Do’stlik tushunchasini semantik maydon sohasi ichida tahlil - Tilshunoslik - Diplom ishlar

Do’stlik tushunchasini semantik maydon sohasi ichida tahlil

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

226.5 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA KIRISH .................................................................................................................. I BOB. Tilshunoslikda maydon nazariyasi va qarashlar ................................. 1.1. Leksik semantik maydon talqini............................................................. 1.2. Maydon va uning turlari........................................................................... II BOB. “Do‘stlik” leksik-semantik maydonning lingvomadaniy xususiyatlari .................................................................... 2.1. “Do‘stlik/Friendship” tushunchasi hamda uning lug‘aviy ma’nolari.. 2.2. “Do‘stlik/Friendship” leksik-semantik maydonшga kiruvchi maqol va matallarning tahlili.......................................................................... Xulosa Summary Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

KIRISH O’zbekiston Respublikasining dunyo hamjamiyati tomonidan mustaqil davlat deb tan olinishi dunyoning rivojlangan davlatlari bilan iqtisodiy, madaniy va ilmiy hamkorlikning o’rnatilishiga muhim sharoit yaratib berdi.Yetakchi davlatlar bilan bunday hamkorliklar olib borilishi chet el madaniyatini o’rganish va o’rgatishni muhim omilga aylantirdi.Yurtboshimiz I.A.Karimov takidlaganidek, “… buyuk milliy madaniyatning chuqur manaviy merosi hamda jahon ilmi va madaniyati xazinalari bilan tanishgan ilimlilarni,ziyoli va g’ayratli shaxslarni va o’z mamlakati vatanparvarlarini tarbiyalay oladigan mamlakat va millatgina gullab yashnagan buyuk kelajak va xotirjamlikka erisha oladi”. Prezidentimiz o’zlarining bir asarlarida fan va talim tizimini takomillashtirish zamonaviy islohotlarning muhim vazifalaridan biri bo’lib, birorta ham jamiyat manaviy kuch-qudratini,inson ongida ma’naviy va axloqiy qadriyatlarini mustahkamlamasdan turib yorqin kelajagini ko’ra olmaydi.”Ma’naviyatini tiklashi,tug’ilib o’sgan yurtida o’zini boshqalardan kam sezmay,boshini baland ko’tarib yurishi uchun insonga, albatta,tarixiy xotira kerak”-deb yozadi Prezidentimiz. Mavzuning dolzarbligi . Semantik maydon nazariyasi bo’yicha jahon tilshunosligida bir qator ishlar amalga oshirilgan. Biroq bu-milliy tilshunosligimizda endi ommalashayotgan va ochilayotgan qonuniyat. “Do’stlik” ham semantik maydon sohasida o’rganilishi muhim bo’lgan tushunchalardandir. Bu abstrak tushuncha turli xaqlarda,ba’zan bir xalqning o’zida turli ikkilanishlar va tushunmovchiliklarga sabab bo’ladi. Ushbu bitiruv malakaviy tadqiqot ishida yuqoridagi muamoni qaysidir manoda yechimini toppish uchun xalqlar o’rtasidagi do’stlik tushinchasidagi farqlar yoritiladi va do’stlikning umumiy parametrlari ko’rsatiladi. Bunga qadar “Do’stlik” tushunchasi o’zbek va ingliz xalqlari o’rtasida til va madaniyat nuqtai nazardan solishtirib o’rganilmagan. Shuning uchun ham mavzu dolzarb deb topildi. . Mavzuning o’rganilganlik darajasi . Semantik maydon nazaryasi paydo bo’lishi asrimizning 20-30 yillariga to’g’ri kelib u V.Gumboldning “tilning ichki

shakli” xususidagi ta’limotini qayta yangi yo’nalishda ko’rib chiqilishi bilan bog’lanadi. “Semantik maydon” termini o’sha paytda tadqiqotchilar tomonidan turlicha izohlanadi. I.Trir mazmuniy maydon sifatida “tushunchalar maydoni”,”tushunchalar doirasi”ni nazarda tutadi. Bu fanning taraqqiyotida L.Vaysgerber, G.Ipsen,V.Porsig va o’zbek tilshunoslaridan V.Yo’ldoshev,T.Mirzaqulov, H.Hojiyevalarning hissasi katta.Ular semantik maydonni o’rganilishi kerak bo’lgan ishlar modeli sifatida tariflashadi.Ular semantik maydon tushunchasiga tilshunoslik va madaniyatshunoslik tomonidan yondashib, uning nazariy asoslarini ochishga harakat qilishgan. Tadqiqotning maqsadi . Ishning maqsadi do’stlik tushunchasini semantik maydon sohasi ichida tahlil qilish va ikki xalqning ushbu tushuncha haqidagi farqlarini topish . Tadqiqotning vazifalari .Ishning maqsadini amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar oldinga qo'yildi:  dolzarblikda qo’yilgan muamoni tahlil qilish;  Do’stlikka oid manbalar ,lug’atlar,hikmatli so’zlarni tahlil qilish;  Do’tlik manosini aks etgan maqol,matallarni tahlil qilish;  i kki xalqdagi do’stlik parametrlarini aniqlash va solishtirish; Tadqiqotning predmeti . Ingliz va o’zbek tillaridagi do’stlik tushunchasini o’rganish,ular orasidagi o’xshashlik va farqli xususiyatlarini aniqlashdan iborat. Tadqiqot obyekti . Do’stlikka oid ilmiy va madaniy malumotlarni o’zida saqlagan til bo’laklari, iboralar, hikmatli so’zlar, rivoyatlar, maqollar, matallar va rivoyatlardir. Tadqiqot metodlari . Mavzuni yoritishda qiyosiy, konseptual va kognitiv metodlaridan unumli foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi :  “Do’stlik” tushunchasini semantik maydon sifatida avval o’zbek tilida “Do’stlik” tushunchasi bilan solishtirilmagan;  “Do’stlik” tushunchasiga oid umumiy parametrlarning ishlab chiqilishi.

Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiya. Tadqiqot natijalari semantik maydon faninig rivojlanishiga katta hissa qo’shadi.Tadqiqot materiallaridan filolofiya fakultetlarida qiyosiy tipologiya,stilistika,matin tahlili kabi fanlardan maruza va seminarlar ,kognitiv tilshunoslik kabi fanlardan maxsus kurslar olib borishda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi . Tadqiqot ishi kirish, ikki bob, umumiy xulosa, summary, umumiy foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan.

I BOB Tilshunoslikda maydon nazariyasi va qarashlar 1.1 Leksik semantik maydon talqini. O’zbek tiliga yangi ruh bag’ishlagan mustaqilligimizning ilk bosqichida boshlangan tub o’zgarishlar buyuk madaniy – ma’rifiy merosimiz bo’lgan ona tilimiz rivojlanishida katta imkoniyatlarni yuzaga keltirdi. Bu esa, o’z navbatida, ona tilimizga nisbatan yanada etiborliroq bo’lishni, shuningdek, uni yanada chuqurroq o’rganishni taqazo etadi. “Ma’lumki, o’zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o’rtasidagi ruhiy – ma’naviy bog’liqlik til orqali namoyon bo’ladi. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir.” 1 V.fon Humboldt bundan qariyib ikki asr ilgari milliy til va milliy ruh munosabatidan kelib chiqqan holda har qaysi til o’z sistemasiga ega bo’lib, tilni tadqiq qilishni shundan boshlash kerak, degan edi. 2 “ The notion of "semantic fields, or "semantic categories," is a popular topic in ontological thought, especially at the amateur level: after all, everyone categorizes the world in some way, and it seems "so easy and natural." However, formally defining a complete and consistent scheme of semantic fields and subcategories has proven exceedingly difficult, and it is safe to say that no one has ever fully satisfied these twin demands ~ or not, at least, as judged by anyone else. Hence, all semantic category schemes are deficient. Rather than inventing yet another deficient scheme, we selected for our use one that has been published and used by others, with only minor technical modifications. ” 3 SEMANTIKA ( yun . , semantikos – bildiruvchi, ifodalovchi) 1) til yoki uning biron bir birligi (so‘z, so‘zning grammatika shakli, frazeologizm, so‘z birikmasi, gap) orqali ifodalangan butun mazmun, ma’no, axborot; 2) turli til birliklarining ma’noviy tomonini o‘rganuvchi tilshunoslik bo‘limi; sem a s i ologiya . Ayrim lug‘aviy unsurlar, tushunchalarni bildiradi, bu tushnchalarni esa faqat to‘liq gaplar va ularning qo‘shilmalari ifodalashi mumkin. Binobarin, semantikaning o‘rganish 1 Karimov.I “ Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch.-Toshkent: Manaviyat.2009. -83 b 2 Звегинцев В. А. История языкознания XIX и XX веков в очерках и извлечениях. Чаты I . – М.: Учпедгиз, 1960. – С. 60. 3

ob’ekti ham, asosan to‘liq, mustaqil ma’noli so‘zlar va gaplarning ma’nolar tizimidir. Semantika fan sifatida XIX asrning 2-yarmidan rivojlana boshlagan va hozirgacha bir-biridan sifat jihatidan farqlanuvchi bir necha bosqichni o‘tgan 1 . Lisoniy birliklarning muayyan birlashtiruvchi ma’no asosida ma’lum paradigmalarga birlashuvi keyinchalik tilshunoslikda maydon nazariyasini vujudga keltirdi. Maydon nazariyasi bo’yicha jahon tilshunosligida bir qator ishlar amalga oshirilgan. Biroq bu – milliy tilshunosligimizda endi ommalashayotgan va ochilayotgan qonuniyat. Shu boisdan “Maydon va uning mohiyati nima?” degan savolga hozirgi fanimizdagi qarashlar va javoblar turlicha. Maydon tushunchasi aslida fizika sohasida paydo bo’lgan bo’lib, “fizik hodisa voqelanadigan yoki uning ta’siri paydo bo’ladigan fazo” 2 sifatida izohlanadi. Tilshunoslikda esa “maydon” quyidagicha talqin qilinadi. Yani biz maydon so’zini semantika bilan bog’liq holda talqin qilamiz. Bu ikkala so’z “semantik maydon” tarzida talqin etiladi. Semantikaning asosiy vazifasi manolari bilan bog’langan so’zlarni birlashtiradi. Bunday so’zlar, odatda bir leksik – semantik guruhni tashkil qiladi. Jumladan, rang bo’yoqni bildiruvchi so’zlar, vaqtni, harakat – holatni ifodalovchi so’zlar alohida semantik maydonga egadir. Maydonni tilshunoslikda umumiy sememaga ega, bir arxisema bilan birlashuvchi leksik birliklar majmui sifatida tushunish X I X asrdan, xususan, M.M Pokrovskiy tadqiqotlaridan boshlangan. 3 A. Ufimseva semantik maydon nazaryasi va uning lug’at tarkibini tahlil qilishdagi imkoniyatlarini yoritdi. Maydon nazaryasi bo’yicha maxsus fikr bildirgan B. Yo’ldoshev ”XIX asrga kelib fizikadagi maydon nazaryasi ta’sirida tilshunoslikda ham maydon tushunchasining nazariy talqini yuzaga kelgan va tilshunoslikda asosan mazmuniy maydon sifatida ro’yobga chiqqan”ligini takidlaydi. 4 Dastlab 1 Hozirgi o'zbek tili faol so’zlarining izohi va lug’ati. Sharq.; 2001. 2 O’zbek tilining izohli lug’ati. T.II. – Toshkent : O’zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2006.- 528. b. 3 Порковский М.М Избранные работы по языкознанию. – М.:Наука,1954. -382с 4 Yo’ldoshev.B. Maydon nazariyasining tilshunoslikka ta’siri haqida. O ’ zbek filologiyasi masalalari ( ilmiy maqolalar to ’ plami ) – Navoiy ,2001. -43 -44 b

maydon nazaryasi tilning leksik sathida o’rganilib, tezauruslar yaratish, ideografik lug’atchilik amaliyoti uchun xizmat qilgan. Lingvistikada “ma’no” (mazmun) umumiyligi bilan birlashgan va belgilanayotgan hodisalarning tushunchaviy, predmetlik yoki vazifaviy (funksional) o’xshashlikni aks ettiruvchi til birliklari (asosan, leksik birliklar) yig’indisi maydon sifatida belgilanadi. 1 Lisoniy birliklarning ma’lum ma’no asosida birlashuvi, ma’lum bir tildagi lug’aviy birliklarni ana shunday mazmuniy uyalarga birlashtirish sharq tilshunosligida rivojlanganligi yuqorida ko’rsatib o’tildi. Keyinchalik XIX asrda lisoniy birliklarni mazmuniy guruhlarga ajratish g’oyasi Yevropada avj oldi. Shunga ko’ra bu nazariya Yevropa tilshunosligi bilan uzviy bo’g’lanib qoldi. XIX asrda leksik (umuman, til) birliklar umumiyligiga M. Porkovskiy tomonidan etibor qaratildi. Maydon tushunchasining nazariy talqini. I.Trir, G.Ipsin, V.Porsig, L.Vaysgerber, A.Yolles ishlarida ko’zga tashlanadi, keyinroq А . А .Umiseva, N.I.Filicheva, Yu.N.Karaulov, G.S.Shchur kabilar ishlari bilan bu nazariya rivojlantirildi. Shuni ta’kidlash lozimki, lingvistikaga maydon nazariyasi semantik maydon tushunchasi sifatida kirib keldi. Xo’sh, mazmuniy maydon nazaryasi paydo bo’lishining qanday asoslari mavjud? Bu nazaryaning paydo bo’lishi asrimizning 20-30 yillariga to’gri kelib, u V.Gumboltning “tilning ichki shakli” xususidagi ta’limotini qayta yangi yo’nalishda ko’rib chiqilishi bilan bog’lanadi. Bu davrda uzoq davom etgan lisoniy tadqiqotlarning asosiy obyekti bo’lgan “ tilning ichki shakli sifatidagi ilmiy bahslar ushbu nazaryaning dunyoga kelishi uchun asos bo’ldi. 2 1 Лингвистический эндиклопедический словарь. М.: Советская энциклопедия. 1990. – с. 380. 2 Уфимцева А.А. Теорли «семантического поля» и возможности их применения при изучении словарного состави язика. Вопросы теории язика и современоей зарубежной лингвистике: т 1961. – с.30.

