Bosh sahifa
Diplom ishlar
Tilshunoslik
O`zbek tilida antroponimlar
O`zbek tilida antroponimlar
Yuklangan vaqt:
29.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
279 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
O‘zbek tilida fitonimlar
O’zbek va ingliz ertaklaridagi yetakchi obrazlarning qiyosiv o’rganilishi
Ўзбек тили амалий санъати лексикаси тадқиқи
Fe`lning o`zgalovchi kategoriyasi
Sоddа gаp qоlipi vа uning turlаri” mоdulini o`qitishdа grаfik оrgаnаyzerlаrdаn fоydаlаnish
![bola manfaatlarini e`tiborga olib, uning ismini o`zgartirishga haqli. 10 yoshga to`lgan bolaning ismini o`zgartirishga faqat uning roziligi bilan yo`l qo`yiladi. Tilshunoslikda kishilar ismlarini o`rganadigan alohida soha antroponimika deb ataladi. Ismni til fakti sifatida onomastika o`rganadi. Til lug`at tizimining eng chekka quroshividan o`rin olgan antroponimlar badiiy asar, jumladan, xalq dostonlari lug`at tarkibining ajralmas bir qismini tashkil etadi. Antroponimlarga xos xususiyatlar, ularni o`rganilish tarixi, kishi nomlarining lug`at tizimidagi o`rni masalalari ishimizning birinchi bobida atroflicha yoritilganligi sababli, bu bobda kishi ismlarining simantik – uslubiy vazifasi haqida fikr yuritamiz. Atoqli otlar badiiy asarda obraz yaratuvchi, uning ta`sirchanligini kuchaytiruvchi shakliy, mazmuniy va uslubiy zaruriy component sifatida qaralmog`i lozim [51, 131]. O`zbek tilida antroponimlarning o`ziga xos xususiyatlarini har tomonlama o`rganish, ayniqsa, ularning badiiy adabiyotdagi uslubiy rolini aniqlash muhim nazariy va amaliy ahamiyatga egadir. CHunki yozuvchi tomonidan tasviriy visita sifatida qo`laniladigan ba`zi nomlarning uslubiy xususiyatlarini o`rganmay turib, uning asarlarining badiiy qimmatini belgilash mumkin bo`lmay qoladi [110, 21]. Badiiy asar tarkibidagi kishi nomlarini o`rganishda shakl va mazmun birligidan kelib chiqib, ularning adresatga qanday axborot berishi va qanday estetik ta`sir ko`rsatishiga e`tibor qaratilmog`i lozim. Shu nuqtai nazardan qaraydigan bo`lsak, xalq dostonlari lug`at boyligi tizimidan o`ziga xos aloxida o`rin olgan antroponimlar o`rganisg e`tiborga molikdir. Xalq og`zagi ijodi namunalarida uchraydigan kishi ismlari, asosan, umumistemol so`zlar negizida hosil bo`lib, ko`pincha konkret ma`noli otlar hisoblanadi. Xalq dostonlarida uni kuylagan baxshilar nom tanlashda muallif – personaj – kitobxon semantik uchburchak motivatsiyasiga amal qiladilar. Bu hol ular asarlarining hayoti bo`lishini ta`minlaydi. Xalq dostonlaridagi antroponimlar o`z qo`llanishiga ko`ra, eng avvalo, ikki vazifani bajaradi : 1) nominative ; 2) uslubiy-espressiv. O`zbek tilshunosligida ismlarga xos bunday xususiyatlar haqida D. Abdurahmonov, H. Bektemirov [5, 13](/data/documents/0dd53328-3443-4fff-b495-a48b4cc8d8c5/page-13.png)
![177 - 197], E.Qilichev [110, 21 – 25] va boshqa olimlar ayrim fikr va mulohazalar bayon qilganlar. Folklordagi antroponimlar hozirgi kishi ismlaridan semantik – uslubiy jihatdan ancha farq qilib, ular o`tmish jamiyaning kundalik moddiy va ma`naviy, iqtisodiy va siyosiy turmushi, idial va intilishlariga juda yaqin aloqadordir. Bu holni dostonlar antroponimiyasida milliy tilga xos bo`lgan qadimiy leksik, fonetik va morfologik elementlar ko`proq saqlanganida ko`rish mumkun. Dostonlarda kishi nomlari, turli laqablar bilan birga simvolik xarakterdagi to`qima ismlar, mifologik nomlar va turli xil onomosionimlar ham ko`p uchraydi. Bularning deyarli hammasi “so`zlovchi nomlar “ hisoblanadi, ularga ma`lum bir uslubiy ma`nolar yuklatilgandir. Shuning uchun har bir o`zbek xalq og`zaki ijodi namunalarida, jumladan, Ergash Jumanbulbul dostonlaridagi antroponimlarni leksik – semantik va uslubiy tahlil qilishni maqsad qilib qo`ydik. Ayniqsa, Ergash shoir kuylagan dostonlar o`zining g`oyaviy badiiy yuksakligi, onomosiologik leksikasining boyligi bilan boshqa dostonchilar kuylagan dostonlardan tubdan farq qilib turadi. Professor Hodi Zarif Ergash shoirning dostonchilikdagi qobiliyatiga yuksak baho berib, quyidagilarni yozgan edi: “ Uning dostonlari “Ravshan”, “Dalli”, “Kuntug`mish” va boshqalar respublikamizdagi bizga ma`lum xalq shoirlarining dostonlaridan badiiy ishlanishi jihatidan ancha ustun turadi. Dostonchilarimizning ko`pida she`r tuzilishida primitive shakllar ko`zga tashlanib turgan holda, Ergash dostonlarida sh е `rlarning ma`lum bir qolipga solinganligini va aksar izchillik bilan davom etganini ko`ramiz. Ergashda qofiyalar rang-barang. Ergash shoir dostonlaridagi vazn ham boshqa shoirlarimizga nisbatan boyroq. Ergash katta talant egasi ekanligini uning hamma asarlarida ko`rish qiyin emas. Shе`rda so`zlarni mumkin qadar iqtisod qilish, ortiqcha so`z bilan tizimni cho`zish kabi hollardan qochish, har narsaning xaraktеrini ifoda eta biladigan so`zlarni tanlab, bir-ikki bayt yoki band bilan butun bir hayotiy lavha bеrishga intilishda. Ergash hamma dostonchilarimizga namuna bo`la oladi.