Bosh sahifa
Diplom ishlar
Tilshunoslik
Sоddа gаp qоlipi vа uning turlаri” mоdulini o`qitishdа grаfik оrgаnаyzerlаrdаn fоydаlаnish
Sоddа gаp qоlipi vа uning turlаri” mоdulini o`qitishdа grаfik оrgаnаyzerlаrdаn fоydаlаnish
Yuklangan vaqt:
30.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
505.384765625 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
O`zbek tilida antroponimlar
Fe`lning o`zgalovchi kategoriyasi
O‘zbek tilida fitonimlar
O’zbek va ingliz ertaklaridagi yetakchi obrazlarning qiyosiv o’rganilishi
O‘zbek va rus tillarida qarg‘ish nutqiy janrining qiyosiy tadqiqi
![I BOB. “Sоddа gаp qоlipi vа uning turlаri” mоdulining nаzаriy mаsаlаlаri 1.1. “ Sоddа gаp qоlipi vа uning turlаri” mоdulining o`rgаnilishi Ma’lumki, mustaqillik yillarida millatimiz ma’naviy qadriyatlari va axloqiy ustunlarimizning tiklanishi hamda kamol topishiga poydevor yaratildi. Ona tilimiz mavqeyining tiklanlanganligi, uning davlat tili maqomiga ega bo`lganligi shular jumlasidan. Shuning uchun Birinchi Prezidentimiz – Islom Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch ” asarida [3] ona tili va milliy ruh, milliy ma’naviyat, davlat tili madaniyati tushunchasiga e’tibor konseptual xarakterga ega. Boshqa fanlar qatorida tilshunosligimizning dolzarb muammolariga yana bir karra e’tiborni jalb qiladi. Demak, bugungi kunda ona tili, o`zga tillarga hurmat muammosi bilan birga davlat tili madaniyatini yuksaltirish asosiy vazifalardan biri bo`lsa, iste’molga kirayotgan davlat tili madaniyati tushunchasi esa axloqiy, ma’naviy kategoriyadan biri sifatida namoyon bo`lmoqda. Bu esa tilning milliy tabiati yaqqol aks etadigan grammatik qonuniyatlarni ana shu metodologik asoslarga tayangan holda chuqur tahlil qilish, muammoga til va tafakkur, til va ma’naviyat, til va madaniyat mushtarakligidan kelib chiqqan holda munosabatda bo`lishni taqozo qiladi. Har qanday millatning o`zligi uning tilida yaqqol namoyon bo`ladi va uning ontologik belgisi sifatida amal qiladi. Ayniqsa, bu tilning grammatik qurilishida yorqin ifodasini topadi. So`zlararo bog`lanish usullari, bog`lovchi omillarning xususiyatlari va tarkibi, gap qurilishining milliy tafakkur tarziga mos bo`lishi, gap qurilishi qoliplarining milliy o`ziga xos xususiyatlari bu hodisalarning har birini milliy ruhiyat va ong, tafakkur tarzi tushunchasidan kelib chiqqan holda va u bilan dialektik aloqadorlikda o`rganishni talab etadi. Ishimizda sodda gaplarning lisoniy- sintaktik qurilishini o`rganish maqsad qilib qo`yilgan ekan, o`zbek tili grammatikasining milliylikni aks ettiruvchi bu jihatlarini tahlil qilishda substansial tadqiq usullaridan foydalanish samarali deb bilamiz. O`zbek tilshunosligida tilimizning mohiyati, uning xilma-xil muammolarini yoritishga bag`ishlangan ko`plab tadqiqotlar yaratilgan va yaratilmoqda. Bugun o`zbek tilshunosligi turkiy tilshuunosliklar orasida peshqadamlardan ekanligi ham 7](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-7.png)
![mubolag`a emas[6,9]. Chindan ham, tilimiz jonkuyari Nizomiddin Mahmudov ta’kidlaganidek, “o`zbek tilining mustaqillik sharoitida rivoji bilan bog`liq jarayonlarni xolis ilmiy-nazariy asoslarda tadqiq etishni yanada muntazamlashtirish maqsadga muvofiqdir” [7]. Bunda til, shaxs, jamiyat uchligi va bu uchlik a’zolari orasidagi munosabatlar hamda ular bilan bog`liq qonuniyatlarni ochishga qaratilgan sa’y-harakatlar yetakchilik qilmog`i lozim. Tabiiyki til, shaxs, jamiyat uchligi va uning tarkibidagi a’zolar orasidagi munosabatlar tadqiqi fanimizning keyingi taraqqiyotini belgilovchi ilmiy izlanishlarni talab etadi. O`zbek tilshunosligida XIX asrning ikkinchi yarmi XX asrning boshlarida formal yo`nalish ommaviy savodxonlikni ta’minlash, zamonaviy til me’yorlarini ommalashtirish kabi o`z davri uchun o`ta zarur masalalar yechimini maqsad qilib qo`ygan edi[19]. Ma’lumki, o`zbek tilshunosligida formal tahlil tamoyillarining keng va izchil ommalashishida ustoz Ayub G`ulomovning xizmatlari beqiyosdir. Zero, ustoz o`zbek tilshunosligining jadal rivojlanishiga formal tahlil o`z oldiga qo`ygan davr talablariga mos va muhim madaniy-ma’rifiy muammolarni yechishda ulkan hissa qo`shgan. Ayni paytda, fidoyi olimning ulkan ilmiy merosi va cheksiz xizmatlari natijasi o`laroq, o`zbek tilshunosligining yutuqlari hozirgi kunda va kelajakda tilni tadqiq etishning lingvistik asosini tashkil etadi. Tilni tizim sifatida tadqiq etish asosida shakllangan struktural, semantik hamda substansial tahlil yo`nalishlari, o`z navbatida, o`zbek formal tilshunosligi yaratgan mustahkam lingvistik asoslar poydevoriga tayanadi. XX asrning 90-yillarida o`zbek tilshunosligi fanida o`ziga xos formal- funksional yo`nalish shakllandi va bu haqdagi qat`iy xulosalar tilshunos M. Qurbonovaning "O`zbek tilshunosligida formal-funksional yo`nalish va sodda gap qurilishining talqini" nomli tadqiqotida bayon etilgan [33]. Diqqatga sazovor tomoni shundaki, o`zbek substansial tilshunosligi o`z davrining ilg`or lingvistik maktabi hisoblangan Praga strukturalizmidan lison-nutqni farqlash, lisoniy va nutqiy birliklarning tabiati haqidagi ilmiy qarashlarni qabul qildi, shuningdek, bu qarashlarni dialektik falsafaning substansiallik omili hamda umumiylik, mohiyat, 8](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-8.png)
