Suitsidal xulq-atvor diagnostikasi va psixokorreksiyasi - Psixologiya - Diplom ishlar

Suitsidal xulq-atvor diagnostikasi va psixokorreksiyasi

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1695 KB

Ko'chirib olish

“ Suitsidal xulq-atvor diagnostikasi va psixokorreksiyasi ” mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI “_____”____________ 2018yil 1

M UNDARIJA Kirish ......................................................................................................................3 I-Bob.Jahon psixologiyasida suitsid muammosining o‘rganilishi ..................... 1.1. Chet el psixologiyasida suitsidal xulq-atvor muammosining o‘rganilishi ..... 1.2.Rus psixologiyasida suitsidal xulq-atvor psixologiyasining o‘rganilishi .............................................................................................................. 1.3. O‘zbekistonda o‘z joniga qasd qilish muammosining psixologik tahlili.......................................................................................................................... 1.4. Antik davr faylasuflari asarlarida suitsidal holatlar muammosi tahlili ........................................................................................................................... ....... Birinchi bob bo‘yicha xulosalar II-Bob. Suitsidal xulqining diagnostikasi va psixokorreksiyasi........................ 2.1. Suitsidal urinishlar sodir bo‘lishining diagnostikasi va psixokorreksiyasi................................................................................................ 2.2. Depressiv holatlar profilaktikasi va uning bosqichlari..................................... 2.3. Suitsidal urinishlar diagnostikasining o‘ziga xos jihatlari 2.4. Suitsidal holatlarning oldini olishda psixoprofilaktik chora-tadbirlar mazmuni………………............................................................................................. Ikkinchi bob bo‘yicha xulosalar................................................................................. Xulosa va tavsiyalar................................................................................................. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati........................................................................ 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi . Zamonaviy shaxs o‘z rivojlanishi mohiyatiga ko‘ra murakkab dunyoda yashamoqda. Shaxsining dinamik rivojlanishiga ta’sir etuvchi ijtimoiy strukturalar tizimi jumladan, oila, maktab, norasmiy uyushmalar va ijtimoiy institutlarda ham keskin o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Shuningdek, ba’zan ommaviy axborot vositalari orqali olinadigan ma’lumotlar ham shaxslarning emotsional-irodaviy jabhalari hamda qiziqishlar tizimiga ta’sir etib, ularning hulq-atvorlari va psixikasida turli buzilishlarga sabab bo‘lmoqda. Shunday buzilishdan biri suitsidal holatlarga urinish, o‘z joniga qasd qilish bo‘lib, tan olish kerakki, to hozirga qadar mazkur muammoning mohiyati munozaralidir. Uni kayfiyat tasnifi yoki sindromi sifatida yoinki alohida bir kasallik tarzida tushuniladi. Uning asosiy sababi birinchidan, depressiv simptomatika bo‘lib, u turli yoshga oid psixologik xususiyatlarni namoyon qiladi va ikkinchidan tashqi ifodalnishida “niqoblanganlik” xarakteriga ega bo‘ladi. Shaxsning suitsidal holatlarga urinishi va uning keltirib chiqaruvchi omillar murakkab tuzilishga ega bo‘lib, u: a) mehnat faoliyatini o‘zlashtira olmaslik; b) o‘zga insonlar jamoasiga moslasha olmaslik; v) o‘ziga xos psixologik muhofaza reaksiyasini o‘zida mujassamlashtiradi. Ayrim olimlar uning kelib chiqishida stressogen omillarga urg‘u berib, o‘ziga xos “sivilizatsiya kasalligi” deb ataydilar. Olimlardan B.S.Polojiy (1996) fikricha, jamiyatdagi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy chuqur o‘zgarishlar shaxsda jiddiy buzilishlarga sabab bo‘ladi yoki madaniy hamda ijtimoiy o‘zgarishlarga moslashaolmaslik muammosi shular jumlasidandir. Shaxsning o‘ziga xos suitsidal xulq-atvorning asosida mehnat faoliyati jarayonidagi noto‘g‘ri psixologik ta’sir, soha xodimlarining shaxslilik xususiyatlari va emotsional holatlaridagi salbiy urinishlarga, ichki ishlar xodimlarining o‘z jamoadoshlari tomonidan yetarli e’tibor berilmasligi sababli yuzaga kelgan ijtimoiy dezadaptatsiya (moslashaolmaslik), ijtimoiy integratsiyaning pasayishi va beqarorligi yotadi. Shaxsning ijtimoiy atrof-muhitdagi o‘zaro munosabatlarining buzilishi, shaxslararo munosabatlarning qiyinlashuvi, yaqinlari tomonidan subyekt ehtiyojlari, qiziqishlari inobatga olinmagan holda o‘tkazilgan bosim, ularda hayot 3

mazmuni, xavfsizlik va "kerak"lilik hissining yo‘qolishi, ko‘pincha suitsidal xulq- atvor namoyon bo‘lish sabablaridan biri hisoblanadi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. O‘tgan asrning 70-yillarida bir guruh olimlar tomonidan butunittifoq ilmiy-uslubiy suitsidologik markaz tashkil etilib, shu tariqa suitsidal holatlar kelib chiqishining sabablarini o‘rganishga nisbatan jiddiy yondashuvlar davri boshlandi. Shu o‘rinda E.Dyurkgeym, Z.Freyd, A.Adler, K.Menninger, G.K.Yung, G.K.Yung, G.S. Salliven, K.Rodjers, E.Shneydman, N.Farberou va boshqalar tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlari samarali natijalarni bergan. Rus psixologiyasida suitsidal xulq-atvorga moyil ichki ishlar xodimlari psixologiyasini o‘rganish bo‘yicha bir qator ilmiy izlanishlar olib borilgan. Bu sohada A.YE.Shir, A.G.Ambrumova, A.V.Kovalev, A.YE.Lichko, L.Y.Jezlova, YE.M.Vrono), V.T.Kondrashchenko va boshqalar muvaffaqiyatli ilmiy izlanishlar olib borganlar. Ular o‘zlarining ilmiy tadqiqotlarida ichki ishlar xodimlari suitsidning kelib chiqish sabablari va motivlari hamda yosh va psixologik xususiyatlari, fiziologik va psixologik nosog‘lomlik xolatlarida suitsidal xulqning kelib chiqishi, shaxs xususiyatlarining suitsidga ta’siri va affektiv xolatlarda suitsidal urinishning sodir etilishi kabilarni yoritishga harakat qilganlar. Suitsidal xulq-atvor muammosini o‘rganish, uning oldini olish borasida respublikamizda ham bir qator ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Jumladan, M.Davletshin, A.Axunjanova, N.Sog‘inov, E.Usmonov va boshqalar o‘z ilmiy tadqiqotlarida mamlakatimizda suitsid muammosining umumiy tavsifi, o‘z joniga qasd qilish holatlarining ijtimoiy-psixologik omillari va ko‘rinishlarini o‘rgangan. O‘tkazilgan tadqiqotlar tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, o‘z joniga suiqasd qilish mexanizmlarining nazariy va amaliy jihatdan yetarlicha asoslanmaganligi, suitsidning psixologik, pedagogik profilaktikasi, diagnostikasi, korreksiyasi amaliyotda keng qo‘llanilmayotganligi va uning oldini olish to‘g‘risidagi axborotlarning yetishmasligi, suitsidal faollikni cheklash va oldini olish bo‘yicha 4

tarbiyaviy chora-tadbirlar yetarli natijalar bermayotganligi mutaxassislar, olimlar tomonidan ta’kidlanmokda. Shu bois, mazkur bitiruv malakaviy ishni bajarish jarayonida ushbu muammoning motivatsiyasi, suitsidal urinishlarga sabab bo‘luvchi ijtimoiy- psixologik omillar, uning psixoprofilaktikasi, kishilar o‘rtasida uchraydigan o‘ziga xos suitsidal xulqni o‘z vaqtida aniqlash va psixokorreksiya qilishga oid ilmiy tadqiqotlarning kamligiga guvoh bo‘ldik. Bu holat bitiruv malakaviy ish mavzusini tanlashimizga imkon berdi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi : Suitsidal holatlarning kelib chiqish sabablarini o‘rganish va ularni oldini olishning ijtimoiy-psixologik omillarini tadqiq qilish. Bitiruv malakaviy ishining obyekti: Suitsidal harakatlarni sodir etishga moyillgi bo‘lgan shaxslar tahlili Bitiruv malakaviy ishining predmeti : suitsidal xulq-atvorni bartaraf etishning ijtimoiy-psixologik omillarini tadqiq etish va ilmiy- amaliy tavsiyalar berish jarayoni. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari: 1. Mavzuga oid adabiyotlarni to‘plash, tizimlashtirish va tahlil qilish. 2. Suitsidal xulq-atvorning ijtimoiy-psixologik omillarini aniqlash. 3. Suitsidal xulq motivatsiyasi va harakatlarining o‘ziga xos xususiyatlari dinamikasini statistik taxlil qilish. 4. Suitsidal urinishlarning psixologik profilaktikasi va psixodiagnostikasi. 5. Suitsidal xulq-atvorning psixologik profilaktikasi va korreksiyasi yuzasidan amaliy tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishining metodologik asoslari: psixik hodisalarni tadqiq etishga kompleks yondashish (B.G.Ananyev), determinizm tamoyili (S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontyev), tizimli yondashish (B.F.Lomov) hamda O‘zbekiston Respublikasining qarorlari. Bitiruv malakaviy ishining metodlari : kuzatish, test, suhbat, anketa, faoliyat mahsullarini o‘rganish metodlari, shuningdek, “Depressiya darajasini 5

aniqlash metodikasi” va “Shaxsning suitsidga moyiligini aniqlash” (Z.Korolyova) metodikasidan hamda matematik statistik metodlardan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi: 1. Shaxsning suitsidal xulq-atvorni o‘ziga xos muvaqqat xarakterga ega xulq "og‘ish"larining ta’siri mavjudligi ko‘rsatilganligi. 2. Suitsidal urinishlar sodir etgan suitsidentlarning o‘ziga xos shaxslilik, emotsional, ehtiyoj-motivatsion xususiyatlari aniqlanganligi va taqqoslanganligi. 3.Suitsidentlariga nisbatan psixokorreksion usullar majmui qo‘llanilganligi. 4. Suitsidal xulq-atvor diagnostika va psixoprofilaktikasi yuzasidan ilmiy- amaliy tavsiyalar yaratilganligi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy ahamiyati: ushbu tadqiqot natijalari suitsidologiya, yuridik psixologiya, amaliy psixologiya va fan sohalarini yangi ilmiy ma’lumotlar bilan boyitadi. Psixologik korreksiyaning suitsidentlarda emotsional holatlar, vaziyatlarning diagnostikasi, shuningdek, salbiy asoratlar oldini olishning o‘ziga xosligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar psixologiya va suitsidologiya fanlari uchun muhim hissa bo‘lib qo‘shiladi. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati: Suitsidal urinish sodir etgan shaxslarning emotsional xususiyatlari diagnostikasi natijalaridan ularning motivatsion - ehtiyoj sohalari va hayotiy qadriyatlar tizimini tadqiq etish materiallari bilan solishtirilishi, tahlil etilishi, ularning o‘z joniga qasd qilish holatlariga olib keluvchi ijtimoii-psixologik vaziyatlarni aniqlash, uning oldini olishda korreksion, psixoprofilaktik tadbirlarni rejalashtirish hamda o‘tkazishda psixolog, ijtimoiy xizmat xodimlari tomonidan foydalanish mumkin. Shaxsning inqiroz holatlarini aniqlash, ular bilan o‘tkaziladigan kompleks psixoprofilaktik chora-tadbirlarni belgilash va ularda suitsidal urinishlarning oldini olish yo‘nalishlarini aniqlash imkonini beradi. Tadqiqot natijalaridan amaliyotchi psixologlar, ichki ishlar idoralari rahbarlari, psixologlari psixologik-konsultativ markazlar mutaxassislari faoliyatida foydalanish mumkin. Amalga oshirilgan korreksion dasturdan ichki ishlar idoralari xodimlari va suitsidentlar bilan guruhiy hamda individual tarzda ish olib borishda samarali foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi: Bitiruv malakaviy ish kirish, ikkita bob, xulosalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Uning umumiy hajmi 73 bet va 13325 so‘zdan tashkil topgan. 6

