi va nofaolligi, bu shakllarning badiiy matnda tutgan o’rni kabi masalalarni yoritishni maqsad qildik. Demak, bitiruv malakaviy ishimiz uchun tanlangan mavzumiz til ma’naviyati taraqqiyoti uchun hissa qo’shadigan dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi.

Mavzuning o’rganilish darajasi. Tilimiz garammatikasi, aniqrog’i morfologiyasi haqida fikr yuritilgan darslik, qo’llanma, monografiya va akademik grammatikalarda fe’lning funksional shakllari kabi atamalar bilan yuritib, ularga xos garammatik xususiyatlar nazariy va amaliy jihatdan yoritib kelinardi. Mustaqillik yillarida tadqiqotchi-tilshunoslardan bir qismi bu mavzuni “Fe’lning o’zgalovchi kategoriyasi” degan nom ostida tadqiq etishib, uni alohida garammatik kategoriya ekanligini isbotladilar. Darhaqiqat, bu ishlar o’zbek adabiy tili doirasida olib borildi. Ammo bu mavzu aniq bir badiiy matn asosidalisoniy tadqiq etilgan emas. Shuning uchun biz o’z mavzumizni “Fe’lning o’zgalovchi kategoriyasi (Tohir Malikning “Talvasa” romani asosida)” deb nomlab, o’zgalovchi kategoriya tushunchasi, tadqiqi tarixi, ravishdosh, sifatdosh, harakat nomlari shakllari ko’rsatgichlari, ifodalagan grammatik ma’nolari, shakl yasovchi ko’rsatgichlarning faol va nofaol turlarini belgilash, Grammatik kategoriya bo’lish jihatlarini matn asosida ochish kabilarni, imkoniyatimiz doirasida, lisoniy tahlil qilishni niyat etdik. 4 Demak, bizning mavzumiz badiiy matn asosida o’zgalovchi kategoriyani tahlilga tortish nuqtai nazaridan tadqiq etilmagan yangi mavzudir. Ishning maqsad va vazifalari Ishimizning maqsadi “Talvasa” matnida qo’llangan o’zgalovchi kategoriya, uning o’ziga xos jihatlari, shakl ko’rsatgichlari, ularning faollik va nofaollik darajalari, anglatgan grammatik ma’nolari gapdagi vazifalari kabilarni tahlil etishdan ibrat deb belgiladik. Mana shu maqsadni yuzaga chiqarish uchun quyidagi vazifalarni o’z oldimizga qo’ydik: - Fe’l, uning o’zgalovchi kategoiyasihaqidagi avvalgi va hozirginazariy ma’lumotlar bilan tanishish;

- Nazariy ma’lumotlar bilan tanishish asosidatadqiqotimiz davomida foydalanishimiz zarur deb bilgan ma’lumotlarni belgilab berih; - va Grammatik kategoriyani “Fe’lning funksional formalari” va “o’zgalovchi kategoriya” deb nomlashlarining nazariy va amaliy asoslarini sinchiklab o’rganish, asoslarini belgilab olish, qaysilari ma’qulligini ko’rsatish; - mavzu haqidagi o’zimizning qarashlarimizga ham aniqlik kiritib berish; - “Talvasa”dagi o’zgalovchi kategoriya tarkibiga kiruvchi ravishdosh, sifatdosh, harakat nomiga oid shakl yasovchilarni belgilab, kartochkalarga olib chiqish; - kartochkalardagi misollar asosida ko’rsatgichlar anglatgan ma’no va vazifalarni belgilab chiqish; - ravishdosh, sifatdsh, harakat nomlari Grammatik ko’rsatgichlarining faollik va nofaollik darajasini belgilash; - o’zgalovchi kategoriya shakllarining qo’llanish tartibi paradigmasini belgilash asoslarini yoritish va aniq paradigmatic tartibini, olimlar mulohazalariga tayanib, asoslash va boshqalar. 5