![imkoniyat, sabab (qisqacha – UMIS) va yakkalik, hodisa, voqelik, oqibat (qisqacha–YHVO) kategoriyalari mazmuni bilan boyitdi. Natijada, lison va lisoniy birliklar UMIS sifatida, nutq va nutqiy birliklar esa YHVO mavqeyida talqin etildi. Boshqacha ifodalaganda, asosiy lingvistik tushunchalar dialektik mazmun bilan to`ldirildi hamda dialektik kategoriyalarga mos ravishda tahlil qilindi. O`zbek funksional tilshunosligi Praga strukturalizmidan bir pog`ona yuqoriga ko`tarildi va jahon tilshunosligi rivojiga samarali hissasini qo`shmoqda. Til tizimida lisoniy birlikni muayyan vazifani bajarishga xoslangan shakl sifatida talqin etuvchi yo`nalish va uning tadqiq usullari o`zbek tilshunosligida Yevropa struktu r alizmi, rus sistem tilshunosligi hamda turkiyshunos olim S.N.Ivanov boshlab bergan tadqiqotlar ta’sirida yuzaga kelgan substansial yondashuvda lisoniy birlik nutqda voqelanuvchi barcha ma’no va vazifalarni o`zida mujassamlashtirgan umumiylik sifatida talqin etiladi [ 12;13;27;29;30;32;33 ]. O`tgan asrning 20-yillarida o`zbek tili grammatikasiga ilmiy tamal toshlari qo`yila boshlandi. Gap haqida Abdurauf Fitratning “Sintaksis”(“Nahv”) kitobida (1924-yilda chop etilgan) bir qancha ma’lumotlar berildi va bu darslik 1925-1930- yillarda uch marta nashr etildi. Bu kitobda gapga quyidagicha ta’rif berilgan: ”Bir fikr, bir o`y anglatuvchi so`z qo`shumi gapdir”. Shu davr talablariga mos ravishda vujudga kelgan Fitratning “Sintaksis” asari bilan bir qatorda N.Said, A.Yo`ldoshevlarning ”Grammatika ” , H.G`oziyevning ”O`zbek tili grammatikasi ” kitoblarini tilga olish o`rinlidir. Ushbu darsliklarda sodda gap va qo`shma gaplarni farqlashda ko`proq egaga tayanilgan. O`z navbatida, bu ega va kesimni subyekt va predikat bilan qorishtirib, tahlil qilishga olib keldi. Ahamiyatli tomoni shundaki, o`sha davr sintaksisi uchun muhim bo`lgan gap, sodda gap, gap bo`laklari, ega, kesim, ikkinchi darajali bo`laklar kabi tushunchalar Yevropa tilshunosligidan kirib keldi. 1940-yilda esa A.G`ulomovning ” O`zbek tili grаmmаtikаsi ” nomli kitobi nashrdan chiqdi. Bu kitob pedagogika bilim yurti o`quvchilari uchun sintaksisdan darslik bo`lib, unda sodda gap boshqa darsliklardagiga qaraganda kengroq yoritilgan edi. Darslikning ahamiyatli tomoni– unda sintaksisning nazariy tahlil 9](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-9.png)
![usullari mukammal shakllanganligidadir. Quyidagi dalillar mazkur tahlil usullari haqida tasavvurni aniqlashtiradi: 1.Sodda gap ikki bosh bo`lakdan –ega va kesimning birikishidan iboat. 2.Kesim ega haqidagi biror xabarni tasdiq yoki inkor formada ifodalashga xizmat qiladi. Bosh bo`laklar ichida egaga mavqe beriladi. Kesim ega bilan shaxs- sonda moslashadi. 3.Sodda va qo`shma gaplarni aniqlashda egaga tayaniladi. An’anaviy o`zbek tilshunosligi Moskva formal tilshunosligi tamoyillariga tayangan holda o`zbek tili gap qurilishi talqinida rus tili ichki qurilishiga xos qonuniyatlarga ustuvorlik berib, tobelikning turkiy tillarga xos “o`ngdan chapga” ko`rinishini e’tibordan chetda qoldirdi. Oqibatda, boshqa gap bo`laklari (“chapdan o`ngga”) kesimga va faqat kesim egaga (“o`ngdan chapga”) tobelanishi haqidagi mantiqiy-grammatik qonuniyat “hukmronligi” vujudga keldi. Bu esa gapni baholash markazida ega turishi haqidagi nazariyaga tayanishlarida ko`zga tashlanadi. O`zbek substansial tilshunosligining vakillari bo`lgan H.Ne’matov, N.Mahmudov, A.Nurmonov, R.Sayfullayeva, B.Mengliyev, M.Qurbonova, M.Abuzalova, S.Nazarovalar o`z tadqiqotlarida o`zbek tili sintaktik hodisalarida ham substansial va aksidensial jihatlarni farqladilar, gap va so`z birikmalarining lison-nutq farqlanishi nuqtayi nazaridan izchil tavsifini berdilar hamda o`z tadqiqotlarida so`z birikmasi, sodda gap, qo`shma gap, so`z-gaplarning substansial mohiyati, lisoniy-sintaktik qoliplarini ishlab chiqishdi [11;12;15;16;18;20;21;22;23]. Nomlari sanab o`tilgan tilshunoslar gapning eng kichik qurilish qolipini lisoniy birlik sifatida qabul qilishdi. O`zbek tilshunosligi rus tilshunosligi zamirida rivojlanganligi, shuningdek, logik oqimning ta’siri tufayli sodda gaplar [S–P] qolipida tasvirlandi va talqin etildi. Gap haqida zamonaviy ta’limot yaratgan zabardast olim A.G`ulomov va uning izdoshlari o`zbek tilida gap qurilishiga rus tilining grammatik qurilishiga xos me’yor va qoidalar asosida yondashdilar. 10](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-10.png)
![A.G`ulomovning mazkur qarashi o`zbek tilining substansial tabiatiga mos kelmas edi.Chunki “gapning asosi va yadrosi ega va kesim” degan fikrlariga zid o`laroq, “gap tushunchasi kesim bilan zich bog`langandir” degan qarash ham mavjud. Jahon tilshunosligidagi sistemaviy oqim zaminida o`zbek tilshunosligi ham shakllandi va taraqqiy etdi. O`zbek tilshunosligida tilga sustema sifatida yondashilib, lison va nutq hodisalari farqlandi hamda gapning til sathidagi eng kichik qolipi ishlab chiqildi. Tilshunos M.Qurbonova yozganidek, “Nutqimizda berilgan va an’anaviy sintaksisimizda atroflicha tahlil etilgan gap uning shakl va vazifa turlari til sathida ongimizda mavjud bo`lgan umumiylikning, gap eng kichik qolipining turli lug`aviy qurshov va nutq sharoitlarida minglab muayyan shakllarda yuzaga chiqishida namoyon bo`lishi aniqlandi” [18,67]. Tilshunoslar sodda gapning til sathidagi mohiyatini belgilashda gap haqidagi sintaktik nazariyaning quyidagi talqiniga asoslanishdi: 1.Gapning eng kichik qurilish qolipi lisoniy birlik sifatida ongimizda mavjud umumiy birlik bo`lib, u nutqimizda fikrni lisoniy qonunlarga muvofiq tarzda shakllantiruvchi va voqelantiruvchi imkoniyatdir. 