Ilk tarjima -ilk tajriba - Tilshunoslik - Diplom ishlar

Ilk tarjima -ilk tajriba

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

288 KB

Ko'chirib olish

Mundarija Kirish………………………………………………………………………….. I Bob.Ilk tarjima maktablari tarixi…………………………………………….. 1.1 Antik davr tarjima tarixi........................................................................... 1.2 G‘arb mamlakatlari tarjima tarixi............................................................ 1.3 Rus tarjimachiligi tarixi........................................................................... II Bob.Sharq tarjima maktablarining paydo bo‘lishi......................................... 2.1 O‘rta Osiyoda tarjima maktablarining paydo bo‘lishi............................. 2.2 Turkiy va forsiy adabiy aloqalari tarixidan............................................. 2.3 O‘zbekistonda tarjima nazariyasining shakllanishi................................. Xulosa................................................................................................................. Adabiyotlar ro‘yxati..............................................................................................

K I RISH Mavzuning dolzarbligi shundaki, dunyoning turli mintaqalarida, xususan Vatanimizda yashab, ijod qilgan, durdona asarlar yaratgan Muhammad Xorazmiy, Farg‘oniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Farobiy,Qoshg’ariy,Zamaxshariy,Yusuf Xos Xojib, Ulug‘bek,Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqalar original asarlar yozish bilan birga tarjima orqali jahon fani, madaniyati, san’ati, tarixi, adabiyoti va boshqa sohalardagi durdona asarlar bilan o‘z xalqini bahramand eta olgan tarjimonlar faoliyati to‘laqonli o‘rganilmagan. Buni bilmay turib, jahon standartlari darajasidagi mutaxassis – tarjimon bo‘lish qiyin. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: Sharq tarjima maktablari namoyandalari, ularning tarjima tarixida tutgan mavqei, qo‘llagan tarjima uslublari va tarjima orqali jahon xalqlarining o‘zaro aloqalarini o‘rganishdan iborat. Qo‘yilgan maqsadlarga ko‘ra qator vazifalar belgilab olindi: - Turli tarjima maktablari tarixini o‘rganish - Jahon tarjima tarixining rivojlanish bosqichlarini o‘rganib, tahlil etish. - O‘rta Osiyo, xususan o‘zbek tarjima tarixini zamonaviy bosqichini ko‘rib chiqish. - Sharq va G‘arb tarjima tarixinining mamlakatlarning o‘zaro aloqalarida tutgan o‘rnini aniqlash. Bitiruv - malakaviy ishining yangiligi shundan iboratki, sharq va g‘arb tarjima maktablari faoliyati tarixi, yutuq va kamchiliklari bugungi kun darajasida chuqur tahlil qilib to‘la – to‘kis o‘rganilmagan. Bizning bitiruv – malakaviy ishimizda jahon durdonalari hisoblanmish asarlarning sharq va g‘arb tarjimonlari faoliyatlari o‘rtasidagi mushtaraklik va ularning natijalarini zamonaviy o‘zbek tarjimonlari ishida qay darajada aks etishini aniqlashga urinib ko‘rdik.

Ishning ob’ekti sharq tarjima maktablari Bog‘dod, Toledo tarjima maktablari tarixi, rivojlanishini o‘rganish. Ishning predmeti - Sharq va G‘arb tarjima maktablari o‘rtasidagi aloqa, ta’sir va natijalarning tahlili belgilangan. Ishning ilmiy va amaliy qiymati shundaki, tarjima tarixini o‘rganish borasidagi qiyosiy tahlil hamda chiqarilgan xulosalar tarjima tarixi va nazariyasiga qisman hissa bo‘lib qo‘shiladi, tadqiqot materiallaridan esa tarjimonlik fakultetlarida ma’ruza matnlari tuzishda foydalanish mumkin Bitiruv – malakaviy ish strukturasi kirish, ikki bob, xulosa va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

Mustaqillik sharofati bilan Respublikamizda chet tillarni o‘rganishga va o‘qitishga bo‘lgan talab tobora ortib bormoqda.Zeroki bugungi kunda jahondagi taraqqiy etgan davlatlar qatoridan o‘ziga munosib o‘rin egallashga intilayotgan mamlakatimizning bundan keyingi ravnaqi va taraqqiyoti uchun,chet ellik sheriklarimiz bilan hamjihatlikda o‘z buyuk kelajagini qurayotgan xalqimiz uchun chet tillarni mukammal bilishning ahamiyati behad katta. Prezidentimiz I.A.Karimov Respublikamiz rivojlanishi uchun ilm fan sohasida ham keng yo‘l ochib berdi. Ilmiy izlanishlar ham olib borilmoqda.Ma’lumki ta’lim to‘g‘risidagi qonunda chet tillarni o‘rgatishning yangi texnilogiyasini ishlab chiqishga , intensivlashtirilgan usullardan foydalanishga alohida e’tibor berilgan.Chunki yoshlarga chet tillarni o‘rgatmay turib, ularni rivojlangan davlatlarga o‘qishga yuborish va o‘sha davlatlar yutug‘idan bahramand bo‘lish ,jahon andozosiga mos keladigan yetuk mutaxassislar yetkazib chiqazish mumkin emas. Prezidentimiz Islom Karimovning Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va senatining 2010 yil noyabrda bo’lib o’tgan majlisida so’zlangan ”Mamlakatimizda demokratik islohatlarni yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish kontsepsiyasi” to’g’risidagi hamda 2010yil respublikani iqtisodiy – ijtimoiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yil iqtisodiy dasturining eng muhim ustuvor vazifalariga bag’ishlanganVazirlar Mahkamasining majlisdagi ma’ruzalari O’zbekiston jahon iqsodiy ijtimoiy sistemalarining uzviy bir xalqasi sifatida erkin bozor iqtisodi va demokratiya tamoyillarini rivojlantirish yo‘lida qanday yangilanish va o’zgarishlar ichiga kirib borayotganligining ilmiy asosli,ishonchli hujjatdir. Bu hujjatlarda biz kelajakka qaratilgan iqtisodiy yo‘nalishlar , taraqqiyot g’oyalari va ularnig mazmun- mohiyatini ochadigan tushunchalar, sotsial ,falsafiy , iqtisodiy yangi xalqaro terminlarga duch kelamiz . Davlatimiz rahbari tomonidan taklif etilayotgan bir qator yangi qonunlarning ustunlari hayotimiz uchun yangilik bo‘lgan terminlar asosida qurilganligini ko’ramiz.

Terminlar har qanday ilm, har qanday hodisaning , aloqa kommunikatsiyalarining o’zagidir. Tilshunoslar va tarjimonlar yaxshi biladilarki , har qanday terminlar ortida hayot ba hayot ortida terminlar qad rostlab turadi. Ularning milliy til maydoniga kirib kelishi , ifodalaydigan maydonlar doirasi til ichida qanchalar o’zlashishi tarjimonlar va semiotiklarning diqqat e’tiborida turadi. Bugungi o’zbek tili rang – barang terminlar bilan boyib borayotganligi ushbu hujjatlardan ham ravshan ko’rinadi¹. Prezidentimiz Islom Karimov ”Yuksak ma’naviyat va yengilmas kuch ” asarida shunday fikr bildiradilar:” Ma’lumki, o’zlikni anglash milliy ong va tafakkurning ifodasi avlodlar o’rtasidagi ruhiy – ma’naviy bog’liqlik til orqali nomoyon bo’ladi. Ta’lim jarayonida yangi axborot-kommunikatsiya va pedagogik texnologiyalarni elektron darsliklar,multimedia vositalarini keng joriy etish orqali mamlakatimiz maktablarida, kasb-hunar kollejlari, litseylari va oliy o’quv yurtlarida o’qitish sifatini tubdan yaxshilash lozim” ² Jahondagi har bir xalq, har bir millat boshqa xalqlar, millatlar yaratgan ma’naviyatimizni boyitayotgan noyob durdona asarlar kashfiyotlardan bahramand bo‘lish bilan birga, o‘zlari ham umumjahon madaniyati xazinasiga o‘z hissasini qo‘shib kelgan.Shuning uchun ham dunyoda boshqa qardosh tillar, millatlar, mamlakatlar ta’sirisiz o‘z qobig‘ida rivojlanib ketgan tillar, millatlar,mamlakatlar yo‘q.Tarjima tarixi til tarixi,millat tarixi, mamlakat tarixi kabi qadimiydir. Mustaqillikka erishganimizdan so‘ng mamlakatimizda sanoat, texnika va qishloq xo‘jaligining nechog‘lik rivojlanganligini hamda dunyoning 100 dan ziyod mamlakatlari bilan tang iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalar o‘rnatganligini ko‘rsatish uchun O‘zbekiston qancha mahsulot eksport hamda import qilayotganligi, dunyoda nufuzi ortib borayotgan mamlakat ekanligini eslash kifoya.Bugungi kunda O‘zbekistonning jahondagi boshqa xalqlar, mamlakatlar o‘rtasida qanchalik obro‘-e’tibori va nufuzga ega bo‘layotganligini mamlakatimizga chet el investorlarining kirib kelishi,XIX asr taraqqoyiti , _________________

¹ O ‘ zbekiston adabiyoti va san ’ ati .2011 yil 18 fevral №8 ² Islom Karimov . Yuksak ma’naviyat va yengilmas kuch.Toshkent ”Ma’naviyat” 2008 taraqqiyotning o‘zbek modeli, hamda o‘zbek adabiyoti,san’ati, madaniyatiga qiziqishi, misolida ko‘rish mumkin.O‘zbek xalqi jahon adabiyotining nodir asarlari bilan tanishish barobarida, o‘zi jahon adabiyoti xazinasining boyishiga hissasini qo‘shmoqda.Albatta bu borada tarjima xalqlar, millatlar, mamlakatlar o‘rtasida oltin ko‘prik vazifasini bajarmoqda. Tarjima inson taraqqiyotida, uning madaniy hayotida juda katta va muhim rol o‘ynaydi.Aynan tarjima bir mamlakat yoki qit’a odamlarini boshqa mamlakat odamlarini hayoti, turmush tarzi madaniyati, urf-odati, tarixi, adabiyoti va ilm-fani bilan tanishtiradi.Tarjima masalalari o‘ziga xos xarakterga ega bo‘lib kelmoqda.Tarjima orqali biz o‘zga madaniyatlarni , o‘zgalar esa buyuk o‘zbek madaniyatini o‘rganib kelishmoqda.Agar biz bir-birimizni milliy, madaniy xususiyatlarimizni tezroq va yaxshiroq tushunishni istasak, o‘zga xalqlar asarlarini tarjima qilishimiz zarur bo‘ladi. Tarjima so‘zini qamrab olgan ma’no ko‘lami juda kengdir.She’rlar, badiiy asarlar fanning turli jabhalaridagi ilmiy va ilmiy ommabop kitoblar, diplomatik hujjatlar, ish hujjatlari, kishilar suhbati va hakozalar bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilinmoqda.Albatta, bularni hammasini bog‘lab turgan omil bu tarjimadir. Tarjima insoniyatning ma’naviy faoliyati sifatida qadim-qadim zamonlarga borib taqaladi.U (tarjima) ayrim millatlar madaniyati tarixida , qolaversa, dunyo madaniyati tarixida,g‘oyat muhim o‘rin egallagan va hozirda ham egallab kelmoqda.Tarjima nazariyasi sohasida A.V.Fedorov, T.R.Levitskaya, A.M.Fiterman, Ya.I.Retsker, P.I.Kopanev, G.R.Gachechiladze, A.D.Shveytser, L.S.Barxudarov, G‘ Salomov ko‘p mehnat qilishgan bo‘lsa, tarjima tarixi sohasida A.V.Federov, G.R.Gachechiladze, G‘ Salomov, J.Sharipov, G‘ Gafurova, N.Komilov va boshqalar juda katta hissa qo‘shganlar.

Tarjima nazariyasida ham, tarjima tarixida ham uning ilmiy muhimligi uning ob’ekti bo‘lmish tarjima katta qiziqish uyg‘otadi.Tarjima til va adabiyot bilan bog‘liq bo‘lgan ijodiy faoliyatidir va ikki til bir-biri bilan bog‘lanadi, bunda asl matn o‘zga til vositalari orqali namoyon qilinadi.Tillarni taqqoslash va tarjima jarayoni bilan bir qancha savollar tug‘iladi.Bu savollar esa o‘z o‘rnida ularni tahlil qilish, har birini o‘zini xos xususiyatlarini o‘rganishga chorlaydi. Tarjima tarixini jamiyat tarixi, madaniyat, adabiyot tarixi, bilan chambarchas bog‘lab o‘rganish ham davr taqozosi bo‘lib qolmoqda.Vaholanki, ularni bir-biridan ajratib o‘rganish noto‘g‘ri bo‘lsa kerak.Tarjima tarixi borasida qanchadan qancha olimlar ish olib borishgan.Bunda asosiy maqsad yuqorida qayd etilganidek, o‘tmish tajribalaridan foydalanib, hozirgi va kelgusi hayot tarzimizni aniqroq belgilab olish va shu yo‘lda qilingan xatolarni yana qaytarmaslikdan ham iborat. Yuqorida aytib o‘tilganidek, tarjima- turli xalqlar adabiyoti, san’ati, madaniyati, ilm-fanini yaqinlashtirishga xizmat qiladigan faoliyat turidir.Chet tillarni o‘rganuvchi talaba uchun tarjima nutq faoliyatining barcha turlari – tinglab tushunish, gapirish, o‘qish va yozuv malakalari bilan birdek muhim ahamiyatni kasb etadi. Tarjima tarixini o‘rganish esa ushbu sohani yanada chuqur egallashga, bugungi kun tarjima, tarjimashunoslik fanini rivojlantirishga yo‘l ochadi, zero tarixni bilmay turib kelajakni yaratib bo‘lmaydi.Prezidentimiz Islom Karimov ”Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” nomli asarida ”Beshafqat davr sinovlaridan omon qolgan eng qadimgi yozuvlar, bitiklardan tortib, bugun kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan 20 mingdan ortiq qo‘lyozma, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa, tibbiyot, matematika, fizika, kimyo, astronomiya, me’morchilik va dehqonchilikka oid 10 minglab asarlar bizning beqiyos ma’naviy boyligimiz, iftixorimizdir.Ota – bobolarimizning asrlar davomida to‘plagan hayotiy tajribalari, diniy, axloqiy, ilmiy qarashlarini o‘zida mujassam etgan bu nodir qo‘lyozmalarni jiddiy o‘rganish davri keldi”¹

Bunday yozma manbalarning katta qismini esa tarjima asarlari tashkil etadi.Mavzuga oid ilmiy asarlarni o‘rganish natijasida aytish mumkinki, tarjimachilik an’analari, adabiy aloqalar tarixi ham uzoq asrlarga borib taqaladi. __________________________________________ ¹I.A.Karimov,Adolatli jamiyat sari,T.”O‘bekiston”,1998.32-bet Tarjima tarixini tanqid qilish bilan qator ko ‘ zga ko ‘ ringan o ‘ zbek va Xorij olimlari shug ‘ ullanganlar . ( G ‘ Salomov , J . Sharipov , N . Komilov , G ‘. Xo ‘ jayev , S . Jabborov , Sh . Ruziyev , R . Fayzullayeva , N . Otajonov , H . Hamidov , G . Boqiyeva , M . Soyipova , A . V . Fedorov , P . I . Kopanev , O . Mo ‘ minov , O . Sunnatov va boshqalar .) Xo‘sh tarjima tarixini o‘rganishdan maqsad nima? Tarjima tarixini o‘rganish barobarida , birinchidan o‘zbek adabiyotining, donishmandlarining jahon adabiyoti xazinasiga qo‘shgan hissalarini ko‘rsatish, ikkinchidan o‘zbek adabiyotining jahon adabiyotida tutgan o‘rni ,mavqeini ko‘rsatish, uchinchidan jahon fani va madaniyati taraqqiyotida tarjimaning roli yaqqol namoyon bo‘ladi. Ushbu asarlarda tarjima tarixini qadimiy antik davrdan boshlab bugungi kungacha bo‘lgan turli maktablari, ularning faoliyati, ko‘zga ko‘ringan namoyondalari, tarjima tarixining bugungi kun tarjima yo‘nalishlarining rivojlanishida tutgan o‘rni o‘rganilgan. ”Shunga qaramay tarjima tarixining bir qancha yirik obidalari, mohir tarjimon adiblar faoliyati o‘rganilgan emas ” deb ta’kidlaydi G.Ostonova. Ko‘p asrlik adabiy an’anaga ega bo‘lgan milliy adabiyotlarning hammasida ham tarjima o‘ziga munosib o‘rinni ishg‘ol qiladi.Binobarin, dadil aytish mumkinki, tarjima tarixini yaratmay, tarjimaning har bir davrda qanday qonuniyatlar asosida rivojlangani, ayni milliy adabiyot taraqqiyotida qanday tarjima maktablari tashkil topganligi va bu tarjimalar jahon madaniyatini rivojlantirishda qanday rol o‘ynaganini aniqlamay turib, o‘sha milliy adabiyot tarixini to‘la, mukammal yoritish mumkin emas.