Ishning ilmiy yangiligi va farazlari. Nazariy jihatdan olimlarimizning fikrlariga tayangan holda aniq bir asar matnida ishlatilgan o’zgalovchi Grammatik kategoriya, uning tarkibiga kiruvchi ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi shakl ko’rsatgichlarini belgilash, ularning qo’llanish darajasini aniqlash, o’ziga xos Grammatik xususiyatlarni ko’rsatish kabilar asosida o’z xulosalarimizni bildirish ishimizning ilmiy yangiligi sanaladi. Aniq bir matn asosida tilning Grammatik kategoriyalarini tadqiq etish ularning matn nutqidagi holatini, qo’llanish nazariy jihatlarini belgilash imkonini beradi degan farazga ham keldik. Ishning metodologik asosi va metodlari Tabiiyki, milliy g’oyamiz shu yurtda yashayotgan barcha odamlarning oliyjanob niyatlarini, hayotiy manfaatlarini mujassam etadigan yurt tinchligi, vatan ravnaqi, xalq farovonligi degan yuksak tushunchalarni o’z ichiga oladi. Milliy g’oyada mujassam bo’lgan buyuk maqsadlarni ruyobga chiarish avvalambor jamiyatimiz vas shu jamiyat a’zosi bo’lmish har qaysi insonning ma’naviy olami va dunyoqarashidagi ijobiy o’zgarishlar bilan bevosita bog’liq ekanini unutmasligimiz zarur bo’ladi. Ma’lumki, o’zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o’rtasidagi ruhiy-ma’naviy bog’liqlik til orqali nomoyon bo’ladi (1,83). Til ham millatning muhim belgilaridan biri hisoblanadi. Jamiyat a’zolarining milliy- g’oyaviy taraqqiyotida tilning o’rni beqiyos. Shunday ekan, milliy g’oya, umuminsoniylik, millatimiz ma’naviy qudratini belgilashda tilning ahamiyatini, albatta, beqiyos. Demak, bitiruv malakaviy ishimizning metodologik asosi milliy g’oya deb hisoblasak, o’ylaymizki, adashmagan bo’lamiz. Mavzumiz sanalgan “O’zgalovchi kategoriya” uning ichki turlari, shakl ko’rsatgichlari, qo’llanishdagi faolligi va nofaolligi kabi masalalarni yoritish uchun suhbat, tahlil, taqqos, xulosa, sintez kabi metodlardan foydalandik. Ishning ilmiy va amaliy ahamiyati.

Mazkur bitiruv malakaviy ishning ilmiy va amaliy jihatdan ahamiyati ham salmoqli deb o’ylaymiz.Ishning ilmiy ahamiyati fikr yuritar ekanmiz, albatta, bu ish asar matnida ayrim mavzular grammatik xususiyatlarini belgilovchi shunga o’xshash bitiruv malakaviy ishlari, risola, shunga o’xshash mavzlarda ilmiy tadqiqotlar uchun ilmiy yo’l-yuriq bera oladigan ilmiy manba bo’la oladi. Bu ishimiz amaliy jihatdan maktab o’quvchilari uchun ham, bakalavrlar uchun ham aniq matndagi grammatik xususiyat aniqlash rejalashtiilgan amaliy ishlar uchun ham amaliy yordam ko’rsatuvchi manba ham bo’la oladi. Bulardan tashqari, ayrim risola, qo’llanma, monagirafiyalar uchun ham nazariy, ham amaliy jihatdan yordam ko’rsata oladigan manba ham bvo’la oladi deb o’ylaymiz. 6 Tohir Malik va uning ijodi haqida qisqa ma’lumot. Tohir Malik 1946-yilda Toshkentda ziyoli oilasida to’g’ilgan. O’rta maktabni tugatgandan so’ng kunduzi qurilishda ishlab, kechqurun TOSHDUning jurnalistika fakultetida o’qigan. Maktablarda o’qituvchilik qildi, nashriyotlarda ishladi. Gazeta, jurnallarda ishladi. O’zbekiston Yozuvchilar uyushmasida kotib bo’lib ham ishladi. Tohir Malikning birinchi asari 1971-yilda “Hikmat afandinin o’limi” nomi bilan chop etildi. So’ngra u “Zaharli g’ubor” (1978), “Somon yo’l elchilari”(1979), “Chorrahada qolgan odamlar”(1985), “Qaldirg’och”(1987), “Bir ko’cha bir kecha”(1988), “Alvido bolalik”(1989), “So’nggi o’q”(1990) kabi o’nlab hikoya va qissalar nashr ettirdi. Yozuvchi ko’pincha fantastic, ilmiy fantastic va sarguzaht janrlarda yozadi. “Qaldirg’och” kabi epik asarlar ham yaratdi. “So’nggi o’q” qissasi asosida 1994 yilda telefelm so’ratga olindi. Tohir Malik mohir romanchi sifatida adabiy jarayonda o’z hissasini qo’shib kelmoqda. uning “Shaytanat”(1-kitob 1992), (2-kitob, 195), (3-kitob, 1997) romani uchun jamoatchilik e’tiborini qozondi. Muallif “Yov”(1995) nomli qissa ham yaratgan. Tohir Malik “Shaytanatning turfa olami” turkumiga kiruvchi “Murdalar gapirmaydilar”, “Iblis devori” kabi qissalarni ham yozgan. Uning zulm olamidan hikoya qiluvchi “Talvasa” romanini 2007-yilda nashr ettirdi.