2.Gapning eng kichik qurilish qolipini belgilashda uning tashqi qurilishi, ichki qurilishi va mohiyati ajratildi. 3.Gapning eng kichik qurilish qolipidan o`rin oladigan tarkibiy qismlarning mohiyatini belgilashda birikuvchanlik (valentlik), ya`ni lug`aviy birliklarga xos ma’noviy (semantik) va sintaktik, shuningdek, kesimlik shakllariga xos morfologik birikuvchanliklarga asoslanildi. 4.O`zbek tilida gapning eng kichik qurilish qolipini belgilashda Hind-Yevropa tillari bilan turkiy tillar orasida gap qurilishidagi asosiy tafovut diqqat markazida turdi. Bu farq esa quyidagicha: Hind-Yevropa tillariga bir tarkibli gaplar umuman xos emas va gap qech qachon egasiz bo`la olmaydi. Turkiy tillar, xususan, o`zbek tilida "Men xatni yozaman, sen xatni olib kelasan"gapi bilan "Xatni yozaman, olib kelasan" gapi orasida keskin farq yo`q, ya`ni o`zbek tilida kesim shaxs-son jihatdan mukammal shakllangandir [18,45]. 11](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-11.png)
![Yuqorida keltirilgan to`rt asos inobatga olinib, sodda gapning eng kichik qurilish qolipi [WPm] sifatida belgilangan va maxsus tadqiqot manbayi bo`ldi. Mazkur ishda o`zbek tilida gapning lisoniy bosqichdagi eng kichik qurilish qolipi – [WPm] – (atov birligi – [W] + kesimlik ko`rsatgichlari – [Pm]) ko`rinishiga ega ekanligi isbotlangan. Shu asosga tayangan holda sodda gapning nutqiy va lisoniy qurilishi orasidagi asosiy tafovut ochib berilgan edi [27, 5]. Bunda [W] – kesimning, gap kesimining atash, lug`aviy ma’no bildirishga xizmat qiladigan qismi bo`lib, mustaqil so`z turkumiga oid bo`lgan, ya`ni kesim vazifasida kela oladigan so`zga, so`z birikmasiga, kengaytirilgan birikmalar (sifatdosh, ravishdosh, harakat nomlari oborotlari)ga teng kelishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, [W] lisoniy qolipdagi imkoniyat bo`lib, nutqda atov birligi vazifasini o`tay oladigan va shu nutqning istagan bir birligi (so`z, so`z birikmasi va hatto gap) shaklida voqelanishi mumkin. [Pm] esa atov birligi [W]ni gap qolipi shakliga keltiruvchi vositalar majmuasining ramzi bo`lib, u nutqda kesimlik kategoriyasi ko`rsatgichlari shaklida reallashadi. Hind-Yevropa tillaridan farqli o`laroq, turkiy, xususan, o`zbek tilida kesim grammatik eganing shaxs va sonini doimo aniq ko`rsatib keladi. Chunonchi: keldim, keldi, keldik... Ko`rinib turibdiki, o`zbek tilida kesim o`z shakli bilan harakat(belgi)ning qaysi shaxs ba songa mansubligini ifodalab turibdi. Bu esa o`z navbatida ega mavqeyining gap tarkibida pasayishiga, ko`p hollarda yo`qolishiga olib keladi. Negaki, kesimning morfologik tarkibi ega haqida to`liq ma’lumot beradi. Shuning uchun gapning lisoniy bosqich, ya’ni zaruriyat, majburiyat, imkoniyat va umumiylik bosqichidagi qolipi tarkibida ega o`rin ololmaydi. Ammo eganing gapdagi mavqeyini aniqlovchi, to`ldiruvchi, hol bilan tenglashtirib bo`lmaydi. Kesim markaziy bo`lak bo`lsa, ega birinchi darajali bo`lakdir”. Zero, [WPm]=SG qolipining [Pm] qismida tasdiq-inkor, mayl, zamon va shular bilan birga, shaxs- son ma’nosi borki, gapning egasi keyingi grammatik ma’noni aniqlab, ochib keladi. Aynan shu ma’nosi asosida gaplarda ega tiklanishi yoxud tiklanmasligi 12](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-12.png)
![mumkin. Bunday substansial yondashuv o`zbek tili grammatik qurilishi talqinini tubdan yangilashga olib keldi. [WPm]=SG h ar qanday ong birligi kabi bevosita kuzatishda berilmagan. Aniqrog`i, biz [WPm]=SGning rang-barangligini, xilma-xilligini va turli- tumanligini to`laligicha hech qachon ko`ra olmaymiz, eshitа olmaymiz, yoza olmaymiz. Faqat bizning ongimizgina uni butun murakkabligida qamrab oladi. Chunki ongimiz [WPm]=SGni gapning umumiyligi va imkoniyati sifatida umumlashtirar ekan, [WPm]=SGning tarkibiy qismlari bo`lgan [W]ning ham, [Pm]ning ham yuz minglab juz’iy xususiyatlaridan ko`z yumadi. Chunonchi, [W] vazifasida minglab o`zbekcha so`zlardan istalgan biri kela oladi va har biri alohida xususiylik bo`lib, qator o`ziga xosliklarga egadir. Xuddi shunday fikrni [WPm]=SGning [Pm] qismiga nisbatan ham aytish mumkin. O`zbek tilida [Pm]ning yuzdan ortiq yuzaga chiqish shakllari mavjud. Har bir so`z shaklining juz’iy xususiyatlari e’tiborga olinmay, barcha shakllar uchun umumiy bo`lgan tasdiq/inkor, mayl/zamon, shaxs/son ma’nolarining birgalikda ifodalanishiga asoslanib, [Pm] bir butunlik sifatida olingan. [W] ham, [Pm] ham nutqda cheksiz miqdorda va xilma-xil turda voqelanadi. Biz bularning barchasini hech qachon sanay olmaymiz. Zeroki, o`zbek nutqida qo`llanilgan, qo`llanilayotgan va kelgusida (o`zbek tilida gapning yangicha qurilish qolipi rivojlanmaguncha) qo`llaniladigan barcha gaplarda [WPm]=SG u yoki bu shaklda voqelanadi. [WPm]=SG – gapning eng kichik qolipi til birligi sifatida nutqdagi yozma va og`zaki, imo-ishora va boshqa shakldagi gaplar sifatida voqelanadi. Yuqorida aytib o`tganimizdek, ega gap qurilishida aniqlovchi, to`ldiruvchi, hollardan ko`ra boshqacharoq mavqega ega. An’anaviy tilshunosligimizda ikkinchi darajali bo`laklar deb ataladigan bu bo`laklarning in’ikosi (aksi, simvoli, qandaydir ishorasi) [WPm] tarkibida yo`qdir. Lekin egaga ishora [Pm] tarkibida mavjud. Sodda gaplarda eganing bosh bo`lakka ishora orqali tiklash mumkin yoki mumkin emasligiga ko`ra sodda gaplar ikki turli bo`ladi (ot markazli gaplar ham, fe`l markazli gaplar ham): a) ikki tarkibli gaplar; 13](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-13.png)