“Mazmuniy maydon” termini o’sha paytda tadqiqotchilar tomonidan turlicha izohlandi I.Trir mazmuniy maydon sifatida “tushunchalar maydoni”, “tushunchalar darasi” ni nazarda tutdi. L.Vaysgerber “til mazmuning ma’lum qismi”, “tarkibning bo’lagi “, V.Porsig “ma’nolarning mohiyatan bog’liqligi”, T.Ips e n mazmuniy va grammatik jihatdan bog’langan guruhini semantik maydon tarzida talqin etadi. A. Yolles esa uni “semantik birlashish” deb nomlab, uning doirasida antonomik juftliklarni belgilaydi. F.Dornzayf va V.Vartburglar til lug’aviy tarkibi ajralish mumkin bo’lgan semantik guruhlarida mazmuniy mydonni ko’radilar. Yuqoridgi tadqiqotchilar semantik maydon atamasini har xil tarzda izohlashlariga qaramay, ularni semasiologik tadqiqotlar asosi bo’lgan, “tilning ichki shakli”ni tushinishda tilni hr tomonlama va turlicha munosabatlarda o’rganishlari bilan birlashtirish mumkin. V.Gumbolt ning “ichki shakl talimoti”ni L.Vaysgerber, va I.Trir, tushunchaviy mohiyati jihatidan G.Ipsin va V.Porsig so’zlarining mazmuniy guruhi hamda sistemasi tomonidan F.Dornzayf va V.Vartburg esa tilning lug’at tarkibiga xos predmetlik va tushunchalar guruhi nuqtai nazardan rivojlantirdilar. Tilshunoslikda “maydon” tushunchasining uzil- kesil shakllantirishiga yordam bergan hal qiluvchi tadqiqotlaridan biri L.Vaysgerber ning ishlari bo’ldi. Vaysgerber fikricha, tilni ruhiy mazmunning oddiy vositasi sifatid emas balki dunyoni intelektual shakli sifatida o’rganish zarur, uningcha, semasiologiya ma’nolar xususidagi fn bo’lmay, tushunchalar haqidagi ta’limot bo’lishi kerak. G.Ipsen qadimgi Hind -yevropa tillari leksikasini qiyosiy – tarixiy jihatdan o’rganish davomida “sematik maydon” terminini birinchi marta sharq tillaridagi metall nomlarini belgilovchi so’zlar guruhiga nisbatan qo’llagan bo’lib, bu so’zlarning Hind –yevropa tillarida funksional jihatdan chegaralanib, alohida guruhni tashlik etishiga asoslangan.

V.Porsig bilan bir vaqtda F.Yolles ham tilshunoalikka mazmuniy maydonning yangicha talqinini kiritdi. U malum butunchilikka mansub birliklar shu butunchilikning biror jihatini ifodlashi bilan shu guruhg xoslanishini ko’rsatdi. Maydon nazariyasi muammolari bo’yicha keying yillarda qator tadqiqotlar olib borildi. G.Shchur maydon muammolari yuzasidan mingdan ortiq maqolalar e’lon qilinganini takidlaydi. Bunday nazariy tadqiqotlarini atroflicha o’rganib, ularni umumiy tarzda tarixiyligi nuqtai nazaridan va qo’yilgan muammolar jihati ma’lum guruhlarga ajratish mumkin. Bunda asosan nazariyaning alohida tushunchalarini xronologik yo’nalishda ko’rib chiqib, isbot qilinishi, nazariyaning qo’yilayotgan muammolari jihatdan o’rganilishi, shuningdek, maydon nazariyasi tarixiylik va muammolar tahlili bilan birgalikda olib borilishi nuqtai nazaridan farqlash mumkin. Yuqorida aytilganidek, tilshunoslikda maydon nazariyasi bilan bog’liq juda ko’p tadqiqotlar mavjud bo’lib ularning mualliflari maydonning mohiyatini turlicha talqin etdilar. Bu ishlardn kelib chiqqan holda, Yu.N.Karaulov maydonning asosiy xususiyatlarini quyidagicha belgilaydi: 1) maydon elementlarining o’zaro aloqasi: bunda elementlarning mazmuniy o’zshashligi, mazmuniy munosabatdorligi (semantik korrelyasiyasi) obyektga bo’lgan munosabati nazarda tutildi; 2) maydon elementlarining belgilanishi bir – biriga nisbatan farqlari asosida bazan bu xususiyat o’zaro almashinish sifatida ham tariflanadi; 3) mazmuniy maydonlarning mustaqilligi (yuqoridagi xususiyatlaridan kelib chiqadi); 4) turli tillarda maydon xususiyatlarining o’ziga xosligi (tarixiy tarkibi, milliy jihatlari). O’zbek tilshunosligida ham leksik yoki sintaktik birliklar majmuasiga maydon sifatida qaralgan tadqiqotlar mavjud. 1 1 Iskandarova SH. O’zbek tili leksikasini mazmuniy maydon sifatida o’rganish (shaxs mikromaydoni): Filol. fanlari d-ri…diss.avtoref. – Toshkent. 1999: Abduvaliev. M. To’siqsizlik maydoni va uni tashkil etuvchi sintaktik birliklar // O’zbek tili va adabiyoti . – Toshkent; 1988. - № 4 - 62 - 66 b

O’zbek tilidagi hodisalarni, lingvistik voqeylikni maydon sifatida o’rganishga bag’ishlangan dastlabki tadqiqotlardan biri Sh. Iskandarovaning doktorlik dissertatsiyasidir. Olima shaxs mikromaydoni tahlili asosida o’zbek tili leksikasini mazmuniy maydon asosida o’rganish usulini boshlab berib, shaxs va uning tashqi ko’rinishi, yoshi, fel – atvori, faoliyati bilan bog’liq leksemalarni yaxlit bir maydon nuqtai nazaridan yondashgan holda tadqiq qildi. “Shaxs” tushunchasini ifodalovchi leksik birliklarning funksional – semantik xususiyatlarini yoritdi. 1 H. Ne’matov, E. Begmatov, M. Abdievlar leksik, aniqrog’i, bir sath doirasida amal qiluvchi maydon bo’lishi mumkin emasligini aytadilar. A.M.Kuznesov takidlaganidek, tadqiqotchilar ko’p hollarda leksik maydonni leksik – semantik guruhga, leksik paradigmaga ma’nodosh tushunchalar sifatida qaraydilar. 2 Bu borada T. Mirzaqulovning “Maydon nuqtai nazaridan yondashilganda u tilning bir necha sath hodisalarini tutashtirib sathlararo farqqa, chek qo’yadi, paradigma esa bir sath doirasida bo’lib, sathlararo chegarani saqlaydi” degan fikri etiborlidir. 3 Olim tadqiqotida maydon nazariyasi va amaliyotiga doir mahsus tekshirish olib borilmagan bo’lsa-da, paradigmalar masalasi bilan bog’liq ravishda ayrim munozatrali masalalar yechimiga doir fikrlar ham bildirgan. T.Mirzaqulov maydon va paradigmatika munosabatini tahlil qilib ular o’rtasidagi farqlarni yoritishga harakat qilar ekan, maydon tushunchasi morfemikaning yondash sathlar bilan aloqasi tutash zonalarning xususiyatini paradigmatika doirasida o’rganish uchun asos bo’lib xizmat qilishini takidlaydi. Maydon tushinchasining leksik – semantik guruhdan farqini qamrov doirasining kengligi, tizim tarkibidagi leksik birliklarning yuqoriroq bosqichdagi birlashuvi ekanligi bilangina izohlab bo’lmaydigan. Maydonni 1 Iskandarova SH. O’zbek tili leksikasini mazmuniy maydon sifatida o’rganish (shaxs mikromaydoni): Filol. fanlari d-ri…diss. – Toshkent. 1999 2 Кузнецов А. М. Поле/ Лингвистический энциклопедический словарь. – М: Советская энциклопедия, 1990. – с. 380 – 381. 3 Mirzaqulov T. O’zbek tili morfem paradigmatikasi va sintagmatikasi masalalari: Filol. fanlari d-ri … diss. Avtoref. - Toshkent.1994. – 18 - 19 b.

butun til bo’ylab sochilgan mavjudlik sifatida olish hodisaga obyektiv yondashuv hisoblanadi. Maydon qonuniyatining o’zbek tilshunosligida voqelanishini o’rganish borasida professor G’.N. Zikrillayev va boshqa yetakchi tilshunoslarning xizmatlari ham katta bo’lmoqda. H. Hojiyeva tadqiqotida G’.N. Zikrillayev tomonidan dastlab grammatik kategoriya sifatida o’rganilgan hurmat ma’nosi maydon sifatida tadqiq qilindi. 1 H.Hojiyeva komponent va kontekstual usullar yordamida hurmat maydonini tahlil qiladi va maydonning dastlabki ikki katta uzviy vositasi - lisoniy hamda nolisoniy vositasi borligini aniqlaydi. Lisoniy vosita tilning turli sathlariga sochilgan holda mavjud bo’lsa, nolisoniy vosita so’zlovchining turli xatti – harakati yordamida hurmatning ifodalanishidir. O’zbek tilshunosligida son – miqdor maydonini maxsus tadqiq qilgan F. Safarov maydon va uning o’rganilish masalasini atroflicha yoritgan. U son – miqdor mikromaydonini miqdor makromaydonining tarkibiy qismi sifatida ajratib olishning falsafiy, umumfan va lingvistik asoslarini keltiradi. Son – miqdor maydoni vositalari - maydon yadrosi, markazi va qurshovi vositalarining lisoniy xususiyatlari haqida fikr yuritadi. Semantik maydon to’g’risidagi turli yo’nalish va tadqiqotchilar orasidagi xilma - xilliklarga qaramay, lingvistlar tomonidan bir xil belgilangan bir necha nazariy masalalarni ko’rsatib o’tishimiz mumkin: 1) til lug’at tarkibi birliklarning tartibsiz xaotik yig’indisidan iborat emas, u so’zlarning mazmun jihatdan umumiyligi asosida birlashuvchi bir qancha semantik maydonlarga bo’linadi; 2) har bir semantik maydon faqat shu til uchun xos bo’lgan alohida usul bilan o’zi aks ettirgan borliqni tarkibiy qismlarga ajratadi: 1 Hojiyeva H. O’zbek tilida hurmat maydoni va uning lisoniy – nutqiy xususiyati: Filol. fanlari nomzodi … diss. avtoref. - Samatqand, 2001. – 22 b.

so’zning semantik mazmuni o’z - o’zidan kelib chiquvchi narsa hisoblanmaydi, u maydon ichidagi boshqa so’zlar (birliklar) bilan zidlanishlar vositasida yuzaga keladi. 1 Semantik maydon nazariyasi struktural semantika nazariyasi bo’lishi uchun, avvalo, semantik maydonlar obyektiv holda ajralishi zarur, shuningdek, semantik maydonlarning striktur nazariyasi ma’nolarini component tahlil qilishi maqsadga muvofiqdur. Semantik maydonlar mantiqiy tomondan, ya’ni tushunchaviy asosda qurilmoqda, shuning uchun semantika va boshqa lingvistik sohalar o’rtasida ajralish bo’lib qolmoqda. Aslida semantik maydonlar lingvistik asosga qurilishi zarur. Shunday qilib, maydon lisoniy nutqiy hodisa sifatida o’zida tilning qarama-qarshi ikkilangan munosabatini aks ettiradi. Aslida maydon vositalari orasidagi munosabat lisoniy bo’lib, ular orasidagi aloqadorlik bevosita kuzatilmagan. Biroq nutqda maydon vositalarining bir – birini to’ldiruvchi, qoplovchi munosabati ham mavjudligini nazarda tutish lozim. Chunki nutqda tilning mustahkamlik qonuniyati amal qilib, bunga ko’ra, har bir hodisani ifodalovchi nutqiy birliklar bilan qo’llanadi. Bu sintaktik, morfologik, morfologik–sintaktik kengayish asos birlikning mazmunini to’ldirish, mustahkamlash uchun xizmat qilishini taqdirlash kerak. Bunda bir xil mazmunli (bir maydonga kiruvchi) va har xil mazmunli (bir maydonga kirmaydigan) vositalar asosida kengayishni nazarda tutish lozim. Masalan, odatdagi (bir maydonga kirmaydigan vositalar asosida) kengayish ( olma – qizil olma - to’q qizil olma) sintaktik kengayish bo’lsa, maydon vositalari asosida kengayish (o’qiy miz – biz o’qiy miz – biz ikkala miz o’qiy miz ) morfologik - sintaktik kengayishning yaqqol namunasidir. Turli tilshunoslar tomonidan maydon uning vositalari, chegarasi, tarkibi kabi masalalar turlicha talqin qilingan. Ye.I.Shendels grammatik – 1 Апресян Ю.Д. Дистрибутивный анализ значений и стриктурные семантические полл// Лексикографический сборник. Вып. V . - M . 1962. - с. 53