U tarjimon sifatida “Nomus va ajal” qissasi ham shu kitobga kritilgan. Yozuvchi shu kunlarda ham ijod ishi bilan banddir. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va boblarga sharhlar. Ish kirish – ishning umumiy tavsifnomasi, 2-bob, umumiy xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, jami… sahifadan iborat. Ishning “Kirish” qismida ishning umumiy tavsifnomsi – mavzuning dolzarbligi asoslangan, mavzuning o’rganilish darajasi, tadqiqotchining maqsad va vazifalari, ilmiy yangiligi va farazlar, metodologik asos va tahlil metodlari, ishning ilmiy va amaliy ahamiyati, adib va uning ijodi haqida qisqa ma’lumot berilgan. Ishning birinchi bobi “O’zgalovchi kategoriya haqida tushuncha va tadqiqi tarixidan” deb nomlangan. Bu bobda biz bu kategoriyaning keyingi yillargacha “Fe’lning funksional shakllari yoki fe’lning xoslangan shakllari” deb atalganligi va bunga olimlarimiz ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi shaklarining fe’l shakli bo’lsa ham, ularning fe’ldan boshqa turkumlarga xos xususiyatlarga, xususan ravishdoshning fe’ldan aniqlashilgan harakat belgisini bildiruvchi fe’l shakli ekanligini bildirib hl vazufasini vazifasini bajarishini bildirishi ko’rsatilar edi. Sifatdoshning otdan anglashilgan harakatning belgisini bildirishi, zamon ko’rsatishi, zamon ko’rsatgichlariga bog’liq ekanligi va otlashishi, gapda aniqlovchi vazifasida kelishi bilan sifatga yaqinligi hisobga olinardi. Harakat nomi 7 esa fe’lning ot bajargan vazifalarni bajarishi asos bo’lishi ko’rsatilar edi. Xulosa, bu shakllar sof fe’ldan farqli bo’lishi, boshqa turkumlarga xos belgilarga egaligi asos qilinishi kabi tahlil etildi. Shular qatorida bu shakllarning Grammatik kategoriya bo’lishi haqida fikrlar keltirilib, o’zgalovchi kategoriya deb nomlanishining olimlar ko’rsatgan asoslar keltirib, Grammatik kategoriya bo’lishing asoslarini ko’rsatdik. Bu Grammatik kategoriyaning tadqiq tarixi haqida ham olimlar fikrlariga asoslanib, mulohazalarni keltirdik. Bu atama – o’zgalovchi kategoriya atamasini til faniga kiritgan olimlar, ularning mulohazalarini keltirgan, munosabatimizni ham bildirdik.

Fe’l shakllari o’zgalovchi kategoriya deyilishiga asosiy sabab ravishdosh, sifatdosh, harakat nomining umumiy Grammatik xususiyati fe’ldan boshqa so’z turkumlariga o’xshash shakllarini anglatib, chki jihatdan ravishdosh, sifatdosh, harakat nomlari taqqoslanganda farqli grammatik tushunchalarga egaligi asos bo’lishi isbotlandi. II bob “O’zgalovchi kategoriya tasnifi, ularning har birining o’ziga xos jihatlari” deb nomlangan. Bu bobda dastlab ravishdosh, uning fellik, ravishlik xususiyatlari tahlil etildi. Ularning asarda qo’llanish holati, shakl aysovchilarining tarkibi, faol va nofaol holati, anglatgan grammatik xususiyatlar batafsil tafsil etildi. Shu bobda sifatdoshning o’ziga xususiyatlari, asarda qo’llangan shakl yasovchilar, anglatgan Grammatik ma’nolari, shakl ko’rsatgichlarining faol va nofaoligi asar matni aosida tahlil etildi. Sifatdosh otlashish xususiyatiga ega bo’lgan yagona fe’l shakligi ekanligi kabilar haqida fikrlar yuritilgan. Harakat nomi haqida ham shu rejada fikrlar yuritildi. Uning otga xos jihatlari tahlil asosida ochildi. O’rni bilan bu shakllar haqida jadvallar ham berib, har bir shaklning o’ziga xos Grammatik xususiyatlari, aks ettirildi.