![b) bir tarkibli gaplar. Ikki tarkibli sodda gaplarda kesim tarkibidagi shaxs/son ko`rsatgichlari asosida gapning egasi tiklanishi mumkin : Yozdim → Men yozdim . Yuvdi → U yuvdi . Bir tarkibli sodda gaplarda kesim tarkibida III shaxs birlik son ma’nosiga ishora bo`lsa ham, gapning egasini tiklash mumkin emas. Chunonchi, "Yuvildi", "O`qisa bo`ladi", "Aytish mumkin", "Bahor edi" va h. Eganing gapda ifodalangan va ifodalanmaganligiga ko`ra ikki tarkibli sodda gaplarning o`zi yana ikki turli bo`ladi: a) ikki tarkibli egali sodda gaplar; b) ikki tarkibli egasiz sodda gaplar . Egаsi ifоdаlаngаn gаp. Bundаy gаplаr egаdаn tаshqаri, ikkinchi dаrаjаli bo`lаklаr bilаn hаm kengаyishi mumkin. Shu jihаtdаn ulаr ikki turgа bo`linаdi: 1.Egаli yig`iq sоddа gаplаr: Аybi kаttа. Uni shundаy qоldirib bo`lmаydi. 2.Egаli yoyiq sоddа gаplаr: Uning аybi kаttа. Gаpdа egаning o`rni, хususiyati, ifоdаlаnishi vа bоshqа tоmоnlаri G`.Аbdurаhmоnоv, M.Аsqаrоvа, А.Sаfоyev, M.Shоаzizоv, А.G`ulоmоv vа boshqa tilshunоs оlimlаr tоmоnidаn chuqur vа аtrоflichа o`rgаnilgаnligi tufаyli biz bu bоrаdi to`хtаlib o`tirmаdik. Egаsi ifоdаlаnmаgаn gаp. O`zbek tilshunоsligidа gаpning bu turlаri “shахsi аniq”, “shахsi nоаniq”, “shахsi umumlаshgаn” bir tаrkibli gаplаr аtаmаsi оstidа аnchаginа mufаssаl o`rgаnilgаn vа bu bizning ishimizni аnchа yengillаshtirаdi. Chunki bu turdаgi gаplаr tаvsifi mаktаb dаrsligidаn bоshlаb, аkаdemik grаmmаtikа-yu А.Muхtоrоv, I.Rаsulоv, А.Sаfоyev, А.Sulаymоnоv, B.O`rinbоyev, А.Hаzrаtqulоvlаrning mоnоgrаfiyalаri vа o`nlаb mаqоlаlаridа muhоkаmа mаvzui bo`lgаn. 1.–Qisqаsi, bахtiyorsizlаr. 2. Sаidа sаmаnni dаrrоv mindi. Jo`nаshdi. Demаk, аytish mumkinki, o`zbek tilidаgi gаplаrning lisоniy sаthdаgi eng kichik qurilish qоlipi аsоsаn [WPm] shаklidа bo`lsа, Hind-Yevrоpа tillаridа 14](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-14.png)
![gаpning minimаl qоlipi аsоsаn [E-WP] ko`rinishidа. Bu esа bu tillаr оrаsidаgi аsоsiy tipоlоgik vа milliy fаrq lаrdаn hisоblаnаdi. O`zbek tilidа sоddа yig`iq gаp uch хil ko`rinishdа nаmоyon bo`lаdi: 1) egаsi ifоdаlаnmаgаn sоddа yig`iq gаp. Bu gаpning qоlipi [WP m ] ko`rinishidа berildi: O`qituvchimаn. 2) egаsi ifоdаlаnishi lоzim bo`lgаn sоddа yig`iq gаp. Bu gаp [E-WP] qоlipi hоsilаsi: Men - shоir. Ukаm - tаlаbа. 3) So`z-gаpdаn ibоrаt yig`iq gаp ([WP]): Хo`p. Rаhmаt. Bаlli kаbi. Аytilgаnlаr аsоsidа biz quyidаgi хulоsаlаrgа kelа оlаmiz: 1.Nutqimizdаgi grаmmаtik shаkllаngаn sоddа gаplаrning rаng-bаrаng nutqiy ko`rinishlаri umumiy [WP m ] qоlipining leksik-grаmmаtik-fоnetik to`ldirilgаn hоldа vоqelаnishidir. 2.Nutqdаn lisоngа ko`tаrilgаndа nutqiy hоdisаlаrdа nоsintаktik hоlаtlаrning tаjаllilаrini, in’ikоslаrini chetlаshtirish, ulаrning hаr birini o`zlаri mаnsub kаtegоriyalаrgа nisbаt berib, gаpning lisоniy qurilish mоhiyatini sоddаlаshtirish аsоsidа o`tа iхchаm, sоddа vа serimkоniyat [WP m ] qоlipigа ko`tаrilish mumkin. 3.Nutqiy vоqelаnishdа bu sоddа, iхchаm qоlip gаpning nutqdа yashаshi uchun zаruriy bo`lgаn, lekin mоhiyatаn nоsintаktik bo`lgаn kаtegоriyalаrning zаrrаlаri bilаn bоsqichmа-bоsqich bоyitilib, nutqimizdа o`nlаb sintаktik, mоrfоlоgik, leksik, stilistik, fоnetik kаtegоriyalаrning birliklаri, zаrrаlаri bilаn murаkkаblаshtirilgаn, bezаtilgаn shаkldа yuzаgа chiqаdi. Yuqоridа bаyon qilingаn fikrlаrdаn shundаy umumiy хulоsаgа kelish mumkinki, bugungi zаmоnаviy tilshunоslikdа lingvistik hоdisаlаr tаdqiq etilаr ekаn, bundа shubhаsiz til vа nutq fаrqlаnishi (diхоtоmiyasi)gа аsоslаnilgаn. Fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro`yхаti: I.Ijtimоiy-metоdоlоgik аdаbiyotlаr: 1.Каримов Ислом. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. –Т.: Ўзбекистон, 1999.-48 б. 2.Каримов Ислом. Баркамол авлод орзуси. –Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2000. 15](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-15.png)
![ “T – chizmа” metоdi birоr tushunchа, yoki mаvzu bo`yichа o`rgаnilgаn ахbоrоtlаr tizimini qiyosiy tаhlil etish, sоlishtirish, mustаqil munоsаbаtni shаkllаntirishgа imkоniyat yarаtish mаqsаdidа qo`llаnilаdi. Bunda ishtirоkchilаr teng guruhlаrgа аjrаtilаdi; bаjаrilishi zаrur bo`lgаn tоpshiriq shаrtlаri bilаn tаnishtirilаdi; tаklif etilgаn chizmа аsоsidа qаtnаshchilаr tushunchаgа yoki muаmmоgа nisbаtаn mustаqil fikrlarini bildirishаdi; tаrqаtmаlаr (ilоvаdаgi) ishtirоkchilаr guruhigа berilаdi vа bildirilgаn fikrlаrdаn аsоsiy fаrqlаri аjrаtilib, kerаkli ustunchаlаrgа yozilаdi;bаrchа guruhlаrning yakuniy хulоsаlаri o`qib eshittirilgаnidаn so`ng, trener-o`qituvchi guruhlаr ishini bаhоlаydi vа qo`shimchа to`ldirishlаrni kiritаdi. Ilova/Topshiriq.Nutqiy va lisoniy gapga mansub xususiyatlarni aniqlang. 1.N utq hоsilаlаrigа qаrаb tuzilаdigаn gаplаrning ko`rinishlаri - [E оb -T оo` - K f.m. K q .] Хаt kоmpyuterdа yozildi. 2. N utqiy hоsilаlаr bo`lgаn sоn-sаnоqsiz gаplаrning tildаgi, til birligi sifаtidаgi umumiy mоdeli) - [WPm=SGLSQ] 20](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-20.png)
![3. Nutqning shu tilning grаmmаtik qоnun-qоidаlаrigа mоs rаvishdа to`lа shаkllаntirilgаn birligi gаpdir. 4. Gаp lisоniy sintаktik qоlipining shаkliy tоmоni [WRm]dir. 5. Аtоv birliklаrining kesimlik kаtegоriyasi ko`rsаtkichlаri bilаn shаkllаngаn ko`rinishi gаp deyilаdi. 6. Kesimlik kategoriyasi bilan shakllangan atov birliginihg bo`lishi. 7. 1. Murakkablashtiruvchi vositalar bo`lishi . 2.Kesimning fe`l bilan ifodalanishi. 8. Gap bo‘laklari ifodalanish xususiyatlarining turlicha ekanligi. 21](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-21.png)