I-Bob. Jahon psixologiyasida suitsid muammosining o‘rganilishi 1.1.Chet el psixologiyasida suitsidal xulq-atvor psixologiyasining o‘rganilishi Suitsid – lotincha so‘zdan olingan bo‘lib, o‘z joniga qasd qilish, ongli ravishda o‘zini hayotdan mahrum qilish ma’nosini bildiradi. Suitsidal xulq-atvor - suitsiddan kengroq tushuncha bo‘lib, o‘zida suitsidal xatti-xarakat, o‘z joniga qasd qilish xodisalarini qamrab oladi. Adabiyotlarda ko‘pincha suitsidal xatti- harakatlar bilan solishtiriladigan, “autatravmatizm” (o‘ziga jarohat yetkazish), “autoagressiv xatti-harakat” terminlari uchraydi. Agar autoagressiv harakatning oxirgi maqsadi o‘z joniga qasd qilish bo‘lsa, uni suitsidal xatti – xarakatlarga bog‘lash mumkin. Zamonaviy, ayniqsa xorijiy adabiyotlarda “autodestruktiv” (o‘ziga zarar yetkazish bilan bog‘liq xulq-atvor) “o‘zini- o‘zi yo‘q qilish” xulq-atvori tushunchasi keng tarqalgan. Psixologik – ruhiy – og‘riq, og‘ir inqirozli holatning umumiy belgisi hisoblanadi. Ko‘ngil og‘rig‘iga chiday olmaslik, uni har qanday yo‘l bilan to‘xtatishga olib keladi, inqirozli vaziyatdagi odamga esa suitsid o‘z muammolardan qutilish va hal etish usulidek ko‘rinadi. G‘arb psixologiyasida sitsidal xulq-atvor muammolarini o‘rganish bo‘yicha ko‘plab ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Shu o‘rinda E.Dyurkgeym, Z.Freyd, A.Adler, K.Menninger, G.K.Yung, G.K.Yung, G.S. Salliven, K.Rodjers, E.Shneydman, N.Farberou va boshqalar tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlari samarali natijalarni bergan. Biz quyida ular tomonidan amalga oshirgan ilmiy tadqiqot ishlariga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. E.Dyurkgeym suitsid holatlarini o‘rganib, uni keltirib chiqaruvchi omillarni ko‘rsatib berishga harakat qilgan. E.Dyurkgeymning o‘z joniga qasd qilishning ijtimoiy nazariyasiga muvofiq, suitsidal fikrlar avvalo shaxsning ichki shaxsiy aloqalarining uzilishi, o‘zi taalluqli bo‘lgan ijtimoiy guruxdan begonalashuvi oqibatida paydo bo‘ladi. 7

Uning qarashlariga muvofiq, suitsidning uchta asosiy ko‘rinishlari mavjud. Birinchi turi, ko‘pgina o‘z joniga suiqasd harakatlari egoizmni bildiradi va ko‘pgina holatlarda o‘zini – o‘zi yo‘q qilish individning o‘zini jamiyatdan, oilasi va do‘stlaridan begonalashgan va yakkalangan deb his qilishi bilan shartlangandir. Ikkinchi turi, anomik o‘z joniga suiqasd qilish bo‘lib, u shaxsning ijtimoiy gurux bilan o‘zaro aloqasini buzilishiga olib keladigan jamiyatdagi o‘zgarishlarga moslashishdagi muvaffaqiyatsizliklarni oqibatida yuz beradi. Ular ijtimoiy – iqtisodiy inqirozlar vaqtida ko‘payadi, biroq ijtimoiy yuksalishda ham saqlanib qoladi, chunki farovonlikning tezlik bilan o‘sishi oldingi hayotiy sharoitlardan farq qiluvchi yangilariga moslashishni keltirib chiqaradi. Muallif o‘z hayotiga suiqasdning oxirgi, uchinchi ko‘rinishini altruistik suitsid deb nomlagan. Suitsidning ushbu turida odamning jamiyatning yoki guruxning obro‘li shaxsi (avtoriteti) tomonidan uning egoidentligini bostirishi oqibatida u jamiyat foydasi, qandaydir ijtimoiy, diniy yoki falsafiy g‘oya uchun o‘zini qurbon qilishi ko‘rsatib o‘tilgan. Atoqli psixiatr Z.Freydning suitsid borasidagi tasavvurlari esa odamdagi mavjud ikkita asosiy mayl konsepsiyasiga asoslanadi: Eros – hayot instinkti va tanatos – o‘lim instinkti. Olimning fikricha, inson hayoti ular o‘rtasidagi jang maydoni hisoblanadi. Inson nafaqat yashashni, suyukli bo‘lishni va o‘zini davomini farzandlarida ko‘rishni istaydi – shunday davrlar yoki ruxiy holatlar bo‘ladiki, bunda o‘lim istalgan bo‘ladi. Yosh o‘tishi bilan Eros o‘lib boradi, Tanatos kuchli, qat’iyatli bo‘lib boradi va odamni o‘limga olib borib, o‘zini to‘liq ro‘yobga chiqaradi. Freydga muvofiq suitsid va o‘ldirish tanatosning buzg‘unchi ta’sirining namoyon bo‘lishidir, ya’ni agressiyaning. A.Adler suitsid muammosini o‘rganib, odam bo‘lish, avvalo, o‘zining nomukammalligini his etishdan iborat bo‘lishini ta’kidlaydi. Uning fikricha, hayot anglanmasligi mumkin bo‘lgan maqsadga intilishdan iborat, biroq u individning barcha harakatlarini yo‘naltiradi va yashash uslubini shakllantiradi. Nomukammallik hissi ilk bolalik davrida paydo bo‘ladi va turli yetishmovchiliklar bilan og‘irlashadigan jismoniy va psixologik zaiflikka 8

asoslanadi. Inson uchun boshqa odamlar bilan umumiylikni his etish ekzistensial (hayotiy) muhimdir. Ekzistensiya – lotincha so‘zdan olingan bo‘lib, “existre” – ajratib turish, paydo bo‘lish, mavjud bo‘lmoq kabi ma’nolarni anglatadi. Shuning uchun inson butun hayoti davomida nomukammallikni yengish yoki o‘rnini to‘ldirish harakatida bo‘ladi. Ushbu harakat, qidirish odam xulq – atvorining harakatlantiruvchi kuchiga aylanadigan va hayotni mazmunli qiladigan o‘zini-o‘zi namoyon qilish, hokimiyatga intilishda amalga oshadi. Biroq bunday qidirish, harakat sezilarli to‘siqlarga duch kelishi va suitsidga “qochish” bilan boshlanadigan inqirozli vaziyatga olib kelishi mumkin. Birlik hissi yo‘qoladi; qiyinchilikni ko‘tara olmaslikni oqlovchi, odam va atrofdagilar bilan “masofa” o‘rnatiladi; emotsiya sohasida “start oldi qattiq hayajon” (talvasa)ni eslatuvchi, affektiv jazava, nafrat va o‘ch bilan yo‘g‘rilgan nimadir paydo bo‘ladi. A.Adlerning ta’kidlashicha, odamga ko‘pincha ongsiz ravishda maqsad sari ichki intilish hos ekan, bunda autoagressiv holatidagi xatti – harakatlarning ketma – ketligini bilgan holda uni oldini olish mumkin. Amerikalik olim K.Menninger suitsidning chuqur motivlarini tadqiq etib, Z.Freydning bu boradagi tasavvurlarini rivojlantiradi. U suitsidal xulq-atvorni uchta tarkibiy qismlarini ajratdi. Uning fikriga ko‘ra, o‘z joniga qasd qilish uchun quydagilar zarur: o‘ldirish xohishi – o‘z joniga qasd qiluvchi ko‘pincha infantil shaxs bo‘lib, o‘z xohishlarini amalga oshirish yo‘lidagi to‘siq va qiyinchiliklardan g‘azabga keladi; o‘ldirilish istagi – agar qotillik agressiyaning oxirgi shakli bo‘lsa, suitsid o‘zida tobelikning yuqori darajasini ko‘rsatadi: odam axloqiy me’yorlarni buzilish oqibatidagi vijdon azobi va qiyinchiliklarni ko‘tara olmaydi, shuning uchun ham aybini yuvishni faqatgina o‘z hayotini tugatishda ko‘radi; o‘lish istagi – u o‘z hayotini asosiz xavfga soluvchi odamlar, shuningdek, o‘lim tana va ruhiy azoblardan qutqaruvchi yagona dori deb hisoblovchi bemorlar orasida keng tarqalgan. 9

Shunday qilib, K. Menninger tomonidan tavsiflangan odamdagi uchala xohish birdaniga paydo bo‘lsa, suitsid oldini olib bo‘lmaydigan haqiqatga (voqeylikka) aylanadi. Ushbu istaklarning vaqt bo‘ylab tarqalishi autoagressiv xulq-atvorning yengil ko‘rinishda namoyon bo‘lishi bilan shartlanadi. Atoqli olim G.K.Yungning suitsid muammolariga bag‘ishlangan ilmiy izlanishlari alohida e’tiborga loyiq. Muallif o‘z joniga qasd qilish muammosiga to‘xtalib, suitsidning sababi sifatida, odamning ma’naviy qayta tirilishga ongli intilishini ko‘rsatib o‘tgan. Ushbu intilish turli ko‘rinishlarni qabul qiluvchi jamoaviy ongsizlik arxetiplarining dolzarblashuvi bilan asoslangan. Ular quyidagilardan iborat:  metempsixoz (ruxlarning ko‘chishi) bunda odam hayoti tanaga turli hosliklarni gavdalantirish orqali cho‘ziladi.  yangi shaklga kirish, shaxsning uzluksizligini saqlab qolishni va inson tanasida yangitdan tug‘ilishni nazarda tutadi.  inson hayotining o‘limdan so‘ng «nozik tana» deb ataladigan holatida qayta yaralish – tiklanish.  individual hayot doirasi o‘ladigan mavjudoddan o‘lmaydiganga aylanishi bilan birgalikdagi qayta tirilish.  shaxsdan tashqarida ro‘y beradigan transformatsiya yo‘li orqali qayta yaralish. K.Xorni esa suitsidal xulq-atvor muammolari bilan shug‘ullanib, bir qator ibratli fikrlarni bayon qilgan. Muallif psixodinamik yo‘nalish va ego psixologiyada suitsid borasida shunday fikrni taxmin etgan, ya’ni odamlar o‘rtasidagi munosabatlar buzilishida bazaviy xavotirdan kelib chiqqan asabiy nizo paydo bo‘ladi. U bolalik davridayoq atrofdagi dushmanlikni his etish bilan boshlanadi. Xavotirlikdan tashqari, odam asabiy vaziyatda yolg‘izlik, ojizlik, tobelik va dushmanlikni his etadi. Ushbu fenomenlar suitsidal xulq-atvorning asosi bo‘lib chiqishi mumkin (masalan, katta odamdagi chuqur nomukammallik hissi va ideal “Men” obrazi yoki ijtimoiy standartlarga nomuvofiqligi bilan birgalikdagi bolalarcha tobeligi). Dushmanlik nizoda dolzarblashadi, deb 10