Chunonchi arab ertaklari ”Ming bir kecha”, hind masallari ”Kalila va Dimna”, Shayx Sa’diy Sheroziyning ”Guliston” va ”Bo‘ston”, Kaykovus bin Vashmgirning ”Qobusnoma”,Abulqosim Firdavsiyning ”Shohnoma”, Mirzo Abdulqodir Bedilning ”Komde va Mudan” asarlari, Umar Hayyom ruboiylari, Hofiz Sheroziy g‘azallari. Nizomiy Ganjaviy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Fuzuliy dostonlari xoh aslida bo‘lsin, xoh turli – tuman tarjimalarda bo‘lsin, yetti iqlimda yashovchi ko‘pchilik Sharq xalqlarining avlod ajdodlarini yuksak insonparvarlik ruhida tarbiyalashga xizmat qildi.Jahon klassik adabiyotining bu ulug‘ namoyondalari yaratgan o‘lmas asarlar turli – tuman tarjimalar va ”qayta ishlov”lar bilan yer kurrasida yashayotgan ko‘pchilik xalqlarga borib etgan.Buyuk daholar: Abu Ali ibn Sino bilan Abu Rayhon Beruniy, Muhammad Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqa ko‘p olimlarimiz Evropa fani tarixida butun bir davrni tashkil etadilar. Biz ham o‘z bitiruv malakaviy ishimizda tarjima tarixini Sharq va G‘arb tarjima maktablarini o‘zaro bir- biri bilan aloqasi misolida o‘rganib chiqishni maqsad qilib qo‘ydik.

I BOB. ILK TARJIMA MAKTABLARI TARIXI 1.1 Antik davr tarjima tarixi Prezidentimiz Islom Karimov ”Yuksak ma’naviyat va yengilmas kuch ” asarida tarjima haqida shunday fikr bildiradilar: ” Har qaysi xalq yoki millatning tafakkuri, turmush tarzi, ma’naviy qarashlari o’z- o’zidan bo’sh joyda shakllanib qolmaydi.Ularning vujudga kelishi va rivojlanishida aniq tarixiy, tabiiy va ijtimoiy omillar asos bo’lishini hammamiz yaxshi bilamiz. Sharq olamida, jumladan o‘zimizning O‘rta Osiyo sharoitida jamoa bo‘lib yashash tuyg‘usi g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi va odamlarni bir-biriga yaqinlashtirishga, bir-birini qo‘llab – quvvatlab hayot kechirishga zamin tug‘diradi.Shu ma’noda , xalqimizning turmush va tafakkur tarziga nazar tashlaydigan bo‘lsak boshqalarga hech o‘xshamaydigan, ming yillar davomida shakllangan , nafaqat o‘zaro muomala,balki hayotimizning uzviy bir qismi sifatida namoyon bo‘ladigan bir qator o‘ziga xos xususiyatlarni ko‘ramiz. Misol uchun, Tilimizdagi mehr-muhabbat,mehr-shafqat,qadr qimmat degan, bir- birini chuqur ma’no-mazmun bilan boyitadigan va to’ldiradigan iboralarni olaylik.Qanchalik g’alati tuyulmasin, bu iboralarni boshqa tillarga aynan tarjima qilishning o’zi mushkul bir muammo”³.Biz bitiruv malakaviy ishimizda mana shu sermashaqqatli ish – tarjima haqida so‘z yuritamiz. Tarjima tufayli xalqlar o‘rtasida madaniy va adabiy aloqalar tobora kengayadi, mustahkamlanadi.O‘tmishda O‘rta Osiyoda yunonlar, arablar uzoq davr

mobaybida hukmronlik qilganliklari tufayli bir tomondan o‘zbek milliy madaniyati, adabiyoti va tilida ularning sezilarli ta’siri saqlanib qoldi.Ular o‘zlari bilan birga O‘rta Osiyoga yunon va arab fani va madaniyatini ham olib keldilar.Shuning uchun ham Sharq xalqlari shuurida yunon olimi Aristotel – Arasty, Ptolemey – Batlimys, Evkelid – Iqlidus g‘arb mamlakatlariga esa Beruniy – Ali Borona,Ibn al – Hayson, Algazem, Ibn Sino – Avicenna, al Farg‘oniy – Alfraganus bo‘lib kirib bordilar, singib ketdilar.Millatidan, tilidan, dinidan qat’iy nazar ular bir-biridan o‘rgangan va o‘zlashtirib olgan. Eramizning I asrida Monarxiya tomonidan kiritilgan o‘zgarishlar natijasida juda ko‘p hodisalar ro‘y berdi.Bu davr Rim adabiyoti uchun gullab yashnash davriga qadam bo‘ldi desak mubolag‘a bo‘lmas.Chunki Rim imperiyasi kuchayib o‘zga yurtlarni ishg‘ol qilayotgandi.Bu davrda ham ko‘p ziyolilar etishib chiqdi.Ulardan biri Boettsiy bo‘lib ,antik davr havosidan nafas olgan edi. U grek tilidan ko‘pgina asarlarni tarjima qilgan.U asosan falsafaga qiziqqani uchun ko‘pgina falsafaga oid kitoblarni tarjima qilgan. VI asrga kelib esa Xristian dini o‘ta muhim rol o‘ynadi.Davlat ishlari xristian dinini aralashuvisiz amalga oshirilmasdi.VII-VIII asrlarga kelib esa Evropa antik madaniyati ta’sirida yana rivojlana boshladi.Lotin tili esa hamon hukmron edi chunki,xristian dini asarlari, kitoblari shu tilda yozilgan yoki shu tilga o‘girilgandi.Cherkovlar, qiroatxonalar,kutubxonalar tashkil etilgandi.Bu dinning ta’siri o‘z kuchini tarjimaga ham o‘tkazmay qolmadi.Lotin tilida bitilgan kitoblarni o‘qish uchun esa lotin tilini bilish kerak edi.Ruhoniylar faqat parcha – parcha joylarni so‘zma – so‘z tarjima qilar va oddiy xalq bu tarjimalarni juda qadrlar edi. Sekin asta Bibliya ham mallaliy aholi tillariga tarjima qilina boshlandi. Bu esa butun Evropa millatlari o‘rtasida ham keng ommalashdi. Tarjima qilinayotgan Bibliya parchalari so‘zma - so‘z printsipi asosida edi.Bu esa o‘z navbatida xudoning kalomi bo‘lgani uchun juda hurmat qilinardi.Boshqa tarafdan esa manoga putur yetayotganligini bilish qiyin edi.Ko‘pgina tarjimonlar sayqallanmagan tarjimani asl matn bilan ajrata olmasdilar.Bu esa o‘z navbatida ko‘p xatolar va tushunmovchiliklarga olib kelardi.

VII asrda Irlandiyalik monarxlar Italiyaga kelishardi. Ular o‘zlari bilan birgalikda ko‘p kitoblarni keltirishadi.Ular bu erga kelib Aristotel,Demosfen,Tsitsiron,Greysh,Virsli, Ovidiy va boshqalarning kitoblarini targ‘ibot qilishardi. IX asrda Irlandiyalik Ruhoniy Eriguena tarjima bilan shug‘ullanadi.U grek tilini yaxshi bilardi va lekin u ham asarlarni tarjima qilishda so‘zma-so‘zma usuldan foydalangan.Bunga sabab ham bor – u ruhoniy bo‘lganidan xristian diniga mansub bo‘lgan kitoblarni tarjima qiladi.Albatta,xudoga hurmati balandligidan so‘zlar qanday bo‘lsa buzmayin, gunohga qolmayin deb so‘zma – so‘z tarjima qiladi.Uning bu tarjimalari ayrim hollarda yaxshi chiqqan.Chunki uning o‘zi tarjimaning sofligi uchun kurashgan.Biroq bu so‘zma – so‘z tarjima usuli uzoq saqlanib qolmagan. Diniy matnlarga bo‘lgan munosabat uzoq vaqt saqlanib qolgan.X asrda Alfrik butun umrini din yo‘liga bag‘ishlagan insonlardan biri edi.Lotin tilini juda puxta o‘rgangan Alfrik ”Eski nasihat” (Old Testament) dan ”Genezis”(Genesis) ni inglizchaga tarjima qilgan.U so‘zma-so‘z tarjima qilmaydi, balki qayta hikoya qilish yo‘lini tanlaydi. Bu hol keyingi asrlarda davom etib o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.Grek tilidan lotin tiliga tarjima qilish XI srda ham susaymaydi.Plato, Aristotel kabi buyuk qadim grek faylasuflariyu olimlarining zoologiya ,metafizika, adabiyot, tarix, siyosat, biologiya,logika,etika,she’riyat, diniy asarlari tarjima qilindi. 1167 yilda Oksford universitetining tashkil topishi olamshumul yangilik bo‘ldi.Unga asos solganlar chuqur ta’lim berish, ajdodlar qoldirgan boy meros, qo‘lga kiritilgan tajriba va albatta grek va lotinchada bitilgan asarlarni o‘rganishni o‘z oldilariga maqsad qilib belgilashdi. Ikkinchi olamshumul voqea Toledo tarjima maktabini ochilishi bo‘ldi.Uning asoschilari bo‘lmish Raymondlar (Toledo va Chestli) yuksak sazovorga ega bo‘lishdi. Bu o‘ziga xos buyuk maktab edi.Tarjima hamisha g‘arb bilan sharq o‘rtasida vositachi bo‘lib xizmat qilgan.Butun Evropa ilm-fan,texnika va madaniyatini rivojlantirishga katta hissa qo‘shdilar

XII va XIII asrlarda Germaniyada ham juda ko‘p tarixiy voqealar sodir bo‘ldi.Bu davrda yangi janr- ritsar asarlarini yaratish keng tus oldi.Bunga yana lotin tili asos sifatida xizmat qiladi.Shuncha yil o‘tganiga qaramay grek va lotin tillarining ta’siri Evropada kuchli bo‘lgan.Bu davrda juda ko‘p antik davrda bitilgan asarlar tarjima qilindi. Tarjima qilinarkan, albatta , antik ruhda yaratishda harakat qilindi. Bu holat asta- sekin Fransiya, so‘ngra Italiyaga o‘ta boshladi.Fransiyada ham qadim avtorlar asarlarini tarjima qilish, xususan adabiyotdan keng quloch yoydi.Masalan, Oberiy,de Brayn lotin tilida ”Eliton”ni Syudo Kalisfin ”Aleksandr tarixi”ni fransuz tiliga tarjima qilishdi. Bu davrda grek tilidan lotin tiliga asarlarni o‘girish avj oldi. XIII asrda yashab ijod qilgan faylasuflardan biri R.Bekon tarjima haqida shunday deydi:”Men o‘z ona tilimga chet tilidek butun uni go‘zalligini saqlanadigan holda tarjima qila olmayma.Chunki har bir til o‘zining xususiyatiga ega.Ana shu xususiyatlarni tarjimada saqlab qolish qiyin”. Antik davr ta’siri XIV asrda yashab ijod etgan J.Chousser,Bakachcho, Elizabetta Nassau, Eleoner Austrian kabi buyuk tarjimonlarni chetlab o‘tmaydi. J.Chousser Borjiy asarlarni tarjima qilarkan, ko‘proq qayta hikoya qilish yo‘lini tanlaydi. Elizabetta Nassau, Eleoner Austrian ayol bo‘lishlariga qaramay tarjima bilan shug‘ullanadilar.Ular erkin tarjimonlik yo‘lini tanlaydi. XV asrda ham o‘ziga xos xususiyatlar bilan ajralib turadi.Ayniqsa bu asrning oxiriga kelib antik yozuvchilar asarlariga qiziqish tobora ortib boradi.Tsitsiron, Ovidey, Livi, Seneki, Gresi va boshqalarning asarlari tarjima qilinadi.Ko‘pgina ishlar tarjima qilinishi bilan birga bosilib chiqadi.1470 yolda Professor Yan de La Pier bosmaxona tashkil etib (Sarbonada) qadim avtorlar (Tsitsiron, Sallystiy, Valeriy) asarlarini bosib chiqaradi. XVI asr o‘z nomi bilan buyuk o‘zgarishlar nomi bo‘ldi.Bu asrda drama keng rivojlandi, buni o‘ziga xos ”Drama uyg‘onish davri” desa ham bo‘ladi.Ajdodlardan meros qolgan bu narsa buyuk Shekspirni yaratadi.Keyinchalik ingliz tarjimoni Uayt sonnetlarini tarjima qiladi.Uning safdoshlari bo‘lmish Sarrey ham sonnetlar yozishga kirishadi.Tajriba nuqtai nazaridan Virgilning ”Ineida” she’rini tarjima

qiladi.U qilgan she’riy tarjima uyg‘onish davri ingliz dramasi uchun asos bo‘lib xizmat qildi. Antik davr avtorlari asarlarini tarjima qilish XVI asrda keng ommalashib ketdi. XVII-XVIII asrlarda tarjima tajribasi fransuz klassizmi sababli Rim an’nalariga yondoshgan, bunda chet tilidagi matn tarjimada hukmron sinfning g‘oyaviy maqsadlari uchun xizmat qilgan va uning ta’biriga xos kelgan. Fransuz ma’naviyatparvarlari Deni Didro o‘zining ”Yaxshilik qiluvchilar va qadr-qimmat haqida esse” asarida ingliz faylasufi Shefbari kitoblarini tarjimasi xususida gapirganda kitobni yopib tarjimani boshlaganliklari haqida eslatib o‘tgan.Antik davr voqeasi adiblaru, yozuvchilarni, tarixchilaru tilmochlarni o‘ziga rom etib qo‘ygandi. XIX asrning birinchi yarmida Evropada romantizm maktabi paydo bo‘ldi.Bu maktabning o‘tmishiga,yani badiiy ijod sohasiga bo‘lgan qiziqishi tahsinga sazovordir.Ushbu maktab romantiklari tarjima faoliyatlarida aniq tarixiy haqiqatni bayon etishganliklari bilan mashhur bo‘lganlar. XIX asrning ikkinchi yarmida Fransiyada Germaniyadan tarjima qilish borasidagi sust ish olib borilayotgandi.Hattoki, ingliz realizmi unga o‘z ta’sirini o‘tkaza olmadi, hali hamon tarjimaga bo‘lgan e’tibor jadallashmayotgandi. XX asrda ham ko‘p e’tibor tarjimaga qaratildi.Bu asr o‘ziga xos tarjima asri bo‘ldi.Bu asr oxiriga kelib ingliz olimlari A.Daf, A.Malle, L.Nyumark, Naydo va boshqalar tarjima tarixini o‘rganisharkan, albatta, o‘tmishga nazar solmasdan o‘ta olmasdilar.Ularda P.Nyumar ”Approaches to Translation” kitobida tarjima haqida yozarkan, o‘tmish tarjimashunosligi o‘z ta’sirini hozirgi davr tarjimashunosligiga o‘tkazganligini ta’kidlaydi.

1.2 G‘ARB MAMLAKATLARI TARJIMA TARIXI Tarjimonlik kasbi juda sermashaqqat faoliyat bo‘lib, davlatlar, ularning madaniyati, adabiyoti, urf-odatlari o‘rtasida aloqa o‘rnatish uchun xizmat qiladi.Tarjimon mehnati orqali u yoki bu tilda yaratilgan buyuk asarlar dunyoga tarqaladi, ommalashadi.Xalqlar o‘rtasidagi muloqotning bu turi orqali ”Ming bir kecha”, ”Shohnoma”, ”Qobusnoma”, ”Gamlet”,”Romeo va Juletta”, ”Layli va Majnun”, ”Farhod va Shirin” va boshqa behisob adabiy, ilmiy durdonalar dunyo xalqlari mulkiga aylandi. Fan va madaniyat taraqqiyoti tarixidan ma’lumki, tarjima yordamida fikr almashish uzoq o‘tmishga borib taqaladi.Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida katta-katta tarjima oqimlari, tarjima maktablari yuzaga kelgan.Xususan, R.Toldeyskiyning g‘arbiy Evropa tarjima maktabi (XII asr), Rossiya tarjima jamiyati (XVIII asr), Bag‘doddagi Baytal hikma (Bilimlar uyi), Al- Ma’mun maktabi, Arab tarjima maktabi (XVII asr), Xorazm tarjima maktabi (XIX asr) shular jumlasidandir.(O. Mo‘minov, tarjima tarixi T.1999). Armanistonda esa V asrdan boshlab to hozirgacha har yili ”Tarjima kuni” o‘tkazib kelinadi.P.I.Kapanov o ‘z asarida tarjimonni jahon madaniyatida kishilarning ittifoq tuzib, birlashishlariga xizmat qiluvchi, xalqlarning umumbashariy va badiiy barkamol vakilidir deb aytadi. ”Tarjima” so‘zi avvaldan sharq tavsif, bayon qilish tushuntirish ma’nolarida qo‘llanib kelingan.Badiiy tarjima esa, matnni bir tildan ikkinchi tilga shunchaki o‘girish emas balki uni qayta ”yaratish” demakdir.Shuning uchun tarjimani – ijod, tarjimonni ijodkor desak, mubolag‘a bo‘lmaydi.