![axborot qabul qilish vositasi sanaladi.Kishi ongida fikr tushunchalar asosida tiklanadi. Bu fikr nutqda gap sifatida yuzaga chiqadi. Fikr tushunchalardan tashkil topganligi kabi gap ham tushunchalarning formasi sanalgan so`z va so`z birikmalardan tuziladi. Gapning tashkil etuvchilari so`z birikmalaridir. Gapning ifoda maqsadini o`zgartuvchi vositalar gap tarkibiga kiritilsa ham, sintaktik qurilishiga putur yetkazmaydi (masalan, so`roq olmoshlari, yuklamalar). Egаsiz gаplаr[WP m ] gаplаrdа kesim tаrkibidаgi (Pm)ning shахs-sоn mа’nоsi o`tа kuchsizlаnib, gаp tаrkibidаgi egаning mutlаqо bo`lmаsligini keltirib chiqаrаdi. Semаntik-funksiоnаl shаkllаngаn gаp([WP]) hаm egаsiz gаpning аlоhidа ko`rinishi: 1. - Bugun bоrmоqchimisаn? - Hа. 2. - U hаm bоrmоqchimi? -Аlbаttа. 3. - Kitоbni оlаsаnmi? - Bo`lmаsаm-chi! Guruhlarga bo`lingan talabalar hamkorligi ostida quyidagi insert jadvali kataklari to`ldiriladi. “Insert” jadvali № V – + ? (bu men bilgаn mа’lumоtlаrgа mоs ) (bu men bilgаn mа’lumоtlаrgа zid ) ( men uchun bu yangi mа’lumоt ) (men uchun bu fikr tushunаrsiz; mа’lumоtni аniqlаsh, to`ldirish zаrur) Gap – kishilarning bir- biriga fikr, axborot uzatish uchun ishlatadigan asosiy birlik bo`lib, fikr ifodalashning eng oddiy va tipik Gapning ifoda maqsadini o`zgartuvchi vositalar gap tarkibiga kiritilsa ham, sintaktik qurilishiga putur yetkazmaydi (masalan, so`roq olmoshlari, Egаsiz[WP m ] gаplаrdа kesim tаrkibidаgi (Pm)ning shахs- sоn mа’nоsi o`tа kuchsizlаnib, gаp tаrkibidаgi egаning mutlаqо bo`lmаsligini keltirib Semа ntik- funksiоnаl shаkllаngа n gаp([WP]) hаm egаsiz gаpning аlоhidа ko`rinishi: 1. - Bugun 31](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-31.png)
![tushunchaning shakli sanalgan so‘z va so‘z birikmalaridan tuziladi. Gapning tashkil etuvchilari – so‘z (ibora ham), grammatik shakl va so‘z birikmalari. nutqiy gapning asosiy belgilari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: 1) gap nisbiy tugal fikr anglatadi; 2) gap grammatik shakllangan bo‘ladi; 3) tugal fikr va sintaktik shaklga muvofiq tugallangan ohangga ega bo‘ladi; 4) axborot beruvchi eng kichik birlik sanaladi. Nutqda gaplar turli-tuman: 1 Shavkat kitobni o‘qidi. 2 Ortadi sevinchim. 3 Farg‘ona, go‘zalsan. Shuning uchun ularning qoliplari ham turli-tuman bo‘lishi tabiiy. Gаp turlаri kesim vаzifаsidа turgаn bo`lаkning kengаyishi аsоsidа belgilаnаdi. O‘qituvchi muammoning yechimlari asosida mavzu bo‘yicha shakllangan nazariy asoslarni quyidagicha umumlashtiradi: - Kesim har doim mustaqil so‘z va kesimlik shakllaridan iborat bo‘lganligi bois, uni shartli ravishda «atov birligi+kesimlik qo‘shimchasi» yoki [WP m ] (W-inglizcha word , P m esa predikat va marker so‘zlarining bosh harflari) shartli belgisi bilan belgilaymiz. [WP m ] sodda gaplarning eng umumiy belgisi bo‘lib, u aksariyat sodda gapda voqelanadi. Boshqa gap bo‘laklarining birortasi gapda bo‘lmasligi mumkin, lekin kesimning bo‘lmasligi mumkin emas. Lisoniy sathda [WP m ] bir necha oraliq ko‘rinishlarga ham ega bo‘ladi. - Ega gap kesimini shakllantiruvchi ( P m ) – kesimlik kategoriyasida mujassamlashgan shaxs-son (Sh) ma’nosini muayyanlashtiruvchi gap kengaytiruvchisi: Elchibek asta o‘rnidan turdi. - Gаp turlаri gаp lisоniy sintаktik qоlipi [WPm]ning [W] hаmdа [Pm] qismlаrining kengаyishi аsоsidа belgilаnаdi. 4-ilova ( Sodda gap qolipi va uning turlari ni klasterda 34](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-34.png)
![ifodalang(Uyga beriladigan topshiriq) . 1. Bolalarimizni yoshligidan kattani hurmat qilishga o‘rgatishimiz zarur. 2. [WP m ] gap kengaytiruvchilari bilan kengayadi. 3. Uning tarkibi faqat kesimdan iborat bo`ladi. 4. Maqsadim – o ‘ qimoq. 5.Odatda uning kesimi majhul nisbatdagi fe`llar bilan ifodalanadi. 6.Ukam universitetda o`qiydi. 7. Bu turdagi gaplarning kesimidan hamisha egani tiklash mumkin. 8. Bugun stadionga boriladi . 9.So`z kengaytiruvchilariga ega bo`ladi. 10. Bu turdagi gaplarda har ikkala gap kengaytiruvchisi ishtirok etadi. 11.Poyezd Toshkentga yaqinlashdi. 12.Bu turdagi gaplar nutqiy bosqichda ixcham gaplarni yuzaga keltiradi. 3512 2 18 16 20 22 2423 3 9 14 17 15 195 13 3 47 10 113 2 21 11 8 1 6[IWPm]=SG [IIWPm]=SG [E+H+WP m] Hosila Hosila HosilaNutqqa xosTilga xos Sodda gap qolipi va uning turlari](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-35.png)
![13. O‘n minut qadar yo‘l yurildi (Oyb.) 14.Bu sodda gapning maksimal qolipi hisoblanadi. 15. Sherzod yulduzni benarvon uradigan yigit. 16.Bu turdagi gapni olima M.Qurbonova o`rgangan. 17. Jizzaxga borish uchun Samarqanddan o ‘ tiladi . 18. Bu turdagi gaplarda faqat bitta gap kengaytiruvchisi ishtirok etadi. 19.Bahor keldi seni so`roqlab. 20. Institutning o‘ttiz yili davomida ulkan yutuqlarga erishildi . 21. Bu turdagi gaplar nutqiy bosqichda kengaygan gaplarni yuzaga keltiradi. 22. Yigit kishining uyalgani – o ‘ lgani. 23.Bunday gaplarda ega tiklanmaydi. 24. Men bugun erta turib tongni ro`rdim. Jaboblari: [IWPm]=SG : 3,5,23, 12 Hosila: 8,13,17,20 [IIWPm]=SG :21,7, 9,18 Hosila: 1,4,15,22 [E+H+WPm] = SG:2,10,14,16 Hosila:6,11,19,24, 2.2. “Sоddа gаp qоlipi vа uning turlаri” bo`yichа m а’ruzа mаtni Reja: 8. Nut q iy gapning belgilari. 9. Gapning shakllanishida leksik va morfologik omil. 10. Gapni shakllantirishda o h angning ahamiyati. 11. Gap LSQi va uni tiklash. 12. Kesim. Kesimlik kategoriyasi. 13. Grammatik shakllangan gaplar. 14. Semantik-funksional shakllangan gaplar. Tayanch tushunchalar: Kesim, kesimlik kategoriyasi, gap markazi, grammatik shakllangan gaplar, semantik-funksional shakllangan gaplar, gap 36](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-36.png)