hisoblagan K.Xorni. U suitsidal xulq-atvor shakliga kirmasligi ham mumkin, biroq nafrat ijirg‘anish yoki global rad etish ko‘rinishlarida namoyon bo‘lishi mumkin. Agar tashqi qiyinchiliklar odamning egotsentrik ustanovkalari yoki illyuziyalari bilan uyg‘unlashsa, ular kuchayadi. Bunda o‘ziga va o‘zgalarga bo‘lgan nafrat va dushmanlik shunchalik kuchli bo‘lishi mumkinki, o‘zining o‘limi qasosning jozibali usuli bo‘lib chiqadi. Bir qator xollarda xohishga ko‘ra o‘lim o‘z “Men”nini tasdiqlashning yagona usuli bo‘lib chiqadi. Taqdirga tan berish, ya’ni bunda autodestruktivlik ustunlik qiluvchi moyillik bo‘lib chiqishini, K.Xorni, o‘zini-o‘zi o‘ldirishning latent (yashirish) shakli sifatida ko‘rgan. Amerikalik psixoanalitik Garri Stek Salliven suitsidni o‘zining shaxslararo muloqot nazariyasi nuqtai nazaridan talqin etgan. Uning fikricha, individning o‘ziga-o‘zi beradigan bahosi o‘zgalarning unga bo‘lgan munosabatidan kelib chiqadi. Bunday vaziyatga autoagressiya sodir etish yo‘li bilan azoblarni to‘xtatish va “yomon men”ni “men emas”ga aylanishi imkonli yoki yagona alternativ variant bo‘lishi mumkin. Biroq odam ushbu xatti – harakat bilan bir vaqtning o‘zida odamlarga va butun dunyoga o‘zining dushmanligini namoyon etadi. K.Rodjers va uning tarafdorlari esa suitsidal xulq-atvorning kelib chiqishida xavotirlanish va boshqa emotsional kechinmalarning roli haqida o‘z qarashlarini ilgari surgan. K.Rodjers uchun xavotir nafaqat belgi (simptom) edi, balki turmushning ekzistensial ko‘rinishi va inson hayotidagi muhim konstruktiv kuch hamdir. Olim uni “borliq va yo‘qlik uchrashuvini” kechirish va “erkinlik va odamning real borligi paradoksi” deb hisoblagan. K.Rodjersning ta’kidlashicha, hayotning asosiy yo‘nalishi (g‘oyasi) atrof muhit va boshqa odamlar bilan o‘zaro munosabatlarda shakllanuvchi, “Men”ning dolzarblashuvi, saqlanishi va kuchayishidan iborat. Agar “Men”ning tuzilishi rigid bo‘lsa (qotib qolgan), shaxs hayotiga xavf sifatida qabul qilinuvchi, unga muvofiq kelmaydigan real tajriba buziladi yoki rad etiladi. Odam uni tan olmasa, go‘yoki qamoqqa qamaydi. Bunda istalmagan tajriba “Men”dan uzoqlashadi, voqelik bilan aloqa yo‘qotiladi. Shu tariqa “Men” boshida o‘zining 11

tajribasiga ishonmay oxir oqibatda o‘ziga ishonchni butunlay yo‘qotadi. Bu esa butunlay yolg‘izlikni anglashga olib keladi. O‘ziga ishonch yo‘qoladi, hayotga nafrat va ijirg‘anish paydo bo‘ladi, o‘lim ideallashtiriladi, bunday holat suitsidal moyilliklarni keltirib chiqaradi. Logoterapiya asoschisi, V.Frankl o‘zini-o‘zi o‘ldirishni hayot mazmuni va odam erki kabi tushunchalar qatorida, shuningdek, o‘lim va o‘lish psixologiyasi bilan bog‘liqlikda tadqiq etgan. Mavjudlikning anglanganligi xos bo‘lgan odam, o‘zining turmush usuliga nisbatan munosabatlarida erkindir. Biroq u hayotda uchta darajada ekzistensial cheklovga duch keladi: u muvaffaqiyatsizlikka duch keladi, qiynaladi va o‘lishi kerak. Shuning uchun odamning vazifasi o‘zining cheklanganligini anglab, omadsizlik va azobni ko‘tarishdan iboratdir. V.Frankl o‘zini-o‘zi o‘ldirishga afsus bilan munosabatda bo‘lgan va unga qonunan, jumladan, ahloqan oqlash yo‘qdir, deb ta’kidlagan. Suitsid ro‘y berganda hayot mag‘lubiyatga uchraydi. Oxir oqibat o‘z joniga qasd qiluvchi o‘limdan qo‘rqmaydi - u hayotdan qo‘rqadi, deb xisoblardi V.Frankl. E.Shneydman o‘zining qarashlarida birinchi bo‘lib suitsidning yaqinlashayotganini bildiruvchi belgilarni tavsifladi va ularni “suitsidga olib boruvchi kalitlar” deb atadi. U jamiyatdagi mavjud suitsid haqidagi afsonalarni, shuningdek shaxsning suitsidal xulq-atvorini asoslovchi o‘ziga hosligini sinchiklab o‘rgandi. Ushbu o‘ziga hosliklar o‘zi tarafidan yaratilgan, individlarning original tipologiyasida o‘z aksini topgan, ular ko‘pincha ongli ravishda o‘z o‘limlarini yaqinlashtiradilar. Ularga quyidagilar taaluqli:  o‘lim qidiruvchilar, qutqarilish imkoniyatini pasaytirib, ataylab hayot bilan vidolashuvchilar;  o‘lim tashabbuskorlari, uni ataylab yaqinlashtiruvchilar (masalan, og‘ir kasallar, o‘zini hayotiy ta’minlovchilaridan ongli ravishda uzuvchilar);  o‘lim bilan o‘ynashuvchilar, hayotini garovga qo‘yish imkoniyati mavjud vaziyatlarni qidirishga moyillar, tirik qolish imkoniyati pastligi bilan ajralib turadi; 12

o‘limni ma’qullovchilar, ya’ni hayot bilan vidolashishga faol intilmaslik bilan bir qatorda o‘zining suitsidal istaklarini yashirmaydilar: bu masalan yolg‘iz qariyalarga yoki Ego – identlik inqirozi vaqtidagi emotsional noturg‘un ichki ishlar xodimlari va o‘spirinlarga hosdir. E.Shneydman suitsidlarning shart-sharoitlarning va ularni amalga oshirishning turlichaligiga qaramay, barcha suitsidlarga xos bo‘lgan hamma belgilarni tavsifladi va ajratdi: 1. Suitsidlarning umumiy maqsadi yechimni qidirishdir. 2. Suitsidning umumiy maqsadi ongni to‘xtatishdir. 3. Suitsidning umumiy turtkisi chidab bo‘lmaydigan ruhiy og‘riqdir. 4. Suitsida umumiy stressor psixologik ehtiyojlarning frustratsiyaga uchrashidir. 5. Umumiy suitsidal emotsiyalar ojizlik va umidsizlikdir. 6. Suitsidga umumiy ichki munosabat ambivalentlikdir. 7. Suitsidda psixikaning umumiy holati kognetiv sohaning torayishidir. 8. Suitsiddagi umumiy harakat qochishdir (agressiya). 9. Suitsida umumiy kommunikativ harakat o‘z niyati haqida xabar berishdir. 10. Umumiy qonuniyat bo‘lib suitsidal xulq – atvorning hayot davomidagi xulq – atvorning umumiy uslubiga muvofiq kelishidir (belgilariga).  E.Shneydman N.Farberou bilan birgalikda amaliyotga o‘zini-o‘zi o‘ldirishning psixodinamikasini tushunishni chiqurlashtirgan psixologik autopsii metodini ( o‘z joniga qasd qilganlarning o‘lim oldi xatini tahlilini o‘z ichiga oluvchi) kiritdi. Ushbu metod asosida ular tomonidan suitsidning uch turi ajratilgan:  egotik o‘zini o‘ldirish; ularning sababi intra (ichki) – psixik dialog, “Men”ning qismlari o‘rtasidagi nizo, tashqi sharoitlar esa qo‘shimcha rol o‘ynaydi; masalan, eshituv gallyutsinatsiyalaridan qiynaladigan psixik kasallarning o‘zini o‘ldirishi; 13

 diadik o‘zini o‘ldirish; asosi ahamiyatli bo‘lgan yaqin odamga tegishli amalga oshmagan ehtiyoj va xohishlarda namoyon bo‘ladi; shu tariqa, ushbu harakatni boshqasiga munosabat aktiga aylantiruvchi tashqi omillar ustunlik qiladi;  agenerativ o‘zini o‘ldirish, bunda biror bir avlodga yoki insoniyatga tegishlilik hissini yo‘qotish oqibatida yo‘q bo‘lish hissi sabab bo‘ladi, masalan, qarilik davridagi suitsid. N.Farberou esa odamning o‘zini-o‘zi yo‘q qilish xulq-atvori konsepsiyasi yaratuvchisi hisoblanadi. Uning yondashuvi muammoga kengroq qarash imkoniyatini beradi, u nafaqat amalga oshirilgan o‘z joniga suiqasdni, balki autoagressiv xulq – atvorning boshqa shakllarini xam ko‘rib o‘tadi: alkogolizm, toksikomaniya, narkotik tobelik, delekvent xatti – harakatlar, ishga qattiq berilish, oqlanmagan xavf-xatarga moyillik, noadekvat qiziqish va h.k. Ushbu yondashuv N.Faberouga o‘zini o‘ldirishning oldini olishni zamonaviy tamoyillirini ishlab chiqish imkonini berdi. Bundan tashqari u “tirik qolganlar” – o‘zini o‘ldirishni eplay olmaganlar va o‘zini o‘ldirganlarning qarindoshlari va do‘stlarining psixologiyasini tadqiq etish bilan shug‘ullanadi. Shunday qilib, o‘zini o‘ldirish barcha tadqiqotchilar tomonidan shaxsning nizolarni kechirish sharoitidagi ijtimoiy psixologik dezodaptatsiyasi oqibati sifatida qaralgan. Bunda suitsid o‘zida shaxsning favqulotda vaziyatlardagi xulq – atvorining variantlaridan birini namoyon etadi, shu bilan birga vaziyatning suiqasdga mosligi bilan emas, balki subyektning o‘ziga hosliklari, uning hayotiy tajribasi, intelekti, ichki shaxsiy aloqalarning mustahkamligi bilan aniqlanadi. 1.2. Rus psixologiyasida suitsidal xulq-atvor psixologiyasining o‘rganilishi Rus psixologiyasida suitsidal xulq-atvorga moyil ichki ishlar xodimlari psixologiyasini o‘rganish bo‘yicha bir qator ilmiy izlanishlar olib borilgan. Bu sohada A.YE.Shir (1983), A.G.Ambrumova (1973, 1978, 1989), A.V.Kovalev (1968, 1972), A.YE.Lichko (1977), L.Y.Jezlova (1983), YE.M.Vrono (1988), 14

V.T.Kondrashchenko (1988) va boshqalar muvaffaqiyatli ilmiy izlanishlar olib borganlar. Ular o‘zlarining ilmiy tadqiqotlarida ichki ishlar xodimlari suitsidning kelib chiqish sabablari va motivlari hamda yosh va psixologik xususiyatlari, fiziologik va psixologik nosog‘lomlik xolatlarida suitsidal xulqning kelib chiqishi, shaxs xususiyatlarining suitsidga ta’siri va affektiv xolatlarda suitsidal urinishning sodir etilishi kabilarni yoritishga harakat qilganlar. Rossiyada suitsidal xulq – atvorga moyil ichki ishlar xodimlarini tadqiq qilishning sotsiologik yo‘nalashi bo‘yicha qator ilmiy izlanishlar olib borildi. Jumladan, M.I.Fenomenov o‘z tadqiqotlarida suitsidal urinish sabalarini E.Dyurkgeym ta’kidlaganidek, jamiyatdagi ijtimoiy institutlardan emas balki, mamlakatda xukm surayotgan ichki nosog‘lom muhit va insoniy munosabatlar nosog‘lomligidan izlash o‘rinlidir, deb ko‘rsatadi. Ijtimoiy inqiroz deydi u, “eski hayot tarzining buzilishidan dalolat berib, yangi hayot tarzining yaratilganligiga imkoniyat tug‘diradi”. Bu o‘rin almashish insonlar jamoasiga tegishli bo‘lib, keksalar o‘rniga yangi avlodning kelishini ta’minlaydi. Bu davr orlig‘ida deydi Fenomenov – “suitsid ba’zan ko‘payishi, ba’zan esa kamayishi mumkin”. M.I.Fenomenov fikrlarini taxlil qilib ko‘radigan bo‘lsak muallif, suitsid bir tomondan tabiiy xodisa bo‘lsa, ikkinchi tomondan shaxsning individual – psixologik xususiyatlari, ruxiy kechinmalari va ijtimoiy muxit o‘zgarishlarini insonlar tomonidan ruxiy qabul qilinishiga, ya’ni ijtimoiy muxit voqea xodisalariga bog‘liqdir degan fikrni ilgari surganligining guvoxi bo‘lamiz. Suitsidal xulq-atvorga moyil ichki ishlar xodimlarini huquqiy jixatdan tadqiq qilish borasida A.F.Kon tadqiqotlari alohida ahamiyatga ega. U o‘z davrida suitsidal urinishni nisbatan to‘g‘ri yoritib berishga harakat qilgan tadqiqotchilardan xisoblanadi. A.F.Kon suitsidal xulqning yuzaga kelishidagi bosh sabablaridan biri rus jamiyatidagi ijtimoiy idealarning yo‘qligidir deb hisoblardi. U suitsidal xulqni keltirib chiqaruvchi ijtimoiy iqtisodiy va ijtimoiy siyosiy muxitning yetakchiligi xaqida to‘xtalib, suitsidning amalga oshirilishida 15