[ 120, 23]. Darhaqiqat, uning dostonlarida o`zbеk tili tarixi, dialеktalogiyasi va hozirgi o`zbеk tilining lеksik- 14](/data/documents/0dd53328-3443-4fff-b495-a48b4cc8d8c5/page-14.png)
![grammatik xususiyatlariga oid juda boy xilma-xil fikrlar salangan. Biroq hanuzgacha ushbu dostonlar tili, ayniqsa, onomastikasi tadqiqotchilarimiz e`tiboridan chеtda qolib kеtmoqda.[120, 173]. “Hassos so`z dеhqoni” (Sh.Shoabdurahmonov) va еtti ota-bobosigacha “jami so`zga soyib” (M.Murodov), “Lo`g`at va til xususiyatlariga juda boy xalq dostonlarining asrlar osha saqlanib kеlishida xizmati katta” (H. Zarif) bo`lgan Ergash Jumanbulbul o`g`lining talanti, kuchli yaratuvchiligi u aytgan dostonlarining g`oyaviy – badiiy xususiyatida, asarlari badiiy to`qimasini hosil etgan obrazli ifodalarida, so`z boyligida, jumladan, u qo`llagan onomastik birliklarda ham yaqqol ko`rinadi. Ergash Jumanbulbulning badiiy mеrosiga oid umumiy hajmi 150 bosma taboqdan iborat sakkizta kitob nashr etilgan [ 38; 97; 99; 100; 102; 103; 104; 105;]. Shunga qaramay, uning sеrqirra ijodi hali bir nеcha ilmiy tadqiqotlar uchun manba bo`la oladi. Biz Ergash Jumanbulbul o`g`li ijod qilgan barcha asarlarni olish, ularni onomosiologik tahlil qilish imkoniyatiga ega emasmiz. Shu sababli bitiruv malakaviy ishi uchun daliliy manbalarning aniq va ishonchli manbai sifatida shoir asarlarining O`zbеkiston Fanlar Akadеmiyasi Tilshunoslik va Adabiyotshunoslik ilmiy tadqiqotlar instituti tomonidan puxta o`rganilib nashr qilingan Ergash Jumanbulbulning “Bulbul taronalari” nomli bеsh tomlik asarlar to`plami [99-105] ni asos qilib oldik. Bu majmuada baxshining quyidagi dostonlari o`rin olgan: 1-tom: “Oysuluv”, “Yakka Ahmad”, “Kuntug`mish” dostonlari 2-tom: “Dalli” va “Ravshan”dostonlari. 3-tom: “Qunduz bilan Yulduz” va “Xushkеldi” dostonlari. 4-tom: “Xoldorxon” dostoni. 5-tom: “Tarjimai hol”, tеrmalar va parchalar (“Alibеk bilan Bolibеk” dostonidan parchalar ham shunda). Yuqorida nomlari qayd qilingan dostonlarda hammasi bo`lib 304 ta turli xil antroponimlar mavjud (bir nomning bir dostonda bir nеcha marta takrorlanishi hisobga kirmayda, lеkin bir nomning bir nеcha dostonlarda takrorlanishi hisobga 15](/data/documents/0dd53328-3443-4fff-b495-a48b4cc8d8c5/page-15.png)
![Qaysar (“Xoldorxon”, “Oysuluv”), Qorajon (“Kuntug`mish”, “Yakka Ahmad”, “Ravshan”) va boshqalar. Biz Ergash Jumanbulbul o`g`li dostonlaridagi antroponimlarni statistic jihatdan o`rganishni maqsad qilib qo`ymagan bo`lsak-da, ushbu tadqiqotimizda shoir dostonlarida ishlatilgan barcha nomlar, jumladan, qaytariq nomlar, parallel nomlar, mifologik nomlar laqablarning qo`llanilishi doirasi statistikasini ma`lum darajada aniqlashga harakat qildik. Bu xalq og`zagi ijodi lingvostatistikasini yanada to`laroq anglashga xizmat qiladi, deb o`ylaymiz. Ergash Jumanbulbul dostonlarining deyarli barchasi antroponimlar nominativ vazifadan tashqari muhim uslubiy vosita sifatida qo`llanganini ko`ramiz. Shoir dostonlari strukturasidagi antroponimlar tasvirlanayotgan voqеa mazmuniga bog`liq holda uni badiiy aks ettirish uchun xizmat qilgan: Go`ro`g`li, Xoldor, Chalaboy, Gurkiboy, Qaysar, Ko`sa va boshqalar. Baxshi dostonlaridagi ismlar o`z qo`llanilish xususiyatiga ko`ra ikki xildir: 1) turli personajlarning nomlari ; 2) tarixiy shaxslarning nomlari. Linvostilistik jihatdan esa ular real va to`qima ismlardan iborat. Bularning barchasi dostonlar matnida muayyan badiiy uslubiy ma`no tashiydi, obrazning ma`lum bir xususiyatini ifodalash, ochishga xizmat qiladi. Bunday ekspressiv bo`yoq to`rt xil usulda ifodalanishi mumkin. Morfologik (so`z yasalishi), fonetik, sintktik, leksik – semantik [8, 