8 I bob. O’zgalovchi kategoriyasi haqida va o’zgalovchi kategoriyasi tadqiqi tarixidan. I.1. O’zgalovchi kategoriyasi haqida . Tahlil etilayotgan tasniflovchi, vazifaviy va lug’aviy shakl hosil qiluvchi shakl sirasiga – ravishdosh, sifatdosh, harakat nomiga nisbatan qo’llanishi fe’lning bu shakl sirasini yaxlit bir kategoriyaga birlashtirish va shu kategoriyaga mansub shaklni alohida bir paraigma (yunoncha paradigma – misol, namuna. Til birliklari, Grammatik shakllarning umumiy ma’nosiga birlashuvchi, xususiy ma’nolariga ko’ra farqlanuvchi sistemasi)ga 1 tizish imkoniyatini beradi. Mantiq, aniqrog’I, so’z va tushunha orasidagi murakkab mutanosiblikdan ma’lumki, tushuncha so’z qobig’ida shakllantirilmasa, u yaxlitlik kasb etmaydi. 2 Fe’lning ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi shaklari ma’lum bir atama ostida birlashtirilmasa, bu fe’l shakllarining yaxlitligi noaniq va chegaralanmagan bo’lib qolaveradi. Ma’lumki, tilshunoslikda bir necha yillardan beri nisbatan, bo’lishli-bo’lishsizlik, kelishik, egalik, zamon kategoriyasining rang-barang shakli ma’lum bir paradigmaga (shaklan va mazmunan aniq chegaralangan shakl sirasiga) birlashtiriladi. Biroq o’zgalovchi kategoriyasi atamasi, ostida birlashtirilayotgan shakl sirasi alohida paradigma sifatida kamdan-kam tahlil etilardi. O’zbek tilshunosligida H.Nematov va B.Mengliyevdan boshqa tadqiqotchilar ishlarida bu shaklni bir paradigmaga birlashtirilmagan edi.

O’zgalovchi – murakkab kategoriya. Chunki bu kategoriyani tashkil etuvchi harakat nomi, sifatdosh, ravishdosh va fe’lning kesimlik shaklidan har biri o’z ichiga o’ziga xos paradigmani tashkil qiladi-hamda tarkibida uchtadan olti-yettitagacha shaklni birlashtiradi. O’zgalovchi kategoriyasining alohida bir kategoriya sifatida ajratilmasligiga asosiy sabab ham bu kategoriyaning bevosita tashkil etuvchisining murakkab ekanligida. Bugungi kunda fanda “sistema-element” munosabatining nisbiy tabiatga ega ekanligini atroflicha tahlil etilmoqda. element yaxlitlik sifatida faqat sistemaga nisbatan yuaga chiqadi. Vaholanki, elementning o’zi murakkab bo’lishi va shu elementni tashkil etuvchiga nisbatan sistema sifatida voqealanishi lozim. Bu hodisa til materiali, xususan, leksika materiali asosida I,Qo’chqoroyev, A.Salakalamanidze, R.Raulov, M.Narziyeva,Sh.Iskandarov, G.Ne`matova,R.Safarova, B.Qilichevlar ishida aniq va ravshan yozilib berilgan. Shuningdek,bu hodisaning sintaksis sathida kam mavjud ekanligini R.Sayfullayeva qo`shma gapning umumiy minimal qolipini [WP m VWP m ] yaxlitlik sifatida ajralib, uni [WP m ,WP m ], [WP m ,-WP m ], [WP m -WP m ] kabi tarkibiy qismdan iborat deb talqin etsa, bu yaxlitlikning tarkibiy qismi bo’lgan [WP m , WP m ], [WP m -WP m ], [WP m -WP m ] kabi qo’shma gap qurilishi qolipning o’zi 1.Hojiyev A. Lingvistik terminlarning izohli lug’ati. Toshkent, “O’qituvchi”, 1985y. 67-bet. 2.Haqberdiyev M., Xayrullayev M. Mantiq – Toshkent, 1989 yil, 107-108- betlar 9 ham murakkabligi va o’z novbatida, ichki paradigma hosil qilishi keyingi ishlarda ko’rsatildi 1 . Demak leksik va sintaktik sathda paradigmoning(sistemoning) tarkibiy qismi sifatida(elementi) yana paradigma chiqishi isbotlangan, bundan taxmin qilish mumkinki, morfologik tizimda ham murakkab, ya`nielementi sifatida paradigma soqolangan sistema (paradigma) bo`lishi mumkin. Shining uchun o`zgaruvchi kategoriyasi ham fe`lning alohida bir paradigmasi sifatida bemalol ajratishi mumkin. Bu paradigmaning bir tomondan boshqa bir paradigma bilan, ikkinchi tomondan, o`z a`zosi bilan munosabati qanday degan haqli savol