ijtimoiy muxitdagi munosabatlarning izdan chiqishi, suitsident shaxsi psixologiyasi va individual psixologik xususiyatlarining xam ta’siri katta deb ko‘rsatadi. Suitsidni tadqiq qilishning psixiatrik yo‘nalishi bo‘yicha xam qator tadqiqot ishlari olib borilgan bo‘lib, ularda suitsidni ruxiy sog‘lomlik va nosog‘lomlik xolatlariga bog‘liqligi o‘rganiladi. Bu yo‘nalishdagi tadqiqotlarni tahlil qilib ko‘radigan bo‘lsak, suitsidni psixiatrik jixatdan tadqiq qilish ishlari ikki oqimga bo‘linganligining guvoxi bo‘lamiz. R.Gyubrer, F.V.Ribakov kabilar suitsid shaxsning ruxiy nosog‘lomlik xolatiga bog‘liq bo‘lgan hodisa bo‘lib, u shaxsning potologik strukturasiga bog‘liqdir, deb ko‘rsatishsa, I.P.Lebedov, S.S.Korsakov, I.A.Sikorskiy, M.Y.Fenomenov, T.I.Gordon kabi tadqiqotchilar esa suitsidal xulq nafaqat ruxiy nosog‘lomlik maxsuli, balki ruxiy sog‘lom kishilarga xam taaluqli bo‘lgan hodisadir deb ta’kidlashadi. Ichki ishlar xodimlari suitsidini psixologik jixatdan o‘rganishga bag‘ishlangan yirik asarlardan biri 1893 yilda A.I.Astrogorskiy tomonidan chop ettirilgan “O‘z joniga qasd qilish psixologik muammo sifatida” nomli monografiya bo‘lib, muallif bu asarda suitsidal xulq – atvorga moyilligi bor ichki ishlar xodimlarining psixologik xususiyatlari xaqida fikr yuritadi. A.I.Astrogorskiy o‘z tadqiqotlarida suitsidal xulq – atvorga moyil ichki ishlar xodimlari suitsidining kelib chiqishi ko‘p jixatdan shaxsning psixologik xususiyatlariga, kayfiyatiga va ruxiy jaroxatli vaziyatlarga bog‘liqdir degan xulosaga keladi. A.G.Ambrumova boshchiligidagi sobiq ittifoq suitsidologiya markazi xodimlari kattalar suitsidini o‘rganish bilan bir qatorda suitsidal xulq-atvorga moyil ichki ishlar xodimlarining suitsidini tadqiq qilish borasida xam qator muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritdilar. Ular suitsidal xulq-atvorga moyil ichki ishlar xodimlari suitsidini ijtimoiy- psixologik va psixiatrik omillarini tadqiq qilish va uning oldini olishning nazariy, amaliy va tashkilotchilik xarakteriga ega bo‘lgan ilmiy-amliy tavsiyalarni ishlab chiqdilar. Jumladan, suitsidal xulqning o‘smir shaxsi xususiyatlariga aloqadorligi xusuiyatlari va suitsidal xulqning kelib 16

chiqishiga ta’sir qiluvchi ijtimoiy - iqtisodiy, tarixiy- etnik va madaniy omillar o‘rganildi va taxlil qilindi. Shuningdek, suitsidal xulq-atvorga moyil ichki ishlar xodimlari suitsidini yakka xodisa sifatida o‘rganish natijasida suitsidal xulq- atvorga moyil ichki ishlar xodimlari suitsidining psixologik, patologik, biologik va ijtimoiy mexanizmlari hamda suitsident ichki ishlar xodimlarining individual- psixologik xususiyatlari, ijtimoiy muxitda tutgan o‘rni, mavqei kabilar har tomonlama tahlil qilinadi. Xulosa qilib aytganda, rus psixologiyasida ham o‘z joniga qasd qilish muammolari chuqur o‘rganilgan hamda suitsidal xulq-atvorga moyil ichki ishlar xodimlari suitsidini psixiatrik, psixologik va ijtimoiy jixatdan tahlili amalga oshirilgan. 1.3. O‘zbekistonda o‘z joniga qasd qilish muammosining psixologik tahlili Umumjahon muammolardan biri xisoblangan o‘z joniga qasd qilish xodisasini tadqiq qilishda barcha mamlakatlar qatori respublikamizda ham qator ilmiy izlanishlar olib borilgan bo‘lib, ularda suitsid muammosi, shu jumladan suitsidal xulq-atvor moyil ichki ishlar xodimlari suitsidini psixiatrik, psixologik va ijtimoiy jixatdan tahlil qilinadi. Xususan, 1989 yilda O‘zbekiston xukumati qarori asosida Nizomiy nomli Toshkent davlat Pedagogika instituti “Psixologiya” kafedrasi qoshida tashkil etilgan “O‘zbek xotin-qizlarining o‘zini-o‘zi yondirishining ijtimoiy psixologik sabablarini o‘rganish” yuzasidan tashkil etilgan ilmiy tadqiqod guruxi va laboratoriyasi xodimlarining olib borgan ilmiy ishlari o‘z joniga qasd qilish hodisasini ijtimoiy psixologik jihatdan taxlil qilishga muhim xissa qo‘shdi. Ilmiy tadqiqot guruxi a’zolari O‘zbekistonda nafaqat xotin-qizlar o‘rtasida o‘zini-o‘zi yondirish sabablarini, balki umuman suitsid muammosi shu jumladan, suitsidal xulq- atvorga moyil ichki ishlar xodimlarini suitsid muammosi yuzasidan xam qimmatli fikr va muloxazalarini ilgari suradilar. 17

Ilmiy-tadqiqot guruhi tomonidan va professor M.G.Davletshin taxriri ostida chop etilgan “O‘zbekiston sobiq SSRda o‘zbek ayollarining o‘zini yondirishining ijtimoiy psixologik sabablarini o‘rganish” nomli ilmiy metodik tavsiyanoma O‘zbekistonda o‘z joniga qasd qilish ijtimoiy-psixologik jihatdan tadqiq qilishga bag‘ishlangan dastlabki yirik asarlardan biri bo‘ldi. Asarda mualliflar tomonidan o‘zbek xotin-qizlarining o‘zi-o‘ziga o‘t qo‘yish sabablarini ko‘rsatish bilan bir qatorda ichki ishlar xodimlarida suitsidal xulqning kelib chikish sabablari, yosh xususiyatlari va kattalar suitsidan farqi va o‘ziga xosligi xaqidagi qimmatli fikr va muloxazalarini ilgari suradilar. Jumladan, mualliflar fikriga ko‘ra yosh inqirozi ma’lum bir yoshga to‘g‘ri kelib, suitsidal xulqning kelib chiqishiga bu xususiyat aloxida o‘rin tutadi. Shuningdek, tanglik xolatlari ichki ishlar xodimlarida ijtimoiy psixologik moslashishning izdan chiqishiga sabab bo‘lib, ruxiy jaroxatlanish xolatlarini keltirib chiqaradi. Ruxiy jaroxatlanish esa suitsidal xulqning kelib chiqishida eng asosiy sabablardan biri bo‘lib hisoblanadi. Ruxiy tanglik xolatida suitsidal xulq-atvorga moyil ichki ishlar xodimlarida xam xuddi kattalar singari o‘zining “Men” obraziga nisbatan bo‘lgan munosabati izdan chiqib, muammoli vaziyatlarda qaror qabul qilishda qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, natijada nizoli vaziyatga barxam berishning to‘g‘ri yo‘li o‘rniga noto‘g‘ri, qaltis va suitsid yo‘lini tanlaydilar. Shuningdek, oilaviy munosabatlardagi turli xil nizolar va oilada bolalar tarbiyasida yo‘l qo‘yilgan nuqsonlar xam suitsidal xulq-atvorga moyil ichki ishlar xodimlarida suitsidal xulqning kelib chiqishiga ta’sir qiladi degan fikr mualliflar tomonidan ilgari suriladi. Ichki ishlar xodimlik shaxs rivojlanishining keskin (kritik) davri sifatida xavf omili tan olinadi. Prof.M.T.Davletshin (1993) tahriri ostida chop ettirilgan "O‘zbekiston SSRda o‘zbek ayollarining o‘zini yondirishining ijtimoiy-psixologik sabablarini o‘rganish" deb nomlangan ilmiy-uslubiy tavsiyanomada Ichki ishlar xodimlarda suitsidal xulqning kelib chiqish sabablari va kattalar suitsididan farqi, uning o‘ziga xosligi xaqidagi fikr va mulohazalar ilgari surilar ekan, ulardagi yosh 18

tangligi suitsidal xulqning kelib chiqishida alohida o‘rin egallashi ta’kidlangan. Ko‘pchilik Ichki ishlar xodimlarga impulsivlik, emotsional beqarorlik, yuqori ishonuvchanlik xarakterlidir. Ularda o‘zini o‘zi tahlil etish hissi kuchayishi, hayot va o‘lim muammolariga qiziqishning ortishi, falsafiy masalalarga berilib ketish ko‘zatiladi. Ichki ishlar xodimlar “qadriyatlarni qayta baholash”ga moyil bo‘lishib, mashaqqat bilan jamiyatdagi o‘z o‘rinlarini izlashadi, “hayot mazmuni”ni anglashga harakat qilishadi. Ichki ishlar xodimlik suitsidini o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlarda, suitsidal urinish sodir etganlar xulqi suitsidoldi holati va belgilarini, somatik o‘zgarishlarni tahlil qilinganliklarini ko‘ramiz. Jumladan B.M.Umarov tadqiqotlarida, pubertat oldi va kichik pubertat yoshida suitsidal xulqning asosiy motivi bo‘lib, asosan ruhiy nosog‘lomlik va ko‘rqinch holatlariga bog‘liq bo‘lgan nizoli kechinmalar (6,9 foiz, 30,7 foiz) bo‘lsa, pubertat va pubertatdan keyingi yosh davrlarida shaxsiy, oilaviy, o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi nizolar, (39,2 foiz, 44,9 foiz) hamda ijtimoiy axloq iormalari bilan bog‘liq bo‘lgan nizolar tashkil etilishi aniqlangan. I.Sog‘inov tadqiqotlarida ta’kidlanishicha, oilaviy munosabatlardagi nizolar, er-xotin bilan bir qatorda oiladagi farzandlarda ham ruhiy tanglik holatini keltirib chiqarib, turli tabiatdagi xulq og‘ishlari, natijasida kelib chiqishi ehtimoli bo‘lgan ijtimoiy- psixologik moslashishni izdan chiqishiga olib kelishi mumkin. Suitsidal xulq-atvor umuminsoniy reaksiyalarning bir ko‘rinishi sifatida suitsidal faollikning barcha bosqichlari, individning shaxsiy harakatlari asosidagi ehtimoliy o‘limning hamma variantlariga munosabatini qamrab olib, ularga kuyidagilar tegishlidir: - suitsidal fikrlar (passiv - tasavvur, o‘z o‘limi mavzusidagi xayolot (fantaziya), faol - ko‘ngilli tarzdagi o‘lim haqida to‘g‘ridan-to‘g‘ri e’tirof); - suitsidal niyat - suitsidallik namoyon bo‘lishining faol shakli, ya’ni o‘z joniga qasd qilish tendensiyasi, uning chuqurlashuvi, uni amalga oshirish rejasining ishlab chiqilganlik darajasiga muvofiq namoyon bo‘lib, suitsid usuli, harakat vaqti va joyi o‘ylab ko‘riladi; 19