194 – 2001]. Ergash Jumanbulbul asarlarida fonetik (tovush qobig`i), morfologik (erkalashaffikslarini qo`shish) va leksik – semantik (ma`nosi bilan) usullari ta`sirchanlik ifodalangan antroponimlar uchraydi. Bundan tashqari, antroponimlarida uslubiy bo`yoq sotsial baho va matniy – uslubiy holatlarda ham ifodalangandir. Quyida bular haqida alohida – fikr yuritamiz. Tildagi fonemalar o`zining asosiy vazifasi so`z ma`nolarini farqlash bilan yana ikki: uslubiy – ta`sirchanlik va apellyativ vazifani bajaradi [87, 22 ]. Tinglovchi esa fonemalardagi bu xususiyatlarni tovushlar vositasida qabul qiladi. O`zbek tilshunosligida fonetik vositalarning uslubiy vazifasi, ulardan nutqning ta`sirchanligini oshirish maqsadida foydalanish imkoniyati borligi haqida 17](/data/documents/0dd53328-3443-4fff-b495-a48b4cc8d8c5/page-17.png)
![professor A.G`ulomov [119], A.Abduazizov [3], A Rustamov [73] tadqiqotlarida fikrlar bayon qilingan. Tilshunos G.Yaxshiyeva [106] esa inson tovushlar yordamida nafaqat fikr bildirishi, balki o`z hissiyotini ham ifodalay olishini maxsus monografik planda o`rganib chiqdi. Fonetik vositalarda ifodalangan qo`shimcha bo`yoq talaffuzi va eshitilishi bir – biriga yaqin bo`lgan tovushlarning bir so`zda, ya`ni tovushdosh so`zlar yoki so`zlar tizmasi bir joyga yig`ilganida yaqqol ko`rinadi. Bu hodisa kishi ismlari ifodalovchi so`zlarda ham uchraydi, ya`ni ismlar ham o`z fonetik qiyofasi, talaffuzdagi jarangdoshligi bilan ajralib turadi. Shu xususiyati bilan ular ta`sirchan kuchga ega bo`ladi. Tadqiqotimiz manbai bo`lgan Ergash Jumanbulbul dostonlarida bunday hayot tez –tez uchrab turadi. Dostonlarda bunday ijobiy natijaga shoir, eng avvalo, xalq orasida mavjud bo`lgan tovushdosh ismlarni terib bir joyda yig`ish orqali erishgan bo`lsa, ikkinchidan, ko`pgina ismlarni o`zidan sun`iy to`qish orqali o`z dostonlari matnida bir go`zallik hosil qiganligi ko`rinadi. Shoirning “ Dalli ” dostonida olingan quyidagi parcha diqqat qilinsa, unda o`zbek uruflari nomi, etnonim ifodalovchi so`zlar talaffuziga mos va xos ismlar ohangdosh tarzda qo`llanib, o`ziga xos nutqiy bir musiqaviylik xosil bo`lganligi ko`rinadi: Odamman deganlari to`p - to`p, el - el, kelayotiri, turkmandan Tolg`irboy, takadan arg`imboy, saridan silingir, qozoqdan jaysanbotir, Ingirbotir, mingdan Mingboy, bahrindan Dingboy, naymandan Chinboy, saraydan Sanoqul, yobidan Yomg`irboy, eldan Bo`lakboy, tojikdan To`lakboy, jaloyirdan Jayraboy, baxrindan Dingboy, naymandan Chinboy, saraydan Sarminboy, o`zbekdan Farmonboy, achidan Anorboy, totlidan Qanorboy, qanglidan Qing`irboy, qipchoqdan Qutliboy, xitoydan Qung`urboy chovdirdan Chalaboy, galdirdan Galaboy, qirqdan Qiymasbiy, yuzdan Toymasbiy, qig`izdan Quymonbiy, do`rmondan Do`labbiy, moridan Marqabiy, karkidan Sarkabiy, qumdan Qunoqbiy, quyingchi, ko`p odam yig`ildi [99, 225]. Bu xil uslubiy niyatlar uchun tanlangan nomlarga yana bir misol. “Ravshan” dostonidagi kambag`al, oddiy tabaqa vakillari bo`lmish to`rt aka –uka kal 18](/data/documents/0dd53328-3443-4fff-b495-a48b4cc8d8c5/page-18.png)
![polvonlarning nomlariga e`tibor beraylik: Aynoq, Jaynoq, Ersak, Tersak. Bu nomlarda fonetik ohangdoshlik (juftlashish – takror) ham mavjud: “ersak ” so`ziga “ t ” tovushi qo`shilib, “ tersak” bo`lgan va bular ikki kishiga nom bo`lgan. Bu takror ular o`rtasidagi yaqinlik (aka-ukalik) ka ham ishora qiladi. Yuqorida qayd qilingan antroponimlardagi tovush oxangdoshligi, talaffuzida bir – biriga yaqinligi bu nomlarining kitobxon xotirasida uzoq saqlanib qolishiga imkoniyat yaratgan. Bundam tashqari, kishi ismlarining fonetik qiyofasini o`zgartirish, ularning tarkibidan bir tovushni tushirib qoldirish talaffuzda o`zaro o`rnini almashtirish yoki qisqartib aytish orqali ham qator uslubiy bo`yoq hosil bo`ladi. Ergash Jumanbulbul dostonlarida bunday qo`llash kam bo`lib, “Bo`z o`g`lon ” ning “Bo`z ”, Zulxumorning “ Xumor ”shakllari uchradi, xolos. - Omon edim, sen ham omon bo`lganda, Sensiz Xumor holi yomon bo`lganda Xumor bo`ston edi, Ravshan bulbuli, Oy Xumorga ohi zamon bo`lgan – da, Zindonning ichida to`ram bormisan? [100, 491] Ismlarni bunday qo`llash erkalash, sevish kabi qo`shimcha ma`nolar yoki qofiya talabi bilan amalga oshiriladi. Bu holat onomasinonimlarning faqat antroponimlarga xos bo`lib, toponimik