tug`iladi. Tadqiqotchining bu masala yuzasidanbildirgan e`tiroziga to`la izoh berilmaguncha, o`zgalovchi kategoriyasining o`zbek tilida obyektiv hodisa ekankigini isbotlash qiyin.Lug`oviy shakl ot,son, olmosh kabi mustaqil so`zda lug`aviy ma`no bilanaloqador, u nutqda, gap tarkibida aloqa munosabat shakli vositasida kiritiladi va bu aloqa –munosabat shakli- egalik,kelishik kategoriyasi-ma`lum bir so`z turkumi bilan chegaralangan emas.Lekin o`zgalovchi kategoriyasi fe`lni nutqqa olib chiqilishi bilan aloqa- munosabat shaklidan farq qiladi. Kesimlik shakli (tasdiq, inkor, mayl-zamon va shaxs-son),odatda fe`l shakli darajasidao`rganiladi, biroq uning qullanish davrasi faqat fe`l bilan chegaralanmaydi.Bu haqda ishning oldingi qismida aytilgan edi.O`zgalovchi kategoriyasi kesimlik kategoriyasini ham o`z tarkibida biriktiridigandek ko`rinadi, lekin haqiqatda bunday emas. Kelishik kategoriyasining kelishik shaklini ajratib oladi. Chunki kesimlik kategoriyasi fe`llikdan keng, ya`ni kesim vazifasida kesish nafaqat fe`lda , balki barcha mustaqil so`z turkumiga xos xususiyat. Kesimlik kategoriyasi fe`lning kesimlik shaklini belgilaydimi, yoki uni fe`lning boshqa kategoriyasidan farqlaydimi degan savolga hech ikkilanmay kesimlik kategoriyasi fe`lning kesimlik shaklini boshqasidan ajratadi, deb javob berish mumkin.Shu sababli sifatdosh, ravishdosh,harakat nomi bir tomondan sintaktik shaklni eslatsa, faqat fe`l turkumiga oidligi va fe`lning lug`aviy ma`nosiga ham ta`sir etishi bilan lug`aviy shaklga yaqinligini ko`rsatadi, shuning uchun o`zgalovchi kategoriyasi fe`l shakli tizimida lug`aviy va sintaktik shakl orasida oraliq uchinchi shakl sifatida baholanishi lozim 2 . 1. Sayfullayeva R., Abuzalova M. Gapning eng kichik qurilishi qoliplari haqida. “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali, 1991 yil - №5, 42-47-betlar. 2.Zamonaviy o’zbek tili. I-jild. Morfologiya – Toshkent, “Mumtoz so’z”, 2008 yil, B.279.

10 TUR KATEGORIYA Nisbat bo’lishli- bo’lishsizlik,, harakat tarsi kategoriyasi Shaxs-son, mayl, zamon, tasdiq-inkor

11 Harakat nomi, sifatdosh,ravishdosh, kesimlik shakli paradigmasidagi ziddiyatda dastlab,kesim vazifasida kela olish belgisi turadi. Bu belgi asosida tuziladigan ziddiyat mohiyatan noto`liq,kuchli a`zoni fe`lning kesimlik shakli tashkil etib,kuchsiz(mo`tadil,neytral)a`zoni qolgan shakl tashkil etadi.U ziddiyatning yuqorida sanalgan belgisiga nisbatan betarafligi dastlab shunda namoyon bo`ladiki,harakat nomi, sifatdosh,ravishdosh gaoda kesim pozitsiyasini emas, balki mavqeni egallashga ixtisoslashgan, lekin ayrim holatda uning har biri kesim vazifasida kelishi mimkin. Shunga qaramay,harakat nomi va sifatdosh kesim vazifasida kelganda ham,agar undan alohida zamon hsakli rivojlanmagan bo`lsa,o`zining harakat nomi va sifatdoshlik tabiatini saqlab qoladi.Masalan: hozirgi o`zbek adabiy tilida harakat nomi va sifatdosh(zamon shakli emas)ning kesim vazifasida kelishida misol keltirish mumkin: 1.Qilmish-qidirmish.2.Bu bola bo`ladigan.3.Dub daraxtining egilgani-singani. Ravishdoshning gap kesimi vazifasida kelishi an`anaviy sintakstida qo`shma gap uchun me`yoriy holat edi: Bahor kelib, kunlar isib ketdi . Formalfunktsional tahlilda yuqorida ko`rsatilgan holatda ravishdoshning kesim vazifasida inkor etilsa-da, uyushgan kesimning lug`oviy asosi yoki uyushgan gapning kesimi mavqeida kelishi tol`a –tukis tanolinadi. Demak,harakat nomi, sifatdosh va ravishdoshga o`zligini saqlagan holda kesim vazifasida kelishi yot emas.Shunday qilib, sinalgan shakl uchki ziddiyatning birinchi sirasini quyudagi tashkil etadi: “kesim vazifasidagina kelish” + 0 Fe`lning kesim shakli Harakat nomi,sifatdosh,ravishdosh Harakat nomi, sifatdosh,ravishdosh o`z navbatida fe`l kesim bilan yoki fe`ldan boshqa so`z turkumi bilan bog`lash belgisi asosida ham, ziddiyat qatorini tashkil etadi,bunda faqat fe`lni fe`l bilan bog`lashda(bir