- suitsidal maqsadlar - irodaviy komponentning qaroriga ergashish; -suitsidal urinishlar - o‘lim bilan yakunlanmagan o‘zini maqsadli ravishda hayotdan judo qilishga harakat; - suitsidlar (namoyishkorona, affektiv va haqiqiy). O‘zbekistonda suitsid muammosi bo‘yicha o‘tkazilgan ilk tadqiqotlardan biri E.SH.Usmonov (1993) tomonidan amalga oshirilgan. Uning "O‘zbek xotin- qizlari suitsidal xulqining (o‘z-o‘zini yondirish) ijtimoiy-psixologik va yosh xususiyatlari", deb nomlangan ilmiy tadqiqot ishida O‘zbekistonda sodir etilayotgan suitsidal urinishlarning yosh va etnopsixologik jihatlarining tahlili berilgan bo‘lib, Ichki ishlar xodim qizlar o‘rtasida o‘z joniga qasd qilish holatlarini oldini olish borasidagi qator ilmiy mulohazalari keltirgan. A.A. Sultanov ichki ishlar xodimlar va yoshlardagi suitsidal xulq-atvor sabablarini tadqiq etish natijasida asosiy uch guruh omillarini ajratib ko‘rsatadi: - ijtimoiylashuvning bo‘zilishi bilan bog‘liq bo‘lgan dezadaptatsiya; -ko‘pincha ichki ishlar xodim tomonidan oilada katta avlod qadriyatlari tizimini qabul qilmaslik natijasida kelib chiquvchi nizolar; -alkogol va giyohvand moddalarni iste’mol qilinishi, suitsidal vaziyatning yuzaga kelishi va uning tezda amalga oshirilishi uchun zamin, shart-sharoit sifatida. Psixologik tadqiqotlarda turli vaqtlarda "Suitsidentlarni psixik sog‘lom kishilar sifatida tan olish mumkinmi?" degan masala ko‘tarilgan. Ba’zi mualliflar fikricha, suitsidal harakatlar psixik bo‘zilishlarga ega shaxslar tomonidan ham sog‘lom kishilar tomonidan ham sodir etilishi mumkin. Albatta, tabiiyki, suitsidal harakatlarga moyil bemorlar birinchi navbatda psixiatrlar e’tiborini talab qiladi. Ijtimoiy-psixologik dezadaptatsiya belgilari mavjud bo‘lgan psixik sog‘lom shaxslarga kelinadigan bo‘lsa, ular suitsidal urinishlarni sodir etganlarning 25-30 foizini tashkil etishadi. Nizomiy nomidagi TDPIda S.A.Axunjanova rahbarligidagi yetakchi mutaxassislaridan iborat, ilmiy tadqiqot guruhi tomonidan ishlab chiqilgan "Shaxs inqiroz holatlari ijtimoiy-psixologik sabablarini o‘rganish va ularni bartaraf etish" 20

nomli uslubiy tavsiyanomasida "O‘z joniga qasd sabablari orasida ruxiy kasallar mavjudligi, lekin ruxiy kasal ayollarning dilini og‘ritadigan omillar bo‘lmasa, hech qanday sababsiz o‘z-o‘zini yondirishga urinmaydilar" deb, ta’kidlagan. Xulosa qilib aytganda, mamlakatimiz psixologiyasida suitsidal xavf ehtimoli mavjud shaxslar, jumladan ichki ishlar xodimlarni o‘z vaqtida aniqlash, ularga kompleks pedagogik, psixologik va korreksion tadbirlarni amalga oshirish ishlarini tashkil etish bo‘yicha bir qator ishlar amalga oshirilgan. Shuningdek, xalq orasida suitsidal harakatlarning oldini olish va bartaraf etish bo‘yicha psixoprofilaktik tadbirlarni amalga oshirishda milliy odatlarimiz, an’analariмиз, qadriyatlarimizdan keng foydalanish bo‘yicha tavsiyalar berilgan. 1.4. Antik davr faylasuflari ijodida suitsidal holatlar muammosi tahlili O‘z joniga qasd qilish insoniyat jamiyatining ilk davridan to hozirgacha davom etib kelayotgan voqeliqdir. Bunda faqat shaxsning hayotdan ko‘ngilli ravishda ketish holatiga nisbatan munosabatlarining o‘zgarishini ko‘zatish mumkin. O‘z joniga qasd qilish holatlariga nisbatan jamiyat taraqqiyotining turli davrlarida va turli madaniyatlarda munosabat o‘zgacha bo‘lganligi ko‘zatiladi. Qadimda deyarli barcha xalqlarda urf-odat tusiga kirgan o‘z joniga qasd qilish marosimi (rituali) mavjud bo‘lgan. Qadimgi odat va rusumlar orasida o‘z joniga ixtiyoriy qasd qilish qariyalar va qabilaning harbiy yurishlari hamda ovlarda foydasi tegmagan a’zolari tomonidan sodir etilishi o‘ziga xos qonun tariqasiga kirgan bo‘lsa, yosh erkak va ayol jinsiga mansub qabila a’zolari tomonidan o‘z joniga qasd qilinishiga "tabu" (ta’qiq) qo‘yilgan edi. Qadimgi Xitoyda o‘zini ko‘ngilli ravishda xudolar uchun qurbonlikka bag‘ishlash, uy yoki ibodatxona qurilishi paytida o‘z joniga qasd qilish sodir etilgan, bunda marhumning ruhi imoratni yovuz kuchlardan qo‘riqlashiga ishonishgan. Qadimgi Hindistonda esa diniy o‘z joniga qasd qilish holatlari cho‘ktirish yoki o‘zini yoqish shuningdek, ommaviy ravishda yirik g‘ildiraklar ostiga tashlab o‘zini qurbon qilish ko‘rinishida keng tarqalgan edi. Buddizm 21

tarafdorlari alohida hollarda monaxlarning marosimlarda o‘z joniga qasd qilishlariga ham yo‘l qo‘yib berishgan. Shu o‘rinda beva ayollarning o‘z joniga qasd qilishlari haqida alohida to‘xtalib o‘tish lozimdir. Jumladan, Rim va Slavyan madaniyatlarida bevalar tomonidan sodir etiluvchi suitsid ularning o‘z turmush o‘rtoqlariga sodiqligining isboti hisoblangan. Beva ayollarning o‘zini o‘zi yoqishi odati hind-oriy xalqlarida keng tarqalgan hodisa bo‘lib, Hindistonda ularning o‘zini yoqish holati ommaviy xarakterga ega bo‘lgan holda yaqin davrlargacha saqlanib kelgan. Qariyalar tomonidan hosilsizlik va qurg‘oqchilik yillarida o‘z joniga qasd qilinishi, katta avlod vakillarining ma’lum yoshga kirganidan so‘ng “o‘lim vodiysi”ga yo‘l olishiga doir tarixiy dalillar ham mavjuddir. Uzoq umr ko‘ruvchi yoshlar ma’lum bir yoshga yetgach, o‘z ixtiyorlari bilan hayotdan ketishlari mumkin bo‘lgan. Yapon madaniyatida (samuraylarda) o‘z joniga qasd qilish muqaddaslik gardishi bilan qamralgan va har doim marosim xarakteriga ega bo‘lgan. Or-nomus kodeksi kontekstida erkaklarning o‘z joniga qasd qilishlari ko‘rinishidagi xulq-atvor qadimgi axdda bayon etilgan. Bu barcha madaniyatlarda mavjud bo‘lgan va bugungi kunda ham sodir etilib kelinmoqda. Bunday holatlar, ayniqsa, harbiylar va hokimiyat vakillari orasida keng tarqalgan. Ko‘plab harbiy jamiyatlarda, masalan, vikinglarda, yapon harbiylari o‘rtasida o‘z joniga qasd qilishga xurmat bilan qaralgan. O‘z joniga qasd qilish Osiyo, Afrika va Janubiy Amerika qadimiy qabilalari tasavvuriga ko‘ra “yomon o‘lim” hisoblanib, suitsident o‘limidan so‘ng zarar keltirishga qodir bo‘lgan kichik yovuz ruhlarga aylanadi. Shomon madaniyatida qadimdan va hozirgi kunda ham suitsident qarindoshlarining azoblovchisiga aylanadi, deb hisoblanadi. Zamonaviy tadqiqotchilarning ma’lumot berishicha, tark etilganlik va yolg‘izlik hissi bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘ngilli tarzda o‘z hayotini tugatish haqidagi birinchi yozma manbalardagi eslatma Qadimgi Misr madaniyatiga tegishlidir. Mazkur tadqiqot mualliflari e’tirof etishicha, Qadimgi Misr sivilizatsiyasining ma’lum davrlarida o‘z joniga qasd qilish holatlariga 22

nisbatan munosabat anchagina tolerantlik xususiyatiga ega bo‘lgan. Qadimgi Hind qonunlari marosimli o‘lim va bevalar suitsidiga yo‘l qo‘ygan holda maishiy xarakterdagi autoagressiyani qoralgan. Buddizimning falsafiy konsepsiyasi o‘z joniga qasd qilishni keskin qoralamaydi. Ko‘ngilli tarzda hayotdan ketish-sansara (qayta tug‘ilishning cheksizligi) g‘ildiragini to‘xtatmaydi, ammo hayvon yoki iblis ko‘rinishida qayta tug‘ilishga olib keladi, deb ta’kidlanadi. Antik jamiyatda o‘z joniga qasd qilishga munosabat chidash va ba’zi hollarda rag‘batlantirishdan to qonun bilan man etishgacha almashinilib turgan. Qadimgi Yunonda jinoyatchiga ommaviy qatlni yoki o‘z joniga qasd qilishni tanlash imkoniyati berilgan. Shuning uchun o‘z joniga qasd qilish hayot va o‘lim o‘rtasida bo‘lgan tanlash erkinligi ijodiy akti hisoblangan. Hukmdor Fiv Kreont tomonidan tosh sag‘anaga qamab qo‘yilgan Antigona adolatsiz qatldan ko‘ra ko‘ngilli o‘limni afzal ko‘rganligi uchun o‘z joniga qasd qiladi. Qadimgi Yunon faylasufi Diogen Sinopskiy afsonaga ko‘ra, nafasini to‘xtatish bilan o‘z joniga qasd qilib, hayotini tugatgan. Yunon falsafasida o‘z joniga qasd qilish muammosi ilk marotaba nazariy asoslanib,dastlabki ilmiy talqinini topgan. Pifagor - hayotni tangri tomonidan berilgan mohiyat sifatida ko‘rib, nnson unga bo‘ysunishi lozim, deb hisoblagan. Uning bunday xulosaga kelishiga sonlar nazariyasi sabab bo‘lib, unga ko‘ra, ma’lum aynan bir vaqtda faoliyat yuritadigan ma’lum miqdordagi ruh mavjuddir. O‘z joniga qasd kilish esa ma’naviy matematikaning muvozanatini bo‘zadi. Chunki bunda dunyoda bexosdan bo‘shliq shakllanadi. Aflotunning qarashlari esa yuqoridagi ikki tasavvurni ham birlashtirgan holda o‘z joniga qasd qilish dezertirlikka (qochish, bo‘yin tovlash) tenglashtirilgan. Arastu suitsidni davlat maqsadlariga qarshi qaratilgan harakat sifatida baholab, bunday harakat jazolanishi kerak deb hisoblagan. Rim tarixi o‘zida buyuk insonlar: Katon, Antoniy, Suqrot, Seneka kabilarning o‘z joniga qasd qilishi holatlari guvohligini saqlab kelgan. Yetmish yoshli qadimgi Rim faylasufi, epikurchi Lutsiy Aney Seneka oyoq qon tomirlarini kesish orqali o‘z joniga qasd 23

qilgan. Qon oqayotgan bir paytda esa o‘zi qog‘ozga tushirishga ulgurmagan ko‘plab fikrlarini aytib turib yozdirgan. Uni o‘z joniga qasd qilishga imperator Neron hukm qilgan edi. Bu davrda Qadimgi Rim hukmdor qatlami marosimli o‘z joniga qasd qilishni qonun buni qoralasa-da, rag‘batlantirib kelgan. Yuqoridagilardan kelib chiqib xulosa qilish mumkinki, o‘z joniga qasd qilish holatlari tarixiy davrlar mobaynida har qanday jamiyatning doimiy yo‘ldoshi hisoblangan. Shunday fikrlar borki, ba’zi odamlar shunchaki o‘zini o‘zi hayotdan mahrum qilishlari lozim. Bunda alohida individ ko‘zatuv ustivorligini yo‘qotib, nazorat predmetini insonning ijtimoiyligi tashkil etadi. 24