O‘zbek tarjimachiligining ko‘zga ko‘ringan olimlaridan biri G‘.Salom o‘z asarlarida shunday bir dalillarni keltiradi (G‘aybulloh-as Salom 10-b.) . Hindiston safarining birida olimdan qaysi tilda ijod qilishini so‘raydilar.U o‘zbek tilida yozishini aytganda, demak faqat vatandoshlarigina o‘qiy olishini aytishadi.Shunda olim uning asarini rus va boshqa tillarga tarjima qilinganini aytib, tarjima, tarjimonlik faoliyati juda yaxshi yo‘lga qöyilganligini ta’kidlab o‘tadi. Shundan so‘ng o‘zbek adibi Hamid Olimjon, Samad Qurg‘un, G‘ofur G‘ulom, Berdi Kerboboyev, Oybek kabi mashhur yozuvchi va shoirlarning asarlari qanday va qancha tillarga tarjima qilinganligini tushuntirib beradi. Bir necha ming yillar mobaynida yaratilgan mislsiz madaniyat, adabiyot, ilm- fan obidalarni umumxalq mulkiga aylantirish muammosi azal-azaldan, barcha zamonlarda ijodiyotning orzusi bo‘lib kelgan va bu tarjimaga ehtiyoj tug‘diradi. Bunda ikki maqsad ko‘zda tutiladi.Biri- jahondagi boshqa millatlarning tillarida bayon etilgan kitoblarni o‘zlashtirishga bo‘lgan qiziqish; ikkinchisi – o‘z tilida yaratilgan kitoblarni dunyodagi bo‘lak xalqlar o‘rtasida tarqatishdan iborat. (G‘Salomov ) .Insoniyat turli tillarda so‘zlashar ekan tarjima hamma davrlarda ham muhim ahamiyat kasb etgan va shunday bo‘lib qoladi.Shuning uchun ham tarjima tarixi uzoq yillardan beri olimlarni qiziqtirib keladi, lekin tarjima tarixining qator muammolari hal etilmagan. Buyuk Britaniy Birlashgan Qurolligida tarjima tarixi 4 bosqichga bo‘linishi mumkin: 1.Qadim davrlardan to XII asrgacha bo‘lgan davr. 2.XIII-XVII asrlarni o‘z ichiga oladi. 3. XVIII- XIX asrlar. 4.XX- XXI asr boshlari. 1 – qadimgi bosqichning asosiy xususiyati xristian dinining tarqalishi bilan bog‘liq va bu davrda g‘arbda lotin tili asosiy xalqaro til vazifasini o‘tagan. G‘arbda tarjima tarixining rivoji haqida gapirganda ingliz tili mutaxassisi, albatta, Buyuk Britaniya tarjima tarixi bilan birinchi navbatda qiziqadi.

Bu haqda gapirib, O.Mo‘minov Buyuk Britaniya Birlashgan Qurolligi tarjima tarixini 4 davrga bo‘ladi: 1.Qadim davrdan to XII asrgacha bo‘lgan davr. 2.XIII-XVIII asrgacha. 3. XVIII- XIX asrgacha. 4.XX asr . Ushbu fikrga qo‘shilgan holda yangi XXI asr tarjima tarixi ham yangi beshinchi davrga qadam qo‘yganligi va uning o‘ziga xos xususiyatlarini ham o‘rganish lozimligini aytib o‘tish kerak deb o‘ylaymiz. Avvalo, bugungi kun fan – texnikasining taraqqiyoti yangi axborot texnologiyalarning hayotning turli sohalariga, shu jumladan chet tili ta’limi, xususan tarjima faoliyatiga ham kirib kelayotganini hisobga olsak ushbu davr ham o‘ziga xos xususiyatlariga ega.Sanab o‘tilgan davrlarni ko‘rib chiqamiz.Turli g‘arb mamlakatlarida bo‘lgani kabi Buyuk Britaniyada ham tarjima tarixining 1 – ilk bosqichi xristian dinining tarqalishi va muqaddas kitob Bibliyaning turli tillarga tarjima qilinishi bilan bog‘liq. Bunga lotin tili xalqaro til mavqeini egallagan davr hisoblanadi. II asrdan boshlab Bibliya turli g‘arb tillariga, shu jumladan ingliz tiliga ham tarjima qilingan.Qator olimlarning ta’kidlashicha, (G‘.Salomov, O.Mo‘minov,V.Fedorov va boshqalar).Bibliyaning Evropa xalqlari tillariga tarjima qilinishi ushbu tillarning rivojlanishida muhim rol o‘ynagan.O‘sha davr tarjimachiligining xususiyatlaridan biri lotin tilidagi mantlarni tarjima qilishda har bir so‘z tagiga tarjima qilinayotgan holdagi tarjimasi berib borilgan. Bunday so‘zma – so‘z tarjima usulida , albatta, kamchiliklar bo‘lgan,leksik, sintaktik xatolar va tushunmovchiliklarga yo‘l qo‘yilgan.Natijada erkin tarjima qo‘llanilgan. Turli g‘arb tillariga tarjima qilingan Bibliya xar xil usullarda , xar xil tarjimonlar tomonidan tarjima qilingan.G‘arb tarjimonlari asosan grek va lotin tilidagi yozuvlarni o‘rganish va tarjima qilishga katta ahamiyat qaratganlar.

Uyg‘onish davri Buyuk Britaniyada davlat arbobi, G‘arbiy Saksoniya qiroli Alfred uyg‘onish davri nodir asarlarini lotin tilidan ingliz tiliningUesseks dialektiga tarjima qilgan. Uning tarjimachilik faoliyati 886-893 yillariga to‘g‘ri keladi. Sharqning buyuk asarlari badiiy mulkini Evropa tillariga tarjima qilish uzoq tarixga ega.Sharq madaniyatiga qiziqish g‘arbda IX asr boshlariga to‘g‘ri keladi.Arab xalifaligiga qarashli bo‘lga Ispaniyaning janubiy hududlari sharq madaniyatini g‘arbga tanishtirish uchun qulay sharoitga ega edi, chunki o‘sha davrda Evropa insoniyat taraqqiyotining barcha sohalarida Sharqdan orqada edi.Bu davrda ko‘plab kuchli tarjimonlar arab tillarida qilingan olamshumul tatqiqotlarni lotin tiliga tarjima qilish orqali Sharq madaniyati, fani, san’ati, urf – odatlari bilan Evropaliklarni bahramand eta olganlar. Sharqning G‘arbga bunday ta’siri natijasida yangi falsafiy oqimlar, nutq erkinligi yuzaga keldi. Uyg‘onish davri tarjimachiligida ikki katta uslub so‘zma – so‘z tarjima va erkin tarjima mavjud bo‘lib , ular o‘rtasida doimo kurash bo‘lgan. O‘sha davrda Britaniyada ham sharq madaniyatiga, badiiy asarlariga qiziqish kuchaygan bo‘lib, bir necha asrlar mobaynida Markaziy Osiyo inglizlar e’tiborini, qiziqishini o‘ziga jalb etib kelgan.Buyuk Ipak Yo‘lida joylashgan Samarqand ingliz yozuvchi va shoirlarini sevimli mavzulardan biriga aylangan.O‘rta Osiyoning mashhur allomalari Al-Farobiy, Ibn Sino, Ahmad- Al Farg‘oniy kabi buyuk siymolar asarlarini arab tilidan o‘sha davr ingliz tilga tarjima qilganlar. Keyinroq, XVI asrga kelib ingliz adabiyotida sharq ta’sirida Shekspirning ustozi K.Marlo tomonidan”Great Temurlane” ”Buyuk Temur” (1587) dramasi, sharq ruhida yoziladi. Bu davrda Sharqda ham G‘arbda ham Amir Temur haqida bir qancha rivoyatlar afsonalar va hikoyalar yozilgan.”Skiflar shohi” kitobi XVI asrda lotin tilida chop etilgan. Bulardan tashqari ”Temur tuzuklari ” asari bir qancha chet tillariga tarjima qilingan va G‘arbda mashhur bo‘lgan.Bu kitob ingliz tiliga 1830 yilda,Urdu tiliga 1845 yilda ,rus tiliga esa 1894 yilda tarjima

qilingan.Turkiy tilda bitilgan bu asrning bir nusxasi Yaman davlatida saqlanib kelingan va o‘zbek tiliga 1991 yilda tarjima qilingan. Ingliz sayyohlari, tijoratchilari Sharq mamlakatlari bilan Rossiya orqali aloqada bo‘lganlar.Qadimiy Movaraunnahr,Samarqand va Buxora xalqlari aloqalar markazlari edi.J.Jersiy, A.Jeniksok Buxiro va Urganchga Moskva orqali kelib savdo va diplomatik aloqalar o‘rnatishga harakat qilganlar.Bunday aloqalar natijasida qator so‘zlar bir tildan ikkinchi tilga ko‘chgan.XVII asr o‘rtalarida Buyuk Britaniyaning Kembridj va Oksford universitetlarida Sharq markazlari ochilib unga arab, turk, fors tillari o‘rgatilgan. Bu esa jahon tarixida, xususan, tarjima tarixida, tillarning rivojlanishida katta inqilobiy bir davrni o‘z ichiga oladi. Tarjimashunoslikning tarixi bilan shug‘ullanish borasida yozilgan manbalar bilan tanishib chiqib shuni aytish mumkinki, tarjima tarixi, ayniqsa Sharq tarjima tarixi to‘la to‘kis o‘rganilgan deyish mumkin. Tarjima nazariyasi va amaliyoti bilan shug‘ullangan o‘zbek olimi G‘.Salomov o‘z ilmiy asarlarida bu haqda gapirib, qator rus olimlari nomini tilga oladi, xususan M.M.Rojanskayaning ”O‘rta asr Sharqi mexanika” asarini chuqur tahlil qiladi va bu asarning ahamiyatini ko‘rsatib o‘tadi.(G‘.Salomov.Tarjima nazariyasi asoslar.Toshkent”O‘qituvchi”-1983,14-15 b.) Mexanika fanini o‘rta asrlardagi taraqqiyotini o‘rganishda O‘rta va Yaqin Sharq olimlari mexanika fani taraqqiyotida qo‘lga kiritgan olamshumul yutuqlar qanday sodir bo‘lganini ochib bergan. Ushbu kitobda bir tomondan mexanika fanining ibtidoiy davrdan to o‘rta asrgacha bosib o‘tgan yo‘lini tasvirlagan bo‘lsa, ikkinchi tomonda qadimgi yunon olimlari Arximed, Aristotel, Ptolomey, Geron, Eviklet, Gipparx, Geroklit, Kalipp, Meneley o‘rgangan.Asosiy e’tibor o‘z asarlarini arab tilida yozgan Abu Husan Ali ibn Said Abdurahmon ibn Bnus ,Abu Abdulla al-Xorazmiy, Ibn Abu Usaydia, Abu Ali ibn Sino,Ar Roziy,Ibn Yoqut, ar – Rumiy, Ali-qushchi, Al- Koshi,Ulig‘bek, Umar Hayyom, al- Farg‘oniy, Abu Rayhon Beruniy ,ibn – Iroq singari juda ko‘p olimlarning matematika ,mexanika, astronomiya, meditsinaga oid ilmiy tatqiqotlari

atroflicha o‘rganib chiqiladi.Sharq va G‘arb olimlarining ilmiy hukmronligi shu darajaga etgan ediki, millati, dini, yashagan yurtidan qat’iy nazar, ular bir-birlarini yaxshi tushunar, bir-birlariga begona emas edilar. Bu yerda tarjima bilan bog‘liq bir xususiyat borki, ayrim ilmiy va badiiy asarlar bir xalq ixtiyoridagina qolmasdan, balki jahondagi ko‘pgina mamlakatlarga o‘tishi ,boshqa xalqlarning tillarida tarqalishida tarjima asosiy vositachining vazifasini o‘taydi.Shu bilan birga ilmiy va badiiy g‘oyalar, obrazlar, fikrlar, yangicha qarashlarning tarqalishi, rasm bo‘lishida ham tarjima goh bevosita goho bilvosita xizmat qiladi.M.M Rojanskaya o‘z asarlarida yana shuni ta’kidlab o‘tadiki, tarjima orqali xalqlar bir- birlari bilan fikrlashganlar,adiblar bir-birlari bilan muloqotda bo‘lganlar.Hamma zamonlarda hoh adabiy ,hoh ilmiy, hoh siyosiy asarlar tarjimasi bo‘lsan xalq u yaratgan madaniyat, fan, adabiyot va san’at bundan naf ko‘rgan. ”Biroq shuni qayt etmoq lozimki, mabodo tarjima faqat biron yangi kitobning boshqa tilda paydo bo‘lishi maqsadidagina xizmat qilsa va shu bilan tugasa, bu jonsiz bolaning tug‘ilishiga o‘xshash bir narsa bo‘lib qolar edi. Aslida esa tarjima tufayli o‘zga tilda bino etilgan fan yoki adabiyot obidasi boshqa muhitga tushardi, bo‘lak tilda yashay boshlaydi, o‘zga xalq manfaatlariga xizmat qilardi” deb yozadi G‘.Salomov (G‘.Salomov, Tarjima nazariyasi asoslari.T, 1983, 18-b). Tarjima tarixiga to‘xtalar ekan muallif jahon madaniyati tarixida ikkita buyuk tarjima maktabi bo‘lganini yozadi.Biri – qadimgi yunon olimlari yaratgan asarlarini arab tiliga tarjima qilgan Bag‘dod tarjima maktabi, ikkinchi – arab tilida yaratilgan boy ilmiy adabiyotni G‘arbiy Eyropa tillariga tarjima qilish bilan shug‘ullangan Toledo tarjima maktabi (Ispaniya).Har ikkala tarjima maktabi ham jahon fani taraqqiyotida misli ko‘rilmagan buyuk rol o‘ynagan.Ko‘p hollarda hatto olimlar yaratgan asarlarning asl nusxalari bejiz yo‘qolib ketganda ham , ular ana shu ikki tarjima markazining namoyondalari tomonidan qilingan tarjimalar saqlanib qolgan.Xususan, Yaqin va O‘rta Sharq, O‘rta Osiyo arab tilida ijod qilgan mutafakkirlarning ham allaqancha noyob ishlari Toledo maktabi tarjimonlarining

xizmati tufayli lotin va yunon , keyingi paytlarda esa boshqa G‘arbiy Evropa xalqlari tillariga qilingan tarjimalarda bizgacha yetib kelgan.Tarjima Sharq bilan G‘arb madaniyatini bog‘lagan, boyitgan va mislsiz oltin ko‘prik vazifasini bajargan. Buyuk Sharq xalqlari ilmiy adabiy merosini evropa tillariga tarjima qilish uzoq tarixga ega bo‘lib, IX asr boshlanadi.Etti asr davomida arab xalifaligi qo‘l ostida bo‘lgan Ispaniyada bunday imkoniyat katta bo‘lgan.O‘rta yer dengizi havzasidagi barcha musulmon va xristian davlatlari bu madaniy, ma’naviy va ilmiy boyliklardan bahramand bo‘lish imkoniyatlariga ega bo‘lganlar.O‘sha davrda Evropa Sharqdan iqtisodiy va madaniy jihatdan orqada edi.Shuning uchun ko‘plab tolibi ilmlar Sharq mamlakatlarining Bog‘dod, Kufa, Kardova, Damashq, Misr shaharlari madrasalariga arab tili va boshqa ilmlarni o‘rgatish uchun borganlar.Ular arab tilidagi asarlarni lotin tiliga tarjima qila boshlaganlar.Ispaniyada arabchadan tarjima qilish XII-XIX asrlarda eng yuqori cho‘qqiga ko‘tarilgan.Baloniya, Sarbona va Tsiviliya shaharlarida o‘nlab mohir tarjimonlar doimiy ravishda matematika ,geografiya, meditsina, falsafa, badiiy asarlarni arab tilidan Evropa tillariga tarjima qilar edilar. Arab tilida ijod qilgan buyuk allomalarimiz Muhammad Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Berubiy, Ibn Sino, Ahmad Farg‘oniy, Abu Ma’ar Balxiy, Abu Bakr,Ar Roziy, Ulug‘beklarning kitoblari ilmiy asarlari Ispaniya, Fransiya,Italiya, Angliya kabi mamlakatlarda keng tarqalgan va o‘rganilgan. Badiiy adabiyot namunalaridan ”Ming bir kecha”, ”To‘tinoma”, ”Sindbodnoma”,”Kalila va Dimna” va boshqa ko‘plab asarlar tarjima qilingan.Ularning Evropa davlatlari adabiyotining rivojlanishiga ijobiy ta‘siri juda katta bo‘lgan.(O. Mo‘minov. O.Sunnatov, T.-1999). Tarjimashunos,adabiyotshunoslarning fikricha uyg‘onish davri namoyondalari Dante,Bakochcho, Yu.Tsezar, Petrarka, Kvalkante kabi mashhur mutafakkirlarning ijodida Sharq adabiyoti ta’siri juda kuchli bo‘lgan.