fe`lni ikkinchisiga tobelantirishda) xizmat qiluvchi ravishdosh,bu belgiga nisbatan neytral bo`lgan sifatdosh va harakat nomiga qarama-qarshi turadi ya`ni: “Fe`lni fe`lga tobelash” + 0 ravishdosh Sifatdosh va harakat nomi Sifatdosh va harakat nomining bu belgiga nisbatan neytralligi sifatdoshning ham fe`l, ham boshqa so`z turkumi bilan bog`lana olishi va tarixan ko`p holda hozir ham harakat nomidan farqlanmasligi bilan bog`liq. Sifatdosh va harakat nomi shaklining o`zaro qorishuvi tuzniy tilining qadimgi davridan hoirgacha xos.G`.Abdurahmonov XI asrda sifatdosh va harakat 12 nomi shaklini farqlash qiyinligini farqlasa 1 , hozirgi o`zbek tilshunosligi tadqiqotchisi”Akasining kelganini eshitib,Dilbar xursand bo`ldi” kabibirikuvda . -gan shaklining harakat nomi vazifasida kelayotganini qayt etmoqda 2 . Sifatdoshni harakat nomidan farqlash tarixan ancha mushkul bo`lsa- da,hozirgi til uchun o`zaro farqlanishi o`ziga xos grammatik hususiyat kasb etgan. Sifatdosh boshqa so`z bilan ham birikuv va moslashuv(aniqrog`i-turkiy izofa)usuli bilan aloqaga kirisha olsa, harakat nomi boshqa ism bilan faqat moslashuv usuli bilangina birikadi: U jon beruvchining bunchalik azob ekanini shu paytgacha his qilmagan edi. Fe`lning lug`aviy shakli tizimida alohida bir paradigma sifatida ajratilayotgan o`zgalovchi kategoriyasi shaklining kategoriya ichida o`zaro munosabati yuqorida ko`rib oqtildi.U noma`lum bir sintaktik funktsiyaga moslashtiradi yoki fe`lni boshqa so`z bilan bog`lashga xizmat qiladi,ya`ni

tom ma`noda sintaktik vazifa bajaradi.Ammo bunday sintaktik mohiyat bitta so`z turkumi doirasi bilan cheklangan, qolaversa,fe`lning o`zgaruvchi kategoriyasishakli o`zi qo`shilib kelayotgan o`zakning lug`oviy ma`nosiga nisbatanham,to`la farqli deb bo`lmaydi. Xususan harakat nomi,sifatdosh,ravishdosh shaklining fe`llar lug`oviy ma`nosiga ta`siri shunchalik kuchliki,qator tilshunos, jumladan, I.I. Meshchaninov 3 ravishdosh va sifatdoshni alohida so`z turkumiga ajratgan bo`lsa,V.V.Vinogradov va uning davomchisi 4 sifatdosh, ravishdosh va harakat nomini gibrid(ikki so`z turkumining ma`nosi chatishgan)so`z sifatida baholaydi. Shu sababli o`zgaruvchi kategoriyasini tom ma`nodagi fe`l kelishigi deb bo`lmaydi. Chunki kelishik lug`oviy ma`noga ta`sir etmaydi.O`zgaruvchi kategoriyasi shakli esa lug`oviy ma`noga fe`lni boshqa so`z turkumiga ma`no jihatdan yaqinlashtirish darajasida ta`sir etadi, shuning uchun uni mohiyatan kelishik kategoriyasi bilan tenglashtirish mumkin emas. I.2. O`zgaruvchi kategoriyasi tadqiqi tarixi haqida. Akademik I.I.Meshchannikov ta`kidlaganidek dunyoning barcha tilida fe`l gap tarkibida u yoki bu bo`lak tarkibida qolish uchun ma`lum bir shaxsni qabul qiladi.Qizig`I shundaki fe`lni gap tarkibiga olib,kiruvchibunday shaklning har biri o`zining turli aforizmiga ega.Masalan:harakat nomi-rus tilida fe`lning noaniq shakli – infunitiv ,Yevropa tilida gerundiy , arabcha masdar , sifatdosh-prichastiyi,yevropacha partitsin , arabcha ismi faol yoki unimasp`ul, ravishdosh- 1. Abdurahmonov G ’. Исследованая по стфротюк с кому синтақсису ( XI bek ) Москва, “Наука”, 1967 г 2. G’ulomov A. O’zbek tili morfologiyasida kirish. Hozirgi zamon o’zbek tili kursidan materiallar: Hojiyev A. Inkor ifodalovchi vositalar va fe’lning bo’lishsiz formasi. “O’zbek tili va adabiyoti”, 1970 yil, №4, B. 43-45. 3. Meshchaninov I.I. Члепли предложения и части речи. П., 1978г, С.286 4. Vinogradov V . V . Русский язь i к. Грамматичиское учепние о слове. М., 1972г, С.304-317 13