leksik maydon terminini qo’llab, maydon tarkibini leksik va grammatik birliklar mushtaragligi sifatida baholagan edi. 1 M.M. Guhman qarashlarida esa maydon tushunchasining ancha tor tushunilganligini kuzatamiz. Unda maydon vositalari morfologik va sintaktik birliklardan iborat grammatik tabiatli tushuncha sifatida qaralgan. 2 A. Bondarko morfologik, sintaktik, so’z yasovchi, leksik, aralsh – leksik – sintaktik va kontekstual vositalarni ham maydon chegarasiga mansub deb qaraydi va funk sional – semantik maydon terminini muomalaga kiritadi. Funksional-semantik maydon (xususan, A.V.Bondarko tadqiqotlarida) haqidagi tadqiqotlarda maydon bir sath doirasidan chiqib butun tilni qamrab olishi aytiladi. 3 Funksional – semantik maydon termini maydon tushunchasi talqinining birmuncha takomillashganligidan dalolat beradi . H. Hojiyeva hurmat ma’nosini, F.Safarov esa son - miqdor mikromaydonini funksional – semantik maydon sifatida qarab, uni butun til bo’ylab sochilgan kattalik deb tushunadi. 4 O’zbek tilshunosligida esa muayyan tushuncha orqali umumlashgan birliklarning turli sathlarda mavjudligi, hatto nolisoniy ifodalovchi vositalari ham borligi nazarda tutilib, oddiygina “maydon” termin qo’llaniladi. Maydon vositalarida bo’lgan kabi, funksional-semantik maydon vositalari tarkibi borasida ham qarashlarning turlichaligi kuzatiladi. Masalan, M.M. Guhman, Ye.I.Guliga, Ye.I.Shendels maydonni yadro markaz va chekka qismga ajratadi. A. Bondarko “maydon” tushunchasiga boshqacha nuqtainazardan yondashadi. U maydonning ikki turliligini takidlab, morfologik vositaga tayanadigan maydonni bir markazli va turli vositaga 1 Шендельс Е. И., Гулыга Е. Грамматико - лексические поля в современном немецком языке. М - 1969. 2 Гухман М.М. Норма и социальная дифференциация. – М.: Наука, 1969. 3 Бондарко А.В. Грамматическая категория и контекст. - Л.: Наука, 1971. – 116 с.; Шу муаллиф. Теория морфологических категорий. - Л: Наука, 1976. 256 с.; Шу муаллиф. Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии. – Л Наука, 1983. - 208 с.; Шу муаллиф. Функционалная грамматика. – Л.: Наука, 1984.136с 4 Сафаров Ф. O’zbek tilida son- miqdor mikromaydoni va uning lisoniy - nutqiy xususiyati: Filol. fanlari nomzodi … diss. avtoref. - Samatqand, 2004. – 24 b.

teng munosabatda bo’ladigan maydonni ko’p markazli maydon sifatida talqin qiladi. 1 M. Abduvaliyev to’siqsizlik maydonini o’rganishda dunyo tilshunosligi ananalariga tayanadi va uning tarkibini yadro va chekka qism sifatida ajratadi. 2 G’.Zikrillayev, H. Hojiyeva, F.Safarovlar esa maydon tarkibini yadro, markaz, chekka qism laridan iborat voqelik sifatida baholashgan. Biz ham tadqiqotimizda o’zbek tilshunoslari boshlab bergan ananaga tayangan holda ish ko’rishni maqsadga muvofiq deb bildik va daraja tushunchasini ifodalovchi maydon tarkibini yadro, markaz, chekka, qism asosida tahlil qildik. Shuningdek, maydon terminiga nisbatan konkretroq, aniqroq bo’lgan funksional - semantik maydon terminidan foydalandik. Negaki, bu termin maydon tushunchasining lisoniy hodisa ekanligiga ishora qilish bilan birga, uning mohiyatini ham o’zida nisbatan to’liqroq aks ettiradi. Chunki funksional – semantik maydonda asosiy etibor til birliklarining bir xil ma’noviy vazifa ifodalashiga qaratiladi. Shuningdek, fuknsional – semantik maydon termini hodisaning lingvistik (sotsiolengvistik emas) aspektda tekshirilayotganligi bilan ham belgilanadi. FSM yoki funksional-semantik maydonda birlashuvchi asos,boshqa maydonlarda bo'lganidek umumiy mazmuniy belgining mavjudligi bo'lsa-da,bu turdagi maydonlar turli sathlarga xos vositalar birlashuvi hodisasining yuzaga chiqishi bilan boshqa turdagi maydonlardan farqlanadi. FSM va mazmuniy kategoriya tushinchalarini bir-biridan ajralgan holda o’rganish masalaning mohiyati to’la ochilishiga imkon bermaydi.Mazmuniy kategoriyalar ananaviy yo’nalishda o’rganilgan lisoniy kategoriyalardan qator xususiyatlari orqali farq qiladi,ular FSM guruhlari asosida yotuvchi o'zining mantiqiy mazmuniga nisbatan bir xil bo’lgan guruhlarni yuzaga keltiradi.Mazmuniy kategoriyalar leksemalarni onomasiologik yondashuv orqali tadqiq etishda munosib o’rin tutadi. 1 Бондарко А. Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии. – Л Наука, 1983. – с. 208 2 Abdullayev M. To’siqsizlik maydoni va uni tashkil etuvchi va sintaktik birliklar// O’zbek tili va adabiyoti . - Toshkent, 1988. - № 4-. 62-66 b .

Maydon nazaryasi ideografik lug’atlar tuzishda munosib ahamiyat kasb etadi.Chunki har qanday ideografik lug’at ma’lum bir til leksikasini oson o’zlashtirishga ,u yoki bu tushinchalarni ifodalovchi so’zni topishga qulay imkoniyat tug’diradi.Ana shularni hisobga olib ,ideografik lug’at tuzish tamoyillarini belgilash bugungi o’zbek tilshunosligi uchun g’oyat dolzarb masalalardan biri sanaladi. 1.2 . Maydon va uning turlari. Tilshunoslikda maydon yo’nalishiga bag’ishlangan adabiyotlar ko’payib borayotgan bo’lsa– da, ayrim mualliflar maydonga xos ekanligini ko’rsatib bermaydilar. Natijada, tilshunoslikdagi ba’zi qarashlarga (xususan, maydon nazariyasini tan olmaydigan tanqidchilar qarashlariga) “maydon” atamasining noto’g’ri deyilishiga yo’l ochilmoqda. Semantik maydonlarning baholanishida eng ko’p tarqalgan usullardan biri, A.R.Luriyaning fikricha, assosiatsiyalar usulidir. Assosiativ tajribaning mohiyati shundan iboratki, tekshirilayotgan odamga ma’lum bir so’z beriladi va unga xayoliga kelgan so’z orqali javob berish tavsiya etiladi. Bunda assotsiativ tarzdagi javoblar hech qachon tasodifiy bo’lmaydi. Ularni “ichki” va “tashqi” assotsiativ aloqalarda yuzaga kelgan ikki katta guruhga ajratish mumkin. Tashqi assotsiativ aloqali javoblarga yaqinlik bo’yicha (uy – tom, it - dum), ichki assotsiativ aloqalarga o’xshashlik va qarama – qarshilik bo’yicha (it – hayvon, stul – mebel kabi) javoblar kiritiladi. Ko’rinadiki, bunda so’zlar ma’lum kategoriyalarga ajratiladi. Bu tekshirishlarda beixtiyor yuzaga keluvchi so’z aloqalari sensor, ko’rgazmali – haqiqiy yoki kategorial ongning xususiyatlarini aks ettiradi. 1 Assotsiativ metodning variantlaridan biri erkin assotsiasiyalar usulidir. Bunda tekshirilayotgan kishiga bitta so’z berilib, o’zini nazorat qilmay, xayoliga kelgan so’zlarni aytish taklif etiladi. Bu usulni Z.Freyd qo’llab, quyidagi xulosaga kelgan: assotsiasialar oqimi tekshirilayotgan odamning 1 Лурия А.Р. Язык и сознания. - М.: Изд +30 М ГУ.1979. – с. 91 - 92

bilimi, vaziyatga aloqador holati, tushunchasi bilan bog’liq bo’ladi. 1 Qisqasi, maydon sifatida ko’rsatilayotgan materiallarning turli – tumanligidan va ayrim tilshunoslar tomonidan bu tushunchaning har xil talqin qilinishiga qaramay, maydonga xos yondashuvda ikki yo’nalishni ajratish mumkin: paradigmatik va sintagmatik yondashuv. Bular eng keng tarqalgan yondashuv sanaladi. G.S.Shur ning ko’rsatishicha tilshunoslikda maydon komponenti ishtirok etgan va ommalashgan ifodalar sifatida quyidagilarni ko’rsatish mumkin: funksional – semantik maydon, morfem maydon, fonem maydon, so’z yasovchilar maydoni, inkor maydoni, leksik maydon, mazmuniy maydon mikro va makro maydon, nisbiylik maydoni, vaqt maydoni, son makromaydoni, tasdiq maydoni, mavjudlik maydoni, mayl maydoni, shaxs maydoni leksik – grammatik maydon, transformatsion maydon, mutloq ( relyasion) maydon faoliyat maydoni, holat maydoni va boshqalar. 2 Malumki, semantik maydon tushunchasi G.Ipsin ning ishi nashr etilgach keng tarqaldi. G.Ipsin maydon deb umumiy ma’noli so’zlarning yigindisini ko’rsatgan edi. Biroq Y.Trir ning fikricha, maydonga xos yondashuv V.Gumbolt va G.Ostgof ga borib taqaladi. Y.Trir avvalo, leksik va tushunchaviy maydonlarni bir - biridan farqladi. U konsepsiyasining tanqidchilariga bergan javoblarida yondashuvning umumfalsafiy va umumlingvistik jihatlari bilan emas, balki sof amaliy mulohazalardan kelib chiqqanini bildiradi. Uni dastlab umumleksikasidan alohida so’zlar guruhini ajratish mezonlari qiziqtiradi. Bunday mezon esa, uning fikricha, berilgan so’zlar guruhidagi umumiy ma’noning mavjud bo’lishi sanaladi. Biroq bu so’zlar boshqa ma’nolari bilan o’zga guruhga kirganligi sababli, “umumiy tushuncha” ifodasi afzalroq ko’rinadi. Chunki bu bilan berilgan leksemalar yig’indisini ikkinchisidan 1 Лурия А.Р. Язык и сознания. - М.: Изд -30 М ГУ.1979. – с. 93. 2 Шур Г.С. Теорим поля в лингвистике. М. Наука, 1974. – с.19-21

farqlash mumkin . Y.Trir so’z va uning xususiyatlari uning sistemada, maydonda tutgan o’rni bilan belgilanadi deb hisoblaydi. 1 Leksikadagi paradigmatik maydon yondashuvida ikki xususiyat yaqqol ko’zga tashlanadi. 1) bunday yondashuvda leksemalar guruhi tekshiriladi; 2) ushbu guruh elementlaridagi umumiy semantik belgilar mavjudligi kuzatiladi. Hozirgi davrda maydon nazaryasi qator jahon tilshunoslarining tadqiqotlarida grammatikaga xos masalalarni yoritishda muhim o’rin tutmoqda. Grammatikadagi maydon tushunchasi ko’proq morfologik sathdagi Grammatik kategoriyalarni ularga funksional semantik jihatdan yaqin bo’lgan tilning boshqa sathlari vositasidagi aloqaning tikshirilishi davomida qo’llaniladi. Jumladan, V.G.Admoni o’zining bir qator ishlarida gap maydonga xos tabiatini ochib bergan. 2 Grammatik maydoni M.M.Guhman tomonidan ilgari surilgan paradigmatik bo’lmagan birliklarning paradigmatik sistemalar bilan o’ziga xos munosabati bilan farqlanadigan grammatik modellashtirishning alohida tuzilish birligi sifatida tushinish o’ziga xos ahamiyatga ega. 3 Maydon yadrosini morfologik sathdagi muayyan Grammatik kategoriyalar hosil qiluvchi so’z shakllari sistemasi tashkil qiladi. Chegara qismi shu grammatik kategoriya bilan funksional jihatdan ma’lum tartibda bo’lib, ammo kamroq shakllangan tuzilmalarni namoyon qiluvchi turli xil birliklardan hosil bo’ladi. Maydonning markaziy (yadro) va chegara (periferik) sohalarga ajratilish maydon yadrosini tashkil qiluvchi til birliklari, ya’ni so’z o’zgatuvchi paradigmalar rolining muhimligini namoyon qiladi. Faqat yadroviy soha strukturasi bo’lgandagina, ikkilamchi tartibdagi birliklar maydonning chegarasini yuzaga chiqarishi mumkin. 1 Трир Й. Ko ’ rsatilgan asar 2 Адмони В.Г. Синтаксис современного немецкого языка. Система отношений и системи постороений. Л.: Наука, 1973; Admoni W . Der deutche Sprachbau . Berlin .1964. 3 Гухман М.М. Единиди анализа словоксмекительной системы и понятие поля// Фонетика.Фонодочки. Грамматика. К.семидесятидетию. А.А Реформатского. – М. 1971. – с. 169.