Sharqning G‘arbga ta’siri ostida yangicha falsafiy oqimlar yuzaga kelgan.Shunday qilib, uyg‘onish davri Sharqning ilmiy rivoji, madaniy boyliklari, insoniyat madaniyati tarixida G‘arbiy Evropa ta’sir davri bo‘lib hisoblanadi. Ushbu davt tarjima tarixida tarjmonlikning ikki katta tamoyilligi rioya qilingan; birinchisi – so‘zma – so‘z tarjima; ikinchisi esa erkin tarjima. Buning uchun qadimgi lotin va grek tillarini yaxshi bilish lozim edi, tarjima sifatiga tanqidiy qarashlar yuzaga kela boshladi.Natijada so‘zma – so‘z va erkin tarjima nazariyasi va amaliyotini qo‘llovchilar o‘rtasida kurash borar edi. O‘sha davrada Angliyada klassik adabiyotlarni tarjima qilish kuchaydi.Uyg‘onish davri namoyandalari, Proptestantizm va yangi aristokratiya buning uchun barcha shart sharoitlarni yaratib berdi.Markaziy Osiyo ilm – fani bilan tarjima orqali tanishish uzoq davom etdi.Ingliz olimi Sem Rasselning yozishicha Markaziy Osiyo bir necha asrlar davomida inglizlar e’tiborini tortib kelgan.Samarqand ko‘pgina ingliz yozuvchi va shoirlarining sevimli mavzusiga aylangan edi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, XII asrdan boshlab, arab tilini chuqur o‘rganish maqsadida ko‘plab inglizlar ham arab mamlakatlarining Bag‘dod, Kufa, Kardova, Damashq madraslarida o‘qiganlar va Farobiy. Ibn Sino, Ar - Roziy kabi allomalar asarlarini tarjima qilganlar.Uning zamondoshlari Daniel, Marli, Robert Chesterlar ham Buxoro, Bag‘dod Damashqda o‘qiganlaridan keyin ko‘plab asarlarni tarjima qilib o‘z mamlakatlariga olib ketganlar(yuqorda 1.1 Bu haqda batafsil berilgan). Shunday qilib Sharq tarjima maktablari namoyondalari Evropa tillariga ko‘plab asarlarni tarjima qilib , buning natijasida fan, texnika, madaniyat, adabiyot sohasodagi yutuqlarni g‘arbga ommalashuviga, xalqlar o‘rtasida mustahkam aloqa o‘rnatishga erishganlar hamda jahon siviliziyasida Sharqning munosib o‘rni bo‘lganligini isbotlab berganlar.

1.3 RUS TARJIMACHILIGI TARIXI Tarjima tarixi bilan bog‘liq asarlar ko‘p emas,A.V.Federovning ta’kidlashicha tarjima tarixi til, adabiyot, san’at, jamiyat madaniyati va ma’naviyati tarixi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lganligi sababli, qolaversa tarjima turli tillardan boshqa tillarga tarjima qilish juda ko‘p mehnat talab qiladigan murakkab jarayon ekanligi bu borada ilmiy ishlarning kamligiga sabab bo‘ladi( А . В . Федоров Основы общей теории перевода . М . 1983 с . 24 – 25) Tarjima tarixini o‘rganish asosan yangi (XVI- XVII ) davrni o‘z ichiga oladi.Tarix bizga tarjimada ikki asosiy yo‘nalish mavjuda ekanligini va ular bir – biriga zid ravishda talqin etiladi. 1. bir tilda ikkinchi tilga ma‘noga putur etgan holda so‘zma – so‘z tarjima qilish 2. bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilganda – asosan mazmunga e’tiborni qaratib tarjima qilish Birinchi tipdagi tarjimaga misol tariqasida Bibliyaning grek, lotin va boshqa Evropa mamlaktlari tillariga qilingan tarjimalar, Arastu (Aristotel)ning falsafiy asarlarini keltirish mumkin.

Tarjima nazariyasining ko‘zga ko‘ringan rus olimlaridan biri A.V.Fed о rov tarjima tarixini yoritishda , asosan, G‘arb tarjimasi tarixi, hamda Rossiyada tarjima tarixi haqida batafsil ma‘lumot beradi.( А . В . Федоров Основы общей теории перевода .).Bunda, yuqorida keltirilgandek, antik davr adabiyotidan boshlab, hozirgi davrgacha bo‘lgan tarjima muomalalari haqida ma‘lumot beradi. Muallif rus tarjima maktablari tarixini yoritishda qadimgi Kiev Rusi davridan boshlab tahlil etadi. O‘sha davrdayoq Rus davlatining boshqa Evropa davlatlari, Vizantiya, hatto Sharq davlatlari bilan aloqalari boshlanganligi tufayli tarjimaga ehtiyoj katta edi( А . В . Федоров Основы общей теории перевода .).Asosiy tarjima qilingan asarlar – Bibliya va boshqa diniy asarlar bo‘lgan. XIV –XVII asrlar Rossiya tarjima tarixida Moskva davri hisoblangan.Bu davrda ham diniy asarlar g‘arbiy – slavyan tillaridan, lotin, nemis tillaridan ritsarlar haqidagi romanlar tarjima qilingan. XVII asrlarga kelib she’riy asarlar tarjimalariga ham katta e’tibor qaratilgan. XVIII asr Pyotr I davriga kelib Rossiyaning G‘arbiy – Evropa mamlakatlari bilan aloqalarning yanada kuchayishi munosabati bilan, hatto davlat hujjatlari ham chet tillarga va tarjima muammolariga e’tibor oshgan davri bo‘ldi.Bu davrda tarjima bilan nafaqat yozuvchi va shoirlarning o‘zlari shug‘ullanishgan, balki tarjimonlik bilan shug‘ullanuvchi S.Volchkov, Kondratovich, Gamalov – Churayev va boshqalar ijod qilgan.Hatto chet el kitoblarini tarjima qiluvchi jamiyat tashkil etiladi va u 15 yilgacha faoliyat ko‘rsatadi.Bu jamiyatning 114 nafar a’zosi bor edi, ulardan biri A.N. Radinov bo‘lgan. Keyingi davrda, ya’ni XVIII asr oxiri va XIX asr boshlari rus tarjimalarda tarjimaga erkin yondashuv tendentsiyalari vujudga kela boshladi, ya’ni tarjima qilinayotgan matnga o‘zgartirishlar kiritish, asosiy matnga yaqin bo‘lgan tarjima bilan shug‘ullana boshlandi. Bu davrda ko‘plab g‘arb tillaridan, ayniqsa fransuz, nemis tillaridan badiiy asarlar tarjima qilingan.Shu davr tarjimasiga xos xususuyatlardan yana biri nasriy va nazmiy asarlar tarjimasi bir – biriga zid qaralgan, masalan tarjima nazariyasi va amaliyoti bilan yaqindan shug‘ullangan V.A.Jukovskiyning yozishicha

” Перевотчик в прозе есть раб переводчик в стихах – соперник ” ( Жуковслий В . А сочинение в стихах и прозе . 10 – е издю Под редю Пю Аю Ефремова СПБ, 1901, c . 854 ) Rus tarjima tarixida A . S . Pushkin ijodi va tarjima faoliyati alohida o ‘ rin egallaydi , yangi bir davrni tashkil etadi . Uning tarjimonlik faoliyati asosiy qirralari shundaki , chet tidagi asarlar tarjimada rus adabiy tilining butun boyligini to ‘ la qonli ifodalab bera olgan . A . S . Pushkin o ‘ z ishodining turli davrlarida fransuz shoirlari ( XVII - XVIII asrlar ) she ’ rlaridan ( epigrammalar ) tarjima qilgan , xususan Volter , Parpi , Andre , Shene va boshqalar . Fransuz she’riyatida tarjimalarda A.S.Pushkin mualliflar bilan bahslashadi, asarlarni qisqartiradi, o‘gartiradi, go‘yo she’r qanday yozilishini ularga tushuntirishni xohlamaydi, muallif ifodalamoqchi bo‘lgan fikrni yangicha badiiy shakl, mazmun bilan boyitadi. A.S. Pushkin tarjimonlik ijodiy faoliyatini chuqur tahlil qilgan B.V.Tomashevskiyning yozishicha tarjimadan uning maqsadi ” была не только передача в точности щригинала , а обагахение своегщ поэтического достояния формами , сухесвовавшими ва чужом языке ”.( Б . В . Томошевский Пушкин и французская литература . – Литературное паследие . М . 1937 ю Т . – 31 – 32 сю 11 - 12) Bunday fikrni Pushkinning boshqa tarjimalari haqida ham aytish mumkin. Buni ayniqsa uning ”Qur’on” suralari tarjimasi diqqatimizni tortdi.Demak buyuk rus shoiri nafaqat ”Bibliya” balki ota bobolarning dini bo‘lgan musulmon olamining durdonalari bilan ham yaxshi tanish bo‘lgan. A.S.Pushkinning tarjimaga qarashlarida muallif asarini aynan so‘zma –so‘z tarjima qilishni qaramaydi.Shu bilan birga uning o‘sha davrda Frantsiyada avj olgan ”erkin” tarjimaga qarshi bildirgan fikrlar diqqatga sazovor, chunki u tarjimada har qanday shakl o‘zgartirishlar kiritilganda ham, asar g‘oyasini saqlab qolish muhim vazifa ekanini ta’kidlab, Shatobriyanni Milton qalamiga mansub”Yo‘qotilgan jannat” asarining tarjimasiga o‘z tanqidiy fikrlarini bildiradi va uni so‘zma – so‘z qilingan tarjimasini tanqid qildi

O‘sha davrga mansub shoir P.A. Vyazemskiy ham tarjima borasida diqqatga sazovor fikrlar bildirgan. XIX asr o‘rtalarida Rossiya tarjimashunosligi, tarixida Belinskiy, Cherneshevskiy, Dobrolyubov va ularning tarafdorlarining fikrlari diqqatga sazovordir. Belinskiy o‘z qarashlari bilan A.S.Pushkin fikrlariga yaqin turadi.Rus tarjimashunosligi haqida jon kuydirib, u shuni ta’kidlaydiki, unchalik badiiy yoki ma’naviy- ma’rifiy asarlarni tarjima qilish bilan ovora bo‘lmay jahon durdonalari namuna- ilmiy – badiiy asarlarni tarjima qilib , rus kitobxoniga etkazish kerakligini uqtiradi ( Белинский В . Г . Полн . собр . соч . М . 19955, t. VIII c. – 264) I.S.Turgenov, N.G.Cherneshevskiy, A.D. Dobrolyubov kabi rus demokratik tanqidchilarning tarjima borasidagi faoliyati va fikrlari ham muhim ahamiyat kasb etadi va ular A.V.Federov tomonidan chuqur o‘rganib chiqilgan. XIX asr axiri XX asr boshlariga kelib , Rossiyada xorijiy proza asarlari tarjimasiga katta e’tibor qaratildi.Bu davrning ko‘zga ko‘ringan, mohir tarjimonlaridan biri P.I.Veyiberg bo‘lib, u Geynening lirikasini va boshqa ko‘plab lirik poetik asarlarini muvaffaqiyatli tarjima qilgan. Undan tashqari bu davrda, mashhur tarjimonlar A.L.Sokolovskiy, A.I.Kroneberg, N.V.Gerber va boshqalar Sheksperning bir qancha tragediyalarini Shiller, D.E.Min, Dantening ”Ilohiy komediya”, Mollerning ko‘plab komediyalarini, Gyotening ”Faust” asarini tarjima qildilar. Bu davrda kelib, barcha mashhur ingliz, fransuz, nemis mualliflarining asarlari rus tiliga tarjima qilingan edi.Endi rus o‘quvchilari Ch.Dikkens, Tekkerey, Viktor Gyugo, Dyuma, Balzak, Flober, Dode, Mopassan, Zoya asarlarini o‘z ona tillarida o‘qish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Nemischa asarlar ingliz va fransuz tilidagina nisbatan kam tarjima qilingan. Ingliz yozubchilining ajoyib asarlari”Robinzon Kruzo” (Daniel Defo) ”Gulliverning sayohatlari” (J.Svift), ”Don Kixot” (Servantes) va boshqalar. Ko‘rinib turibdiki bu davrda ko‘pgina Evropa mamlakatlari Ispaniya, Italiya, Skandinaviya kabi davlatlar tillaridan tarjima qilgan, hatto ayrim slavyan tillaridan ham tarjimalar kam bo‘lgan.

Ushbu davr tarjimachiligida ayrim kamchiliklar bor edi.Xususan, tillarni yaxshi bilmagan kishilar ham tarjimada qatnashgan,bu esa tarjima asar sifatidagi salbiy ta’sir ko‘rsatgan.Shunday qilib, XIX asr oxiri tarjima saviyasini pasayishi bilan tarjima nazariyasiga deyarli, foyda keltirmadi ( А . В . Федоров Основу овхеи теории перевода .) XX asr boshlariga kelib tarjima sifatini yaxshilash borasidagi o‘zgarishlar yuz berdi, asar shaklini saqlab qolgan holda ko‘plab asarlar tarjima qilindi.Ayniqsa,A.B.Blokning Bayron asarlaridan qilgan tarjimalari, Bryusovning Verxaridan tarjimalari har tomonlama diqqatga sazovor. Bu davrning yana bir diqqatga sazovor tomoni shundaki, nafaqat g‘arb adabiyoti, balki Rossiya imperiyasi tarkibiga kiruvchi xalqlar adabiyotidan ham tarjimalar qilingan, xususan Sh.Rustaveli ”Yo‘lbars terisiga yopingan pahlavon” asari arman poeziyasi va boshqalar.

II BOB. SHARQ TARJIMA MAKTABLARINING PAYDO BO‘LISHI 2.1 O‘rta Osiyoda tarjima maktablarining paydo bo‘lishi Prezidentimiz Islom Karimov ”Yuksak ma’naviyat va yengilmas kuch ” asarida shunday fikr bildiradilar: “O‘zbek nomini , o‘zbek ilm –fani va madaniyatini, bir so‘z bilan aytganda , xalqimizning yuksak salohiyatini , uning qanday buyuk ishlarga qodir ekanini dunyoga namoyish qilishda yurtimiz zaminidan yetishib chiqqan yuzlab ulug‘ zotlar fidoiylik namunalarini ko‘rsatib kelgan” Jahon tarjima tarixiga sharq tarjimonlarining hissasini aloxida o’rganish muhim ahamiyatga ega. Bu haqidagi ma’lumotlar mashhur tarjimashunos olimlar asarlarida o’z aksini topgan, xususan O.U.Shmidt yozib qoldirgan manbalarda aytilishicha IX-XV asrlarda ko‘plab arab tilidagi asarlar g’arb tillariga tarjima qilingan I bobda ta’kidlab o‘tilganidek, tarjima tarixini o’rganishga muhim hissa qo‘shgan o’zbek olimi G’ Salomov O’rta Osiyo tarjima tarixi haqida yozganidek Yaqin va O’rta Sharq, O’rta Osiyoda arab tilida ijod qilgan mutafakkirlarning ham alla qancha noyob ishlari Toledo maktabi tarjimonlarining xizmati tufayli lotin va yunon hamda keyingi davrlarda

boshqa G’arbiy Yevropa xalqlari tillariga qilingan tarjimalarda bizning davrimizgacha etib kelgan. Tarjima Sharq bilan G’arb madaniyatini bog’lagan, payvandlagan, boyitgan, mislsiz oltin ko’prik vazifasini bajargan. M.M.Rojanskayanang kitobida o’rta asrlarda Sharq va G’arb madaniyat o‘choqlarining bir-biri bilan aloqasi, bir-biriga ta’siri, bir-birini boyitishida tarjimalarning rolini ko‘rsatishga doir benihoya ko‘p qiziqarli ma’lumotlar bor. To‘g‘ri, bu masalaga doir tarixiy faktlar, materiallar ko‘pdan beri rus hamda G‘arb sharqshunos va tarixchi olimlarning asarlaridan ma’lum edi, buni avtorning o‘zi ham e’tirof etadi. Ammo olimaning xizmati shundaki, u mexanika fanining ravnaqi tarixiga tatbiqan masalani oydinlashtirib bergan. U qadimgi yunon mutafakkirlarining ilmiy merosidan o‘rta asr arabzabon olimlari ixtiyoriga qanday asarlar va ular orqali qaysi yangi fikr, g‘oya, gipoteza, teorema, aksioma, masalalar o‘tgani ,bulardan qay birlari o‘zlashtirilgani, isbotlangani, tasdiqlangani, takomillashtirilgani haqida, shu bilan birga, qay birlari tanqid qilingani, e’tiroz tug‘dirgani, noto‘g‘ri ekanligi isbotlangani va rad etilgani, ularning o‘rniga tahlid? yangicha nazariyalar, qarashlar, ilmiy kontseptsiyalar taqdim etilib, fan taraqqiyotiga hissa bo‘lib qo‘shilgani ochiq – oydin ko‘rsatib bergan. VIII asrning 30 yillari oxiriga kelib , arab xalifaligi tarkibiga Arabistondan tashqari, Suriya, Falastin, Misr, Shimoliy Afrika, Pireney yarim oroli,Tsitsiliya va Janubiy Italiya (yani soboq Rim imperiyasining talaygina joylari), Armaniston, O‘rta Osiyo territoriyasining ko‘p qismi, shimoliy g‘arbiy Hindiston kiradi .Xalifalikning ixtiyoriga o‘tgan joylardagi aholi etnik tarkibi jihatdan ham, erishgan ijtimoiy va madaniy kamoloti ham bir xil emasdi.Xalifalik ixtiyoriga ellinizm madaniyati keng tarqalgan joylar ham , shuningdek qadimgi sharq madaniyati an’analariga sodiq qolgan davlatlarning nufuzi ham o‘tgan edi. Antik davr madaniy merosi Misr, Suriya, Kichik Osoyoda xiyla sof holda saqlangan. Eramizning birinchi asrlarida ellinizm Sharqida ikki ilmiy maktab keng shuhrat topgan .Bularning biri Iskandariyada, ikkinchisi – Edessada bo‘lib, ularning huzurida katta –katta kutubxonalar ochilgan, mashhur olimlar faol ish olib