va boshqa birliklarda uchramaydi. Ya`ni biror joy nomi haqiqiy yoki erkalangan shaklda aytilmaydi. Kishi ismlarida morfologik usul bilan qo`shimcha ma`nolarining ifodalanishi haqida ishimizning keyingi bo`limlarida batafsil to`xtatib o`tamiz. Bu o`rinda dostonlar antroponimiyasiga xos leksik – semantik usul bilan qo`shimcha ma`no ifodalanishi haqida fikr yuritamiz. Leksik – semantik usulda qo`shimcha ma`no ifodalash deganda, biz personaj ismi semantik strukturasi semalari bilan asar mazmuniga mos kelishi holatini tushunamiz. Ergash Jumanbulbul dostonlaridagi personaj nomlari rangbarang bo`lib, asar mazmuniga mosdir. Ular o`zbek xalqining tili va tarixi, urf – odatlari o`z 19](/data/documents/0dd53328-3443-4fff-b495-a48b4cc8d8c5/page-19.png)
![16] degan ma`lumotlar mavjud. Ushbu nom bo`yicha keltirilgan etimologik ma`lumotlarning barchasi ham e`tiborga loyiq. Ammo ulardan eng so`nggisi dostonlarda ifodalangan mazmunga mos keladi. Chunki Go`ro`g`li ismli personaj doimo mardlik va qahramonlik, qo`rqmaslik namunalarini o`zida aks ettirgan qahramon sifatida gavdalanadi. Bu nom yasama bo`lib, tuzilishiga ko`ra qo`shma otdir. Dostonlarda bir ko`rinish (variand) da ishlatilgan. Turli xil sifatlash elementlari va indikatorlarni o`ziga biriktirib kelgan Go`ro`g`li antroponimi faqat xalq og`zagi ijodiga xos nom bo`lib, hozirgi antroponimlar sirasida uchramaydi: Bek Go`ro`g`li otim mening, Chambil viloyatim mening, Dunyoda yo`q zotim mening, O`ldim armonim qolmadi. [ 103, 542]. Zulxumor antroponimi xumorli, qumsashga arzigulik d е gan ma`noni anglatadi. Oilada ancha vaqtdan b е ri kutilgan farzandga nisbatan shu ism qo`yiladi. Vatanim buzildi ishrat sop bo`ldi, Zulxumorning g` ami qator qoq bo`ldi. Zulxumorning endi eri op bo`ldi, Zulxumor endi o`limga bop bo`ldi. Zindonning ichida, to`ram, bormisan [100,491] To`qloboy ismi bеvosita chorvachilik bilan bo g` liq. To`qli – urg`ochi qo`zi bo`lib, onasiga ergashib yuradigan qo`zilarga nisbatan aytiladi. Bu ismga qo`shilib kеladigan “boy” elеmеnti kishi ismining tarkibiy qismi ekanligini ko`rsatadi. “To`qli+boy” shaklida yasalgan qo`shma ismdir: Qubodshohga shu To`qliboy haq bеrdi, Nasiya emas, shu kuni naq(d) bеrdi. Boqib yotib kamar toshning ostidan, Nishonaga ildira sop o`q bеrdi [100,185]. 21](/data/documents/0dd53328-3443-4fff-b495-a48b4cc8d8c5/page-21.png)
![Ergash Jumanbulbul o`g`li dostonlarida dеyarli barcha obrazlarning ismlari tasvirlanayotgan voqеa moxiyatini chuqurroq ochishga, ta`rif va tavsifni yanada konkrеtlashga yordam bеradi. Shoir o`z qahramonlariga ism tanlashga alohida e`tibor bеrgan va mas`uliyat bilan qaragan. U “Ravshan” dostonida bosh qahramonlaridan birining tashqi qiyofasini, ko`rinishini ismiga mujassam etishga harakat qilgan. Masalan, Oqqiz ismini kеltirib, uning ismi jismiga monand ekanligini qayd qiladi: Oqqiz shunday qiz edi: oti Oqqiz edi, Zulxumorga naq qiz edi, Oqqiz o`zi oq qiz, o`zi to`lgan sog` qiz, o`rta bo`yli choq qiz, o`ynagani bog` qiz, nas`ya emas naq qiz, uyquchi emas, soq qiz, eri yo`q-o`zi toq qiz, buvishiga naq qiz, ko`p kalandimoq qiz, yaxshi, tеkis bo`z bolani ko`rsa, esi yo`q-ahmoq qiz, qora ko`z, bodom qovoq qiz, sinlisiyoq qiz, o`zi sеmiz-turishi yog` qiz; o`yinga qulayroq qiz, to`g`ri ishga bulayroq qiz... [ 100,454]. Dostonning nasriy qismida qofiyalangan ushbu nasriy parcha ayni zamonda dostonga poetik ruh, emotsionallik bag`ishlagan. Dostonlar onomastikasi bilan bеvosita bog`liq bo`lgan yana bir masala mavjud. Bu masala garchi etnografik xaraktеrga ega bo`lsa-da, lеkin uni chеtlab o`tib bo`lmaydi. Bu qahramonlarga nom qo`yish bilan bog`liq bo`lgan urf-odat, rasm –rusum masalasidir. Bu borada ham o`zbеk xalq dostonlari bir muncha ma`lumotlarni o`zida saqlab kеlmoqdaki, ular hozirgi vaqtgacha o`zbеk xalqi orasidagi nom qo`yishga oid rasm-rusumlarga aynan mos kеladi. “Bu jihatdan, “ Kuntug`mish” dostonida uchraydigan quyidagi dalil juda xaraktеrlidir. Karvonlar Kuntug`mishni mast qilib, xotinini olib kеtadilar. Natijada, Kuntug`mish ikki bolasidan ajraladi. Bolalarning biri bo`riga “еm” bo`lsa, ikkinchisini baliq yutadi. Cho`ponlar bo`rini tutib balani ozod qiladilar, sayyodlar esa baliqdan bolani xalos etadilar va ular bolalarga yangi ism qo`yadilar. Shu munosabat bilan dostonda bunday dеyiladi: “ Cho`ponlar bo`rini gurk dеr ekan, o`z oti bilan, bolaning otini Go`rkiboy qo`yadilar. Baliqni sayyoqlar moqi dеr ekan, unisining otini Moxiboy qo`yadilar”[99,275]. Bu nom pеrsonaj nutqida quyidagicha izohlanadi: Oh ursam g`amxona ko`nglim jo`shadi, Alam tortsam band i -bo` g` nim bo`shadi. 22](/data/documents/0dd53328-3443-4fff-b495-a48b4cc8d8c5/page-22.png)