Sintaktik sath doirasida maydonning yuzaga chiqishida so’z o’zgartuvchilarining roli shunchalar yuqoriki, ularsiz grammatik maydonni hosil qilish umuman mumkin emas. Sintaktik maydon termini bilan dastlab V.Porsig ning tadqiqotlari yuzaga kelgan bo’lsa-da, u leksemalar o’rtasidagi sintagmatik munosabatlarni ushbu atama ostida beradi. V.Porsig so’z birikmalari va boshqa tarkibiy qismlarning mazmuniy mosligi ifodalanib turgan sintaktik butunliklarni belgilaydi va bir vaqtning o’zida subyekt bilan predikat yoki predikat va obyekt o’rtasidagi munosabatlarning o’rganilishini ikkinchi darajali hisoblaydi. Sintaktik sath birliklariga nisbatan maydon tushunchasi g’arbiy germaniyalik tilshunos L.Vaysgerber ishlarida ko’rinadi. N.I.Flicheva sintaktik maydon sifatida obyektiv real munosabatlarning umumlashgan imlosini aks ettiruvchi sintaktik ma’nolar yaqinligini ifodalanayotgan sintaktik modellar guruhini tushunadi. Uningcha, muayyan struktur modellarning sintaktik maydonga birlashish ular o’rtasidagi real mazmuniy va funksional aloqalarning birligi bilan yuzaga chiqadi. Grammatikada sintaktik maydon tushunchasining qo’llanishi suniy ravishda (nazariyada) tildan foydalanuvchilar ongida real mavjud bo’lgan sintaktik strukturalar o’rtasidagi aloqalarni modellashtirishga harakat qilish bilan bog’lanadi. Sintaktik maydonlarni ajratish uchun, birinchi, navbatda, ifoda jihatidan har xil bo’lgan, ammo mazmun planida qisman yoki to’la mos keluvchi, ya’ni umumiy invariant mazmuniy xususiyatlari mavjud bo’lgan til vositalari yig’indisi bo’lishi zarur. Shuning bilan birgalikda, mazmuniy invariantlilik, vazifaviy yaqinlik, muayyan sintaktik sohada funksional jihatdan birgalikdagi munosabatga olib kelib keladi. Maydon planida yaqinlashuvchi modellar maydon hosil qilib, tilning umumiy sohasiga xizmat qiladi.

Keyingi yillarda o’zbek tilshunosligida ham sintaktik sath doirasida maydonga xos ayrim tadqiqotlar yuzaga kela boshladi. Biroq hali bu sathda maydon nazariyasini mahsus o’rganish muammosi turibdi. Morfosemantik maydon atamasi, odatda, leksik sath birliklari, yani so’zlarga nisbatan qo’llaniladi. Bu atamaning kirtilishi uchun asos bo’lib, ya’ni mazmuniy jihati umumiy bo’lgan so’zlar guruhigina emas, balki umuniy semantika va morfem tarkibi umumiy bo’lgan birlashmalar ham xizmat qiladi. Bunda morfem tarkib umumiyligi ma’lum guruhga birlashgan leksik birliklarning o’zaklariga xos umumiyligida ham va ularning qo’shimchalari umumiyligida ham namoyon bo’lishi mumkin. Invariantlilik tamoyiliga asosan, leksik birliklar ma’nolari va morfemalari umumiyligi bo’yicha ham, differensial belgilarning umumiyligida ham birlashishi mumkin. Morfosemantik maydonlar leksika uchun ham, morfologiya uchun ham tipik bo’lishi kuzatiladi. Bunday xulosa chiqarishga bir necha yaqin tillar morfologiyasida elementlari morfem tarkibi hamda semantikasi umumiy va ular o’zaro aloqada bo’lgan guruhlarni ajratish mumkinligi asos bo’ladi. O’zbek tilshunosligida T.Mirzaqulov o’zining morfem paradigmatika borasidagi mahsus ishida maydon va paradigmatika o’rtasidagi farqlarni ochishga harakat qilganligi ma’lum. Uning fikricha, maydon tushunchasi morfematikaning yondosh sathlar bilan aloqasi, tutash zonalarning xususiyatini paradigmatika doirasida o’rganish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. T. Mirzaqulovning takidicha , “Maydon nuqtai nazaridan yondashilganda, u tilning bir necha sath hodisalarini tutashtirib, sathlararo farqqa chek qo’yadi, paradigm esa bir sath doirasida bo’lib, sathlararo chegarani saqlaydi”. Transformasion maydon yoki sintaktik paradigmalar bir – biri bilan sinonimik va yasalighi ( деривацион ) munosabatlari bilan bog’langan aniq so’z birikmalari va gaplar bilan ifodalangan mazmuniy maydonlardir. Sintaktik paradigmalar leksik paradigmalar bilan uzviy bog’lanib, ko’pincha

yagona paradigmatik komplekslar hosil qiladi va Porsig maydonni yuzaga keltiradi: hurmoq – it, kishnamoq – ot turdagi aniq mazmuniy sintagmalar vositasida it huradi, ot kishnaydi tarzidagi sintaktik sintagmalar vujudga keladi. Ularni ayrim adabiyotlarda sintagmatik maydonlar yoki sintagmatik mikromaydonlar deb yuritiladi. Tilshunoslikda keyingi bir necha o’n yillarda “assosiariv maydon” atamasi keng tarqaldi. Garchi bu masala Aristotelga borib taqalsa-da. XX asr boshlarida mediklar va psixologlar (dastlab AQSH va Germaniyada) bu bilan maxsus shug’ullana boshlandi. Bu xususida diqqatga sazovor tajribalardan Kent va A. Rozanov tomonidan o’tkazilgan tajribani ko’rsatish mumkin. Keyingi tadqiqotlar uchun ular asos bo’lib xizmat qilmoqda. Tajribalar asosida tekshiriluvchilarning faqat psixik rivojlanish darajasigina emas, balki lingvistik taraqqiy etganlik darajasi ham aniqlanmoqda. Grammatikada maydon “leksik grammatik maydon” yoki “funksional semantik maydon” (qisqacha FSM) tarzida yuritiladi. FSM ma’lum mazmuniy kategoriyalarga tayangan, vazifalari umumiyligi bilan o’zaro munosabatda bo’lgan tilning turli sathlariga xos vositalat vositalar sistemasi hisoblanadi. FSM lar asosida turli xil til vositalarining birlashtiruvchi va ularning o’zaro munosabatlarini yuzaga chiqaruvchi mazmuniy invariant – mazmuniy kategoriyalar 1 yotadi. A.B. Бондарко barcha FSM larning asosi obyektiv borliqdagi u yoki bu munosabatlarning kishi ongida ma’lum mazmuniy kategoriyalar ko’rinishida aks etishi ekanligini takidlaydi. A.V.Bondarko FSM larning ushbu to’rt guruhuni ajratadi: 1. predikativ yadroli FSM (aspektuallik, modallik, maishiylik, nisbiylik maydonlari kompleksi): 2. predmetlik ( subyekt – obyekt) yadroli FSM(subtyektlilik – obyektlilik, aniqlik – noaniqlik maydonlari): 1 Mazmuniy kategoriyalar xususida quyida alohida fikr yuritiladi ”Mazmuniy kategoriyalar va ularning til birliklarini tasniflashdagi ahamiyati mavzusiga qarang.

3.miqdor – sifat yadroli FSM ( miqdor, sifat, qiyosiylik, tegishlilik maydonlari): 4.holat yadroli FSM (bog’liqlik va lokativ maydonlari) FSM larda maydonga birlashish asosi bo’lib, birinchidan, umumiy mazmuniy belgining mavjudligi, ikkinchidan, turli sathlarga xos vositalar, ya’ni grammatik va leksik birliklar orqali birlashuv hodisasining yuzaga chiqishi xizmat qiladi. FSM lar mazmuniy qamrovdagi birliklarni umumlashtirish bilan mazmuniy maydonlarga yaqin tursa – da, ular qandaydir shakily ifoda vositalariga aloqadorligi bilan farqlanadiki, bunday maydonlarga grammatik vositalarning ham umumlashishi mavjud. FSM lar mazmun plani muayyan grammatik kategoriyalar bilan ifodalanuvchi, ifoda plani esa tilning sathlariga xos bo’lgan vositalarning kategoriyalar ko’rinishida aks etishi demakdir. Funksional–semantik maydonda sinonimik aloqalar mavjud, biroq u sinonimik qatorlardan kengroq 1 ya’ni bunday maydon qarama – qarshi bo’lgan ma’nolarni ham o’z ichiga oladi. Shunga qadar FSM lar modallik aspektuallik zamon (temporallik), nisbat kabi kategoriyalar doirasida tadqiq etildi. Tilshunoslikda, xususan, o’zbek tilshunosligida bu masala yetarli darajada o’rganilmagan muammo sifatida o’z tadqiqotlarini kutmoqda. O’zbek tili leksikasini FSM sifatida o’rganishda leksikani makromaydon tarzida qaralib, u turlicha makromaydonlarga ajratiladi: predmet, shaxs, zamon, makon, holat, harakat, munosabat, nisbat singari, makromaydonlarga bo’linishning asosi faqat bir so’z turkumi doirasida yoki turlicha so’z turkumlari doirasida kuzatilishi mumkin. Jumladan, rang – tus, bildiruvchi, oq, qora, yashil,sariq, pushti leksemalari FSM sifatida belgi makromaydoniga kirib, sifat so’z turkumi tarzida umumiy sanalsa, tirishdi, tirishgan, trishish harakat mazmuniy kategoriyalariga mansub birliklar 1 Funksional – semantik sinonimlar xususida qarang: Шамсидинов Х . So’zlarning funksional – semantik sinonimlari //O’zbek tili va adabiyoti: - 1995. № 1;Shu muallif. So’zlarning so’z funksional – semantik sinonimlari// O’zbek tili va adabiyoti. – 1996.

harakat makromaydonining tarkibiy qismlari sirasiga kiradi. Biroq bu so’zlar fel va uning funksional shakllari tarzida farqlanadi. Yoki shaxsni nomlash funksiyasi bilan birlashgan shaxs mikromaydoniga mansub so’zlar ham ananaviy qarashlardagi ot, sifat singari turlicha turkumlar doirasida kuzatilishi mumkin. Shuni takidlash joizki, bu o’rinda til taraqqiyoti natijasida bir turkumning boshqasiga ko’chishi yoki otlashish hodisasining yuzaga chiqishi emas, balki, ushbu leksemalar vazifasidagi umumiylik, shaxsni nomlash xususiyati muhimdir. Xullas, bunday tasnif usulini barcha til sathi birliklariga nisbatan qo’llash o’ziga xos ilmiy samara beradi. O’zbek tilshunosligida mazmuniy kategoriyalar, ularning til birliklarini tasnif etishdagi ahamiyati masalasi yetarli o’rganilmaganligi, funksional – semantik maydonlar bilan mazmuniy kategoriyalar orasidagi bog’liqlikdan kelib chiqib hamda tadqiqotimizning bevosita mazmuniy maydonga taaluqli ekanini hisobga olib mazmuniy kategoriyalarning xususiyatlari, ularning ahamiyati borasida to’xtalib o’tamiz. Hali til birliklarini yaxlit bir tizim sifatida o‘rganish, sistem tilshunoslik va uning tadqiqot metodlari (usullari) to‘la takomillashmagan bir davrda ( tilning sistem xarakteri, tilshunoslikka bag‘ishlangan dastlabki yirik tadqiqotlarda namoyon bo‘la boshladi. Til leksik qatlamlarining sistem xarakterga ega ekanligi, uzoq davrlar davomida bahsu munozaralarga sabab bo‘lib kelgan bo‘lsa hamki, sinonim va antonimlarning alohida-alohida leksik-semantik guruhlar sifatida ajratilishi tilshunoslarda hech qanday shubha uyg‘otmadi. Sinonimlar va antonimlarning alohida-alohida leksik-semantik guruhlar (paradigmalar) sifatida ajratilishi esa, o‘z navbatida, til hamda shu til lug‘at tizimining sistem xarakterga ega ekanligidan dalolat beradi. Bir so‘z bilan aytganda, sinopim so‘zlar bu, aniq semantik aloqa (munosabat) asosida bog‘langan lug‘aviy birliklarning aniq (konkret) tizimidir. Xuddi mana shu aniq semantik aloqa asosida bog‘langan leksik paradigmalar, o‘z navbatida, yaxlit bir mikrotizimni tashkil qiladi. Qaysiki, bu mikrotizim doirasida har bir elementning

mavjud ma’nolari bilan o‘zaro bog‘lanish (aloqa)ga kirishishi asosida namoyon bo‘ladi. Chunonchi, quyosh, oftob, shams, qamar, chiroyli, guzal, zebo, suluv va h. k. O’zbek tilshunosligida ham tilning lug‘at qatlamini yaxlit bir tizim sifatida o‘rganish sohasida qator tadqiqotlar amalga oshirildi. Fan taraqqiyotinnng turli davrlarida amalga oshirilgap bir qator ilmiy tadqiqotlarda sistem leksikologiya asoslari shakllanib bordi. Binobarin, o‘zbek tilshunosligida sistem leksikologiyaning shakllanib, taraqqiy etish yo‘llarini quyidagi bosqichlarga bo‘lish mumkin: a) birinchi bosqich. So‘z va leksema orasidagi farq, semalar va ularni tarkibiy qismlarga ajratish yo‘llari, ayrim so‘z juftlarining semantik tarkibini (strukturasini) aniqlashda namoyon bo‘ladi; b) ikkinchi bosqich. Sistem leksikologiyaning taraqqiyot bosqichi so‘zlarni tematik va leksik-semantik guruhlarga birlashtirib, ma’noni tarkibiy qismlarga ajratib o‘rganish bilan xarakterlanadi. Xuddi shu bosqichda o‘zbek tili leksikologiyasida ham so‘zlarni leksik-semantik guruhlarga birlashtirib o‘rganish, ya’ni sistem tilshunoslik, sistem leksikologiya asoslari shakllanadi. Xuddi shunday asosga tayangan holda sistem leksikologiyada alohida leksik-semantik guruhlar sifatnda asosan sinonimik ma’nolar asosnda bog‘langan leksik paradigmalar, antonim ma’noga ega bo‘lgan so‘zlar guruhi, turli tematik va leksik-semantik qatorlar, leksik paradigmalar tadqiqot manbai bo‘lib keldi 1 . Oltmishinchi yillarning oxiriga kelib, G‘arbiy Evropa va keyinchalik rus tilshunosligida ham sistem leksikologiyada ma’lum bo‘lgan leksik-semantik guruhlar spnonimik hamda antonimik paradigmalar bilan bir qatorda, lug‘aviy birliklar orasidagi leksik-semantik munosabatning yangi bir turi — giponimiya ajratiladn. Giponimiya, giponim hamda giperonim atamalari dastlab 1968 yilda ingliz tilshunosi professor D. J-Layopz tomonidan qo‘llanildi. Shundan keyin giponimiya haqidagi dastlabki ilmiy axborotlar rus tilshunosligida ham vujudga kela boshladi. 1 Safarov F. O'zbek tilida son miqdor mikromaydoni va uning lisoniy-nutqiy hususiyati: Filol.fanlari noimzodi… diss.-Samarqand, 2004.