borar edilar.Biroq xristianlar makoni Vizantiyada ma’jusiylar quvg‘in ostida olinishi natijasida V asrga kelib Iskandariya maktabi tor - mor qilindi.Oradan ko‘p o‘tmay nestorianlik mazhabi kufr deb e’lon etilishi tufayli Edessa maktabi ham barham topadi. Nestorianlik mazhabida bo‘lgan ko‘p olimlar boshpana izlab Eron ,O‘rta Osiyoga qocha boshlaydilar.Nisibin shahrida ular maktab yaratib, unda tabiiy fanlarni o‘rganishga alohida e’tibor berishadi.529 yilda yopilgan Afina Akademiyasining quvg‘inga uchragan olimlari Eronning Jundishshopur shahrida boshqa bir yirik ilmiy maktabga asos solganlar.Arab istilosiga qadar Sosoniylar sulolasining hukmronligi davrida davlatning iqtisodiy ahvolidagi ko‘tarilish hamda madaniyatning ravnaq topa boshlashi natijasida Eronda bu singari ilmiy markazlarning ochilishi, ilm – fanning rivojlanishiga ancha qulay sharoit etilgan edi.Yunon tilida bitilgan kitoblarning fors va suriya tillariga ko‘plab tarjima qilinishi xuddi shu davrga to‘g‘ri keladi. O‘rta Osiyo bilan Eronning qadimiy madaniy an’analariga kelganda arablar istilosiga qadar ham bu yerlarda yashagan aholi bosqinchilariga nisbatan yuqoriroq taraqqiyot bosqichida turar edilar.Ma’lumki Xorazm, Sug‘diyona, Marg‘iyona, Baqtriya singari O‘rta Osiyoning sug‘oriladigan dehqonchilik sistemasi ancha rivojlangan rayonlari aholisi o‘z tarixining antik davrda yuksak madaniyat yaratgan bo‘lib,O‘rta Osiyo olimlarining IX-XV asrlarda matematika va astronomiya sohasida erishgan va uning davomida bo‘lsa kerak, degan taxminlar bor “Arablar istilosiga qadar O‘rta Osiyoda ilmi nujum ahmoniy sosoniylar Eronni tarafidan o‘tib kelgan qadimgi Bobil Astranomik metotlarning hamda Yunon astranomiyasining jiddiy ta’siri ostida yaratilgan bo‘lishi ehtimoldan holi emas, zotan, Iskandar Zulqarnayning istilosidan so‘ng bu yerda Yunon astranomiyasiga qiziqish, shuningdek umuman yunon fani erishgan ko‘pgina yutuqlarni o‘zlashtirish ishi boshlangan edi” (53). Arablar istilosidan so‘ng, markazlashgan davlatning barpo etilishi, oldingi parokanda territoriyalarning yagona din va til bilan bog‘lagan holda siyosiy hamda iqtisodiy tomondan birlashuvi yaqin va O‘rta sharq xalqlariga ma’naviy boyliklarini o‘zaro erkin almashish imkoniyatini tug‘dirdi. Bu davrda arab tili

davlat, fan va madaniyat tiliga aylangan edi.Qisqa davr ichida xalifalik territoriyasida ko‘plab ilmiy o‘choqlar paydo bo‘ldi shaharlarda rasadxonalar, qurila boshladi, saroylar, masjid va madrasalar qoshida, kutubxonalar barpo etildi.Ilmiy bilimlarning tarqalishida savdo – sotiq ishlarining yo‘lga qo‘yilishi katta ahamiyat kasb etdi.Arablar Hindiston, Xitoy, Vizantiya , Rusiya, O‘rta yer dengizi havzasidagi davlatlar bilan savdo – sotiqni yo‘lga qo‘yib, Volga bo‘ylab yuqoriga ko‘tarila boshladilar. Boltiq bo‘yi qirg‘oqlariga etdilar. Markaziy Afrikaga kirib, G‘arbiy Afrika qirg‘oqlari yoqalab Madakaskargacha suzib ketdilar.Xitoy va Shvetsiya imperatorlarining saroylari qoshida arab xalifaligining elchixonalari qaror topdi. Xalifalikning birinchi ilomiy markazi Bog‘dod edi .VII asrning oxiri IX asrning boshlarida Bog‘dodda juda ko‘p olimlar ,tarjimonlar va ko‘chirib yozuvchilardan iborat guruh yuzaga kelganligi yuqorida qayd etildi ,uning aksariyat vakillar O‘rta Osiya va Erondan chiqqan zukko kishilar, mutafakkirlar edi.Chunonchi Yu.Rushkanning aytishicha, G.Zuter tomonidan tuzilgan matematik astronomlar ro‘yxatiga kirgan kishilarning deyarli barchasi Xuroson ,Transoksaniya (ya’ni Movoraunnahr), Baqtriya va Farg‘onadan chiqqan.Shaharda kattakon kutubxona bo‘lib ko‘plab mayda kutubxonalar ham tinimsiz ishlagan.Xalifa Al- Ma’munning homiyligi ostida (813-833) Bag‘dodda ”Bayt ul hikma” (Dorul hikmat) atalmish o‘ziga xos akademiya qaror topdi.Bag‘doddagi barcha olimlar unga birlashgan edi.”Bayt ul hikma” qoshida rasadxona bo‘lib uning xodimlari astronomiyaga doir kuzatishlar olib borishar, ilmiy natijalarni sarhisob qilishardi.Matematik jug‘rofiya yuzasidan bir turkum tatqiqot ishlarini boshlab ekliptika qiyaligi va meridian gradusining uzunligini yangidan o‘lchab chiqqan edilar .Hindlarning astranomiyaga doir yaratgan asarlari bilan tanishish ilmi nujum sohasidagi tatqiqotlarning yanada jonlanishiga sabab bo‘lsa Eron va O‘rta Osiyo ilmiy adabiyotining natijalarini o‘zlashtirish ham katta ahamiyat kasb etdi. Bag‘doddan tashqari O‘rta asr Sharqida turli davrlarda Qohira, Damashq,Rey, Gurganch (Urganch), Buxoro, G‘azna, Samarqand, Isfaxon shaharlari ham ilmiy markaz bo‘lib xizmat bildi. Yunon va Suriya tillaridan arabchaga o‘girilgan

kitoblar orqali islom mamlakatlari olimlariga antik davr ilmiy adabiyotining boy asarlari etib bordi.Keyinchalik bu tarjimalar ko‘p hollarda G‘arbiy Evropaning antik davr ilmiy va madaniyati asarlari bilan tanishishning yagona manbaiga aylanib qoldi. Tarjima va ta’sir mexanik ravishda,bir tomonlama, to‘g‘rirog‘i muayyan ikki madaniyat o‘rtasida yuz beradigan tushuncha emas.Bu murakkab, o‘zaro, ko‘p tomonlama, ta’sir va aks ta’sir xarakterida bo‘lib, bir nechta xalqlar yaratgan madaniyatlar, ularning tillari ishtirokida sodir bo‘ladi. Masalan, hind olimi Varaha Bihiriy asarlarining Abu Rayhon Beruniy tomonidan arab tiliga qilingan tarjimalarda ko‘plab yunoniy terminlar uchraydi.Demak, qadimgi hind astranomiyasi yunon fanining ta’siri bo‘lganligi shubhasizdir.Biroq mazkur yunon – hind ilmiy hukmronligida arab tilining vositachiligi to‘g‘risida gapirish qiyin,bu yerda pahlaviy (o‘rta fors) tili katta rol o‘ynagan. Xalqaro Firdavsiy mukofotining laureati, adabiyotshunos olim, tarjimon Shoislom Shomuhammedov Alisher Navoiyning ”Devoni Foniy ” majmuasi asosida yozgan ”Gumanizm adabiylik olovi” nomli maqolasida g’arbda ilmu fanning insonga nisbatan gumanistik g’oyalarning, o’rta asr turg’unligidan so’ng , Uyg’onish va undan keyingi davr taraqqiyotiga Sharq madaniyatining yutuqlari asos bo’ldi, degan fikrni tasdiqlovchi bir qancha dalillar G’arb olimlarining o’z asarlaridan olinganligini ilgari surilgan tizimning haqiqiyligiga shubha qoldirmaydi. Sharqning duyoga mashhur alloma mutafakkirlari Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Mahmud Qoshg’ariy, Al-Xorazmiy va boshqalar o’z xorijiy tillarini mukammal bilganliklari tufayli tarjima bilan ham shug’ullanganlar. Afsuski, ularning bu boradagi faoliyatlari tarjimonlik uslublari chuqur o’rganilmagan, chunki ularning ko’plab asarlari, tarjimalari, g’arb davlatlariga olib ketilgan, ko’p qismi yo’qolib ketgan. Eng qadimiy asarlardan biri ”Tarixi Tabara”bo’lib, muallifi Abu Ja’far Muhammad ibn Sharif Tabari adi. Asar bir necha jilddan iborat bo’lgan va tojik tiliga qisqartirib tarjima qilingan. O’zbek tilining qoshg’ariy dialektiga XVIIIasrda

tarjima qilingan. Bu asar Somoniylar davri tarixiga bag’ishlangan bo’lib, o’sha davr tarixini bugungi kun yoshlariga yetkazib berishda muhim ahamiyatga ega. Sharq tarjima tarixida Bag’dod tarjima maktabining badiiy tarjima usullari haqidagi fikrlari IX-X asrlarda yuzaga kelgan. X asrda O’rta osiyoda tashkil bo’lgan Xorazm tarjima maktabi esa o’z an’analariga ega bo’lib, ko’plab she’riy yo‘lda yozilgan tarixiy asarlarni nasriy yo‘l bilan turkiy tillarga tarjima qilganlar. 2.2 Turkiy va forsiy adabiy aloqalari tarixidan Ishning ”Tarjima tarixini chuqur o‘rganish, faqat umumiy madaniy yuksalish jarayoni yoki muayyan ilmiy adabiyot tarixini o‘rganish emas, balki o‘sha adabiyotning hozirgi taraqqiyot jarayoni ,xususiyati rivojlanish istiqbolini belgilashda ham muhim ahamiyatga ega” deb yozadi tarjimashunos olim G‘.Salomov. Bu borada J.Sharipov, N.Komilov, H.Hamidov kabi olimlarning ilmiy ishlarini ko‘rib chiqib aytish mumkinki, tarixda yuzlab mahoratli tarjimonlar va ular tarjima qilgan asarlar bo‘lgan. Farobiy (873-950) ko‘plab asarlarni lotin tilidan arab tiliga tarjima qilgan. Ahmad al- Farg‘oniy (797- 865) buyuk olim sifatida jahon sivilizatsiyasiga katta hissa qo‘shgan va qadimiy grek olimlarining ixtirolarini arab tiliga tarjima qilgan. Uning ko‘plab asarlari zamonaviy tillarga hozirgacha ham tarjima qilinmagan, chunki uning nodir qo‘lyozmalari dunyoning turli mamlakatlari kutubxonalarida saqlanadi.XII- XIII asrlarda uning ko‘plab asarlari lotin va Evropaning boshqa tillariga tarjima qilingan. Uning kitoblari Evropa universitetlarida darslik sifatida qo‘llanadi.Bizgacha esa uning faqat sakkizta asari yetib kelgan.

Abu Rayhon Beruniy (973-1049) buyuk entsiklopedik olim, shoir va tarjimon bo‘lgan. Uning tarjima uslublari haqidagi fikrlari ham diqqatga sazovordir.Bu fikrlar allomaning falsafiy qarashlari tarjimadagi qiyinchiliklar, badiiy tarjima xususiyatlari haqidagi fikrlariga monand uyg‘unlikda bo‘lib, tarjima amaliyoti muammolarini hal etishda yordam bergan.Beruniy o‘zining ”Hindistin ” asarida Gomerning ”Illiada” , ”Odesseya” asarlaridan parchalar keltiradi. Bu esa uning tarjimonlik faoliyati mahsulidir.Uning boshqa asarlarida grek, rim, hind yozuvchilari asarlarida tarjimalar berilgan.Beruniy ijodida tarjima muhim o‘rinni tutadi. Beruniy arab, tojik, sug‘d, yahudiy, hind, sanskrit va grek tillarini mukammal bilgan va turli janrdagi asarlarni bemalol tarjima qila olgan , xususan turli fanlarga oid ilmiy asarlarni, badiiy eposlarni , hikoya she’rlar shular jumlasidandir. Beruniy 160 dan ortiq asarlar tarjima qilga. Mahmud Qoshg‘ariy (XI asr) o‘zining mashhur lug‘ati ”Devoni lug‘ati turk” asarida turk qabilalari shevalarida ishlatiladigan lug‘at boyligini to‘plab, uni arab tilidagi tarjimasini bergan.Uning bu lug‘atini arabchadan o‘zbek tiliga tarjima qilgan S.M.Mutalibov Qoshg‘ariyni o‘z davrining buyuk kishilaridan biri ekanligini e’tirof etadi. Ushbu lug‘atni tuzish uchun Qoshg‘ariy turk tilida so‘zlashuvchi mamlakatlarga sayohat qilib, uni chuqur o‘rgangan.Lug‘at tuzish jarayonida muallif har bir so‘zning xususiyatini har tomonlama o‘rganib, tahlil etib ularni ikki guruh – otlar va fe’llarga ajratgan. Lug‘at tuzishda so‘zning semantik xususiyatlari uning arab tilidagi tarjimasini topishda muhim o‘rinni egallagan.Hozirgi kunga qadar ushbu lug‘at tarjimashunoslikda muhim o‘rinni egallagan. Yusuf Xos Xojib o‘zining ”Qudatg‘u bilig” asari bilan nafaqat qadimgi o‘zbek tilini o‘rganishga adabiyot tarixini o‘rganishga , balki tarjima tarixini o‘rganishga ham katta hissa qo‘shgan. Hindiston eng qadimiy madaniyat beshigi bo‘lgan mamlakatlardan biridir.

Unda miloddan uch ming yil avval yerni sug‘orish taraqqiy etgan , anhorlar qazilgan, to‘qimachilik zargarlik rivojlangan, pishiq g‘ishtdan ikki va uch qavatli binolar solingan va hakozo.Milodning birinchi asridayoq tib, riyoziyot, ilmy nujum, kimyo, hikmat kabi fanlar rivojlangan, turli janrlarda badiiy adabiyot vujudga kelgan. ”Ramayana”, ”Mahabharata”,”Kural”, ”Meghaduta”, ”Raghuvansha”, ”Kumarasambhava”, ”Dashakumacharita”, ”Panchatantra”, ”Hitopadesha”, ”Shakuntala”, ”Malyavika va Agnimintra”, ”Mudrarakshasa” kabi mashhur va ma’lum asarlar shular jumlasidandir. Bular orasida dunyoga eng ko‘p tarqalgani va o‘zining ilg‘or va hikmatli fikrlari bilan ajralib turadigan ”Kalila va Dimna”dir. III-IV asrlarda yaratilgan bu qadimiy adabiy yodgorlik o‘sha davrning saviyasi va sharoitlari taqozo qilgan ba’zi g‘oyaviy mahdudlik hamda ziddiyatlarga qaramay , uning asosida yotgan ilg‘or fikrlar katta ahamiyatga egadir. ”Kalila va Dimna”dagi hikoyalar hayvonlar tilidan olib borilsa – da, ijtimoiy hayot, odamlar orasidagi munosabat ko‘zda tutiladi. Tabiatdagi mavjud barcha narsalar, barcha jonlilar orasida inson eng komil va ulug‘ zotdir.Shuning uchun har bir odam shu yuksak nomga munosib bo‘lishi kerak.Mana shu g‘oya asarning o‘zagini tashkil qiladi. Asarda sotsial voqeilikdagi salbiy hodisalarga qarshi o‘t ochiladi, aql, adolat, odamgarchilik tarannum etiladi. Unda o‘sha davrdagi barcha nuqsonlar” xiyonat va jinoyat, pastkashlik, ig‘vo, fisqu- fasod, zulm- vahshat fosh qilinadi.Mana shu qora kuchlarning namoyondalari – zolim shohlar va ularning razilliklari : nopok vazirlar, amaldorlar va ularning qabih ishlari, saroy iftirolari va iflosliklari: qotil va yirtqich tabiatli odamlar va ularning shafqatsizliklari xalqaro tinchlikni buzuvchi va mamlakatlarni xarobaga aylantiruvchi urush – ixtiloflar: har narsani insoniylik va or- nomusni, insof va vijdonni mol – dunyoga sotuvchilar nafsi buzuqligi, ochko‘zligi, xudbinligi tufayli o‘zgalarni ham, o‘zlarini ham falokat girdobiga tashlovchilar; fitnachi qallob, munofiq, muttahamlar va ularning qilmish – qidirmishlari; begunohlar ustiga har qanday aybni yuklab , malomat toshlarini otuvchi, o‘zlari hech