II-Bob. Suitsidal xulqining diagnostikasi va psixokorreksiyasi 2.1. Suitsidal urinishlar sodir bo‘lishining diagnostikasi va psixokorreksiyasi Sharqning buyuk mutaffakirlaridan biri Abu Nasr Forobiy, "Inson aqli faqat bilim bilan cheklanmaydi, balki odat va qarashlarni o‘zining maqsadlariga bo‘ysundira olishi va yo‘naltirishi, o‘zgartirishi ham mumkin", - degan edi. Har bir inson bilimlarni yaxshi egallamog‘i, yaxshi va barkamol tarbiya olmog‘i, eng yaxshi fazilatlarga ega bo‘lmog‘i kerak. Tarbiya vositasi bilan bolalarda hosil qilinadigan barcha insoniy axloqiy fazilatlar shunga qaratilmog‘i kerak. Z.T.Nishanova va hammualliflari tomonidan "Pedagogik psixologiya" nomli o‘quv qo‘llanmada "psixologik-pedagogik tadqiqot vazifalarini bajaradigan tabiiy eksperiment psixologik-pedagogik eksperiment" – deb atalishi ta’kidlanadi. Ichki ishlar xodimlik davrida namoyon bo‘luvchi suitsidal harakatlarni diagnostikasi va korreksiyasi vazifalarini amalga oshirishda, psixologik-pedagogik eksperimentning o‘tkazilishi, korreksion tarbiyaviy ishlarni tashkil etishga individual yondoshish imkonini beradi. Shu o‘rinda psixologik diagnostika va korreksiya atamalariga to‘xtalib o‘tish muhimdir. Bular o‘zini o‘zi mahkum etuvchi xulq-atvor shakllarini, eng avvalo, o‘z joniga qasd qilishga urinish yoki suitsidal harakatlarni oldini olishga mo‘ljallangan, ruhiy zo‘riqish (stress) holatlariga javob reaksiyasi bilan bog‘liq ijtimoiy-psixologik dezadaptatsiya holatida bo‘lgan ichki ishlar xodimlarga yordam berishga qaratilgan psixologik metod va usullar to‘plamidir. “Korreksiya” (lot. correctio) atamasi qisman tuzatish yoki o‘zgartirish ma’nosini anglatadi. Psixologik korreksiya - shaxs psixikasi va xulqida, organik tabiatga ega bo‘lmagan yoki uning ilk bolalik davrilarida rivojlanib, turg‘un xususiyatlarga aylanib ulgurmagan kamchiliklarni bartaraf etishga yo‘naltirilgan, psixologik ta’sir usul va vositalari yordamida amalga oshiriladigan, chora-tadbirlar majmuasini o‘z ichiga oladi. 25

Shunday qilib, psixologik korreksiyaning maqsadi: shaxs psixik ko‘rsatkichlarini me’yorga keltirish, insonga jamiyat talablari asosida, psixik bo‘zilishlarning asoratli darajaga yetmasdan oldin faoliyat ko‘rsatish uchun optimal sharoitlarni yaratishdir. Ichki ishlar xodimlar bilan o‘tkaziladigan pedagogik - psixologik korreksiya avvalo oilada shaxsni rivojlanishi uchun maqbul bo‘lgan psixolgik muxitni shakllantirishga erishish, o‘z-o‘zini boshqarish ko‘nikmalarini rivojlantirish, o‘zaro hamkorlik hamda hurmatga asoslangan jamoani jipslashtirish, o‘z-o‘zini namoyon etish imkoniyatlarini topishga yordam berish, ularning qiziqishlari va ehtiyojlarini inobatga olingan holda ijtimoiy foydali faoliyat yo‘nalishlariga jalb etish, o‘z oldiga quygan maqsad, shuningdek, istiqbolli rejalarini amalga oshirish motivatsiyasini shakllantirish kabi vazifalarni qamrab oladi. O‘smirlik davriga xos psixologik korreksiya kuyidagilar bilan xarakterlanadi: -psixologik yordamni orqaga surishning mumkin emasligi; -suitsidal xulq-atvorning shakllanishiga olib keluvchi destruktiv psixologik ustanovkalarni aniqlash va korreksiyalashga yo‘nalganligi; -ijtimoiy-psixologik moslashuvchanlik darajasini ta’minlovchi shuningdek, individ barqarorligi va shaxsiy yuksalishiga xizmat qiluvchi, turli ko‘rinishdagi shaxslararo nizolarni hal etishning yangicha usullarini izlab topish va treningini amalga oshirishdan iborat. Psixologik diagnostika va korreksiyaning uchta asosiy vazifani bajaradi: - psixologik qo‘llab-kuvvatlash; - psixologik aralashuv; - ijtimoiy-psixologik moslashuv darajasini oshirish. Psixologik diagnostika va korreksiyaning bir necha bosqichlari mavjud. Bular; - psixologik aloqani o‘rnatish; - suitsidal xavf bo‘lgan xissiyotni ochib berish; 26

- xulq-atvor muammolarini yechish va adaptiv ko‘nikmalarini safarbar etish; - xohishga ko‘ra shartnoma tuzish. Psixologik aloqa o‘rnatilishining asosini xayrixohlik, sabr-toqat bilan gumonsiz va tanqidsiz tinglanishi tashkil etadi. Shuningdek, amaliy psixologning o‘z patsiyenti tomonidan ichki ishlar xodimlik davri muammolari xususida chuqur bilimga ega, tushunuvchan, sezgir va ishonchga loyiq inson sifatida qabul qilinishi, korreksion jarayonning muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Suitsidal xavfga ega hissiyotni ochib berish shaxsning so‘zsiz qabul qinlinishi sharoitida yuz berib, uning o‘zini idrok etishini oshiradi. Psixologning kishilarni xayrixohlik bilan tinglanishi, mavjud emotsiyalarga ta’sir ko‘rsatishni osonlashtirib, taranglikni samarali kamaytiradi. Xulq-atvor muammolarini yechish va adaptiv ko‘nikmalarini safarbar etish, antisuitsidal omillar, erishgan muvaffaqiyatlarini shaxs uchun ahamiyatli sohalarda faollashtirish, uning o‘zini o‘zi hurmat qilishini, inqirozni hal qilish uchun o‘zining ichki imkoniyatlariga ishonishini orttirish yo‘li bilan ro‘yobga chiqadi. Shartnoma tuzish, uning ichki ishlar xodim uchun tushunarli atamalarda ifdalanishi, u bilan psixologik diagnostika va korreksiya maqsadi, vazifalari, uning o‘tkazilishi muddatlari, hamkorlikdagi faoliyat natijalari majburiyatini bo‘lishish, ichki ishlar xodim tomonidan o‘zining suitsidal tensiyalarini mustaqil nazorat qilinishi shuningdek, qabul qilingan qarorlar va ularning bajarilishiga javob berish haqidagi kelishuvni nazarda tutadi. Psixologning ijtimoiy aloqalar o‘rnatishida har shaxs uchun ahmiyatli bo‘lgan, boshqa yaqin kishilar o‘rtasidagi vositachiligi ham kelishiladi. Qo‘llab-quvvatlashning asosiy vazifasi - psixologik diagnostika va korreksiyaning psixologik aralashuv bosqichida amalga oshiriladigan, suitsidal xavfli tendensiyalar faolligini pasaytiruvchi, affektiv bo‘zilishlarda kognitiv o‘zgarishlarga erishilgandagina ijobiy natija hisoblanadi. Ikkinchi bosqich - psixologik aralashuv o‘zining maqsadi sifatida Ichki ishlar xodimning "buzilgan" mikroijtimoiy sohasini qayta qurish 27

(rekonstruksiyalash)ni belgilaydi. Bu bosqich ham bir necha davrlardan iborat bo‘ladi: - muammoni hal etishning o‘ziga xos yangi usullarini ko‘rib chiqish; -inqirozni hal etishning optimal usullarini to‘sib qo‘yuvchi moslashmagan psixologik ustanovkalarni aniqlash; - moslashmagan psixologik ustanovkalarni korreksiyalash; - terapevtik ustanovkalarni faollashtirish. Muammoning o‘ziga xos usullarini ko‘rib chiqish, eng avvalo, har bir shaxsning mikroijtimoiy moslashuvchanligini yengillashtiruvchi, o‘ta ahamiyatli munosabatlarni shakllantirishni ta’minlovchi emotsional yaqin shaxslarni izlab topishni ko‘zda tutadi. Moslashmagan psixologik ustanovkalarni aniqlash va ularni reksiyalash har shaxs uchun juda muhimdir. Bunda u yoki bu qadriyatning o‘smirlar hayotidan ham ko‘proq ahamiyatga egaligi haqidagi tasavvurni shakllantirish, suitsidal omillar dolzarblashtiruvchi ustuvor qadriyatni pasaytirishdan iborat. Psixologik diagnostika va korreksiyaning uchinchi, yakuniy bosqichini moslashish darajasini oshirish tashkil etib, u ham bir necha davrlardan iboratdir: -moslashmagan psixologik ustanovkalarga nisbatan o‘zini nazorat ko‘nikmalarini ishlab chiqish; -o‘smirlar va xotin-qizlar mikroijtimoiy muhitidagi ahamiyatli shaxslarni psixokorreksiya ishiga jalb qilish orqali ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash doirasini kengaytirish. Moslashish ko‘nikmalarini shakllantirish treningi davri-o‘smirning nizoga nisbatan o‘z pozitsiyasini o‘zgartirishga qaror qilishi vaqtidan boshlanadi. Ushbu bosqichda muammoni yechishning yangi usullarini sinovdan o‘tkazish va mustahkamlash sodir bo‘ladi. Bunda haddan ziyod psixoemotsional o‘zaro aloqalarga bo‘lgan ehtiyojning yetarlicha rivojlanmaganligi, frustratsiya vaziyatida uning o‘rnini qoplash qobiliyatining pastligi kabi bir qator moslashmagan shaxsiy belgilarning korreksiyasi amalga oshiriladi. 28

Suitsidal xulq-atvorli kishilar bilan ishlashning umumiy tamoyillarini quyidagilar tashkil etadi: - birinchi lahzadan empatik, intensiv-emotsional xayrixohlik tusi, shaxsga nisbatan norasmiy munosabatni o‘rnatish; - shaxsning xohish- istaklari, tashvishlanishi va qo‘rquvlaridan xalos bo‘lishiga imkon berish; - imkoniyatlarni faollashtirish; - anonimlilik talabiga rioya etish. O‘smirlar va xotin-qizlar bilan amalga oshiriladigan birinchi suhbat jarayonidagi asosiy vazifalarni quyidagilar tashkil etadi. Bular; - emotsional taranglikni kamaytirish; - suitsidogen hissiyotlarni "to‘sib ko‘yish"; - qiyin vaziyatlarni yengib o‘tishga safarbar qilish; - ushbu inqiroz jarayonidagi psixologik shikastlanish (jarohat) jolatlari ehtimoli va ularga adekvat javob qaytarishga tayyorlash; - o‘smirlarning e’tiborini vaziyatli muammolardan o‘zining ichki muammolariga qaratgan holda uning navbatdagi psixologik yordamni qabul qilish motivatsiyasini kuchaytirish. Bu jarayondagi qiyinchilik shundaki, nisbatan qisqa muddatli psixologik diagnostika va korreksiya jarayonida ichki ishlar xodim yuqori motivatsiyaga ega bo‘lishida ko‘rinadi. Suitsidal xulq-atvorga ega ichki ishlar xodimlarda ko‘pincha, emotsional aloqa imkoni pasaygan, motivatsiya umuman namoyon bo‘lmagan bo‘ladi. Shuning uchun ham suitsidal xulq-atvorli kishilar bilan birinchi uchrashuv va suhbat har ikki tomon, ya’ni suitsident-psixolog diadik munosabatining qiymatini belgilaydi. Suitsident shakllangan inqirozli vaziyatdan chiqib ketishni xoxlaydi, lekin taklif etilgan yordamni "qabul qilishni istamaydi". Shu bois ham ular bilan o‘zaro maqbul aloqalarni tiklash va hamkorlik shuningdek, vaziyat tahlilini aniqlashga qaratilgan suhbatning psixologik tavsifi haqida so‘z yuritmoq joizdir. 29