![Chiqqan ekanman baliqning qornidan, Otimni Moxiboy yеtim dеyishadi. [ 99, 286]. Tilga faqat ism sifatida, dastlab nom sifatida tuqilgan so`zlar yo`q, ismlar, odatda, tildagi mavjud so`zlar asosida paydo bo`ladi. Shuning uchun ham ismlarning moddiy, lo`g`aviy asosi oddiy so`zlar appеlyativ lеksikadir[ 78,5-34]. Bu jihatdan qaraydigan bo`lsak, Ergash Jumanbulbul asarlaridagi antroponimlar o`z appеlyativiga munosabatiga ko`ra zoolеksеmalar (Qaldirg`och, Mohiboy, Gurkiboy), etnonim (Qalmoqshox), tabiat hodisalari, osmon jismlari, o`simlik nomlari, qahramonlikni ifodalovchi nomlar, qurol-aslahalar nomlarini ifodalovchi (Yulduz,Oftob, Oysuluv, Rayhon, Anor, Rustam, Bahrom, Ashur, Qilich) va boshqa so`zlar asosida vujudga kеlganligi ko`rinadi. Bu hodisa shoir dostonlaridagi antroponimlarning shakl va mazmun jihatidan naqadar boyligini ko`rsatib turadi. Qadimda turkiy xalqlar ba`zi yirtqich va uy hayvonlari haqida turli xil totеm tasavvurga ega bo`lgan. Bo`riga bo`lgan ishonch esa totеm tasavvur bilan bog`liqdir. Afsonalarda turkiy urug`larning asosini bo`riga olib borib taqash ularda bo`riga bo`lgan ishonchning saqlanib qolishiga sabab bo`lgan. Bo`riga ishonchning asosiy qismi o`zbеklarning turkiy guruqlarida bolalarning tug`ilishi, uning hayotini saqlab qolish bilan bog`langan. Shu tufayli o`z haraktеriga ko`ra eng qadimgi hisoblangan xalq og`zaki ijodi namunalari shu qadimiylik bilan bog`liq dеsak, xato bo`lmaydi. Qayd qilinganidеk yirtqich hayvonlarga ishonch qancha kuchli bo`dsa, uy hayvonlariga qo`y, qo`zi, to`qli kabblarda ifodalangan faqirlik sеmasiga asoslanib qo`yilgan Qo`zi, To`qli ismlarining kishilarga qo`yilishi ham xarakterlidir. Bunday nomlardan Ergash Jumanbulbul dostonlarida To`qliboy antroponimlari uchraydi: Shul bachchag`ar miltiqlarin o`qladi, Podshoning bergan tuzini xaqladi, Qo`shinning chetiga borib To`qliboy Bir toshning ostidan joyin chaqladi [100, 185]. Xuddi shu holatni Sarkaboy (axta qilingan taka), Markaboy (diallektal qo`zichoq) ma`nosida ishlatilganlida ham ko`rish mumkin. 23](/data/documents/0dd53328-3443-4fff-b495-a48b4cc8d8c5/page-23.png)
![Dostonlardagi hayvon nomi bilan bog`liq aqyrim antroponimlarning qaysi jinsga mansubligi shu ism uchun asos bo`lgan apellyativning jinsga munosabati asosiga ko`ra farqlanib qo`yilgan. Ayrim hollarda esa antroponimlarning qaysi jinsga mansub kishining atoqli oti ekanligi uning morfologik ko`rsatkichlari orqali farqlanadi. Chog`ishtiring: Qo`chqor, Sher, Arslon kabilar erlar ismlari ; Qaldirg`och, To`ti, Zamon, Qumri, asosan, ayollar ismi bo`lib qo`llangan. Qo`zi, Bo`ri, Qunduz, Zamon kabi so`zlar ayollar jinsiga xos nomlarni ifodalaganda, ularga –oy, -xon, -gul, -xol kabi gramatik ko`rsatkichlar qo`shilib keladi. Bu ko`rsatkichlar semantik - uslubiy vazifa bajaradi. Kuzatishlarimizcha Ergash Jumanbulbul dostonlarida ayollar obrazlari qush ismini tashiydi: Qaldirg`och, Barchin, Chamasi qizlar ismining qushlar timsolida berilishi qahramonlarning tahlikali damlarda turli jonivorlarga aylana olishi, xususan, u yoki bu go`zal qushga evrilishidan kelib chiqqan bo`lsa kerak. Xuddi shuningdek, dostonlarda tabiat va ijtimoiy muhitdagi chiroyli, ko`rkam, aziz, qimmatbaho narsalarning nomiga taqlid qilish, ularga o`xshatish asosida hosil qilingan ismlar anchagina uchraydi. Shoir tomonidan bunday ismlarning tanlab qo`llanishi badiiy tasvirni yanada ko`rkamlashtiradi. Bunday ismlar sirasiga Oftob, Yulduz, Gulasal, Oqqiz kabilarni kiritish mumkin. Emotsional – ta`sirchanlik shoir tomonidan asar mazmuniga mos holda to`qilgan yetmishdan ortiq to`qima ismlar ham kuchli ifodalangan. Ergash Jumanbulbul dostonlarida qo`yidagi to`qima ismlar mavjud: Buvraxon, Mohiboy, Azbarxo`ja, G`udaqul, Ayrisoqol, Ahtaqul, Kunbotir, Qubod, Bahil, Jortiboy, Janjalkal, Joysan, Shohbol, Raibuljamol, Samandun, Orzin, Devdash, Aynoq, Tersakkal, Tolg`ir, To`npoq, Hunxorshoh, Shaybotir, Yartiboy, Qanorboy, Qing`irboy, Kiymasbiy, Quymasbiy, Qo`noqbiy, Kallaboy, Novshod, Norponboy, Olimgir, Pillabotir, Samloqodi, Solingir, Sorponboy kabilar. Yuqoridagi qayd qilingan nomlarning birortasi ham E. Begmatov tomonidan 1991-yilda nashr qilingan,, O`zbek ismlari`` lug`atida uchramaydi (qarang:[14]). Buning sababi to`qima nomlar dostonlar tiliga xosligidadir. 24](/data/documents/0dd53328-3443-4fff-b495-a48b4cc8d8c5/page-24.png)