narsga arzimaydigan, qo‘lidan hech qanday foydali ish kelmaydigan yoki buni xohlamaydigan, lekin o‘zlarini yuqori qo‘yib, o‘zgalarni kamsitishga , oyoq osti qilishga o‘rganuvchi va shu bilan kun ko‘radigan g‘iybatchi va hasadchilar. Bu bir – olam. Aql va insof egalari, odil va dono shoh, uning hikmatli, bilimdon, tadbirchan arkoni davlati; fan, hunar va sana’t ahllari, adolat va raiyat uchun jonini ham ayamaydigan ,qahramonlik va jasorat namunalarini ko‘rsatadigan , qo‘rqmas bahodirlar, vafodor sadoqatli kishilar. Bu ikkinchi olam. O‘z davrining haqiqiy manzarasini aks ettiruvchi bu asardan shunday xulosa chiqadi: ”Xo‘jayin va qarol, shoh va qul bor joyda hamisha o‘lim va jazo bo‘ladi”. Asarda bunday ko‘rimsiz manzarani, bunday fojiali holatni qayd etish bilangina cheklanmasdan, u qoralanadi. Mana shu bir – birini istisno etadigan olam, ular orasidagi keskin ziddiyat , ularning o‘zaro olishuvi, birinchi olamga nafrat va ikkinchisiga muhabbat: yomonlikni qoralash va yaxshilikni ulug‘lash, shu yominlikka qarshi kurashga undash, uni yo‘qotishga intilish, shu yaxshilikning tantanasini tahsin etishga chorlash asarning asosiy mazmunini tashkil etadi. Bu masalalarning barchasi yuksak badiiy go‘zal hikoyatu rivoyatlar, ajoyib umumlashmalar va hayratomuz hikmatli iboralar orqali ochiladi, tasvir etiladi. ”Kalila va Dimna ” asari asrlar mobaynida Osiyo ,Afrika va Evropa qit’alaridagi deyarli barcha madaniy tillarga tarjima etilgan, o‘zbek tiliga uch marta tarjima qilingan. Shuni qayt qilib o‘tmoq lozimki , bu asarning Sharq tillaridagi tarjimalari ko‘p jihatdan bir-biriga o‘xshamaydi. Har bir tarjimon o‘z dunyoqarashlaridan va davri talablaridan kelib chiqib, asarga o‘zgacha mustaqil yondoshgan va ozmi ko‘pmi o‘garishlar kiritgan. Asarning tuzulishi juda murakkabdir,g‘oyat chigal va og‘ir, xilma – xil voqealar bir- biri bilan chatishib ketgan.Hikoya ichida yo bir necha hikoyalar

berish usulidan ko‘p va keng foydalanilgan.Hikoyatlarning aksariyati, bir tomondan, asarning umumiy yo‘nalishi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ayni vaqtda , bir yaxlit badiiy asarning uzviy qismlarini tashkil etadi, ikkinchi tomondan esa, ularning deyarli har biri mustaqil, tamomlagan hikoya hisoblanadi. Asarda keskin va bir – biriga qarama – qarshi kuch va omillarning dahshatli to‘qnashuvi o‘quvchilarda chuqur va kuchli hayajon, katta qiziqish uyg‘otadi. U asar odamni aktiv, izchil sabotli va matonatli bo‘lishga , har qanday murakkab va og‘ir sharoitlarda ham sarosimaga tushmaslikka , aql bilan tadbir ko‘rib g‘alaba qozonishga chaqiradi.Asarni bezaydigan eng muhim fazilatlardan biri unda chiroyli hajviy, kinoyamuz, chuqur hikmatli ibora va o‘gitlarning ko‘pligidir. Hindiston xalqi bilan sharq xalqlar ,shu jumladan O‘rta Osiyo xalqlari orasida qadim zamonlardan buyon juda yaqin madaniy aloqa bo‘lgan, ular bir- birlaridan o‘rganganlar, bir – birlarining an’analarini ijodiy tarzda o‘zlashtirganlar va davom ettirganlar.Dunyoda yetti mo‘jizalardan biri – hayratomuz ijodkor mehnat va behad yuksak nafosat obidasi hisoblangan , oq marmarlariga ikki million rang – barang gul o‘yib solingan ”Toj - Mahal”ni yaratishda o‘rta osiyolik me’mor va naqqoshlar o‘zlarining katta hissalarini qo‘shganlar.O‘zbek tuprog‘ida tug‘ilib , so‘ngra taqdir taqozosi bilan Hindistonga borib yashab, ijod etgan Xusrav Dehlaviy va Abulqodir Bedil hind xalqining eski an’analaridan ilhomlanib, o‘lmas badiiy asarlar yaratib , dunyo madaniyati xazinasini boyitganlar.”Ulug‘ mo‘g‘ullar” deb atalgan Bobiriylarning hind diyori va madaniyati tarixida o‘ynagan ijobiy roli ham barchaga ma’lum.Javohirla’l Neryning Xusrav Dehlaviy, Bobur va Akbarshohga bergan bahosi bejiz emas.Hind xalqining g‘oyat boy madaniyatidan , adabiyot namunalaridan O‘rta Osiyo xalqlari, o‘zbeklar asrlar mobaynida bahramand bo‘lib keldilar.Ana shulardan biri ”Kalila va Dimna” dir.

Bu asarning o‘zbek tiliga birinchi tarjimasi XIII asrga to‘g‘ri keladi.Ulug‘ Navoiyning zamondoshi Husayn Boyqoro ”Kalila va Dimna”ni fors tiliga yangidan tarjima qildirgan.Shundan so‘ng bu asar butun Sharqqa , jumladan ,O‘rta Osiyoga yana ham keng tarqaldi. Asarning o‘bek tiliga qilingan tarjimalari orasida eng mashhurining muallifi bo‘lmish Almaiy ishga oddiy tarjimon sifatida qaramay , asarning anchagina joylarini o‘zicha talqin qiladi.Unga yangi hikoyatlar kiritadi va hakozo. XIX asrning o‘rtalarida ”Kalila va Dimnani” o‘zbekchaga tarjima qilgan xorazmlik Mulla Muhammad Niyozning quyidagi so‘zlari bejiz emas. ”Bu kitobning ovozasi har viloyatlarda shuhrat topib, urk shahzodalari va o‘zbekzodalari masosi’lariga etushdi.Alarning ko‘ngullarig‘a ul kitobning muhabbati paydo bo‘ldi, ul kitobni bir necha tadbirlar birla qo‘llarg‘a kelturub mutoliya, mukolima qilmoqqa ishtig‘ol ko‘rguzubdurlar va alarning ba’zilarikim fahm va fatonat, xiradu kasyosat birla mavsuf tururlar va forsiy alfozlarg‘a donishi bo‘lg‘on jihatidan ul kitobning shirin alfoz va rangin iboralaridan bahramand bo‘lubdur va ba‘zilari forsiy tig‘a nooshnolig‘ sababidan maloli xotir bo‘lib o‘z asarlarining ba‘zi alfozlarig‘a amr qilibdurkim, bu kitobi saodat intisobni turkiy tilg‘a tarjima qilinglar, to bizlarga ham ondin bahra hosilbo‘lsun.Ul asarning ba’zi afozillari ul amrg‘a ma’mur bo‘lub, jur’at qalami birla turkiy tarjimasig‘a ishrig‘ol ko‘rguzub, onda mazkur bo‘lg‘on hikoyat va masallarni bir – birig‘a rabt berib, nasoyix va mavoiz ulamodin xoli qilib, itmomg‘a etkurubdurlar, lekin dilfirib, alfoz va jon oshub iboralardin xoli qilibdur”. Bu keltirilgan parchadan ko‘rinadiki, ”Kalila va Dimna” har xil davrlarda bir necha marta o‘zbek tiliga tarjima qilingan tarjimonlar unga turlicha munosabatda bo‘lganlar, uni juda erkin tarjima qilganlar. Abulqosim Firdavsiyning jahon adabiyoti durdonalaridan biri bo‘lmish ”Shohnoma” asari uch jilddan iborat.Birinchi kitobi 1975 yilda tarjima qilingan edi. Unga asarning boshlanishi - dastlabki shohlar – Qolamars, Hushat, Tahmuras, Jamshid, Zahhok haqidagi qissalar Zol va Fudoba haqidagi

romantik doston, Suhrob va Siyovushlarning qahramonlik qissalari, Rustami Dostonning ajoyib sarguzashtlari va boshqalar kiritilgan Ushbu jild Shoislom Shomuhamedov tomonidan tarjima qilingan. Kitobning ikkinchi jildi tarjima qilinib, 1976 yilda chop etilgan.U Kayxusrav podsholigi, Bejak va Monija dostoni ,Isfandiyorning etti jasorati, Iskandar haqidagi doston va boshqalardan tashkil topgan.Ushbu jildni tarjima qilishda Hamid G‘ulom, Nazarmat va Jumaniyoz Jabborovlar qatnashgan.Ulardan tashqari Muhammad Nuri Osmonov, Jonibek Quvnoqovlar ham asarning nasriy tarjimasida ishtirok etganlar. Nihoyat, “Shohnoma”ning uchinchi jildi ham tarjimonlarning mashaqqatli mehnati tufayli dunyo yuzini ko‘rdi. “Shohnoma”dek buyuk asarni tarjima qilishda qator qiyinchiliklar tug’ilgani tabiiy sababi bu asar ming yildan ortiq umr ko‘rgan kitob. U ham keksa, ham navqiron asar. Uning navqironligi shundaki, umuminsoniy g’oya va tuyg’u chechaklari bahor bo‘stonidek yashnab turadi va undan har bir davr kishisi o’z ko‘ngliga mos guldastalar tera oladi. (Sh.Shoislomov, “Shyohnoma” uchinchi kitob, T. 1977) Keksaligi shundaki, unda eskirib qolgan fikrlar, so‘zlar ibora va obrazlar ham tez-tez uchrab turadi. Agar Firdavsiy uslubiga o’z davridayoq arxaizm harakterli ekanligini nazarga olsak, bu “Keksalik” yana ham chuqurlashdi. Bu esa tarjima jarayonida so‘z tanlash ma‘suliyatini oshiradi. Bu borada o’zbek tilining mavjud lug’atiga tayanib ish ko‘rilgan Tarjimonlar avvalo “Shohnoma”ning o‘z vaznini saqlash kerak, degan fikrda edilar. Keyincalik bu eposni xalq dostonlari (“Alpomish” va “go’ro’g’li”) vaznlarida tarjima qilinsa o’zbek kitobxoniga asarning butun shavq-shukuhi yaxshi yetib bormasmikin degan fikr tug’ildi. Tarjimada she’rning vaznini aks ettirish masalasi murakkab nazariy masaladir. She’rning vaznini aks ettirish-uning kuyi, musiqasi kayfiyat va tuyg’ularni ifodalash demakdir.

Tarjimonlar o‘zbek tili imkon bergani qadar Firdavsiyning o‘zi ishlatgan qofiyalarni saqlashga qaror qildilar yoki nusxada qofiyalangan so‘zlarning o’zbekcha ekvivalentini yaratishga intildilar. Bundan tashqari, Firdavsiy she’riyatiga xos ko‘p xususiyatlar, tovushlarning takrorlanib kelishi, alliterasiyalar, tarkibida qofiyalar, omonim qofiyalar,go’zal so’z o’yinlari, radiflarni aks ettirishga harakat qilingan. Fors-tojik adabiyotidan o’zbek o’quvchilarni bahramand etish qadimul ayyomdan ma’lum. Bu ishda hazrat Navoiyning xizmatlari beqiyosdir. Ustoz Aziz Qayumovning “Alisher Navoiy”deb nomlangan (ulug’ shoir hayoti va ijodi to‘g’risidagi) kitobida yozadi; “Jomiy abliyo sifatida nom chiqargan so’fiy faylasuflar to‘g’risida” “Nafotohul uns ” asarini yozgan edi. Navoiy bu kitobni turkiy tilga tarjima qildi. Ammo bu tarjima asnosida asarni ko‘pgina yangi ma’lumotlar bilan to‘ldirib tahlil etdi deyiladi. Bu to‘g’rida Navoiyning o’zi bunday yozadi: “Xotirga kechmishki, agar sa’y qilsam, bu kitobni turkiy tilga tarjima qilolg’aymume, ul daqiq va mushkulotdin ravshanroq alfoz va ochiqroq ado birla utgaelgaymumen, deb mutaammil erdim va na bu xayol muddaodin o’zimni utkaraolur va ne shinihg azimlig’ va dushvolig’i jixatidan shurut qila olur erdim” Navoiyning xabar berishicha , u asarni 901 hijriy (1496 mijodiy ) tarjima qilishga kirishgan. Tajima asosida Navoiy asarni boshqa kitoblardan olingan qo‘shimcha materiallar bilan. Kitobni ”Nasoimul muxabbat min shanoyimul futuvat ” (”Uluglik xushbuylarini taratuvchi muxabbat shabbodalari ”) deb nomlagan. Bu an’ana butun adabiyotimiz tarixida davom etib kelmoqda. O’zbek adiblaridan G’afur G’ulom, Hamid Olimjon, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov va boshqalar ham tarjimonlik ummunida? ko‘p zaxmat chekkanlar. O’zbekiston xalq shoiri Erkin Vohidov: ”1970-1975 yillar orasida buyuk nemis shoiri Iogann Volfgang Gyotening ”Faust” tragediyasini o’zbekchalashtirdim bor vaqtim,kuchim, imkoniyatimni shu ishga sarfladim. Umuman, jahon adabiyotidan, rus klassiklarining ijod namunalaridan qilgan tarjimalarimni

tarozining bir pallasiga quyib, o’z asarlarini boshqa pallaga qo‘ysam, tarjimalarim og’irlik qilsa ajab emas. Bu mehnat menga abadiy qardoshlik burchini ado etish barobarida bebaho ijodiy tajriba,katta saboq maktabi ham bo‘ldi ”,degandi. Butun dunyoni maftun etgan buyuk Firdavsiyning ”Shohnoma”sini o’zbek tiliga tarjima qilib,Firdavsiy mukofoti laureati bo‘lgan, badiiy tarjima sohasida o’ziga hos maktab yaratgan Shoislom Shomuhammedov ta’kidlaganidek, ”... badiiy tarjima xalqlar va adabiyotlar, millatlar va elatlar orasidagi eng barkamol aloqa turi sifatida bizning davrimizda juda muhim ahamiyat kasb etadi ”. Mustaqillik yillarida qadriyatlarimizni qayta tiklashga muvaffaq bo‘lganmiz, muqaddas kitob –Qur’oni Karimning arab tilidan o’zbek tiliga (Alouddin Mansur tomonidan ) tarjima qilingani mo‘min musilmonlarni cheksiz shod etdi. Zokirjon Ismoil va Abdug’ani Abdullohlarning Abu Abdulloh Muhammat ibn Isroil va al-Buxoriyning ”Al-Jome as-Sahix ” hamda AbuIso Termiziyning ”Sahihi Termiziy ” hadislarini arab tilidan o’zbek tiliga tarjima qilib, o’zbek tilida So’zlashuvchi buyuk xalqni bu boy xazinadan bahramand qilgani ham tarjima san’atining hayotiy zaruriyat ekanligini ko‘rsatadi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek, o ۥ zbek xalqining milliy totuvligi 130 dan ortiq millatni o ۥ z qardrdonlaridek bag ۥ riga olgan yurtimizda millatlarero totuvlik eng muhim shartdir.Mamlakatimizdagi mustaqillik, tinchlik va barqarorlik faqat o ۥ zbek xalqi uchungina emas, balki yurtimizda yashovchi boshqa millat vakillari uchun ham bebaho boylik hisoblanadi.Bugun qaysi millat vakili bo ۥ lishidan qat’iy nazar kishilar o ۥ z ona tilida ma’lumot olish, farzandlarini milliy ruhda tarbiyalash imkoniyatiga ega.Milliy madaniyat faoliyati ham millatlararo munosabatlarni yanada rivojlantirishga qaratilgani quvonarlidir. Xulosa shuki, tarjima turli xalqlar adabiyoti, san’ati, madaniyatini yaqinlashtiradi.Bu esa mustqil O ۥ zbekistonimizda o ۥ tkazilayotgan islohatlar talabiga to ۥ la muvofiqdir.