Taniqli rus tilshunoslari A. A. Ufimseva, L. Novikov, Zemskiy va boshqalarning ishlarida, Fomyanova hamda Suprun tahriri ostida chop etilgan «Общие языкознания» kitobida, Yu. S. Stepanovning « Общие языкознания» nomli asarida hamda fransuz tilshunosi V. G. Gakning asarlarida ham bu atama dastlabki ilmiy mulohazalar sifatida ifodalangan. Giponimiya haqida yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan til-shunoslarning qarashlarini o‘rganish natijalari shuni ko‘rsatdiki, mazkur ishlarda giponimiya atamasi ostida bir tomondan, jins-tur munosabatini ifodalab kelgan so‘zlar qatori, yana bir tomondan, butun-bo‘lak munosabatini ifodalash asosida bog‘langan so‘zlar qatori, boshqa bir tomondan esa lug‘aviy birliklarning o‘zaro ketma-ketligini ifodalash asosida bog‘lanishi natijasidax vujudga kelgan ierarxionimik qatorlari tushuniladi. II Bob. “Do‘stlik” leksik-semantik maydonning lingvomadaniy xususiyatlari 2.1. “Do‘stlik/Friendship” tushunchasi hamda uning lug‘aviy ma’nolari

Tadqiqot ishimizning ushbu qismida asosiy etibor “Do‘stlik” semantik maydonining tilda ifodalanishi xususiyatlarini kognitiv va ligvomadaning jihatidan tahlil qilamiz. Bu tahlil quyidagi bosqichlardan iborat. 1. Frindship va Do‘stlik leksemaslarining ma’no strukturasining tahlili. 2. Friendship va Do‘stlik leksemasi o‘zak bo‘lgan so‘zlarni aniqlash. 3. “Do‘stlik” sematik maydonning tarkibi va hajmini o‘zida aks ettirgan ingliz va o‘zbek tillarida maqol, matal birliklarning tasnifi. Har bir til va madaniyatning o‘ziga hos va umumiy xususiyatlari bo‘lgani kabi ingliz o‘ziga hos va umumiy tomonlari mavjud ma’lum bir milliy konseptosferaning o‘rganish jarayonida uning o‘ziga xosligi va umumiyligini o‘rganish lozim. Milliy dunyoqarashni o‘rganishda asosiy uslublardan biri-ma’lum bir konseptning ichki tuzilishini tahlil qilishdan iborat. Bunday uslub shu millatning tafakkurida aniq bir semantik maydonning aks etishi haqida ‘xulosalar chiqarishga ko‘maklashadi. Quyida biz ingliz va o‘zbek dunyoqarashlari xususiyatlarini “Do‘stlik” semantik maydon asosida ko‘rib chiqamiz. Sematik maydonning tushunchasiga xos tomonlarini aniqlashda avvalo shu konsept izoxlangan lug‘atlarni tahlil qilib chiqish lozim shu vazifani bajarishda biz ingliz va o‘zbek tillarida lug‘atlarni tadqiqot materiali sifatida tanlab oldik. 1-bosqich. Ingliz tilida “Do‘stlik” so‘zi quyidagicha ma’no strukturasiga ega. Origin: Before goo; Middle English friend, frend, Od English freond friend, lover, relative (cognate with old saxon friund, ald High german friunt (German Freund), Gothic frijo’nds), orig present participle of fre’ogan, cognate with Gothic frijo’n to love 1 . Friendship so‘zning o‘zagi “ friend ” hisoblanadi. 1 http://www.psychologytoday.com/basics/friends .

A friend is one with whom you spend your free time, share your thoughts and interests, who keeps your secrets, whom you trust and who is always ready to help. I’ve got a lot of friends some of them are close, some are not, but all of them make my life brighter and more interesting. In my view friendship is a gift from god. I can’t imagine my life without friends. 1 Though some natural loners are happy without them, most of us depend greatly on the company of true friends. 2 Friendship is a relationship of mutual affection between two or more people 3 . Friendship is a stronger form of inter personal bond than an association. Friendship has been studied in academic fields such as sociology, social psychology, anthropology, and philosophy. Various academic theories of friendship have been proposed . Although there are many forms of friendship, some of which may vary from place to place, certain characteristics are present in many types of friend ship such characteristics include affection, sympathy, empathy, honesty, altruism , mutual understanding and compass, enjoyment of each other’s company, trust, and the ability to be oneself, express one’s feelings, and make mistakes without fear of judgment from the friend. Friend [friend] show IPA noun 1. a person attached to another by feelings of affection or personal regard. 2. a person who gives assistance; patron; supporter: friends of the Boston Symphony. 3. a person who is on good terms with an other; a person who is not hostile: who goes there? Friend or foe? 4. a member of the same nation, party, etc 5. ( initial capital letter) a member of the Religious Society of Friends; a Quaker, verb (used with object). 6. Rare to befriend 1 http://fortee.ru /2013/09/15/bilet-4-friendship/ 2 http://www.Psychologytoday.com /basics/friends 3 “Definition for friend”. Oxford Dictionaries. Ford Dictionary Press. Retrieved 25 May 2012.

7. to add (a person) to one’s list of contact s on a social – networking website: I just friended a couple of guys in my class. Idioms 8. make friends with, to enter into friendly relations with: become a friend to. O‘zbek tilida ham “Do‘stlik” so‘zi ham o‘zining ma’no strukturasiga ega. Do‘st [f-t] 1 inoqlik, ahillik, totuvlik munosabatlari bilan bog‘langan, ko‘ngli, dili yaqin; muhib. Qadrdon do‘st. CHin do‘st. Ular yoshligidan do‘st edilar. Mehnatdan do‘st ortar. Maqol. O‘z do‘stim deb sir aytma, do‘stingning ham do‘sti bor. Maqol. // Do‘st halqlar – Ishimizga do‘st odamlar suyunib, dushman ketsin o‘tday bo‘lib kuyunib. “ Rustamxon ”. / Y a qin, tanish, oshno. Do‘sti nodondan dushmani ziyrak afzal. Maqol. Jon do‘sti jonini ham ayamaydigan, samimiy, beg‘araz do‘st. Ish do‘sti birga ishlab orttirilgan do‘st. Ish do‘sting jon do‘sting. Mol do‘sti oldi berdi qilib orttirilgan do‘st, bor narsadan ilinji bo‘lgan yuzaki do‘st. Piriga ham do‘st bo‘lmaydi hech kimsaga do‘st bo‘lmaydi. Yomon odam haqida. 2 tarafdor, homiy. Bir kuni menga qarab: “O‘rtoqjon, hukumatimiz xotin- qizlarga do‘st emish, ular ham o‘z ixtiyori, o‘z erki bilan odamdek yashasin, deyar emish...”- degan edi. S.Zunnunova, Gulxan. 3 (1-sh.eg.f-da) murojaat formasi. Kamol toping, do‘stim!- Ho‘sh taqsir nea xomushsiz! – E, aziz do‘stim, sal qiynalibroq qoldim. N.Safarov, Hayot maktabi. 4 diniy tasavvufda: Xudo. Har zamon yaqin-yaqinroqdan gadoy tovushi eshitiladi: “Hey do‘st, shaydullo, banomi olloh, sadaqa raddi balo, baqavli rasuli hudo”. A.Qahhor, Bemor. Do‘st tortmoq 1 “Do‘st!” deb xudoga yolvormoq; 2 ko‘chma, qichqirmoq, sayramoq. Qumrilar do‘st tortib, g‘azaloylar sayrab, boqqa oroyish berib, namasozlik bir munosib yarashib turibdi. “Ravshan”. Do‘st [f-t] (o‘-cho‘ziq) tasanno, ofarin bildiradi. Do‘st, kam bo‘lmang! – “Rohat”ni eshitib, Tantiboyvachcha “ezib yubordingiz, jonidan!” – deb qichqiribdi va bangilar kabi bir “do‘st!” tortdi. Oybek, Qutlug‘ qon. 1 1

Do‘stlik –inson axloqining beba h o go‘zalligi, ijobiy fazilatlar gavxari. Insondagi barcha go‘zal fazilatlar bir marvarid shodasi bo‘lsa, uning dur-gavhari chin insoniy muhabbatga asoslangan do‘stlikdir. Do‘stlik insonning kuchiga kuch, qudratiga qudrat qo‘shadigan, kishini baxtli qiladigan, hayotini bezaydigan eng muhim omillardandir. Do‘stlik –birodarlikning eng yaxshi xislatlaridan biri kishilarga mehr shafqatli bo‘lishini anglatadi. Do‘stlikka xos bo‘lgan yana bir xislat o‘zaro yordam hisoblanadi. Biz o‘qishga, mehnatda, jamoat ishlarida o‘rtoqlarimiz yordamimizni ayamasligimiz kerak. Do‘stlik tor ma’noda, ya’na ikki kishi orasidagi aloqadagina iborat deb tushunmaslik darkor. Do‘stlik tushunchasi ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lib, million- million kishilarning ahil yashashi, iqtisodiy, siyosiy va madaniy sohalarda ham hamjixatligini bildiradi. Hozir ham, bbundan avval ham yer kurasi xalqlari orasidagi baynalmila do‘stlik jahon ahamiyatiga ega bo‘lgan bundan keyin ham shunday bo‘lib qoladi. Do‘stlik guldan nozik, po‘lattan qattiq, dovuldan kuchli, deyishadi. Do‘slik o‘zaro munosabatda samimiylikni, zi y raklikni, rostgo‘o‘ylikni, to‘g‘rilikni talab etadi. Masalan, bir kishi do‘stida ko‘p yaxshiliklar qilgan deydi: qiynalib qolganda uni samimiy qo‘llab-quvvatlagan, ko‘nglini ko‘targan, moddiy yordam berib turgan. Yaxshilik ko‘rgan kishi do‘stining bu yaxshiliklarini unutgani yoq, ammo ya’shilikka yaxshilik bilan javob berishga hali uning qurbi yetmaydi. Nima bo‘ldi- yu do‘stining ko‘ngliga yoqmaydigan bir gap aytib, ranjitib qo‘ydi. Shundan so‘ng yaxshilab qilgan odam ko‘pchilik ichida: Falonchining shuncha yaxshiliklar qildim, bilmadi non ko‘rlik qildi, - deb shikoyat qiladi shunda yaxshilik ko‘rgan odam hijolatda qoladi. “Nega o‘sha narsalarni oldimdeb afsuslanadi. Xalqimizda “Minnatli oshni it ham ichmaydi”,-deb bekorga aytilmagan. Do‘stlik so‘zning o‘zagi do‘st hisoblanadi uni lug‘atlarda quyidagicha talqin qilinadi.

S h unday qilib biz har ikkala tilda ham Do‘stlik so‘zining ma’nosini o‘rganib quyidagi xulosaga keldik. Ingliz va o‘zbek tilida ham do‘stlik ikki kishi o‘rasidadi yaqin aloqani bildirganini ko‘rdik. Ikkala tilda ham do‘stlik orasida rostgg‘ylik, g‘amxo‘rlik, ishonch bo‘lishi kerakligini guvo h i bo‘ldik. 2-bosqich. Friend va do‘st leksema lari o‘zak bo‘lgan so‘zlar quyidagilardan iborat. Friendly adj. 1. Someone who is friendly is always pleasant and helpful towards other people. → sympathetic. 2. if you are friendly with someone you are their friend. Friendship noun a relationship between people who are friends. 1 Friendless – yakka yolg‘iz, tanho, boshqalardan ajralgan. Friendly – 1) do‘stona 2) samimiy munosabatdagi – nation do‘st mamlakat. 2 Do‘st-dushman Do‘st(lar) va dushman(lar). Sen do‘st-dushmanni ajratib muomala qilgin . P.Tursun, O‘qituvchi. Do‘st-dushmanning gapiga kirib, hammang ham shunga yopishaverma, Hamza, Paranji sirlari. Do‘st-yor Do‘st(lar) va yor(lar), hamdam(lar). Do‘st-yorlar yig‘ilib chag‘ir ichib, musiqa va raqslar bilan tong ottiradilar . Oybek, Navoyi. Do‘stlarcha rvsh Do‘stlik bilan, do‘stona, do‘stlar kabi. Salimxon... qo‘l berib do‘stlarcha ko‘rishdi. A.Qahhor, Sarob // Do‘stlarcha muomala-Do‘stlarcha ko‘rishish. Do‘stlashmoq Do‘st bo‘lmoq, do‘stona munosabatlar bog‘lab yaqinlashmoq, ahillashmoq, inoqlashmoq. Biz sizlar bilan do‘stlashmoqqa keldik. Do‘stlashtirmoq do‘stlashmoq , fl.ort.n. Do‘stlik do‘st 1, 2 s, belgi oti. Sovet xalqlarining qardoshlarcha do‘stligi. Do‘stlik munosabatlir. Mamlakatimiz xalqlarining buzilmas do‘stligi. Do‘stona [f-t] rvsh . Do‘stlarcha, do‘stlardek, do‘stlik bilan. Do‘stona ko‘magingiz uchun tashakkur bildirishdan boshqa so‘zim yo‘q . A.Qahhor, Sarob. // Do‘stona muomala. Do‘stona salom. Do‘stona suhbat. 1 “Essential dictionary «Printed and bound in china 2003 p.284. 2 “English –uzbek dictionary. Yangi asr avlodi” Toshkent. 2012. 222-bet.