![Bu «kichik» gaplar atov birligi ( o`qituvchi, ishla )dan mahrum etilsa, bu o`z holicha hech qanday qiymat kasb etmaydigan morfologik shakl – [ -dim ] qoladi. So`z birikmasida shu hol yuz beradi. Biroq mazkur gaplar morfologik shakldan ajratilsa, tilning boshqa sathi birliklari (so`z, SB)dan farqlanmay qoladi. Demak, kesimlik shakli bamisoli qaratqich va tushum kelishiklari qo`shimchalari kabi gapda asosiy sintaktik vazifa – kesimni shakllantirishga ixtisoslashgan shakldir. Vositasiz to`ldiruvchi vazifasidagina kelish tushum kelishigi shakli uchun qanchalik qat’iy va xususiy bo`lsa, « Kelay », « O`qituvchiman » kabi nutqiy birliklaridagi morfologik shakllar uchun kesimni shakllantirish shunchalik qat’iy va xususiydir. Kesimlik shaklining boshqa morfologik shakllardan farqi uning bir necha ichki kategoriyalarning qorishishidan hosil bo`ladigan murakkab tabiatga egaligidir. Aniqrog`i, kesimlik kategoriyasi kesim vazifasini birgalikda qaror toptiruvchi – shaxs-son, zamon, tasdiq-inkor, mayl kategoriyalari sintezidan iboratdir. O`qidim gapida kesimlik shakli maxsus ko`rsatgichlarga ega bo`lsa, bu yer shahar gapida u nol shakllidir. Zero, bu gapda ham III shaxs, hozirgi zamon, tasdiq, aniqlik mayli ma’nolari anglashilib turibdi. Morfologik shakllardan faqat aloqa-munosabat (sintaktik) shakllarigina gap qurilishiga daxldor bo`lib, ulardan faqat kesimlik kategoriyasi gap mohiyatiga tegishlidir. Chunki kesimlik kategoriyasiz gap shakllanishi mumkin emas. Gap mohiyati «atov birligi+kesimlik qo`shimchalari» tarzidadir. Aloqa-munosabatning boshqa shakllari (kelishik, egalik) esa gap tarkibidagi so`zlarni bog`lash uchungina xizmat qilib, SB mohiyatini tashkil etishda ishtirok etadi. Gapni shakllantirishda ohangning roli. Nutqiy gapning muhim belgilaridan biri uning tugallangan ohangga ega bo`lishidir. Gapning fikriy va sintaktik tugalligi ohang jihatidan ham tugallik va yaxlitlikni taqozo qiladi: tugallangan ohang fikrning va sintaktik qurilishning tugalligini bildirib turadi. Zero, gap va gap bo`lmagan nutqiy hodisa (so`z, SB) larning muhim farqlaridan biri ham tugal bo`lmagan ohangga ega bo`lishidir. Masalan:1. Kelgan o`quvchi . 2. Kelgan – o`quvchi . Bu nutqiy hodisalarning birinchisida ohang ko`tariluvchi, ikkinchisida esa tushuvchidir. Ko`rinadiki, birinchi hosila aniqlovchi-aniqlanmish tipidagi birikma bo`lib, u fikr anglatmaydi va bu uning tugal bo`lmagan ohang bilan aytilishini talab qiladi. Ikkinchi hosila ( Kelgan o`quvchi ) ham tarkibi jihatdan oldingi hosilaga o`xshaydi, lekin tarkibida kesimlik shakli va ma’nosi borligi uchun tugal ohang bilan aytiladi. Shu boisdan birinchi 39](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-39.png)
![qurilma ochiq, yakunlanmagan, ikkinchisi yopiq va tugallangandir. Bir so`zning o`zi ham goh tugal, goh tugallanmagan ohang bilan aytilishi mumkin. Qiyoslang: 1. Qish . 2. Qish ... Demak, so`z yoki birikma fikriy, sintaktik va ohang jihatidan tugallikka ega bo`lib, gap tusiga kiradi. Gap bo`laklari orasidagi munosabatni ko`rsatishda ham ohang muhim rol o`ynaydi: Salim, ukam o`qishga kirdi va Salim ukam o`qishga kirdi gaplarida Salim so`zining (1- gapda) undalma yoki (2-gapda) aniqlovchi ekanligi og`zaki nutqda ohang orqali bilinib turadi. Aytilganlar asosida nutqiy gapning asosiy belgilari sifatida quyidagilarni ko`rsatish mumkin: 1.Gap nisbiy tugal fikr anglatadi. 2.Gap grammatik shakllangan bo`ladi. 3.Tugal fikr va sintaktik shaklga muvofiq tugallangan ohangga ega bo`ladi. 4.Axborot beruvchi eng kichik birlik sanaladi. Gap LSQi va uni tiklash . Lisoniy sathda nutqiy gaplarning eng umumiy va boshqa lisoniy birliklardan farqli jihatlarini o`zida mujassamlashtirgan lisoniy sintaktik qoliplar o`rin oladi. Bu lisoniy sintaktik qolip umumiy zotiy mohiyat hisoblanib, lisoniy UMIS tabiatiga ega bo`ladi va barcha nutqiy gaplarda xususiylashgan holda namoyon bo`ladi. Sistem- struktur yondashuvda muayyan gaplar nutq hodisasi sanalib, ularning umumiyligi LSQdir. LSQlar nutqiy hodisa sifatidagi gaplarning asosiy grammatik va struktur (qurilish) xususiyatlarini o`zida mujassamlashtirgan mavhum qurilma sifatida qancha o`zgarmasin, uning qurilishi o`zgarmasdan qolaveradi: [ega+hol+kesim]. Gapning ifoda maqsadini o`zgartuvchi vositalar gap tarkibiga kiritilsa ham, sintaktik qurilishiga putur yetkazmaydi (masalan, so`roq olmoshlari, yuklamalar). Nutqdagi gaplar turli-tumandir: 1. Sevar kitobni o`qidi . 2. Buxoro, qadim tarix beshigisan . Shuning uchun ularning qoliplari ham turli-tuman bo`lishi tabiiy. Yuqoridagi Sevar kitobni o`qidi tipidagi cheksiz gaplar ( Akam xatni jo`natdi. Nodira o`z she’rini o`qib berdi ) uchun (ega+to`ldiruvchi+kesim), Buxoro, qadim tarix beshigisan tipidagi cheksiz gaplar uchun (undalma, aniqlovchi+qaratuvchi+kesim) qoliplari umumiydir. Aytilganlardan ikkita muhim xulosaga kelish mumkin: 1.Qoliplar cheksiz gaplar uchun umumiydir. 2.Bu qoliplarni ham cheksiz ajratish mumkin. Ikkinchi xulosa lisoniy birliklarning cheklanganligi haqidagi qoidaga ziddir. Demak, yo qoliplar haqidagi xulosa hali izchil va mukammal emas yoxud ajratilgan qoliplarda umumiylik yuqori darajada emas. Zero, boshqa 40](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-40.png)