ruscha deeprichastiyi, yevropacha adverbshem , sof fe`l-ruscha fe’lning tuslangan shakli, yevropacha verbum finitum , arabcha fe’l kabi atama bilan yoritiladi. Lekin bu to`rt turdagi shakl tizimi (o`zbek tilida) o`zining mazsus atamasiga ega emas.Rus tilshunosligida bu sira fe`lning funktsional formasi degan noaniq atama bilan birlashtirilishi va o`zbek tilshunosligiga hambu kalka asosida ko`rib ketadi.Atamaning noaniqligi va kategoriyasining nomi bo`la olmasligi haqida ko`pgina tushunchalar fikr bildirgan. Ammo bu kategoriya uchun umumiy bir lekgemali qulay atamani kamdan-kam tadqiqotchitaklif etgan.JUmladan H.Ne`matovning yozishicha , A.I.Shurnitskiy 1 “bu tizim uchun reprezentatsiya kategoriyasi atamasini qullaydi.Tilshunoslikda ham bu atama H.Ne`matov tomonidan ma`qul deb topildi 2 .O`zbek tilshunosligida mazkur kategoriya uchun bimuncha munosib nom B.Mendeleyev tomonidan taklif etildi.Umumiy o`rta ta`limda bu hodisaga nisbatan fe`l turi atamasi qo`llandi 3 . Ammo bu atamani ham muayyanlashtirish lozim. С hunki turi dogan tushuncha o`ta mavhum.Atama xilma-xilligiga yo`l qo`yishlik maqsadida boshqa bir yangi atamani kiritishni “Zamonaviy o1zbek tili, 1-jild,Morfologiya”(2008) mualliflari lozim ko`rishmaganliklarini aytishgan va tur atamasiga ko`ra o`zgalovchi atamasini qo`llash haqida mohiyatiga yaqinroq bo`lgani bois,ishda fe`lning o`zgalovchi katgoriyasi terminidan foydalanish ma`qulligini ta`kidlashgan 4 . Aytilganidek ,sharo tilshunosligida fe`lning funktsional shakli alohida marfologik kategoriya sifatida qaralgan emas, lekinuning ichki bo`linishi (Ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi) ga nisbatan marfalogik kategoriya atamasi qo`llanilib kelingan 5 . Haqiqatan ham,bir qarashda fe`l turi kategoriyasi (ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi)ning har bir shakli ma`lum bir umumiylikka ega. Bu umumiylik alohida shakl ( ravishdosh shakli, sifatdosh shakli,harakat nomi shakli) xossasidan tugallanganidan kategorial mohiyat tasavvur uyg`otishi tabiiy. Zero har qanday morfologik kategoriyaning subutiy xossasi bo`lmish “ikki yoki undan ortiq oppozitsiyada turli izlar bir-birini taqozo va o`z navbatida ,inkor etuvchi,bir grammatikmashq tagiga birlashadigan grammatik shakl tizimi”belgisi bu hodisa uchun ham xos.Aytaylik, ravishdosh ko`rsatkichi bo`lmish- a,-g`,-(i)b,- 1. Смирницкий А.И. Морфология англиского язька. – М., 1959г. 2. Нигматов Х.Г. Функциональная морфология тюркоязьчних памятников XI - XIIbb . – Т.,1989г.