Suitsident xulq-atvorini o‘rganishga doir suhbatlar muayyan tamoyillar asosida tuzilishi kerak. Ta’kidlash lozimki, suitsidal xulq-atvorli kishilar bilan olib boriladigan birinchi suhbat yumidagi qo‘llanilgan psixologik usullarning barcha yo‘nalishlari unda keyingi o‘zgarishlar motivatsiyasini yaratishga qaratilmog‘i lozim. Suhbat metodida qo‘llaniladigan psixologik usullar quyidagilardan iborat bo‘ladi: Birinchi usul - shaxsiy identifikatsiyani kuchaytirish. Bunda suitsidal xulq- atvorli kishining ijtimoiy-demografik ma’lumotlarini aniqlash, uning yoshi, kasbi, oilaviy mavqei haqidagi ma’lumotlarni og‘zaki bayon etishi muhimdir. Bu ayniqsa, vaziyatli reaksiyalar paytida ifodalanadigan shaxs identifikatsiyasidagi buzilishlarni yengib o‘tishga yordam beradi. Ikkinchi usul - vaziyatni tizimlashtirish (strukturalashtirish). Inqirozli vaziyat yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan hodisalar ketma-ketligini aniqlash muhim. Uchinchi usul - vaziyatning favquloddaligini yengib o‘tish. Ko‘pgina hollarda noqulay vaziyat suitsident tomonidan uning shaxsiy kamchiliklari va hato harakatlari oqibatida faqatgina unda sodir bo‘lgan oxirgi, eng keskin holat sifatida tasavvur qilinadi. Ammo muhim vazifa bunday vaziyatlar kuplab odamlarning hayotida ham uchrab turishini ehtiyotkorlik va xushmuomalalik bilan uqtirib o‘tishdan iboratdir. To‘rtinchi usul - kontekstga kirishish. Yuzaga kelgan qandaydir noqulay sharoit suitsident tomonidan kutilmagan, yengib bo‘lmaydigan, chorasiz vaziyat sifatida idrok etiladi. Ammo uning tuzilmasi va dinamikasini ochib berish orqali biz suitsidentning bu vaziyat uzoq vaqt davomida shakllanganligi, hayot yo‘lidagi allaqachon o‘z ahamiyatini yo‘qotgan ma’lum bir hodisalar bilan aloqadorligi, bundan kelib chiqib, u o‘zgartirilishi mumkinligini anglashiga yordam ko‘rsatamiz. Beshinchi usul - keskinlikni bartaraf etish. Ko‘pincha mavjud vaziyat suitsident xulq-atvorli kishi uchun zudlik bilan hal etilishi lozimdek bo‘lib ko‘rinadi. Bu o‘rinda unda yaxshilab o‘ylab ko‘rish va qaror qabul qilish uchun vaqt borligini uqtirish kerak bo‘ladi. Suhbat jarayonida ko‘pincha shu narsa ayon bo‘ladiki, ichki ishlar xodim bilan shunga o‘xshash keskin vaziyat bundan oldin 30

ham sodir bo‘lgan, ammo u bu holatni yengib o‘tish imkonini topishga erishgan. Suitsidal xulq-atvorli kishi nima uchun endilikda ushbu imkoniyatlarni qo‘llay olmayotganligi sabablarini aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, mazkur vaziyat bilan aloqador bo‘lmagan yaqin odamlari haqida to‘la-to‘kis ma’lumotni to‘plash ham muhimdir. Chunki ko‘pincha aynan ushbu referent guruh shaxslari-qarindoshlar, do‘stlar, hamkasblar suitsident holatdagi kishiga ushbu inqiroz holatini yengib o‘tishda yordam berishi mumkin bo‘lgan qo‘llab- quvvatlash manbai hisoblanishadi. Psixologning suitsidal xulq-atvorli shaxslar bilan ishlash tartibi uzoq vaqt davomida quyidagicha olib borilgan: Birinchi suhbat negizida psixolog psixiatr bilan hamkorlikda yoki alohida holda psixodiagnostik tadbirlar hajmini aniqlaydi: bular shaxsni tadqiq etish yoki patopsixologik metodikalar bo‘lishi mumkin. Birinchi yoki ikkinchi uchrashuvdan so‘ng birinchi bosqichda psxodiagnostik xulosa asosida shifokor psixolog bilan birgaliqda psxokorreksiya tadbirlarini o‘tkazishning maqsadga muvofiqligini hal etiladi. Agar korreksiya tavsiya etilsa, psixolog va psixiatr birgalikda uning maqsadi, o‘tkazilish vaqti, va metodlarini, shuningdek, uchrashuvlar sonini aniqlashtirishadi. Ikkinchi bosqichda psixologning 3-5 hafta davomida haftasiga o‘rtacha uchrashuvdan iborat bevosita faoliyatini olib borayotgan paytda “umumiydan aniqlikka (konkretlikka), aniqlikdan umumiylikka” iborasi bilan ifodalanishi mumkin bo‘lgan faoliyatning umumiy rejasini yaratish o‘rinlidir. Ikkinchi bosqich shartli ravishda uch bosqichdan iborat bo‘ladi: a) imkoniyatlarni topish bosqichi; b) umumiy tonusni ko‘tarish; v) ichki ishlar xodimning atrofidagi olamni adekvat baholash qobiliyatini va malakali yordamga bo‘lgan ishonchini mustahkamlash. Umuman, ikkinchi bosqich suitsidentning atrofidagi aniq muammo va vazifalarni yechishga o‘tishiga kuch va istakni beradi, aniq vaziyatli holatlarda o‘z qamrovi, ahamiyatli maqsadlarga erishishga ishontiradi. Suitsidal xulq-atvorli shaxs tomonidan o‘z hayotiy qadriyatlarni qayta ko‘rib chiqish imkonini beradi. Uchinchi, yakuniy bosqichda esa ma’lum bir diagnostik 31

testlarni qayta o‘tkazish va natijalarni psixolog tomonidan ijobiy izohlanishini nazarda tutadi. Xorijiy psixolog va suitsidologlarning diagnostik-korreksiya ishiga doir tajribasidan foydalangan holda suitsidallikning darajasini aniqlash, o‘z joniga qasd qilish xavfini o‘rganishda ichki ishlar xodim bilan o‘zaro kelishuv tashkil etadigan keng qamrovli klinik intervyu ichki ishlar xodim suitsidal xulq-atvori psixologik diagnostikasi jarayoniga tizimli yondashuv imkonini beradi. Klinik va psixologik ma’lumotlar asosida psixologik korreksiya, profilaktika kursini belgilash mumkin bo‘lib, uning tezkor vazifasini suitsidentning psixologik xususiyatlari hamda suitsidning tipiga muvofiq holda zamonaviy metodlar yordamida aniqlash tashkil etadi. O‘smirlik davriga xos suitsidal xulqning psixologik diagnostikasi va korreksiyasi kompleksli hamda differensial xarakterga ega bo‘lib, buning uchun bir qator vazifalarning hal qilinishi talab qilinadi: a) affektiv taranglikni bartaraf etish va suitsidal xavf darajasini kamaytirish; b) inqirozli vaziyatlarni hal etish; v) postsuitsidal holatlarni korreksiyalash; d) shaxsning ijtimoiy-psixologik moslashuvchanligi darajasini yuksaltirish. Yuqoridagilarni tahlil qilgan holda suitsidal xulq-atvorning o‘ziga xolisligini inobatga olib, amaliy psixologning suitsidal ichki ishlar xodimlar bilan olib borishining quyidagi umumiy tuzilmasini qayd etib o‘tish lozim: - энг аввало, алоқа ўрнатилганидан сўнг суицидал хулқ-атворли шахсда “антисуицидал тўсиқ”ни яратиш ва уни сақлаб туриш; - suitsidal xulq-atvorli shaxsning suitsidal istak yoki harakatlarga olib kelgan ijtimoiy-psixologik ustanovkalarini tadqiq etishga bo‘lgan motivatsiyani shakllantirish; - namoyishkorona-shantajli suitsidal harakatlar holatlarida o‘lim oqibati xavfi va o‘lim faktining o‘zi haqida tasavvur uyg‘otish; - suitsidal xulq-atvorli shaxsning shaxslararo nizoli vaziyatlarda uning ishtirokchilari psixologning aloqa o‘rnatishi, nizoning mohiyati va sabablarini 32

aniqlashi, ularda nisbatan hamdardlik hamda tushunish tuyg‘usini shakllantirishi zarurdir. Psixokorreksiya qo‘llanilish maqsadlariga mos ravishda tanlanadi. Inqirozli holatlar bilan ishlash jarayonida psixologik korreksiya insonning ma’lum bir psixik funksiyalarini, uning individual-psixologik xususiyatlarining maqbul darajadan "og‘ish"ini tuzatish, optimallashtirish va me’yorga keltirish hisoblanadi. Psixokorreksiya strategiyasining besh ko‘rinishi ajratiladi: 1) alohida psixik funksiya va psixikaning tarkibiy qismlarini psixologik korreksiyalash; 2) psixologik korreksiya ta’sirining "jozibali" strategiyasi; 3) oila yoki individuallikka yo‘naltirilgan psixologik korreksiya; 4) individual yoki guruhiy mashg‘ulotlar shaklidagi psixologik korreksiya; 5) asab-psixik kasalliklarni kompleks davolashda klinik psixoterapiya komponenti yoki ijtimoiy moslashuvi, xulq- atvorida "og‘ish"lar namoyon bo‘lgan shaxsga psixologik ta’sir ko‘rsatishning asosiy va yetakchi metodi psixologik korreksiya. Bizni oxirgi strategiya ko‘proq qiziqtirib, u maxsus ishlab chiqiladigan dasturlar jarayonida samarali natijalarga erishish imkonini beradi, yangi ijtimoiy muloqot ko‘nikmalarni yaratishni nazarda tutadi. Optimal ko‘nikmalarni yaratish treninglar jarayonida yuz berib, ular orasidagi nisbatan mashhurlarini autotrening, logoterapiya, raqs terapiyasi, ekzistensial terapiya, NLP, psixodrama, artterapiya, tranzakt tahlil va boshqalar tashkil etadi. Bunda individual psixologik korreksiyaning ustunligi shundaki, u konfedensiallikni ta’minlab, o‘z natijasiga ko‘ra guruhiy korreksiyaga ko‘ra sermahsuldir. Shuningdek, suitsidal urinish sodir etilgan dastlabki vaqtlarda individual korreksiya kursini o‘tkazilishi zaruriy chora tadbirlardan haisoblanadi. Suitsidal xulq-atvorli kishining quyidagi holatlari individual psixologik korreksiyaning qo‘llanilishi uchun ko‘rsatma bo‘ldi; a) kuchli xavotirlanish; b) paysalga solishlik yoki giper qo‘zgaluvchanlik; v)emotsional o‘zgaruvchanlik; g)xulq-ivordagi og‘ishlar; d) asoslanmagan qo‘rquv; ye) o‘zini yetarlicha tushunib yetmaslik; yo) hayot maqsadi va mazmunini yo‘qotish. 33

Metodning asosida ekzistensial-gumanistik yo‘nalish yotib, unda erkin iroda, o‘z ichki dunyosini shakllantirishga ongli mas’uliyat, o‘z hayot yo‘lini tanlash yotadi. Bunday yondashuvda korreksiyaning maqsadini inson ongiga u o‘z xayotiga baxsh etmoqchi bo‘lgan mazmunni yetkazish tashkil etadi. Ushbu holatlarni qo‘llanilishining asosini suitsidal xulq-atvorli kishining yashashdan maqsad mazmunini topishga, shaxsiy erkinlikni, mas’uliyatni anglashiga, to‘laqonli muloqot jarayonida shaxs sifatida o‘z salohiyati va imkoniyatlarini ochishiga yordam berishdan iboratdir. Ayni vaqtda Suitsidal xulq- atvorli kishining shaxsini, taqdirini shak-shubhasiz muhim, mavjudligining o‘ziga xos qadriyat hisoblanuvchi hayotiy olamini so‘zsiz tan olish muhim vazifa hisoblanadi. Yakuniy maqsadni esa kognitiv sohani trasformatsiyalash va ichki ishlar xodimning zaruriy ehtiyojlarini qondirishiga, ijtimoiy-psixologik moslashuv sharoitida yuzaga keluvchi nizolarni muvaffaqiyatli hal qilishga imkon beruvchi motivlar, ehtiyojlar, qiziqishlar va istaklar kabi shaxsiy xususiyatlarni shakllantirish tashkil etali. Suitsid xavfi ehtimoli bo‘lgan suitsidal xulq-atvorli kishilarga nisbatan psixologik korreksiyani amalga oshirishda individual, oilaviy, guruhiy shakllar qo‘llaniladi. Suitsidal xulq-atvorli kishining o‘rab turgan ijtimoiy-psixologik muhit xususiyatlarini inobatga olib, suitsident xulq-atvorli kishilar bilan ishlashda psixologik korreksiyaning turli yo‘nalishlari va maktablari metodlarini yanada keng tadbiq etish masalasini qo‘yadi. Suitsidal harakatlarni oldini olish va bartaraf etishda psixologik nazariya hamda amaliyotda bir qator korreksion yo‘nalishlar mavjud bo‘lib, suitsial faollikni cheklash, shaxs ijtimoiy-psixologik moslashuvchanligini tiklash va yuzaga kelgan inqirozli vaziyatdan chiqib ketish uchun shaxs ichki imkoniyatlarini faollashtirishning turli usul va yo‘nalishlarini asoslashga harakat qilinadi. Ushbu yo‘nalishlardan biri hisoblangan psixodinamik yo‘nalish namoyondalarining ta’kidlashicha, o‘z joniga qasd qilish muammosini hal etilishida, shaxs xususiyatlari va shaxs-jamiyat munosabatlari korreksiyasi asosiy o‘rin tutadi 34