![lisoniy birliklar kabi qoliplar ham miqdoran chekli va mohiyatan umumiy bo`lishi lozim. Gaplarda keltirilgan qoliplarning cheksizligi sababi gaplarni umumlashtirishning ancha quyi bosqichida ekanligidir. Chunki [undalma, aniqlovchi+qaratuvchi+kesim] va [ega+kesim] qoliplari ham o`zaro farqli va umumiy belgi-xususiyatlarga egadir. Bu qoliplar undalma, aniqlovchi, ega va kesim uzvlari asosida o`zaro farqlanadi, biroq har ikkalasi uchun ham kesim uzvi qanchalik cheksiz ko`rinish kasb etmasin, ular lisonda bitta umumiylikka ega bo`lishi va bu umumiylikning zarrasi gap bo`lib kela oladigan istalgan hosilada mavjud bo`lishi shart va zarur. Xo`sh, o`zbek nutqida qo`llanila oladigan gaplardagi yuqori darajadagi umumiylik nimadan iborat va u qanday tiklanadi? Buni aniqlash uchun bir necha o`nlab gaplar olinib, ulardan nosintaktik, ya’ni almashtirilsa ham, o`zgartirilsa ham, gap mohiyatiga daxl qilmaydigan fonetik (gap ohangi), grammatik (gap bo`laklari uchun asos bo`lgan so`z turkumlari) hodisalar, so`zlovchining kommunikativ niyati (ifoda maqsadi: darak, so`roq, buyruq), emotsional jihatlar (gapdagi his-hayajon), gap bo`laklari tarkibi (yig`ma, yoyiq, analitik bo`laklar), shaxsning tavsifi kabilar gapning zotini qorong`ilashtiruvchi o`zga hodisalar, tajallilar sifatida gap tarkibidan chetlashtiriladi. Shuningdek, tajallilardan xoli qilingan cheksiz qoliplardagi farqlar e’tibordan soqit qilinib, umumiyliklar saqlab qolinaveradi. Demak, gap LSQini tiklash (aniqlash) ikki bosqichda amalga oshiriladi: 1.Nosintaktik hodisalarni chetlashtirish. 2.Farqlarni soqit qilish–aynanliklarni ajratish. Kesimlik kategoriyasi . Gap bo`laklari [Pm] ma’nosi bilan uzviy bog`liqdir. Shu boisdan gap bo`laklarini ko`rib o`tish bevosita gapning «jon»ini, markazini shakllantiruvchi vosita –kesimlik kategoriyasining tarkibi, ma’nolari va ifodalanish usullariga qisqacha sharh berishimiz zarur. Zero, gap kengaytiruvchilari tushunchasi, ularni ajratish shu asosda gapning struktur zaruriy va ixtiyoriy tarkibiy qismlarini ajratish gapning «yuragi», gapning gap ekanligini ta’minlovchi kesimlik kategoriyasi va uning ko`rsatgichlari, ifodalanish xususiyatlari bilan uzviy bog`liqdir. Shu sababli gapning gapligini, ya’ni bir nisbiy tugal fikrni, so`zlovchining hukmini, o`y- xayollarini boshqalarga yetkazishning, ular tomonidan to`g`ri anglanishining eng muhim omili – bu nutq bosqichida nutq sharoiti, lisoniy bosqichda esa kesimlik kategoriyasidir. Demak, kesimlik kategoriyasi fikrni shakllantiruvchi uni tinglovchiga yetkazishning eng muhim lisoniy omildir. Kesimlik kategoriyasi mazmun jihatidan tasdiq-inkor (T), so`zlovchining bayon etilgan fikrga bildirgan munosabati (M), zamon (Z) va shaxs-son (Sh) ma’nolaridan tarkib topadi. (Buni qisqacha, shartli ravishda T, M, Z, Sh deb belgilaymiz va qulaylik 41](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-41.png)
![inkor, shakl, zamon va shaxs-son ma’nolari birgalikda umumiy shaklga egadirlar. Masalan, o`qiy kesimidagi -y qo`shimchasi bo`lishlilik (-may uning bo`lishsiz shakli), buyruq- istak mayli(bunda -sin, -ng, ( o`qisin, o`qing ) bilan paradigma – o`xshashlik qatori hosil qiladi), kelasi zamon, birinchi I shaxs (II shaxs– o`qi ), birlik (ko`plikda– o`qiylik ) ma’nolariga ega. Bunday holatni borsa, yozsa so`zshakllari tarkibidagi shart mayli qo`shimchasida ham ko`rish mumkin. Bunday sinkretik shaklli ma’nolar nol morfemalarda ham mavjud: 1. O`qi! 2. Mirtemir – shoir . 3. Kuz. 2.Kesimlik qo`shimchasi tarkibida tasdiq-inkor alohida qo`shimcha bilan, modallik, mayl, zamon, shaxs-son qorishiq ravishda bitta qo`shimcha bilan beriladi: kel - ma - di, kel - ma -y . 3.Kesimlik qo`shimchasi tarkibida tasdiq-inkor, modallik, zamon ma’nolari qorishiq holatda bir qo`shimcha bilan, shaxs-son ma’nosi boshqa qo`shimcha bilan beriladi: bor- sa -ng, o`qi- sa -ngiz, ko`r- di - mi . 4.Kesimlik qo`shimchasi tarkibida tasdiq-inkor alohida, shaxs-son alohida, modallik va zamon ma’nolari qorishiq qo`shimcha bilan ifodalanadi: ko`r-ma-di-ngiz . 5.Kesimlik kategoriyasining har bir ma’nosi alohida-alohida qo`shimchalar bilan ifodalanadi: ko`r-ma-sa-ydi-ngiz . 6.Kesimlik kategoriya ma’nolarini ifodalashda bog`lama yoki to`liqsiz fe’l vositalarida yuzaga chiqadi. Masalan: Borgan yigit men bo`laman (A.Muxtor) . Hamon yodimdadir: gul chog`i erdi (Uyg`un, I.Sulton) . 7.Kesimlik kategoriyasi ma’nosi harakat tarzi shakllari bilan analitik usulda ifodalanadi: Uni ko`rdi-yu, suyunib ketdi . Meni ko`rganingni hech kimga ayta ko`rma. Sanab o`tilgan barcha vositalar lisoniy mohiyat nuqtayi nazaridan bir kategoriyaning shakllari sifatida baholanadi va lisoniy sintaktik qolipda, aytilganidek, bitta ramz – [Pm] shartli belgisi bilan beriladi. Quyidagi gaplarning kesimlariga diqqat qiling. Sensan har narsadan mo`tabar aziz ( W– sen , Pm – san ). Ha, ha, ammamning buzog`isan (W– buzog`i , Pm – san ). U dengiz hukmdori edi (W– dengiz hukmdori , Pm– edi .) U shu yerda yashaydi, uyi ham shu maktabda (W– yasha , maktabda , Pm – di ). Ma’lum bo`ladiki, [WPm] [W] va [Pm] qismlaridan iborat bo`lib, atash ma’nosini [W], kesimlik ma’nosini [Pm] ko`rsatgichlari beradi. Semantik-funksional shakllangan gaplar . Bunday gaplar to`rtga bo`linadi: Modal so`z- gaplar ( Kelasizmi? – Albatta ). Undov so`z-gaplar ( Beh-beh! Oh-oh ). 43](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-43.png)