2.3 O‘zbekistonda tarjima nazariyasining shakllanishi Tarjima tarixi, tarjima nazariyasi va tarjima tanqidchiligi respublikamizda ancha yillardan beri taraqqiyot etib kelmoqda.O ۥ zbekistonda tarjima tarixini yoritishda M.Rasuliy, G ۥ .Salomov, N.Komilov, J.Sharipov va boshqalarning o ۥ rni salmoqlidir.Tarjimashunoslik qiziq fanlardan biri bo ۥ lganligi bois juda tez rivojlanib ketdi.Tarjimashunoslik sohasida dong‘ i ketgan olimlardan biri G ۥ .Salomovdir.U tarjimashunoslik jumladan, tarjima tarixi bo ۥ yicha ham jiddiy ilmiy izlani shlar olib boradi.Yana bir shunday ijodkorlardan biri bu Anvar Xojiaxmedovdir.U ”Rus klassik adabiyotidan qilingan ilk tarjimalar va ularni o ۥ zbek adabiyoti taraqqiyotidagi ahamiyati ” nomli kandidatlik dissertatsiyasi yoqlagan.U yarim asrdan ko ۥ proq vaqt ichida rus tilidan o ۥ zbek tiliga qilingan tarjimalarni o ۥ rga nib ular haqida qimmatli ma’lumot beradi. Yusuf Po ۥ latov 1963 yilda ”O ۥ z bekistonda chet el adabiyoti va Mapasson novellalarining tarjima” si nomli kandidatlik dissertatsiyasini yoqladi.Ushbu dissertatsiya boshqalardan farq qilib, unda nafaqat rus tili, balki ingliz , fransuz va boshqa ko ۥ plab tillardan to ۥ g ۥ rida to ۥ g ۥ ri o ۥ zbek tilga tarjima qilish kerakligi ham ta’kidlab o ۥ tiladi.

O ۥ zbek adabiyoti borgan sari chet el adabiyoti namunalarining tarjimalari bilan boyib bormoqda.Erkin Vohidov tarjima qilgan Gyotening ”Faust”, Abdulla Oripov tarjima qilgan Dantening ”Ilohiy komediya”, Rauf Parpi tarjima qilgan Nozim Hikmatning ”Inson manzaralari” Epopeyasini birinchi kitobidir. Ulardan tashqari Firdavsiyning ”Shohnoma”si, Bayronning ”Don-Juan”i tarjimalari madaniy hayotimizga yanada quvonch bag ۥ ishladi . O ۥ zbekistonda tarjima ming yillik tarixga ega.Bunda M.Ogahiyning ham tarjimonlik faoliyati katta ahamiyatga ega.XIX asrda yashab ijod etgan Ogahiy Nizomiy, S.Sheroziy, H.Dehlaviy,A. Jomiy kabi klassik ijodkorlarning ”Haft paykari”, ”Guliston”,”Shoh va gado”, ”Yusuf va Zulayho”,”Bahoriston” singari shohona asarlarini o ۥ zbek tiliga mahorat bilan tarjima qilgan.N.Komilov,Ogahiyning tarjimonlik faoliyatiga bag ۥ ishlangan kandidatlik dissertatsiyasida uning tarjimachilik faoliyati va iqtidorini tarjimaga bo ۥ lgan qarashlari va san’atni ochib beradi.Ogahiy 20 ta yirik asarni tarjima qilgan bo ۥ lib, ulardan 18 tasi bizgacha etib kelgan. She’r, poeziya, poema,romanlari bilan xalqimizni mehr – muhabbatini qozongan mashhur ajoyib adibu, zabardast shoir Oybek poema va she’riy romanlarni tarjima qilgan shoir – tarjimondir.Uning tarjimonlik faoliyati 20 yillarning o ۥ rtalarida boshlangan, kichik – kichik she’riy asarlarni, keyinchalik tarixiy kitoblarni, G ۥ arbiy Evropa madaniyatidan kitoblarni tarjima qilib , katta tajriba orttiradi.Shoirning tarjima san’atida erishgan eng yuksak yutug ۥ i A.S.Pushkinning ”Evgeniy Onegin” she’riy romanning tarjimasi bo ۥ lib, u bir necha marta qayta nashr etiladi. Hozirgacha tarjimashunoslik yo ۥ lida tinmay mehnat qilib kelgan marhum olimimiz, yuqorida ta’kidlanib, nomi zikr etilgan tarjimashunos G ۥ aybulla Salomov- o ۥ zbek tarjima nazariyasi va tarjima maktabi asoschisidir.U tarjima nazariyasi va tarixi borasida ulkan ishlarni amalga oshirdi.Fan yangi asrda gullab yashnayotganini ko ۥ rgan G ۥ .Salomov tarjimaning o ۥ ziga xos o ۥ rni borligini ta’kidlaydi.

Hamma davrda tarjima o ۥ ziga xos ravishda rivojlangan, lekin bu XX asr oxiri va XXI asrning boshidagi tarjima bo ۥ lgan yondashuv undanda balandroq bo ۥ lganidan dalolat beradi.G ۥ .Salomov asosan madaniy va ilmiy aloqalar va tarjima, badiiy tarjima uslubidek tarjima tarixini ham keng yoritadi va o ۥ zi tatqiqotlar olib boradi.Bundan tashqari u she’riy tarjimada ham mazmun, shakl va iloji bo ۥ lsa originallikni saqlab qolish kerakligini aytib o ۥ tadi.U butun umrini o ۥ zbek tarjimachiligi va tarjima tarixiga bag ۥ ishlaydi. O ۥ zbekistonda tarjimachilik ishlari ham amaliy, ham nazariy jihatdan beqiyos darajada o ۥ sib bordi. Tarjima tarixi bobida J.Sharipov ham malakali ish olib borib ” O ۥ zbekistonda tarjima tarixidan” Va ”Badiiy tarjima va mohir tarjimonlar ”nomli kitobini chop ettirgandi. Ming yillar davomida tarjima borasida ko ۥ plab tarjimonlar Sharq asarlari va ularning tarjimalari bilan bizni estetik ma’naviyatimizni boyitishga xizmat qilishdi. Tarjimashunoslik borasida ancha mehnat qilgan, butun umrini tarjimashunoslikka bag ۥ ishlagan G ۥ .Salomov tarjima tarixini ham o ۥ rganib chiqib, tegishli xulosalar chiqarib, o ۥ zi ham tatqiqotlar olib bordi.U tarjimashunoslik fanlarini tasnifini berarkan, tarjimashunoslik fanini quyidagi qismlarga bo ۥ lgan holda taraqqiy ettirish mumkin deydi: 1.Tarjima tarixi 2.Tarjima nazariyasi 3.Tarjima tanqidi 4.Sinxron tarjima 5.Avtomatik tarjima asoslari. G ۥ .Salomov tarjima tarixini tanqid qilishda bir necha yo ۥ nalishlarni ko ۥ rsatib o ۥ tadi. Uning tasnifiga ko ۥ ra u quyidagicha tus oladi. 1.Sohalar va janrlar bo ۥ yicha.Bunga aniq gumanitar fanlar tarjimasi, tarjima va lug ۥ atshunoslik (ikki tillik va ko ۥ p tillik lug ۥ atlar tuzish) kiradi. 2.Til printsiplari bo ۥ yicha.Bunga masalan,arabcha-o ۥ zbekcha, forscha-o ۥ zbekcha kabilar bo ۥ lishi mumkin hamda bilingvizm tarjima kiradi.

3.Tarixiy an’analar va mahalliy sharoitga oid tipik belgilar bo ۥ yicha.Bunga misol tariqasida tarjima maktablarini olish, Toledo tarjima maktabi, Bag ۥ dod tarjima maktabi h.k. 4.Davrlar bo ۥ yicha.Bunga masalan ,antik davr, o ۥ rta asrlar, eramizning I asridan to X asrigacha, yangi davr va h.k.larni belgilab olib tadqiq qilish mumkin. Tarjima tarixini o ۥ rganganda, tarjimonning ijodiy faoliyati, va uning bosib o ۥ tgan yo ۥ li, ijtimoiy faoliyati va eng birinchi galda usuli, tarjima prinsipi, uslubi ham o ۥ rganilishi kerak. Bu borada Londonda chop etilgan”Tarjima, tarix, madaniyat” nomli Andrey Lefever qalamiga mansub kitob yaxshi o ۥ rnak bo ۥ la oladi.Unda qadimgi davrdan boshlab paytga qadar yashab ijod etgan tarjimonlar hayoti, printsiplari, uslublari, fikrlari, qarashlari bayon etiladi. Ushbu kitobda muallif ajoyib tarzda tarjimonlar va ularning printsiplarini yoritib beradi. Kitob ingliz tilida yozilgan. Bizning mamlakatda ham bu borada keng ish olib borilmoqda. Respublikamiz mustaqillikkka erishgandan buyon tarjimashunoslik, xususan, tarjima tarixi fani sohasida ko ۥ pgina izlanishlar olib borilmoqda, kitoblar maqolalar chop etilmoqda.O.Mo ۥ minov va O.Sunnatovlar qalamiga mansub ” Tarjima tarixi” (G ۥ arbiy Evropa va O ۥ rta Osiyo)kitobi ham tarjima tarixining antik davridan hozirgi davrigacha bo ۥ lgan davrni o ۥ z ichiga oladi.Unda shuningdek, tarjimonlar hayoti va prinsiplari ham yoritilgan. N.Komilov ham tarjima tarixi borasida katta ishlar qilgan olim.U Ogahiyning tarjimonlik faoliyatini o ۥ rganib chiqadi, tahlil qiladi,yoritadi.N.Komilov Ogahiy hayotini va ijodini sinchiklab o ۥ rganib chiqarkan, uni ham adabiyotchi ham, tarixchi ham tarjimon ekanligini va uchchala sohada ham birdek qalam tebratgan xassos shoir , teran fikrli olim, mohir tarjimon deb yozadi.Tarjimachilik borasida Ogahiy ” Ravzatus – Safo”,”Nodirnoma”,”Zafarnoma”.”Zuddat ut hikoyat”,”Nasihatnomayi Kaykovus” va boshqa asarlarni yuksak mahorat bilan o ۥ zbek tiliga tarjima qiladi. Bundan tashqari N. Komilov Xorazm tarjima maktabi, uning namoyondalari va ularning ishlari haqida ham ish olib boradi. Xorazm tarjima maktabi tarjimonlari hayoti , turmush tarzi, tarjima printsiplarini izohlab yoritib beradi.

G ۥ ofur G ۥ ulom tarjimon sifatida ham madaniyatimiz rivojiga katta hissa qo ۥ shdi .U 20 – yillardayoq badiiy tarjima kitobxonini buyuk shoir V.V.Maykovskiy ijodi bilan tanishtirdi. G ۥ ofur G ۥ ulom, A.S.Pushkin, M.Yu.Lermontev, N. Nekrasov kabi rus shoirlarining , Shayx Sa’diy, V. Shekspir, Sh. Rustaveli. T.Shevchenko, A.Loxutiy kabi klassiklarning , K. Simov, A. Tvardovskiy, M.Tursunzoda kabi zamonamiz vakillarining asarlarini o ۥ zbek kitobxoniga tuhfa etdi.Ayniqsa, o ۥ zbek tilida buyuk Shekspirning ”Otello”si va ”Qirol Lir”i G ۥ ofur G ۥ ulom tarjimasida juda katta shuhrat topdi.Bu o ۥ rinda G ۥ ofur G ۥ ulomning tarjimonlik mahoratini batafsil tahlil qilish qiyin.Bu maxsus tatqiqotlarning ob’ekti bo ۥ ladigan masala men boshqa bir narsaga diqqatni jalb qilmoqchiman – badiiy tarjima G ۥ ofur G ۥ ulom uchun xalqlarimiz o ۥ rtasidagi do ۥ stlikni mustahkamlash vositalaridan biri edi.Shuning uchun ham atoqli shoir o ۥ zbek xalqini qardosh xalqlar madaniyatidan va jahon adabiyoti durdonalaridan bahramand qilish ishida ham katta jonbozlik ko ۥ rsatdi. Hozirgi kundagi o ۥ zbek tiliga qilingan tarjimalar nafaqat jug ۥ rofiyaning kengligi, balki fani, uslubi, mavzu va g ۥ oyalari jihatidan rang- barangligi bilan ham ajralib turadi. Masalan, Kabo Abining ” Yashik odam”(S.Rahmonov tarjimasi), Gabriel Garsiya Markesning ”Yolg ۥ izlikning yuz yili”( N.Qobul,A.Jo ۥ raeyev tarj),M.Bulgakovning ”Usta va Margarita”(Q.Mirmuhamedob tarjimasi),Ch.Aytmatovning ”Qiyomat”(I.G ۥ ofurov tarjimasi), ”Asrga tatigulik kun”(A.Rashidov tarjimasi) romanlari ,kabi asarlar shular jumlasiga kiradi. Ushbu tarjimalar nafaqat abadiy hayotimizda, balki umuman madaniy hayotimizda yuz bergan xayrli voqealar ekanini e’tirof etishimiz lozim.Bu yirik tarjimalarning har biri jiddiy tatqiqotlarga mavzu bo ۥ lishga arziydi. Jumladan , taniqli usta tarjimon Qodir Mirmuhammedov tomonidan o ۥ zbek tiliga o‘girilgan ” Usta va Margarita”deb ataluvchi rus adibi M.Bulgakovning qalamiga mansub falsafiy fantastik asari tarjimasi aynan shunday asarlardan biridir. Tarjimonning bu asarni o ۥ rganishdagi mahorati shundaki, u asliyat matndagi nafaqat ma’no noziklarini, balki o ۥ zbek tilini uslubiy o ۥ ziga xosligini hisobga olgan. Jumladan romandagi eng ideal va yorqin obraz,ma’naviy go‘zallik timsoli

bo‘lmish Margaritta obrazi tarjimada Sharq tasavvurlaridagi ideal qahramon, go ۥ zal ayol idealdan anchagina farqlanadi. Buning isbotini Margaritaga nisbatan qo ۥ llangan ведьма so ۥ zining tarjimasida ko ۥ rsa bo ۥ ladi. Ведьма so ۥ zi rus tilida salbiy ma’noga ega bo ۥ lib , ins – jinslar bilan aloqada bo ۥ lgan ayol, jodugar yoki ko ۥ chma ma’noda yovuz,shallaqi xotin ma’nosini bildiradi.Rus-o ۥ zbek lug ۥ atlarida ведьма so ۥ zining jodugar xotin, yalmog ۥ iz kampir, alvasti. Ajina kampir kabi tarjimalari berilgan.Ammo Bulgakov romanida bu so ۥ zni ijobiy obrazga nisbatan qo ۥ llaganini hisobga olib Qodir Muhammedov uni o‘girmada ilk bor alvasti deb atab keyin so ۥ zni ijobiyroq ma’nodagi jodugar so ۥ zi bilan almashtiradi. Umuman mutarjim oldida demologik personajlarning tasvirini o‘girishdek masala turganda u, avvalo, o‘zining milliy adabiyotidan, ona tili lug‘ati xazinasidan o‘zga adabiyotdagi personajga muvofiq nomni qidiradi.Muqoyasa vositasida eng maqbulini topishga urinadi. Qodir Muhammedovning xizmati shundaki, tarjima Nabi Alimuhammedov va Erkin Vohidovlar tomonidan boshlab berilgan.Eng yaxshi an’analarni ijobiy davom ettirib , aslida o‘zbek adabiyotiga xos bo‘lgan demologik tasvirlarga chinakam o‘zbekona ruh singdirgan va go‘zal badiiy tasvir yaratgan.U tilning milliy tabiatini, ifoda xususiyatlarini chuqur his etibgina qolmay , ayni paytda uning yangi – imkoniyatlarini tarjima asnosida kashf etgan.(75-76 ???) Romandagi asosiy personajning haqiqiy ismi ko‘rsatilmagan.U o‘zini usta deb ataydi.Ustaning chet tillarni bilishi diniy manbalar bilan tanishligi ham muallif asosiy qahramonning ismiga ustoz degan ma’noni kiritgan , degan xulosani chiqarish imkoniyatini beradi.Demak, mutarjim obrazning tarjima madaniyati an’nalardagi ideal obraz bilan mushtarakligini anglab, undagi anashu mushtaraklik obraz mohiyatini kitobxonga etkazishda muhim ahamiyat kasb etishini tushungan va shundan kelib chiqib ish ko ۥ rgan , ya’ni sharqona odob, shunga yarasha xulq- atvor talab qilinadigan iboralarni ishlatgan.