![ehtiyoj qolmadi. Natijada,avvallari nominative vazifa bajargan laqablar asta-sekin uslubiy vazifa bajarishga o`ta boshladi. Laqablarda kishilarning qaysi urug` yoki qabilaga mansubligi, ulardagi jismoniy kamchiliklar, harakter, gapirish uslubi,kiyinishi,millati qaerdan kelganligi kabi belgi-xususiyatlar aks etadi [49, 15-16]. Kishilarga laqab qo`yish xalq orasida tarqalgan qadimiy odatlardan biri bo`lib, uturli yo`llar bilan qo`yiladi. Bularning ham o`ziga xos sabablari bor. Bu haqda o`z vaqtida lingvistik adabiyotlarda anchagina fikrlar bildirilgan edi. [1; 23; 49; 66; 113; 120]. Laqablarning o`rganilishiga bag`ishlangan ilmiy izlanishlarning ayrimlarida ularning xalq og`zaki ijodi namunalarida boshqa janr asoslariga qaraganda ko`p uchrashi qayd qilinganligini ko`ramiz.Xalq o`g`zaki ijodi namunalarida laqablarning ko`p uchrashi hodisasi ikki holat bilan izohlanadi. Birinchidan, xalq dostonlari juda qadimgi davr mahsuli bo`lib, og`izdan-og`izga ko`chib yurishi va unda qadimgi nomlash udumlarining mavjudligi bo`lsa, ikinchidan, laqablar o`z xususiyati bilan ajralib turadi.Jumladan, ayrim laqablar ijodiy imotsional buyoqqa ega bo`lsa, ayrimlarisalbiy ottenkalari bilan ajralib turadi. Chog`ishtiring: Jumanbulbul, Soqibulbul, Hasan Kulbar, Hasan Chopson, Hasan Yakdas; Jaynoqkal, Tersakkal, Janjalkal va boshqalar. Laqablar dostonlarda ham, ertaklarda ham barcha qahramonlarga berilavermaydi. Laqab olgan qahramonning xususiyati uning laqabidan ham anglashilib turishi lozim. Chunki laqab unga boshqalardan ajratib turadigan bir xususiyati borligi uchun ham beriladi. Laqablar ham kishilarga atab qo`yiladigan atoqli otlarga o`xshab, bir kishini boshqalardan ajratish, farqlash ehtiyoji tufayli paydo bo`lgan.shuning uchun ham u ba`zan kishining ismi o`rnida ham qo`llana oladi: “Bularni anglab yurgan mastonlar borib, Ko`saga habar berdilar.Ko`sa g`ordan chiqib, hamrohlarini iyartib, Kunbotir bilan qirq yigitning oldiga peshvoz chiqdi “ [99, 45]. Ergash Jumanbulbul dostonlari bo`yicha to`plagan materiallarimiz orasida kishi ismlari bilan bir qatorda bir qanch laqablar ham uchraydi. Bu laqablar doaton 39](/data/documents/0dd53328-3443-4fff-b495-a48b4cc8d8c5/page-39.png)
![qahramonlari (personajlari)ning har biriga xos bo`lib, ularning individual belgi xususiyatlari: go`zallik, aqllilik,moxirlik, tadbirkorlik, kayvonilik, ayyorlik, vazifa, mansab, zo`ravonlik kabi xususiyatlarni ko`rsatib turadi. O`rganilgan dostonlarda uchragan laqablar quyidagilardan iborat: Laqablar Dostonlar Misqol pari “Xoldorxon”, “Xushkeldi” Yunus pari “Dalli”, “Ravshan”, “Kunduz bilan Yulduz” Soqibulbul “Xoldorxon”, “Xushkeldi”, “Dalli” Ishratdevona “Ravshan” Janjalkal “Kunduz bilan Yulduz” Jaysan mergan “Dalli” Jaynoq kal “Dalli” Ersak kal “Dalli” Tersak kal “Dalli” Aynoq kal “Dalli” Bulduruq qassob “Dalli” Tuqliboy mergan “Dalli” Jumanbulbul “Dalli” Xasan Chopsan “Xoldorxon” Xasan Yakdast “Xoldorxon” Xasan Kulbar “Xoldorxon” Ahmad Sardor “Xoldorxon” Yortiboy oqsoqol “Xoldorxon” Kusa “Oysuluv”, “Kunduz bilan Yulduz” Qilichxon “Kuntug`mish” Olim Sayyod “Kuntug`mish” Kurinadiki, shoir dostonlaridagi laqablar formal hodisa emas, balki estetik prinsipga asoslangandir. Chunki laqablarda, yuqorida qayt qilinganidek, nominativlik bilan bir qatorda ekspressivlik ham mavjud buladi. Dostonlardagi laqablarning ayrimlari uz uslubiy buyog`ini yuqotib,nominativ xarakterda bulsa, kupchiligi uslubiy buyoqlidir. Uslubiy buyoqli laqablar kitobxonga hissiy ta`sir qiladi, unda badiiy tasvirdagi voqea-hodisalarga nisbatan ijobiy yoki salbiy munosabat hosil qiladi. Tilshunos V.K. Chichagov rus tilidan kishilarga quyiladigan laqablar motivasiyasi sabablarini yigirmadan ortiq deb qayt etadi [3,38]. Ergash Jumanbulbul asarlari ustida olib borgan kuzatishlarimiz uzbek tilining ham laqablash motivasiyasi rus tilidan qolishmasligini kursatdi. Ularning ba`zilarini quyida izohlashga harakat qilamiz. Kulbar- yakkama –yakka kurashda “kulbar”- orqacha (pushtara”) [91,581], ya`ni uz raqibini avval orqaga rost kutarib olib, erga yiqituvchi polvon ma`nosida: Hasan Kulbar; Yakdast-kurashda chaqqonligi va botirligiga qarab berilgan laqab: Hasan Yakdast; fiziologik xususiyatiga kura: 40](/data/documents/0dd53328-3443-4fff-b495-a48b4cc8d8c5/page-40.png)