Do‘stparvar [f-t] Do‘stlarni va do‘stlikni sevuvchi, do‘stlarcha mehribon, g‘amho‘r. Va’daga vafoli, axloqda mumtoz, Do‘stparvar, o‘z so‘zli, yoriga sodiq. G‘.G‘ulom. 3-bosqich “Do‘stlik” semantik maydonning tarkibi va hajmi o‘zida aks ettirgan ingliz va o‘zbek tillaridagi maqol, matal birliklarning tasnifi. Friendship, like phosphorus, shines brightest when del around is dark (proverb). Friendship is the soul’s heaven (quotes A.Bronson Alcott). Friend is as it were, a second self (quotes Cicero). The best mirror is an old friend (proverb) 1 An honest answer is the sign of true friendship Bundan tashqari “do‘stlik” tarif qilib bir qancha fikirlarni aytib o‘tishdan. “We should behave to our friends as we would wish our friends behave to us” (Aristotel) “Let friendship creep gently to a height; if is rush to” it may soon run itself out of breath (Thomas Fuller). “Sincerity, truth, faithfulness, come into the very essence of friendship” (William.E) O‘zbek tilida ham do‘stlikni madh etib bir qancha maqollar, hikmatli so‘zlar rivoyatlari mavjud. Ota-bobolarimiz do‘stlikni yuqori darajada qadirlashgan. Do‘sti yo’q odamni qurigan daraxtga, jisman mavjud bo‘lsa ham qalbini o‘lik murdaga o‘xshatishgan. Do‘sti ko‘p odamni hurmat qilishgan. Do‘st orttirish uchun mehnat qilish, birovlarning yukini ko‘tarib mushkulini oson qilish kerakligini uqtirishgan. Ibn Sino do‘stlikning uch xil ko‘rinishini aytib o‘tadi. 1. Haqiqiy do‘stlik-bunda do‘stlar har qanday sharoitda, jumladan hayotda yuz bergan eng og‘ir damlarda ham birga bo‘ladigan. 2. Boylik, amal-daraja tufayli bog‘langan do‘stlik. 1 http://www.kidsgen.com/events/friendshipday/proverbs . htm#10QQWMKX50cwuu2B. 99

3. Y a gona maqsad va g‘oyaviy birlik asosidagi do‘stlik. Bulardan birinchi va uchunchisi mustahkam, haqiqiy va buzulmas, ikkinchisi esa, muvaqqat va mustaxkam bo‘lmagan soxta do‘st l ik ekanini ta’kidlaydi. Jomiy haqiqiy do‘st do‘stlikning hamma qonun-qoidalarida roiya qilishi, do‘stiga har qanday yo‘l bilan yordam ko‘rsatishga intilishi, agar zarur bo‘lsa, hatto jonni verishi kerakligini ta’kidlaydi. Bundan do‘stlikning namunalari o‘zbek xalq: og‘zaki ijod siz do‘st yozma adabiyotida ham ardoqlanib, og‘izdan-og‘izga ko‘chib, ulug‘lab kelinadi. Masalan, o‘zbek xalq dostoni “Alpomish”da uning yetakchi obrozlari Alpomish va Qorajon o‘rtasida do‘stlik tufayli asar voqeyalaridagi ziddiyaatlar yaxshilik va osonlikcha hal bo‘ladi. Navoiy do‘stlikni ulug‘laydi. S h u bilan birga sohta g‘araz bilan do‘st bo‘luvchi kishilarni qoralaydi. Haqiqiy do‘st kishining og‘ir alamli-dardli kunlarida hamdam bo‘ladi. Do‘stlikning eng muhim va asosiy sharti vafodir,-deydi shoir. “Boburnoma”da ham do‘stlashish, uni ezozlash haqida yoshlarga ibrat bo‘larli nasihatlar jamlangan chunonchi do‘stga hamisha etiborli bo‘lishi, ziyoratga borishi, yaxshi –yomon kunda, hamdardlik qilish, do‘st ko‘p kishining ayiblari sir tutilishi, fazilatlari ko‘payishi, yangi do‘st topganda eskisidan yuz o‘girmaslik va boshqalar uqtiriladi. Do‘stning bir qancha sionoimlari mavjud: o‘rtoqlik, hamkorlik, b i rodarlik ahillik va birliklardir . Yusuf xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asarida do‘stni ul f at tutishi haqida, ularga hamisha etiborli bo‘lishi, hamdar d lik ko‘rsatish zinxor dillariga ozor yetkazib do‘stni dushmanga aylantirmaslik haqida fikr bildiradi. Chunonchi: Ko‘ngil deganlari misol shisha, Sinib qolmasin u, uni hamisha, Ko‘ngil nozikligi bu so‘zga nishon, U issiq-sovuqda bog‘liq har qacho.

Jo‘ra ko‘ngli sinsa, bo‘lar ichki yov, Qayda yov bo‘larkan, keki-beayov . 1 Ayrim ped a go g larimiz turli xil ma’rakallarda yoshlarning ishtirok etishini yoqtirmaydilar. Aslida esa bunday yig‘inlar yillar o‘tib, yoshlarimiz boshiga ham tushadi. Shuning hisobiga olib, bunday ma’rakalarni o‘tkazishni, unda xizmat qilish odobini va do‘stining g‘amu shodligiga sherik bo‘lishi yoshlar o‘rganib borgani shunday qilib, hayot tajribalari do‘stlikni mustahkamlovchi quyidagi omillarni vujudga keltirdi: 1) O‘zaro hurmat va ishonch; 2) Do‘stga sodiqlik 3) Zarur paytda bir-biridan moddiy va ma’naviy yordamni ayamaslik; 4) Kamchiligini yotig‘i bilan o‘ziga aytib tuzatish; 5) Do‘st sirini saqlay olish; 6) Do‘stning shodligini quvonch, tashvishiga sherik bo‘lish; 7) Maqsad birligi; 8) O‘zaro munosabatda samimiylik, ziyraklik, rostgo‘ylik, to‘g‘rilik; 9) Bir-birini yurakdan quvontirishga intilish. Hikmatli namunalar. Tangriga iymon keltirishdan keyingi amallarning afzali bu odamlar bilan do‘stlashish, ya’ni solih amallar qilishdir. Inson qo‘lga kiritgan o‘ljalaridan eng xayrlisi samimiy do‘stliklar. Baxt do‘stlik keltirsa, baxtsizlik uni sinovdan o‘tkazadi. Mehmondorchilik qancha qisqa bo‘lsa do‘stlik shuncha uzayadi. Hayot ta’mi do‘stlikdadir. Ingliz tilida ham do‘st hamda do‘stlik so‘zla r ining sinonim va antonimlari mavjud. Sinonimlar: Acquaintance, ally, buddy, classmate Companion 1

Roommate Playmate Crony Antonimlar: Antagonist Enemy Foe Opponent Stranger Detractor Friendship so’zining sinonimlari: Acquaintanceship Affection Affinity Amiability Benevolence Devotion Empathy Esteem Fusion Intimacy League Pact Sociability Company Friendship so’zining antonimlari: Hate Enmity Hatred 3-b osqichdagi taqiqotimizdan kelib chiqan holda biz shunda y xulosaga kelishimiz mumkin. Har ikkala tilda ham “Do‘stlik” semantik maydoniga kiruvchi sinonimlar, antonimlar, ibratli so‘zlar hikmatlar, rivoyatlar juda ham ko‘p ekan. Bu esa do‘stlikning qanchalik muhim ekanligidan dalolat beradi.

“Do’stlik” konseptining leksik-semantik maydoni ushbu konsept sinonimlari, antonimlari o’zak bo’lgan so’zlar va boshqa shu konsept bilan bo’g’liq bo’lgan tushunchalar asosida tuzildi. HAMDARDLIK ITTIFOQ BIRLIK UYG’UNLIK O’RTOQ ULFAT YOT YOV HAMKORLIKM EHRIBONLIKAFFINITY AGREEMENT ATTRACTION ESTEEM ACQUAINTANCESHIP COMPANY ENMITY HATRED FREINDSHIP H ATE ALLIANCE ACCORD BENEVOLENCE EM PATHY SOLIDARITY0B 0D07 02 0C0C 030303030303030303030303 03030303030303030303030303 0E 0303030303030303030303030303030303 3C 0C0C0C0C0C0C0C0C 01 2F0B06070D0E032E0709 05 05 05 0C 030303030303030303030303 03030303 05 03 2F 0C 0B 01 0B 05102F 052E2E0705033F2F 2F01 3505100B3C 0A0E2E0704050607103C

Xulosa o‘rnida biz yana bir ibratli rivoyatni aytib o‘tishni joiz ko‘rdik. Rivoyat. Ulug‘ shoir Alisher Navoiyning Paxlavon Muhammad degan shogirdi ham do‘sti bor ekan, shoir uni juda yaxshi ko‘rar, shogirdi bo‘lsa ham qadrdon, sirdoshi deb bilar ekan. Kunlardan bir kuni Pahlovon Muhammad kichik bir gunoh qilib qo‘yib, shu tufayli sulton Husayinning qattiq g‘azabiga uchrabdi. Voqea bunday bo‘libdi. Sulton Husayn g‘azab otiga minib turgan bir paytda Pahlavon muhammatning gunoh ish qilib qo‘yganini yetkazishibdi. Husayn Boyqaro: -Pahlavonning soqol-mo‘ylovini qirib tashlanglar, so‘ng kaltadum libos kiydirib, ko‘cha-ko‘yda sozayi qilinglar,-deb buyruq beribdi. Pahlavonning bunday jazoga girifdor bo‘lganini Alisher Navoiyga aytishibdi, Navoiy, agar bu jazo amalga oshirilsa. Pahlavon Muhammadning izzat-nafsi kamsitilib, u bunga chiday olmasligini anglab, uni banday sharmandalikdan qutqarish harakatiga tushibdi. Tezlikda Husayin Boyqaro huzuriga yetib borib: -Sultoni Boyqaro, ma’lumingizku, men va Pahlavon Muhammad yoshligimizdan bir xil kiyinamiz, birga soqol-mo‘ylov qo‘yib, do‘st-birodar bo‘lib yuramiz, U boshqa kiyinib, men boshqa kiyinib yursam, o‘rtadagi ahd buzilib DO’STLIKDUSHM AN JO’RA FIDOIYLIK DILKASH06 04020A0B01 0503 080E340605 04072E09050A0B

gapimiz tuzsiz, o‘zimiz subutsiz bo‘lib qolamiz. Buyursangiz, mening soqol- mo‘ylovlarimni qirsinlar, menga ham xuddi Pahlavon Muhammadga berilgandek kalta libos kiygizilib, do‘stim bilan birga sazoyi qilsinlar,-debdi. Navoiyning shogirdi hamda do‘stining bo‘lgan sadoqatini, mehr-oqibatini ko‘rgan Husayn Boyqaro g‘azabidan tushib qolganini o‘zi ham bilmay qolibdi-da: - P ahlavonning gunohidan o‘tdim jazo qoldirilsin, -deb farmon beribdi. Bundan ko‘rinadiki do‘stlikning oldiga sodiqliligiga har qanday shoh ham bosh egadi. Biz yuqorida turli lug‘atlardan kitoblardan foydalanib ingliz va o‘zbek tilida “Do‘stlik” semantik maydoni qanchalik keng ekanligiga guvoh bo‘ldik. Demak, zamonaviy ingliz tilidagi “friendship” semantik maydoni yadrosini “friendship” leksemasi bilan birga acquaintanceship, affection, benevolence, company, fusion , intimacy, sociabity sinonimlari joy olgan. O‘zbek tilidagi “Do‘stlik” semantik maydoni yadrosida ham “Do‘stlik” leksemasi bilan bir qatorda o‘rtoq, ulfat, jo‘ra, hamkorlik, birodarlik, birlik kabi sinonimlari joy olgan. 2.2. “Do‘stlik/Friendship” leksik-semantik maydon i ga kiruvchi maqol va matallarning tahlili Biz yuqoridagi tadqiqot rejamizda lug‘aviy ma’nolarni subyektiv baholadik, hamda konseptual maydonni o‘rganish uchun yangi uslublardan foydalandik, konsep t semantikasining milliy madaniy komponentlarini aniqladik. “Do‘stlik” semantik maydoniga kiruvchi ingliz va o‘zbek tillaridagi maqol va matallarning tahlili va o‘xshash, farqli tomonlarga bag‘ishlangan bobimizda o‘rganamiz. Buning uchun biz maqol va matal so‘zlari qanday ma’no anglatishini har ikkala tilda ham ko‘rib chiqishimiz lozim. Maqol, matallarni tahlil qilish shu semantik maydon strukturasini belgilashda katta yordam beradi. Tilning leksik semantika sohasida maqol va matallar chuqur o‘rin egallaydi. Leksik semantika o‘zida biror bir xalqning tarixiy xotiralari va tarixi, xalqning tafakkur faoliyati, dunyoqarashi va psixologiyasini mujassamlashtiradi, etnik m e nt a litetning o‘ziga xos xususiyatlarini esa tilning