3. Umumiy o’rta ta’limning Davlat ta’lim standartlari va o’quv dasturi. Ona tili. Adabiot. – S.G.95-96. 4. Zamonaviy o’zbek tili. 1-jild. Morfologiya. – Toshkent. “Mumtoz so’z”, 2008 yil. B.282. 5. Mengliyev B.R. Morfologik vositalarning ma’naviy xususiyatlari va sintaktik imkoniyatlari:Filologiya fanlar nomzodi, dotsent, Toshakent. 1996 yil, B.82. 14 gach,-guncha,-gani,-ganda, -gancha shakli kategoriyaning yuqorida zikr etilgan qismlar ta`rifiga mubofiq keladi, biroq muammoga tasavvuf dialektikasining zet va tajalli, mumtoz tilshunoslikning kategorial va nokategorial ma`no kabi umumfalsafiy va umumlingvistik metodologik omilidan kelib chiqqan holda yondashish , shuningdek,bu shakl o`zaro ravishdosh mohiyatining xususiylashuvi asosida farqlanadimidegan savolni kundalang qo`yish masala mohiyatiga chuqurroq kirib borish uchun turtki vazifasini o`taydi. Ma`lumki har bir shakl o`zi mavjud kategoriya umumiy grammatik ma`nosini parchalaydi-xususiylashtiradi. Demak, ravishdosh shakli bir butun holda alohida marfologik kategoriyani tashkil etar ekan,unda unung har bir shaklida kategoriya umumiy Grammatik ma`nosini juzviylashmasi va shuningdek,o`zi mansubyiriqroqmohiyatning parchasi bo`lmagan,biroq shunday ko`ringan, aslida o`zigrammatik kategoriya umumiy grammatik ma`nosining o`zidagi tugalligi bilan ajralsa, u yaxlitlik sifatidagi alohida kategorial mohiyatni tashkil eta olmaydi.Ravishdosh shakli bir-biridan ravishdoshlik umumiy Grammatik ma`nosi parchalanishi asosida emas(vaholanki, ravishdoshlik umumiy Grammatik ma`nosi parchalanmadi, balki, har bir shaklida shu hosila takrorlanadi),balki o`zi uchun kategorial bo`lgan lisoniy unsur-zamon, tasdiq,inkor,payt, maqsad, tarz, davomiylik kabi o`zga kategorial ma`nosi tajallusi uchun yuqorida ta`kidlanganidek, yondosh ma`no.Demak ayon bo`ladiki ,-a/y, -(i)b, - gancha ,shaklidagi “hoalt “,”davomiylik” ma`nosi tarz kategoriyasining ,-

$gali,-gani shaklidagi “maqsad” ma`nosi mayl kategoriyasining ravishdosh shaklidagi inikosi.Ma`lun\mki, hodisada sentizlangan o`zga hodisa tajallisi idrokiy yo`l bilan chetlatilsa,narsaning subchantiial mohiyati oydinlashadi. Bu holni sifatdosh va harakat nomi shaklida ham ko`zatish mumkin. Chunki sifatdosh shakli o`zaro zamon, harakat nomi shakli esa ,qo1llanish me`yoriy belgisi asosidagina farqlanadi, xolos. Ayon bo`ladiki fe`l turi sgakli bo`lmish ravishdosh, sifatdosh va harakat nomi alohida-alohida paradigmani tashkil etadi, biroq bu paradigma ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi umumiy garammatik ma`noning xusuiylashmasi emas, balki ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi tabiatini tashuvchi, uni murakkablashtiruvchi o`zga, ular mohiyatiga daxldor bo`lmagan hodisa asosida tuziladi. Birinchi bobda aytilgan fikr va mulohazalarga tayanib quyidagicha qisqa xulosalarga keldik: 1.Fe`lning o`zgalovchi kategoriyasi vazifaviy va lug`aviy shakl hosil qiluvchi shakl sirasiga nisbatan o`zgalovchi kategoriya atamasining qullanishi fe`lning bu shakliga sirasini yaxlit birkategoriyaga birlashtirish va shu kategoriyaga mansub shaklni alohida bir paradigmaga tizish imkonini beradi. 15 2. Fe`lning o`zgalovchi shakli sirasi ma`lum bir tama ostida birlashtirilmas ekan, bu kategoriya sirasining yaxlitligi noaniq va chegaralanmagan bo`lib qolaveradi. 3.O`zgalovchi kategoriya atamasi H,Ne`matov, B.Mengliyevlar tomonidan tushunarli holatiga kiritildi. Bungacha fe`lning funktsional shakli atamasi qo`llanib, uning Grammatik, morfologik kategoriya ekanligini o`zida aks ettirmas edi. 4. O`zgalovchi kategoriya masalasi ko`pgina olimlar, xususan I.Meshchaninov,V.Vinogradov, A.Smirnitskiy, B.Megliyev kabi olimlar tomonidan tadqiq etilishi davomida bu kategoriya garammatik kategoriya ekanligi isbotlandi.$