![Aynoq kal; suzga,gapga chechanligiga kura: Soqibulbul, Jumanbulbul; xarakteriga qarab: Qaldirg`och maston; rangiga qarab: Bobo zangi; unvoniga qarab: Ahmad Sardor; kasbiga kura: Olim sayyod, Jaysan mergan, Bulduruq qassob ma`nolarida ishlatilgandir. Laqablar umumlashib kelganida esa nomi aytilmay, faqat ularning laqabi qullanilishi ham mumkin. Bunda muallif doston matnida ism qaytariqlaridan qochadi va uz asarini funksional sinonimlar hisobiga leksik rang-barang qiladi, bu hol uning asarlari lug`atini boyitib, yanada uqimishli bulishini ta`minlaydi. Endi kallar toshadi, Tinmay hay-haylashadi, Ne botirlar shoshadi, Shoshmay qaytsin botirlar Kup maydonlar bushadi [100,518] Laqablar ismlarga qushilib, qushma antroponimlarni hosil qiladi. Ular kupincha ismlarga qushilib aytiladi, ayrim hollarda matnda ismga funksional sinonim sifatida yakka uzi ham ishlatilishi mumkin. Quyidagi misollarga qiyoslang: Yul tortadi bek Sardor, Suvsiz chulning dashida. Ish kursatar bek Sardor, Dushmanlar savashida [ 103, 60 ] Ahmad Sardor ta`g`in urush boshladi, Tura solib tug`ni yalang`ochladi, Tomosha qing bek Sardorning ishini, Mirza askarning ikki kuzin yoshladi [103, 81] Dard qahr bup chopib bordi mard Kulbar, Bordida uzini qushinga urdi. Buni kurib qizilboshning lashkari- Bari chuvlab dedi: “Kulbar qutirdi”. Oraladi Hasan Kulbar lashkari, Qalin erni topib urtaga urdi [103,231] 41](/data/documents/0dd53328-3443-4fff-b495-a48b4cc8d8c5/page-41.png)
![Er chopson dam-badam na`ratortadi, Bular otliq, u piyoda yurtadi, Ne tulpor otlarni, yugruk bedovni, Quva Hasan damga quymay etadi [103,306] Laqablar juda uzoq tarixiy davr mahsuli bulib, ular turli yullar bilan hosil buladi. Jumladan, laqab tildagi mavjud bulgan suzlarga nisbatan berish va ushalar ososida yangidan suz yasash yuli bilan paydo buladi. Buni “Qunduz bilan Yulduz” dostonidagi bosh qahramonlardan biri Avazga berilgan “devona” laqabida kurish mumkin. Shoir Avazning devona laqabini olishini quyidagicha tasvirlaydi: “Ana endi Cho`ntoqni o`lja qilib, o`zi devonaning kiyimini kiyib, devona bachcha bo`lib,G`irko`kni minib, Cho`ntoqni yetaklab shahri Zangar qaydasan deb keta berdi” [102,265]. Laqablar doimo so`zlaydi. So`zlamaydigan laqablar yo`q. Shoir laqablardagi bunday xususiyatdan ham mohirlik bilan foydalangan. Masalan, “Ravshan ” dostonida diqqatni jalb etgan tiplardan biri Aynoq, Jaynoq, Ersak, Tersak nomlari bilan berilgan “kal” laqabli personajlardir. Bular ijoboy tiplar. “Kal” laqabi boshida sochi yo`q, ya`ni fiziologik ko`rinishida kamchiligi bor shaxslarga nisbatan ishlatiladi. Bunday shaxslarni xatto o`z nomi bilan atamay kal deb chaqirar edilar: Keling kallar keching jondin, Umiding bo`lsa maydondan, Siz bir yondan,man biryondan Ot qo`y g`animning ustiga [100,558]. Shoir mehnatkash,ammo ezilgan botirlarini kal obrazi orqali bergan va ularni hokim sinf vakillari obraziga qarama-qarshi qo`ygan. Masalan, “Qunduz bilan Yulduz” dostonida Janjalkal ham shunday. Janjalkalning hatto bir shaharda mushtdek kesagi ham yo`q, umrida pulni ko`rmagan, o`g`rilik, hiyonatni bilmagan, birovning haqidan qurqadigan bir qashshoq bulsa, Aynoq, Jaynoq,Ersak, Tersak bir 42](/data/documents/0dd53328-3443-4fff-b495-a48b4cc8d8c5/page-42.png)