paremiologik fondi, yani maqol va matallar va xalq ijodiyotining turli shakllarida ko‘rsa bo‘ladi. Ingliz tilida maqol proverb deb ataladi. Biz unga quyidagicha izoh beramiz. A proverb (from Latin: proverbium) is a simple and concrete saying, popularly known and repeated, that expresses a truth based on common sense or the practical experience of humanity. They are often metaphorical . A proverb that describes a basic rule of conduct may also be known as a maxim. Proverbs are often borrowed from similar languages and cultures, and sometimes come down to the present through more than one language. Bath the Bible (including, but not limited to the Book of Proverbs) and medieval latin (aided by the work of Erasmus) have played a considerable role in distributing proverbs across Europe. Mieder has concluded that cultures that treat the Bible as their “major spiritual book contain between three hundred and five hundred proverbs that stem from the Bible” 1 . However; almost every culture has examples of its own unique proverbs. Proverb [prov’erb] Show IPA noun 1. a short popular saying, usually of unknown and ancient origin, that expresses effectively some commonplace truth or useful thought; adage; saw. 2. a wise saying or precept; a didactic sentence. 3. a person or thing that is commonly regarded as an embodiment or representation of some quality; 4. Bible, a profound saying, maxim, or oracular utterance requiring interpretation verb (used with object) 5. to utter in the form of a proverb 6. to make (something) the subject of a proverb 7. to make a byword of. Origin 1275-1325; Middle English proverb < middle French <Latin proverbium adage, equivalent to pro- pro -1 +verb (um) word +-ium- ium 1 Proverbs of the Bible, Wolfgang Mieder. Not by bread alone: New England Press. 1990. P.12

Proverbs are short and pithy saying that express some traditionally held truth. They are usually metaphorical and often for the sake of memorability, alliterative. All king of proverbs teach us to value our relatives, friends, parents and also our country and we learn humanitarian, goodness and how to respect old people and young. Tell me your friends, and I’ll tell you who you are. Maqol - xalqning kuzatishlari hosilasi bo‘lgan hikmatli ibora 1 . Maqol - xalq og‘zaki ijodi janri; qisqa va lo‘nda, obrazli, grammatik va mantiqiy tugal ma’noli hikmatli ibora, chuqur mazmunli gap. Muayyan ritmik shaklga ega. Maqollarda avlod ajdodlarning hayotiy tajribalari, jamiyatga munosabati, tarixi, ruhiy holati, etik va estetik tuyg‘ulari, ijobiy fazilatlari mujassamlashgan. Asrlar mobaynida xalq orasida saqlanib, ixcham va sodda poetik shaklga kelgan. Maqollar mavzu jihatidan nihoyatda boy va xilma-xil. Vatan, mehnat, ilm- hunar, do‘stlik, ahillik, donolik, hushyorlik, til va nutq madaniyati, sevgi va muhabbat kabi mavzularda, shuningdek, salbi hislatlar hususida rang-barang maqollar yaratilgan. Maqol uchun mazmun va shaklning dialetik birligi, ko‘p hollarda qofiyadoshlik, ba’zan ko‘p ma’nolilik, ma’joziy ma’nolarga boylik kabi xususiyatlar xarakterli. Maqolda antiteza hodisasi ko‘p uchraydi (masalan, “Kattaga hurmatda bo‘l, kichikka izzatda bo‘l” va boshqalar) 2 . Turkiy xalqlarning maqollaridan dastlab Maxmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otti turk” asarida keltirilgan. Bu maqollarning bir qanchasi hozir ham o‘zbek xalqi orasida turli variantlarda ishlatiladi. Masalan, Maxmud Qoshg‘ariyning asarida “Kishi olami ichtin, yilqi olasi tashtin”; “Odam olasida ichida, mol olasi tashida” kabi. Maqol ba’zan masal, zarbumasal, naql, hikmat, hikmatli so‘z, tanbeh, mashoyiqlar so‘zi, hikmatli maqol, donishmandlar so‘zi, otalar so‘zi kabi nomlar bilan ham yuritiladi. Maqollarning ijtimoiy-siyosiy va tarbiyaviy ahamiyati 1 “Hozirgi o’zbek tili faol so’zlarining izohli lug’ati”, Sharq, 2001 y. 130 b. 2 Shomaqsudov Sh., Shorahmedov Sh. “Ma’nolar mahzani”. T.2001.

g‘oyatda katta. Matalda narsa tasviri, uning xarateristikasi beriladi. Maqolda esa to‘la tugallangan fikr, xulosa ifodalanadi. O‘zbek tili juda boy til bo‘lganligi sababli, juda ham ko‘p maqol va matallar yaratilgan. Bu maqol, matallar boy ma’naviyatimiz, madaniyatimizdan darak beradi. Maqollarimiz turli mavzularda yaratilgan. Jumladan: do‘stlik, yaxshilik, tinchlik...  Mehnat - mehnatning tagi rohat.  Jon bor joyda janjal bor  Urush ayirar, tinchlik topishtirar  Har kimni do‘stim dema, tandagi po‘stim dema kabilar shular jumlasidandir. Saying is a short, clever expression that usually contains advice or expression some obvious truth. Many traditional sayings are still in general use today. Most of the sayings in this section are well known in English, though some of, them comefrom other languages. The meaning or interpretation shown for lach saying is believed to be the generally accepted interpretation of the saying. Though for some sayings the interpretation may be more subjective than for others. Sayings Quizzes: Have fun and test your knowledge of English sayings and Proverbs by doing some of our 240 English Sayings Quiz Questions. There are literally thousands of sayings in English (and all languages). The term saying conveys the idea of any expression of wisdom or truth, usually handed down by earlier generations. The origin of a saying is, in most cases, unknown. Many English sayings have come from other languages and vice versa. Most sayings are effective thanks to their shortness and directness. They use simple, vivid language, often based on everyday domestic situations, making them easy. To understand and remember. Sayings may be classified under a number of different terms, of which proverb is probably the best known. Other types of saying are adage maxim, motto, epigram and aphorism, though frankly the distinction between them is often vague. Matal - tugal ma’noga ega bo‘lmagan hikmatli so‘z, ibora.

Matal muayyan xayotiy hodisani aniq va to‘g‘ri belgilab beradigan obrazli ifoda, ibora. Matalda o‘xshatish, taqqoslash, kinoya, qochiriq so‘z kabi badiiy vositalardan foydalaniladi. Majoziy iboraning o‘z asl ma’nosi bilan ko‘chma ma’nosi o‘rtasida yaqinlik, mantiqiy bog‘lanish bo‘lishi lozim. Matal bir yoki bir necha jumladan tuziladi. Ular orasida qofiyalanish hamisha ham saqlanmaydi. Masalan, “SHamol bo‘lmasa, daraxtning shoxi qimirlamas”; “Qizim senga aytaman, kelinim sen eshit” va h.k. 1 Matal – 1) tugal ma’no ifodalamaydigan obrazli ibora, hikmatli so‘z (masalan, “Qizil qor yoqqanda”, “Tuyaning dumi yerga tekkanda”). 2) Qissa, masal. Qo‘lmurodning mataldek bo‘lib eshitilayotgan dara alamli hikoyasi ostida Shokir qachonlar uyqu daryosida g‘arq bo‘lgan edi. S.Ayniy. “Qullar” 2 Matal deyarli maqolga o‘xshab ketadi, maqol va matalni bir-biridan ajratish juda ham qiyin. Maqolda ko‘pincha fikr tugatilgan bo‘lib, matalda esa fikrni insonning o‘zi davom ettirib, o‘zi xulosa chiqaradi. Hozirgi kunda juda ham ko‘p adabiyotshunoslar ya’ni maqol va matallar ustida ishlovchi mutaxassislarimiz tadqiqotlar olib borishmoqda. Ular hali maqol va matallarni bir-biridan ajratishmoqda. S h uning uchun ham matallarga bag‘ishlangan alohida adabiyot yo‘q. “Do‘slik” sem a ntik maydoninnig o‘xshash va farqli tomonlarini topish uchun quyida biz ingliz va o‘zbek tillarida “friendship” va “do‘stlik” leksemalari qatnashgan maqol va matallar ko‘rib chiqamiz.  Friendship doubles our joy and divides our grief.  Friendships like phosphorus, shines fright test when all round is dark.  An honest answer is the sigh of true friendship. Y a na shunday maqollar borki unda “do‘stlik” o‘zagi bo‘lgan “do‘st” so‘zi orqali vujudga kelgan.  A mirror reflects a man’s face, but, what he is really like is shown by the king of friends choose,  The best of friends must part. 1 O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi, 5 tom, Toshkent 2003, 507 b. 2 “O’zbek tilining izohli lug’ati” 2-jild. T.2006. 555 b.

 A friend loves all the time  A friend in need is a friend indeed. O‘zbek tilidagi maqollarda ham “do‘stlik” ni madh etuvchi maqollar mavjud.  Do‘st do‘stlikda toblanar, Bilim tortishuvdan  Do‘stlik barcha boylikdan afzal.  Do‘stlik oltinga sotilmas, Mehmon - pulga.  Do‘stlikni uzganni qotil deydilar.  Xalq do‘stligi – yurt boyligi. Y u qoridagi har ikki tildagi maqollarda ham asosan “ friendship ” va “do‘stlik” bilan atalgan maqollar uchratish mumkin. tadqiqotimiz davomida “ friendship ”ning sinonimlari ishtirok etgan maqollarni uchratmadik. Lekin, o‘zbek tilida esa shunday maqollar bor.  Piyon ulfat – ziyon ulfat  O‘rtog‘ing boyo‘g‘li bo‘lsa, Turishing – vayrona Bu yuqoridagi maqollarda “do‘stlik” semantik maydoniga kiruvchi o‘rtoq va ulfat kabi sinonimlar qo‘llanilgan. Bundan tashqari, “do‘stlik” leksemasining antonimlari qatnashgan maqollar ham mavjuddir.  Do‘stga lola bo‘l, Y o vga jala bo‘l.  Y o t deb to‘yguncha, Do‘st o‘la o‘lguncha.  Y o t oshingga qaraydi, Do‘st boshingga.  Do‘st kuyinar, Dushman suyunar.

Tahlildan ko‘rinib turibdiki, ingliz va o‘zbek tilidagi “friendship”/“do‘stlik” komponenti ishtirok etgan maqollarni o‘rganish jarayonida do‘stlik semantik maydoni o‘rganilayotgan ikki tilda o‘ziga xos o‘rin tutishi aniqlandi. Ya’ni, o‘zbek tilidagi “do‘stlik” semantik maydoniga kiruvchi “do‘stlik” va “do‘stning” sinonimlari o‘rtoq, ulfat, jo‘ra ; antonimlari yov, yot, dushman kabilarga o‘xshashlari yo‘qligi aniqlandi. Bundan tashqari, faqatgina “do‘stlik” so‘zi ishtirok etgan nafaqat “do‘st” leksemasi ishtirok etgan maqollar soni juda ham ko‘pligi aniqlandi. Bu esa o‘zbek tili qanchalik boy til ekanligining yaqqol namunasidir. Jumladan:  Do‘st–oltining, Dushman–qotiling.  Do‘st sirini dushmandan pinhon tut.  Do‘stga xiyonat qilma, Dushmanga shavqat.  Do‘st gilaga chopar, Dushman – hiylaga. Maqollarni tahlil qilish natijasida ikki tilda ham ma’no jihatidan bir oz yaqin va o‘xshash maqollarni uchratdik. Ular aynan so‘zma-so‘z tarjimada to‘g‘ri kelmasa ham, tub ma’nosi deyarli o‘xshaydi. 1. The best mirror is an old friend.  Do’st – do’stning oynasi 2. A good friend is my nearest relation.  Yaxshi do’st yuz qarindoshdan yaxshi Y u qoridagi maqollarning tub ma’nosi bir-biri bilan deyarli o’xshash desa ham bo‘ladi. C h unki, birinchi maqollarni har qanday yaxshi do‘st, do‘stiga yaxshi oyna bo‘la oladi. Haqiqiy do‘st do‘stning barcha kamchiliklarini yuziga aytib, ularni to‘g‘rilashga yordam beradi. Aslida qanday xarakterda, ko‘rinishda ekanligini borligicha yuziga aytib, dushmanlari yonida kulguga qolmasligiga harakat qiladi. Ikkinchi maqollarda esa yuzta mehrsiz sen haqingda qayg‘urmaydigan, senga dushmanlik qilishga urinadigan qarindoshlar bo‘lganidan, bittagina seni yoningda