![Tasdiq inkor so`z-gaplar ( Ha, yo`q ). Taklif-ishora so`z-gaplar ( Ma ). Bu so`z-gaplarning barchasida kesimlik kategoriyasi ma’nosi (TMZSh) so`zning lug`aviy ma’nosida mujassamlashgan bo`ladi. Shuning uchun bunday so`z-gaplar: a) hech qachon kesimlik qo`shimchalarini qabul qila olmaydi; b) nutqda alohida gap bo`lib kela oladi; v) boshqa gap tarkibiga kirganda, uning biror bo`lagi bilan semantik aloqaga kirishmaydi va o`z mustaqilligini saqlab qolaveradi. Semantik-funksional shakllangan so`z-gaplarda kesimlik ma’nosi atov birligi [W]ning lug`aviy ma’nosi tarkibida mujassamlashgan bo`lib, bunday gaplar kesimi [WP] ramzi bilan beriladi (Mavzu bo`yicha adabiyotlar 2- ilovada berildi). Mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 1. Nutqiy gapning belgilarini tushuntiring . 2. Gapni shakllantiruvchi omillar haqida ma`lumot bering. 3. Gap LSQi nima? 4. Gap LSQini tiklash qanday amalga oshiriladi? 5.Kesimlik kategoriyasining a’zolarini sanang. 6.Grammatik shakllangan gaplar haqida ma’lumot bering. 7.Semantik-funksional shakllangan gaplar haqida ma’lumot bering. 44](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-44.png)
![tоbe kоmpоnent bilаn birikish imkоniyatigа, ya’ni imkоniy (fаkultаtiv) vаlentlikkа egа vа “Sаlimаning kitоbi” so`z birikmаsidа ikki grаmmаtik shаkl – оbligаtоr vаlentlikli qаrаtqich shаklining vа imkоniy (fаkultаtiv) vаlentlikli egаlik shаklining vаlentliklаri o`zаrо uyg`unlаshаdi. Shuning uchun vаlentlik nuqtаyi nаzаridаn “Sаlimаning kitоbi” so`z birikmаsining mоdelini quyidаgichа ko`rsаtish mumkin: [grаmmаtik shаklning оbligаtоr vаlentligi + grаmmаtik shаklning fаkultаtiv vаlentligi]. Аdаbiyotlаr ro`yхаti: 1.Қурбонова М. Фитрат – тилшунос. – Т.: Университет, 1996. – Б. 12. 2 . Теньер Л. Основы структурного синтаксиса . – М.: Прогресс, 1988 . – С . 60. 3 . Степанова М.Д., Хельбиг Г. Части речи и проблема валентности в современном немецком языке. – М.: Высшая школа, 1978. – 257 с. 4 . Бальвег-Шрамм А., Шумахер Г. Словарь глагольных валентностей на семантической основе // Новое в зарубежной лингвистике. Выпуск XIV . Проблемы и методы лексикографии. – М .: Прогресс, 1983 . – С. 201-226. 5.Кацнельсон С.Д. К понятию типов валентности // Ж. Вопросы языкознания . – М., 1987 . - № 3. – С. 21. 6 .Расулов Р. Ўзбек тилида ҳолат феъллари ва уларнинг облигатор валентликлари. – Т., 1989. – 141 б. 2-keys So`z birikmаsi vа gаp sintаksisi mаsаlаlаri o`rgаnilаyotgаndа, bu sintаktik birliklаrning vоqelаnishi bilаn bоg`liq muаmmоni hаl qilish vаziyati tug`ilishi mumkin. Shundа birоr nutq uslubi vа uning хususiyatlаrini аks ettiruvchi mаtn tаnlаb оlinishi mаqsаdgа muvоfiq. Jumlаdаn, o`zbek filоlоgiyasi tа’limidа tilshunоslik vа аdаbiyotshunоslik fаnlаri аlоqаdоrligigа аsоslаnib, bаdiiy nutqdа sоddа gаplаrning vоqelаnishini o`rgаnish sаmаrаli nаtijаni berаdi. Chunki tаlаbа оldigа qo`yilgаn аsоsiy tаlаblаrdаn biri mаtnni tаhlil qilish vа mustаqil ijоdiy mаtn yarаtish mаlаkаsini shаkllаntirishdаn ibоrаtdir. Shungа ko`rа, SGlаr qo`llаngаn bаdiiy nutq pаrchаsi tаnlаnib, SGlаrning reаl mаtn аsоsidа tаhliligа erishish imkоniyatidаn fоydаlаnish аyni muddаоdir. 49](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-49.png)
![harakatlar, shu jumla dan, yoshlar harakati mada niy, diniy harakatlar qayta jonlanmoqda. 6. Xalqi miz ning etnik, madaniy va diniy sabr-bardoshi ma’na viy uyg‘onishning yana bir davlatning mudofaa qobi liyati uning siyosiy, iqtisodiy, harbiy, ilmiy va ma’na viy imkoniyatlaridan tarkib topadi ( I.A. Karimov. «O‘zbekis ton XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» kitobidan ) 1-topshiriq. Guruhlarga bo`linib, gaplarni bo`lib oling. Uyushiq bo‘laklar orasiga zarur o‘rinlarda vergul qo‘ying. 2-topshiriq. Uyushiq bo`laklarning ifodalanishi yuzasidan jadval tuzing. 3-topshiriq. Uyushiq bo`laklarning gapning qaysi bo`lagiga tobe bog`lanayotganini quyidagicha chizma shaklida tahlil qiling. siyosiy iqtisodiy harbiy ilmiy ma’na viy 2-ilova KLASTER VOSITASIDA NAZORAT QILISH Sodda gap qoliplari nutqiy ko`rinishlarini to`g`ri joylashtiring. 1. U shu yerda yashaydi . 2. Yashash kerak. 3.Bahor. 4. Bu yerda chekilmasin. 5.Albatta. 6. O`qituvchiman. 7. Aslo. 8. Otilganlar. 9.Ma. 10. Qish keldi. 11.Rahmat. 54 imkoniyatlaridan [E + WPmYo ][E + WPmY ][E + WPmI][E¯ WPmY ][E¯WPmI]](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-54.png)
![Klasterning javobi: [E¯WPm] nutqiy ko`rinishlari – 2,4 [E + WPm] nutqiy ko`rinishlari –1,6,10 O‘zbek tilidagi atov gap (Ot bilan if.)- 3 O‘zbek tilidagi atov gap (Fe`l bilan if.)-8 modal so‘z-gap-5 undov so‘z- gap-11 tasdiq/inkor so‘z- gap-7 taklif-ishora so‘z-gap-10 3-ilova 4-mashq. Guruhlarga bo`linib, quyidagi jadvalni to`ldiring. К esimning [W] ga ko`ra turlari Ot Sifat Son Olmosh Ravish Taqlid so`z Modal so`z Fe`l Ravishdos 55[E + WPm ] [E¯ WPm ] [WPm]=Sodda gap lisoniy sintaktik qurilish qolipi ko`rinishlari Semantik-funksional shakllangan gap O‘zbek tilidagi atov gap undov so‘z- gapmodal so‘z- gap tasdiq/ inkor so‘z- gap taklif - ishor a so‘z- gapOt bilan if. Fe`l bilan if.](/data/documents/6ecaa1e6-e91a-4ce3-838e-cb64dfa158e4/page-55.png)