![feodal qulida xizmat qilgan, feodal ulgandan keyin undan qutilgan kishilardir. Dostonda kal laqabli bu shaxslar botir, qurqmas kishilar sifatida tilga olinadi. Urushda ular dushmanga Hasandan kura ortiq zarba beradilar. Qoraxonning askarlari Hasanga: Kaling qursin kup yomon, Bormanglar kallar tomon, Qulingni tort Hasanjon, Vallomat omon-omon! [100,573]. deb Aynoq va Jaynoqlardan qurqqanlariga iqror buladilar, ularning botirligiga tan beradilar. Ba`zi urinda “kal” laqabli shaxslar shum, hajvchi sifatida talqin etiladi. Komik qahramon “kal” obrazi zolim va bosqinchi shoh, ayyor, mug`obir qozi, boy, mulla va boshqalarga qarshi quyiladi. Chunki sinfiy jamiyatda “kal” laqabi ikki xil mazmunni bildirgan. Birinchidan, ekspluatator sinf vakillari tomonidan aytilgan “kal” suzi egasiga nisbatan kamsitish, tahqirlash ma`nosida aytilgan bulsa, mehnatkash sinf vakillari tomonidan aytilgan “kal” suzi shu laqab egasining har qanday kurashda g`olib, g`alabaga erishishini istab aytilgandir: Donishmand kal shirin jonin sotadi, Ha deydi, yullarda safar tortadi, Kup qushinga boshchi bulib Donishmand, Lashkari sig`ishmay chulni tutadi (102,257) Aynoqkal shunday edi: ot,tuya, arava kutara olmas edi. Doim bir yoqqa kuchirmoqchi bulsa, piyoda ketar edi. Lekin ukalari ham durust kallar edi. Ularning otlarini Jaynoqkal, Tersakkal, Ersakkal der edi. Jaynoq juda masxaraboz edi, har tusli bula olar edi. Agar birovni aldamoqchi bulsa, har tusli bulganda uzining juralari ham tanimas edi. Ersakkal shunday kal edi: oqshomlari kamonni quliga olsa, qushni kuzidan urar edi. Juda mergan edi, qushlarning, ohularning dodini berar edi (100, 542). 43](/data/documents/0dd53328-3443-4fff-b495-a48b4cc8d8c5/page-43.png)
![To`qli – urg`ochi qo`zi bo`lib, onasiga ergashib yuradigan qo`zilarga nisbatan aytiladi. Bu ismga qo`shilib kеladigan “boy” elеmеnti kishi ismining tarkibiy qismi ekanligini ko`rsatadi. “To`qli+boy” shaklida yasalgan qo`shma ismdir: Qubodshohga shu To`qliboy haq bеrdi, Nasiya emas, shu kuni naq(d) bеrdi. Boqib yotib kamar toshning ostidan, Nishonaga ildira sop o`q bеrdi [100,185]. 4 -§. Antropoindikatorlarning semantik-uslubiy xususiyatlari Indikator (lot. ko`rsatgich) lar antroponimlarni til lug`at boyligi tizimida o`ziga xos alohida bir tizimga birlashtiruvchi vositalardir. Jumladan, antropoindikatorlar antroponimlarni alohida bir tizmga ajratib oladi. Chunonchi: G.Nematova [6], [5] o`quvchilarga quyidagi testlarni bergan edi: Qaysi qatordagi qo`shimchalar Lola atoqli otiga qo`shiladi? A –cha, -zor, -xon; B –xon, -jon, -oy; C –li, siz, -jon; D–hoq, -ser, -niso; Tesda to`g`ri javob “B” bo`lib, faqat -xon, -jon, -oy affiksoidalari antroponimlar bilan oladi. Bundan ko`rinib turibdiki, 6-sinf o`quvchilari indikator orqali antroponimlarni appelyativ leksikadan farqlay olish qobiliyatiga ega. 48](/data/documents/0dd53328-3443-4fff-b495-a48b4cc8d8c5/page-48.png)
![O`zbek tilshunosligida toponimlik indikatorlar haqida [ 31; 71] alohida maqola e`lon qilinganyu Ammo antroponimik indikator haqida biror fikr uchratmadik. Antropoindikator atamasi (termini) biroz munozarali bulishi mumkin. Ammo kishi ismlar tarkibi kelib, uni biror jihatdan xarakterlab, konnotativ ma`no ifodalaydigan (112) ayrim suz yoki affiksoidlarni shunday atama bilan atash maqsadga muvofiq deb uylaymiz. Antropoindikatorlar ko`pincha atoqli otga qushilib kelishi, atash xususiyatiga ega bulmasligi va boshqa bir xil xususiyatlari bilan laqablardan farq qiladi. Xar bir indikatorni qabul qilgan antroponim shu indikator uchun mikrotekst vazifasini bajaradi. Antroponimik indikatorlar mohiyatan ikki xildir: a) ichki indikatorlar; b) tashqi indikatorlar. Ichki indikatorlar deganda, antroponim uzining antroponim ekanligini uz- uzidan kursatib turishi nazarda tutiladi. Chunonchi, yozuvda antroponimlarning bosh harf bilan yozilishi, antroponimlarning ma`lum bir qurshovlarda uchrashi (Temur keldi), nutqiy qurshovlarda uzining ma`nosiga kura antroponimlarning qanday ichki guruhlarga xos ekanligini kursatib turishi (Guzal, Ra`no – ayollar ismi) va h.k. Tashqi indikatorlar turli xil qushimcha affiksoid va ma`no umumlashgan suzlar bulib, ular kupincha antroponimlar bilan birika oladi. Antropoindikatorlar antroponimlarni ichki tarkibiy qismlarini, ichki tizimchalarini ajratishda va belgilashda eng muhim omildir. Chunki antropoindikatorlarning uzi bir necha guruhlarga ajraladi: Ayol ismiga xos antropoindikator. Erkaklar ismiga xos antropoindikator. Ayol va erkak ismiga qushilishiga kura betaraf bulgan antropoindikator. Ayollar ismiga qushilib ishlatiladigan antropoindikator. Yuqorida ta`kidlaganimizdek, indikatorlarning deyarli barchasi ingerent konnativ ma`noga ega. Bunday ma`no ayrim suz va affiksoidlarning mag`ziga joylashgan bulib, uzi birikib kelayotgan ismga turli xil qushimcha ma`nolarni kiritishga xizmat qiladi. 49](/data/documents/0dd53328-3443-4fff-b495-a48b4cc8d8c5/page-49.png)