bo‘lib, yaxshi yomon kuningda senga dalda bo‘ladigan chin do‘sting bo‘lgani afzal, degan ma’nolar anglashilib turibdi. Bu esa ingliz va o‘zbek tili o‘rtasida ozgina bo‘lsa ham, madaniyati orasida o‘xshashlik bor ekan. “Do‘stlik” semantik maydoni ishtirok etgan maqollarni kogn i tiv tahlil qilsak, o‘zbek tilida “do‘stlik” leksemasi o‘rniga “do‘st” so‘zi ishtirok etgan maqollar ko‘p uchratdik. O‘zbek tilida “do‘stlik” semantik doirasi do‘stlik, do‘st hamda uning sinonimik qatori bilan ham belgilanadi. Ingliz tilida esa “friendship” semantik doirasi friendship hamda uning o‘zagi bo‘lgan friend leksemasi bilan belgilanadi. Matal va maqollar hali bir-biridan ajratilmaganligi sababli, o‘zbek tilida ularni deyarli uchratmadik. Lekin, “do‘stlik” semantik maydoniga kiruvchi maqollar juda ham ko‘p. Ingliz tilida esa “do‘stlik” semantik maydoniga kiruvchi matallar borligi aniqlandi. Ular quyidagilar:  Friendship if like wetting your pants Everyone can see it, but only you feel the true warmth.  Friendship if the candle that lights up your heart. Whenever it is dark outside.  A best friend is someone who tells you the truth even when you don’t want to hear it!  A best friend is not the one who cries with you but the one who wipes your tears.  A friend Asks For Food While A Best Friend Raids The Fridge.  A friend calls your parents Mr and Mrs - … A best friend calls them mom and dad…  You know that you have great friends when the only time they make you cry is when you are laughing too hard. Yuqoridagi tahlilardan biz shunday xulosaga keldik har ikkala til ham turli xildagi maqollarga boy ekan.O’xshash va farqli tomonlariga kelsak.Ingliz va

o’zbek tlida ham friendship va do’stlikni atab keluvchi maqollarning manosi deyarli o’xshash ekan. Lekin o’zbek tilidagi o’toq,ulfat,jo’ra kabi so’zlar ingliz tilida yo’qligi aniqlandi.Biz matallarni o’rganish jarayonida o’zbek tilida hali maqol va matallar bir-biridan ajratilmaganligi sababli do’stlikni atab keluvchi matallarni uchratmadik,lekin ingliz tilida mavjud ekanligi aniqlandi. XULOSA Leksik sathni semantik maydonlar asosida o‘rganish obektiv olam tuzilishining inson ongidagi in’ikosini to‘g‘ri ifodalashga eng kulay yo‘ldir. Maydon nazariyasi ideografik ; lug‘atlar tuzishda munosib ahamiyat kasb etadi. O‘zbek tilining davlat tili maqomiga zga bo‘lishi unnng jahon miqyosida obro‘- e’tiborining ko‘tarilishn, o‘zbek tilini o‘rganishga jahon xalqlari intilishnning kuchayishn bunday lug‘atlvrga bo‘lgan ehtiyojni yanada orttirmoqda. Chunki har qanday ideografik lug‘at ma’lum bir til leksikesinn oson o‘zlashtirishga, u yo ki bu tushunchalarni ifodalovchi so‘zni topi shga qulay imkoniyat tug‘darada. Ana shularn i hisobga olib, ideograf i k lug‘at tuaish tamoyillarinya belgilash bugungi o‘zbek galshunosligi uchun g‘oyat dolzarb masalalardan biri sanalad i . Bu masalani hal qilish esa, birinchi navbatda, maydon nazariyasinn keng, chuqur o‘rganish bilan uzviy boyushqdar. Shu kungacha jahon tilshunosligida maydonnyang turlicha ko‘r i nishlari o‘aiga xos ravishda o‘rganib kelinda: mazmuniy (semantik), morfosemantik, assotsiativ, sintaktik, funksional-semantik maydon va boshqalar.

Tadqiqot ishimizning asosiy maqsad va vazifalarini o'rganib shunday xulosaga keldik .Ingliz va o'zbek tillaridagi "Do'stlik" semantik maydoniga kiruvchi maqol va matallarni tilshunoslik nuqtai nazaridan qarab uning umumiy va o'ziga xos xususiyatlarini o'rganishdir .Ushbu yondashuv semantik maydon va konseptning mohiyatini ochib berish va ushbu semantik maydon va konseptning murakkab strukturasini o'rganib, ikki til sohiblarining tafakkurida olamning lisoniy tasvirining aks etishini o'rganib chiqishga yordam beradi. "Do'stlik" semantik maydoni va konseptlarining tarkibini qiyosiy o'rgnish uchun ushbu semantik may donning leksikografik tahlili o'tkazildi. Tadqiqotlar natijasida inliz va o'zbek tillaridagi "Do'stlik"-"friendship" leksemasining quyidagi semantik guruhlari aniqlanadi ; yaqinlik ,marhamatlik, uyg'unlik, hurmat-etibor, hamdardlik, birdamlik, o’rtoqlik, ulfat, jo’ra kabilar. Tadqiqotlar natijasida qiyoslanib o'rganilayotgan tillar,yani ingliz va o'zbek tillarida "Do'stlik"semantik maydonning umumiy va o'ziga xususiyatlari aniqlandi. Borliqdagi aynan bir oyekt nominasiya jarayonida turli tillarda o'zig xos xususiyatlarga ega bo'ladi ,chunki turli sohiblari bir obyektni ona tillari orqali idrok qiladilar. Tasniflarga binoan xulosa yasaydigan bo'lsak ,"do'stlik" semanik maydonini o'rganish uning ahmiyatini yanada oshirib yuboradi.

SUMMARY The development of humanitarian knowledge put forward a dilemma to work out a new term which would adequately indicate the content of the linguistic sign, which would remove the functional limitations of traditional sense and meaning, and which would organically merge logical-psychological and linguistic categories. There are a lot of directions in the lexical system. For example: semantic field, concept etc. Semantic field is a main part of linguistics and a group of words with related meanings. The words in a semantic field are usually part of a category, such as agricultural words or weather words. Semantic fields have applications in anthropology and computational linguistics. According to the theory of semantic field, the meaning of a word is decided by its relationships with other words in the same semantic field. The word proverbs comes from the latin, proverbium and have been defined as a simple and concrete saying popularly known and repeated. A saying is a short, clever expression that usually contains advice or expresses some obvious truth, many traditional sayings are still in general use today most of the sayings in this section well known in English.

There are literally thousands of sayings in English, (and all languages). The term saying conveys the idea of any expression of wisdom or truth usually handed down by earlier generations. The origin of a saying is in most cases unknown. The reason for such big difference in the number of English and Uzbek proverbs is connected with the notion friend i.e. most important human relations between people. Another reason is Uzbeks take into consideration a lot of features of friends and they reflecte them in their proverbs. It is interesting to note that in many Uzbek proverbs are connected with the notion friend, friend is usually compared with enemy which is not typical their English counterparts, and a number of them have been created in the form of verses. There are a lot of grammatical differences between English and Uzbek correlated proverbs in the use of grammatical categories, parts of speech, word order and in the types of sentences to which they belong. Finally we investigated comparative means in the analysis of the figurative component of the concept "friendship". The concept "friendship" is used most often to describe the following: accord, affection, agreement friendliness, good will, harmony, love, understanding in the proverbs and sayings . The analysis presented the peculiarities of explication of the figurative component of the concept "Friendship" on the material of English and Uzbek proverbs and sayings.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I.A.Karimov O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent, O‘zbekiston, 2011 I.A.Karimov “Bu buyuk Vatanda inson ulug‘, xotira-muqaddas”. Xalq so‘zi. №91, 2011 yil 10 may I. A.Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. – Toshkent: Ma’naviyat, 2009 1. Abduazizov A.A. Tilshunoslik nazariyasiga kirish. – Toshkent: S h arq, 2010 2. Abduvaliyev M. To‘siqsizlik maydoni va uni tashkil etuvchi sintaktik birliklar // O‘zbek tili adabiyoti: - Toshkent, 1988 - №4. 3. Agzamova D.B. “Xotira” konseptining ingliz va o‘zbek tillaridagi umumiy va o‘ziga xos xususiyatlari: - T.: filol.f.t.diss., 2012. 4. Elmurodova I.N. O‘zbek tilida daraja funksional semantik maydoni: Filologiya fanlari nomzodi: - Toshkent – 2011. 5. Hojiyeva H. O‘zbek tilida hurmat maydoni va uning lisoniy-nutqiy xususiyati: Filol.fanlari nomzodi... diss.- Samarqand, 2004. 6. Iskandarova Sh. O‘zbek tili leksikasini mazmuni maydon sifatida o‘rganish (shaxs mikro maydoni): Filol.fanlari d-ri... diss. Avtoref.-Toshkent, 1999.

7. Mirzaqulov T. O‘zbek tili morfem paradigmatikasi va sintagmatikasi masalalari: Filol.fanlari d-ri...diss.avtoref. – Toshkent 1994. 8. Nazirova Sh.O., Siddiqova I.A. Leksikologiya – Toshkent.: 2001. 9. Safarov F. O‘zbek tilida son-miqdor mikro maydoni va uning lisoniy-nutqiy xususiyati: Filol.fanlari nomzodi...diss. – Samarqand, 2004. 10. Safarov S h .S. Kongitiv tilshunoslik. – Samarqand: Sangzor, 2006. 11. Tursunov U., Muxtorov J., Raxmatullayev S h . Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – O‘zbekiston 1992 y. 12. Yusupov O‘.Y. Mano, tushuncha, konsept va lingvokultura atamalari xususida // stilistika tilshunoslikning zamonaviy yo‘nalishlarida.: Ilmiy amaliy konferensiya materiallari. – Toshkent, 2011. 13. Yo‘ldoshev B. Maydon nazariyasining tilshunoslikka ta’siri haqida (o‘zbek filologiyasi masalalari (ilmiy maqolalar to‘plami) – Navoiy, 2001. 14. O‘zbek xalq maqollaridan: S h arq. Toshkent: 2012. 15. S h amsiddinov X. So‘zlarning funksional-semantik sinonimlari // O‘zbek tili va adabiyoti. – 1995. №1, shu muallif so‘zlarning so‘z funksional-semantik sinonimlari // O‘zbek tili va adabiyoti. – 1996. №5. 16. S h omaqsudov S h ., S h orahmedov S h . Ma’nolar mahzani 2001 y. 17. English Proverbs and sayings и Высшая школа 1971. 18. Proverbs of the Bible Wolfang Mieder Not by bread alone: New England Press.1990 19. The linguistics Encyclopedia Edited by Kristen Malmkjer. 20. Абуазизов А.А. О составных частях когнитивной лингвистики // Преподавания языка и литературы. – Т.:2007. 21. Адмони В.Г. Синтаксис современного немецкого языка. Система отношений и системи посторое Л.: Наука, 1973; Admoni W . Der deutche Sprach bau . Berlin , 1964. 22. Бондаренко А.В. Грамматическая категория и контекст. – Л: Наука, 1971, Шу муаллиф. Теория морфологических категорий. – Л: Наука, 1976; Шу муаллиф. Принципы функциональной грамматики и

вопросы аспектологии. - Л: Наука, 1983; Шу муаллиф. Функциональная грамматика. – Л.: Наука. 1984. 23. Галиева М.Р. Вер бализация концептосферы Werd (Суз /слово в английский, узбекской и русской языковых картинах мира. Автореф.дисс…канд.фил.наук. – Ташкент.:2010. 24. Гухман М.М. Норма и социальная дифференциация. – М.: Наука. 1969. 25. Кубрякова Е.С. Об установках когнитивной науки и актуальных проблемах когнитивной лингвистики // Вопросы когнитивной лингвистики. – Москва, 2004. 26. Лурия А.Р. Язык и сознание. – М.: Изд+30 МГУ. 1979. 27. Порковский М.М. Избранные работы по языкознанию. – М.: Наука, 1954. 28. Шендельс Е.И. Гулыча Е. Грамматико-лексические поля в современном немецком языке. М.-1969. 29. Щур Г.С. Теории поя в лингвистике. М.: Наука. 1974. 30. Уфимцева А.А. Теории «семантическая» и возможности их применения при изучении словарного состава языка. // Вопросы Теории языка и современное зарубежной лингвистики: М.1961. 31. Звяглицев В.А. История языкознания XIX и ХХ веков в очерках и извлечениях. Часть I. – М .: Учпедгиз . 1960. Foydalanilgan lu g‘ atlar 32. O‘zbekiston milliy Ensiklopediyasi. 5-tom. Toshkent.: 2003 y. 33. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 2-jild Toshkent.: 2006 y. 34. Hozirgi o‘zbek tili faol so‘zlarining izohli lug‘ati. S h arq.: 2001 y. 35. “ Definition for friend. Oxford Dictionaries oxford Dictionary Press, Retrieves 25 may 2012. ” 36. English – U zbek dictionary. Yangi asr avlodi Toshkent.2012. 37. Essential Dictionary “Printed and bound in china” 2003.

38. Кузнецов А.М. Поле Лингвистический энциклопедический словарь. – М.: Советская энциклопедия. 1990. 39. Лингвистический энциклопедический словарь. М.: Советская энциклопедия. 1990. Internet manbalari 40. http :// www . psychologytoday . com / basics / fuends 41. http :// www . kidsgen . com / events / friend - shipday / proverbs . 42. http :// ww . quotegarden . com / friendship . htm / 43. http :// fortee . ru /2013/09/15/ bilet .-4- friendship /

O'xshashlar

O‘zbek va rus tillarida qarg‘ish nutqiy janrining qiyosiy tadqiqi

Ўзбек тили амалий санъати лексикаси тадқиқи

O‘zbek tilida fitonimlar

O`zbek tilida antroponimlar

Sоddа gаp qоlipi vа uning turlаri” mоdulini o`qitishdа grаfik оrgаnаyzerlаrdаn fоydаlаnish