XVIII asrda rus adabiyotida yaratilgan tarjimalarda asarni ruslarning ta’b- didiga ” moslashtirish” mayli hukm surar edi:Kitobda uchragan nomlar va horijiy turmush tarziga doir tushunchalar ruscha nomlar va rus milliy tushunchalarni aks ettiruvchi so ۥ zlar bilan almashtirildi. Bunday usul barcha G ۥ arbiy Evropa dablatlari adabiyotida , xususan, fransuz adabiyotida hukmron edi. Mashhur rus romantik shoiri V.A.Jukovskiy (1783-1852) XIX asrning yirik tarjimonshunos shoirlaridan biri edi. U lotin, ingliz, fransuz, nemis va qadimgi rus tillaridan tarjima qilgan.O ‘ z tarjimalari bilan Gyote, Shiller, Byurgen, Tsedlits va boshqa shoirlarning ajoyib ballada va she’rini , Mur, Bayron,V.Skotning poemalarini rus tilida qayta tiklashga hamda ularni unutilmas tarixiy yodgorlik qilib qoldirishga muyassar bo ۥ ldi.1830-1840 yillarda V.A.Jukovskiy Merimening ” Mateo Falkone”. Lamot Fukenning ” Undina” pobestlarini, Perrova va aka – uka Grimmlarning ertaklarini o‘z tarjimalarida nasriy asosdan she’riy zaminga ko‘chirdi. V.A.Jukovskiy umrining oxirgi yillarida Gomerning ”Odisseya” dostonini to‘la tarjima qilib tugatishga musharraf bo‘ldi.Xuddi ana shu davrda u ”Nol va Domayanti” nomli yirik hind dostono Ryukkert qilgan nemischa tarjimadan rus tiliga ag‘dardi. V.A.Jukovskiy 1848 yilda P.A.Pletnivga yozgan xatida shuhrat qozonish uchun emas, balki vatanga madaniy yodgorlik qoldirish maqasadida tarjima qilishini aytadi. Xuddi shu fikrni u Gomerning ”Odisseya” dostonini tarjimasiga kirish so‘z o‘rnida yozgan maqolasida ham takrorlaydi.”Hozircha mening asosiy maqsadim amalga oshdi, - deb yozadi u – Gomerning ilhom parisi keksa umrining ko‘pgina soatlarini zar bilan bezadi.Gomerning sodiq vakili bo‘lmish.... Ammo qanday qilib , Gomer tilini bilmagan holda, uning nomidan ruscha gapirish mumkin deb so ۥ rarsiz...”.Shundan so‘ng tarjimon bu ajoyib dostonni, yunon tilini bilmagan holda rus tilga o‘girganini hikoya qiladi.Chunonchi, u Dyusseldorfda yashagan vaqtida Gomer asarlarini sharhlash ishi bilan shug‘ullanuvchi qadimgi yunon tili va adabiyoti mutasaddisi bolgan professor Grasgof bilan tanishadi.Graskof butun dostonni asl nusxasida qo‘lida ko‘chirib, har bir yunoncha so‘zning ostiga uning

nemischa ma’nosini yozib chiqadi va o‘z navbatida, har bir nemischa so‘zning ostiga yunoncha so‘zning grammatik ma’nosini qayd etadi.Buning natijasida”Odisseya” dostonini to‘la so‘zma- so‘z ma’nosi aks ettirilgan tarjimasi yaratiladi. N.V.Gogol bu tarjima haqida gapirar ekan.Bu shunchaki tarjima emas , balki Gomerning qayta yaratilishi, tiklanishi, tirilishidir, deb baho bergan edi. Bir asar ayni bir davrning o‘zida ham turlicha usul bilan, hatto boshqa – boshqa badiiy janrlarda tarjima qilingan bo‘lishi mumkin.Cunonchi, A.S.Pushkinning ”Baliqchi va baliq haqida ertak ”asari 1899 yil 24 iyulda ”Turkiston viloyatining gazeti”da avval nasriy, o‘sha yili she’riy tarjimada bosilib chiqdi.(Nasriy tarjima Ali Asqar ibn Bayram Ali Kalinen tomonidan tuzilgan ” Muallim uz – soniy” xrestomatiyasida ham o‘rin olgan).Shuningdek, A.S.Pushkinning ”Bog‘chasaroy fontani” ham avval nasriy, so‘ngra she’riy tarjimalarda nashr qilindi. Rus asarini nasriy yo‘l bilan va aksincha, nasriy yo‘lda yozilgan asarni she’riy usulda tarjima qilish tarjimasi ko‘p uchraydi.Masalan, qadimgi yunon shoiri Fenelonning ” Ulissning o‘g‘li Telemaxning boshdan kechirganlari” (1699) nomli nasriy romanini rus shoiri V.Trediakovskiy ” Telemaxida”nomi ostida she’r bilan ag‘dargan. V.Trediakovskiy Fenelonning romanini ma’lum originaldan fransuz tiliga nasriy yo‘l bilan o‘girgan.Qahramonlik poemasi deb qabul qilinadi va klassizm printsiplariga asosan, o‘z oldiga Fenelon ”tarjimasi” osha ideal ”asl nusxaga erishish” maqsadini qo‘ygan. Fenelon- Trediakovskiy ” Telemaxida”si,Lamot – Fuke – Jukovskiyning ”Undina”,Merime – Pushkinning ”G‘arbiy slavyanlarning qo‘shiqlari nomli” asarlari nasriy tekstlarni she’r bilan tarjima qilish namunasi bo‘la oladi. Har bir tarjima asrini o‘sha tarjima yaratilgan davr bilan bog‘liq holda tarixiylik printsipi asosida o‘rganish lozim.Bunday qoidaga amal qilmaslik tarjima asarining sifatini, tarjimonning xizmatini va har bir davr tarjimachiligining asosiy tendentsiyalarini baholashda jiddiy xatoga yoki bir yo‘qlamalikka olib kelishi turgan gap.

Albatta, bundan yigirmanchi va o‘ttizinchi yillarda yaratilgan tarjimalarni tahlil qilganda yarim asr oldingi saviya mavqeidan turib ish ko‘rish kerak , degan xulosa chiqarish yaramaydi. Bu – tarixiylikni soxta tushunish bo‘lar edi. Tarjima tarixini chuqur o‘rganish faqat umumiy madaniy yuksalish yoki muayyan milliy adabiyot tarixini o‘rganishdagina emas, balki o‘sha adabiyotning hozirgi taraqqiyot jarayoni ,xususiyati, adabiy voqealari ko ۥ lamini tatqiq etish, rivojlantirish istiqbolini belgilashda ham muhim ahamiyatga ega. Filologiya fanlari doktori Jumaniyoz Sharipov O ۥ zbekistonda tarjima tarixini o ۥ rganishda qizg‘in faoliyat ko‘rsatdi va o‘zbek tarjimachiligi tarixini keng miqyosda o‘rgandi, olimning ”O‘bekistonda tarjima tarixidan” monografiyasida nomlari unutilib ketgan yuzlab tarjimonlar, juda ko‘p tarjima asarlarining nomlari keltiriladi, ularning ayrimlari qisman tahlil qilinadi.Albatta, bu hali g‘oyat boy tarjima tariximizni o‘rganishdan iborat katta, murakkab ishning boshlanishidir xolos.Lekin anashu qutlug‘ ishni Jumaniyoz Sharipov ilk daf’a boshlab berganini qayt etmoq lozim.Agar u yaratgan monografiya faqat O ۥ rta Osiyodagina emas balki ”Rus yozuvchilari tarjima haqida”( Русские писатели о переводе ) nomli xrestomatiya kitobini nazardan soqit qilganda.Mustaqil davlatlar hamdo‘stligida ham birinchi tajriba ekani e’tiborga olinsa adib amalga oshirgan tatqiqotning ahamiyati yanada oshadi.Keyingi yillarda Najmiddin Komilov, Vahob Rahmonov, Hamid Hamidov, Minira Karimova, Shavkat Karimov, G ۥ ulom Xo‘jaeyev,Salom Jabborov, Nematillo Otajonovlar yoqlagan kandidatlik va doktorlik dissertatsiyalari tarjima tarixini o‘rganishga qo‘shilgan hissadir.

XULOSA Tarjima tarixiga oid manbalardan ko‘rinib turibdiki, tarjima tarixini o‘rganish borasida tadqiqot ishlari yetarli emas. Ota- bobolarimizning asrlar davomida to‘plagan hayotiy tajribalar, diniy ahloqiy, falsafa, tibbiyot, matematika, fizika, kimyo, astronomiya, me’morchilik va dehqonchilikka oid minglab asarlar dunyoning boshqa tillariga turli davlatlarda tarjima qilinib, hozirgi kungacha jahon fan va madaniyatiga hissa qo‘shib kelmoqda. Bu nodir asarlarni jiddiy o‘rganib, bugungi kitobxonlarni ulardan bahramand etish lozim. Ma’lumki ham Sharqda, ham G’arbda, yozma manbalarning ko‘p qismi tarjima asarlari tashkil etadi. Tarjimachilik an’analari, adabiy aloqalar tarix ham uzoq asrlarga borib taqaladi. Tarjimon zimmasida jahon xalqlari yaratgan durdona asarlarni o‘z ona tiliga o‘girib, xalqini ulardan bahramand etish vazifasi turadi. Tarjima asarlarni o‘rganish tarjimachilik tarixini tadqiq etish uchun ham muhim hisoblanadi. Chunki ijodning o‘ziga xos sohasi bo‘lgan tarjima tamoyillari, uslub va usullari zamonlar osha takommillashib borgan, an’analar shakllanib

rivojlangan , o‘zaro bahramandlik, ta’sir va adabiy-badiiy aloqalar kuchaygan. Shuning uchun tarjima tarixining har bir davri, har bir asar tarjimasini alohida olib o‘rganish muhim ahimiyatga ega. Jahon tarjima maktablaring tarixini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, antik davrdan boshlab sharq tarjimonlari G‘arbda chop etilgan diniy, ilmiy, texnik, adabiy-badiiy asarlar tarjimalari bilan shug‘ullanganlar va o‘z zamonasiga mos tamoyil, uslub yo‘llardan foydalanganlar. G‘arb olimlari va o‘z navbatida Sharqning buyuk mutafakkirlari yaratgan talimotlari, ilmiy ixtirolari bilan o‘z xalqlarini tanishtirganlar va bu yutuqlardan foydalanganlar. Sharq va G‘arbning ikki buyuk maktabi bo‘lmish, Toledo va Bag‘dod tarjima maktablarining o‘zaro aloqasi, tarixi, namayondalari prinsip va uslublarini o‘rganish orqali tarjima tarixini yanada chuqur bilishga harakat qilamiz. Ikki maktab ham jahon fanining taraqqiyotida muhim rol o‘ynagan. Olimlarning asl asarlari yo‘qolib ketgan, lekin mazkur asarlarning tarjimalari ushbu tarjima maktablari vakillari tomonidan saqlab qolingan. Turli tarixiy o‘zgarishlar sababli klassik yunon olimlarining ko‘p kitoblari yo‘qolgan, lekin ularning arab tilidagi tarjimalari, sharhlari saqlanib qolgan. Arab tilida yaratilgan O’rta Sharq va O’rta Osiyo mutafakkirlarining bir qancha qimmatli asarlarining Toledo tarjima maktabi tarjimonlari tomonidan lotin, yunon va keyinchalik boshqa G‘arbiy Yevropa tillariga tarjima qilingan qismi bizgacha yetib kelgan. Tarjima G‘arb bilan Sharq o‘rtasida qiyoslab bo‘lmaydigan oltin ko‘prik rolini o‘ynagan va ularning ma’daniyatini bog‘lab, boyitib borgan. VIIIasr oxiri va IX asr boshlarida Bag‘dodda bir guruh olimlar, tarjimonlar va qayta yozuvchilar paydo bo‘lgan. Ilmiy adabiyotlarni o‘rganib shuni aytish mumkinki, jahon tarjima tarixida sharq tarjimonlarning hissasi katta salmoqqa ega. Xususan, Bag’dod tarjima maktabining badiiy, ilmiy – texnik tarjima usullari haqidagi fikrlari IX-X asrlarda yuzaga kelgan. O’rta Osiyoda tashkil bo‘lgan Xorazm tarjima maktabi esa (x asr boshlari ) o‘z ananalariga ega bo‘lib, ko‘plab she’riy yo‘lda yozilgan tarixiy asarlarni nasriy yo‘l bilan turkiy tillarga tarjima qilgan.

Bugungi kunda O’zbekistonda tarjima tarixini o‘rganishga qiziqish bor. Bu sohada olimlar tomonidan ancha jiddiy tadqiqotlar amalga oshirilgan, jumladan, J.Sharipovning ”O‘zbekistonda tarjima tarixidan ” nomli ilmiy ishida tarjima asarlarining manbalarini aniqlash,tarjimonlar faoliyatiga oid ma’lumotlar berilgan. N.Komilov asarlarida esa Xorazm tarjimachiligi xususiyatini o‘rganib,shu asosda tarjima tarixining nazariy masalalarini yoritgan. X .Homidov Firdavsiy ”Shoxnoma”sining, V.Rahmonov ”Dimna ” asarining, G.Ostonova esa o‘z nomzodlik dissertatsiyasida ”Ming bir kecha ” asarining o‘zbekcha tarjimalari qiyosiy tahlilini tadqiq etganlar. Bu ilmiy risola va tadqiqotlarda ko‘rsatilishicha turli davrlarda qilingan tarjimalarda qator tafovutlar mavjud. Masalan ”Ming bir kecha ” asarining asr boshida qilingan tarjimasi asr o‘rtasidagi tarjimani qiyoslash natijasida badiiy tarjima va davr talabi,tarjima va ko‘p tillik munosabati,tarjima va adabiy til masalalariga yangi dalillar oydinlik kiritildi. Ushbu tatqiqotda ko‘ rsatilishicha , o ‘zbek adabiy tilining shakllanish jarayoni asar tarjimonlariga ta’sir etgan va tarjimonlarning til taraqqiyotiga qo ‘ shgan hissasi katta bo ‘ lgan.She’riy tarjimada qo‘ llangan usullar shoirlar mahorati qirralari ochilgan. Zamonaviy o ‘ zbek tarjimonlari faoliyati haqida ham ishning ikkinchi bobida fikr yuritiladi.O ‘ tgan asrning zabardast shoir va yozuvchilari badiiy asarlar yaratish bilan bir qatorda tarjima bilan ham shug‘ ullanganlar.Bulardan A.Qahhorov , Oybek, G ‘ . G ‘ ulom,E.Vohidov.A.Oripov va ko‘ plab boshqa olimlar nomlari keltirilishi mumkin .

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Karimov I. A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch“ Toshkent “ Ma’naviyat” 2008-yil 2. Karimov I. A. “Asosiy vazifamiz- vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish”. Toshkent “O‘zbekiston” 2010 yil 3. Karimov I. A. “ 2010- yil Barkamol avlod yili” Davlat dasturi. Toshkent ”O‘zbekiston” 2010 yil 4. Karimov I. A. “ Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi”. Toshkent – 1997 yil 5. Karimov I. A. “ Bu muqaddas vatanda azizdir inson”. Toshkent – 2010 yil 6.G’aybulla Salomov “Til va tarjimon” “Fan”nashriyoti, Toshkent-1966 yil 7. G’.Salomov “Tarjima nazariyasiga kirish” “O’qiyuvchi” nashriyoti Toshkent – 1978yil. 8. . G’.Salomov “Tarjima nazariyasi asoslari”O’qituvchi” nashriyoti , Toshkent 1983 yil. 9. G’.Salomov”Adabiy tanqit va badiiy tarjima ” “fan” nashriyoti Toshkent -1983 yil

10 . G’.Salomov “Tarjima nazariyasiga kirish” “O’qiyuvchi” nashriyoti Toshkent –1978 yil 11. Xujayev. G. Badiiy tarjima va milliy kolorit” Maqollar to‘plami, tarjima nazariyasi masalalari, Toshkent 1995 yil. 12” Xujayev G.X . Boburnomaning” tarjima tarixdagi o’rni ,” tarjima nazariyasi masalalari”, Toshkent 1979 yil. 13. G.Xujayev . “Tarjimada avtor uslubini aks ettirish masalalariga oid” ,” tarjima nazariyasi masalalari”, Toshkent 1979 yil. 14 . G’.Salomov “Adabiy tanqid va badiy tarjima” “Fan”nashriyoti, Toshkent-1983 yil 15. G.Xujayev “Olmon o’lkasida” tarjima san’ati Toshkent 1980-yil. 16. M.Xolbekov “Badiiy tarjima bugunning talabi”maqolasi, O”zbekiston adabiyoti va san’ati gazetasi, Toshkent-1993-yil 17.Abdurahmonova.N.Badiiy tarjima programmasi ”Filologiya masalalari” 18.Valiqulov .Yu.Tarjima ijod ko‘ p r i gi. Ma’rifat gazetasi, 2004 19.Golikova.J.A. Learn to translate by translating from English into Russian. 21.Esenboyev.R.Tarjima san’ati 3,4 kitoblar.T.1986 22.Zohidov.B.Noyob adabiy yodgorlik ”Kalila va Dimna”ning o ‘ zbek tilidagi nashri so ‘zboshisi .T. 1972 23.Iskandarov. O‘ rta Osiyo Falsafiy va ijtimoiy – siyosiy fikrning shakllanishi va rivojlanishi tarixidan lavhalar.T. ”O’” Internet saytlari: www.multitran.ru www.translate.ru www.mydictionary.com www.lingvoda.ru

www.uztranslations.wol.bz http://uzbek.firespeaker.org/ http://www.kcn.ru/_tat_ru/universitet/gum_konf/ot7.htm http://www.ismanov.com/ http://www.spells.uz/index.html http://cassandra.sprex.com/teachionary/Uzbek_all.html http://www.uighurlanguage.com/ http://www.mavicanet.ru/directory/rus/22427.html http://weblist.ru/russian/Reference/Dictionaries/ http://www.yourdictionary.com/languages/germanic.html

O'xshashlar

O‘zbek tilida fitonimlar

O’zbek va ingliz ertaklaridagi yetakchi obrazlarning qiyosiv o’rganilishi

Hozirgi xitoy tilida qiyos va so’roq mazmunga ega bo’lgan konstruksiyalarni struktur hamda funksional tahlil

O‘zbek va rus tillarida qarg‘ish nutqiy janrining qiyosiy tadqiqi

Ўзбек тили амалий санъати лексикаси тадқиқи