Klassik psixoanaliz yo‘nalishi negizida shakllangan, psixoanalitik korreksiya asosida insondagi xulq og‘ishlari sababi, shaxs tomonidan o‘zidagi hissiyotlar,ehtiyojlar va kechinmalarni noto‘g‘ri idrok etishi yotadi. Ushbu talqindan kelib chiqqan holda, psixologik korreksiyaning asosiy maqsadi, cebwblfk xulq-atvorli kishilarga o‘zidagi real voqelikka moslasha olmaslik sabablarini to‘g‘ri tushunish, ijtimoiy moslashuv jarayoniga ko‘maklashish talab etiladi. Psixoanalitik korreksiya ikki asosiy yo‘nalishda olib boriladi: 1. Suitsidal xulq-atvorli kishilar bilan anglangan va anglanmagan (motivlar, himoya mexanizmalari) moslashish mexanizmlari shuningdek, real voqelikni to‘g‘ri qabul qilish 2. Suitsidal xulq-atvorli kishilar bilan real xulq ko‘rinishlarini shakllantiruvchi uning “Ego”sini kuchaytirish ishlarini olib borish - "konfrontatsiya " suitsidal xulq-atvorli kishilarga u qo‘rqayotgan, qochayotgan narsani ko‘rsatish; aniqlashtirish - detallarni aniq ahamiyatli qismlarni ajratib ko‘rsatish; interpretatsiya - anglanmagan qism va voqelikni anglash; ishlab chiqish - insaytdan keyingi jarayon va muolajalar majmuasidan iboratdir. Psixoanalitik yo‘nalish namoyondalaridan biri bo‘lgan A.Adler antalitik psixokorreksiyasining asosiy maqsadini quyidagicha belgilaydi: a) noto‘kislik hissining psixokorreksiyalash; b) ijtimoiy qiziqishlarni shakllantirish; v) yangi hayot tarziga o‘tish va kelajakka ishonch motivlarini shakllantirish. Psixoanalitik korreksiya jarayonida suitsidal xulq-atvorli kishilarga mashg‘ulotlarga nisbatan ijobiy ustanovkalarni shakllantirish, shaxsning ichki pozitsiyasini tahlil qilish, taskin berish, rag‘batlantirish kabi psixotexnik usullarni qo‘llash orqali ularda o‘zaro ishonch va umumiy maqsadlarning mavjudligini shaklantirish psixokorreksiyaning birlamchi maqsadiga kiradi. Psixologik amaliyotda psixoanalitik korreksiyaning imkoniyatlari ta’kidlangan, biroq ijtimoiy ta’sir omillariga yetarlicha e’tibor qaratilmagan. Amaliy psixologiyada keng qo‘llanilib kelinayotgan psixokorreksiya yo‘nalishlaridan biri, V.Franki tomonidan ishlab chiqilgan logoterapiya bo‘lib, ekzistensial psixoterapiya usullaridan biri hisoblanadi. Ushbu yo‘nalish insonning 35

borlikda mavjudligini tahlil qilishga asoslangan holda, inson xulqini harakatga keltiruvchi kuch-tashqi borliqda mavjudligining maqsadini topishga intilish, bu maqsadni amalga oshirishga yo‘naltirishdan iborat bo‘lib, uning asosini inson irodasi egallaydi. Psixokorreksiya jarayonida ma’noni anglashga intilish -insonga xos fundamental motivatsiyani tashkil etadi. YA’ni insonlar holatlarini osoyishtaligiga emas, balki hayotiy ma’noni anglashga muhtojdirlar. Ma’noga intilish ehtiyoji frustratsiyalashganda ekzistensial (vakuum) bo‘shliq holati yuzaga keladi, natijada insonda apatiya, zerikish holatlari paydo bo‘ladi. Ekzistensial (vakuum) bo‘shliq holati turli suitsidal harakatlarga olib kelish ehtimoli bo‘lgan, turli nevrozlarning klinik simptomatikasini shakllanishiga olib kelishi mumkin. Ekzistensial psixoterapiya (ingl. existential therapy) ekzistensial falsafiy va psixologik fikrlar asosida kelib chiqqan. Ushbu yo‘nalish asosida, shaxs xulq - atvorini, inson psixikasidagi o‘zgarishlar emas, balki uning hayotiy faoliyati, tashqi dunyo, boshqa insonlar bilan aloqasi, egallaydi, degan fikrni olg‘a surishgan. Ekzistensializm (inson hayotini noyob va qaytarilmas ekanligi) tushunchasini Seren Kyerkegor (1813-1855) kiritgan. Aynan u inson hayotidagi tub o‘zgarishlar, unga shu vaqtgacha bo‘lgan hayotini o‘zgartirish imkoniyatlariga e’tiborni qaratgan bo‘lib, insonning o‘z diqqat-e’tiborini hayotiy borliqda mavjudligining asosini tashkil etuvchi sevgi, o‘lim, begonalashuv, ozodlik, mas’uliyat, e’tiqod, ishonch va boshqa tushunchalarga qaratgan. Ekzistensialistlar uchun tipologik, universal vaziyatlar mavjud emas. Har bir konkret inson munosabatlari faqatgina unga xos bo‘lgan, hayot tarzini o‘rganish orqaligina amalga oshirishi mumkin. Ekzistensial psixoterapiya insonni chiqib ketishi mumkin emas bo‘lib tuyulgan ko‘pgina hayotiy vaziyatlarni, depressiya, qo‘rquv,yolg‘izlik, suitsidal fikr va suitsidal xulq ko‘rinishlarini, yo‘qotish va inqiroz vaziyatlarni hal etishga yordam berishga qaratilgan. Ekzistensial terapiya jarayonida insonni faqat ungagina xos bo‘lgan xususiyatlarni shakllangan hayotiy vaziyatlarni o‘rganish, ma’lum xarakatlar strategiyasini qo‘llash, o‘z o‘tmishi, buguni, kelajagi 36

xususida o‘z harakatlari uchun ma’suliyat va oqibatni his etish qobiliyatini rivojlantirish maqsadlari amalga oshirishga yordam beradi. Shaxs inqirozli vaziyatlarini psixologik korreksiyasi yo‘nalishlaridan yana biri xulqiy yo‘nalish bo‘lib, asosiy maqsadi: Ichki ishlar xodim tomonidan adaptiv ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilgan yangi xulqiy ustanovkalarni shakllantirish yoki xulqning dezadaptiv ko‘rinishlarini so‘ndirish, tormozlash tashkil qiladi. Bunga suitsident bilan o‘zaro yaqin, emotsional yaqinlikka asoslangan suhbatlar, turli ijtimoiy psixologik treninglar, psixologik qayta tiklovchi mashqlar yordamida erishiladi. Psixologik korreksiyaning kognitiv yo‘nalishi suitsidal xulq-atvorli kishilarga suitsidal xulq muammolarini korreksiyasi sifatida alohida axamiyatga ega bo‘lib, asosiy maqsadi - suitsidal xulq-atvorli kishilar tomonidan o‘zini va atrof voqelikni idrok etishni, xulkdagi salbiy xulq o‘zgarishlarini bartaraf etish, psixik muammolarni hal etish imkonini beruvchi suitsidal xulq-atvorli kishilar uchun maksimal darajada maqbul bo‘lgan yangi xulq ko‘rinishlari modelini yaratish tashkil etadi. Transakt tahlil (lot. Tgansactio-kelishuv yunon.. analysis - tahlil, qismlarga bo‘lish) E.Bern tomonidan asos solingan bo‘lib, guruhiy va shaxsiy yuksalish imkonini beruvchi psixoterapevtik metod sifatida shaxs strukturasi tahliliga asoslanadi. Shaxs strukturasida ijtimoiy tajribaning interiorizatsiyasi sifatida shaxs o‘zaro munosabatlarning 3 holat ko‘riladi MEN (“ota-ona", “bola-kattalar”). “Ota-ona individning avtoritar munosabatlar timsolida, “bola”-bo‘ysunish holati, “kattalar”-o‘z fikri va mulohazalarini himoya qilish imkoniga ega bo‘lgan hamda o‘zaro hamkorlik ko‘rinishida boshqalar bilan munosabatlarga kirishish. “Art-terapiya” (art therapy) ilk marotaba 1940 yillarda M.Naumburg va A.Xillar tomonidan psixik, emotsional, jismoniy buzilishlar ko‘zatilgan suitsidal xulq-atvorli kishilar bilan davolash va reabilitatsiya maqsadida tasviriy san’at mashg‘ulotlarini qo‘llash orqali kiritilgan. Art-terapiyaning asosini suitsidal xulq- atvorli kishilar ijodiy qobiliyatlarining mahsuli, orqali anglanmagan shaxs xususiyalarini aniqlash imkonini beruvchi, o‘z –o‘zini namoyon qilishi, o‘z-o‘zini 37

anglashi ijtimoiy adaptatsiyaga qobiliyatini shakllanishiga yordam berish tashkil qiladi. Simvoldrama metodi taniqli nemis psixoterapevti professor, Xanskarl Lyoyner (1919-1996) tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, metodning asosini, berilgan ma’lum bir mavzu asosida erkin hayoliy obrazlar yaratish tashkil etadi. Ushbu metod qo‘llanilishidan asosiy maqsad: shaxsning chuqur ong ostiga yashiringan nizolarni, affektiv impulsiv kechinmalarni hamda psixologik himoya mexanizmlarini psixologik taxlilini o‘tkazish orqali shaxsning salbiy kechinmalarini bartaraf etish, ijtimoiy moslashuvchanligini tiklash va shaxs ichki mexanizmlari imkoniyatlarini faollashtirish tashkil qiladi. Ideoanaliz metodi amaliy psixologiyada qo‘llanilayotgan yangi korreksion metodlar sarasiga kiradi. 1999 yil. "Mail"-psixoterapiya loyixasi asosida shakllangan bo‘lib, keng ma’noda, metod bir tomondan inson hayotini vayron qiluvchi, og‘ir hissiy kechinmalarni bartaraf etish, ikkinchi tomondan inson ruhiyatini taraqqiy ettiruvchi omillar, san’at, din yordamida insondagi sevgi, baxt, ijodiyotni hayotiy qadriyatlarga aylanishini ta’minlash maqsadiga qaratilgan. Zamonaviy suitsidal xulq-atvorli kishilar hayotiga axborot texnologiyalarining keng kirib kelishini e’tiborga olinsa ushbu yangi korreksion texnologiyalar suitsidal harakatlarni oldini olish va bartaraf etishda katta imkoniyatlarga ega ekanligi ta’kidlanmokda. Psixologik metodlar ta’sirining ahamiyatli vaznga egaligi nafaqat suitsidal xavf holatlarini to‘sib qo‘yish bilan balki individual profilaktikaning teranligi bilan bog‘liqdir. Uning mohiyati shaxs qadriyatlar tuzilmasini qayta qurish yoki antisuitsidal moslashuv imkoniyatlarini safarbar qilish hisobidan shaxsning ekstremal zo‘riqishlarga nisbatan bardoshliligini shakllantirishdan iboratdir. Ayni bir vaqtda psixolog, suitsidal xulq-atvorli kishilarning tashqi dunyosi bilan ham o‘zaro munosabatga kirishadi. Bu o‘rinda ham bir tomondan salbiy, jarohatlovchi suitsidogen holatlarni bartaraf etish, ikkinchi tomondan esa suitsidentga tashqaridan, rasmiy manbalar va muloqotning norasmiy sohasidan ko‘makni safarbar etish ko‘p jihatdan muhimdir. 38

Xulosa qilib aytganda, keskin stress holatiga javob tarzida yuzaga keluvchi, ijtimoiy-psixologik dezadaptatsiya holatida bo‘lgan shaxslarga yordam ko‘rsatishga yo‘naltirilgan va xulq-atvorning o‘z-o‘zini halok qilish shakllarini, birinchi navbatda o‘z joniga suiqasd qilish harakatlarining oldini olishga mo‘ljallangan psixologik metodlar to‘plami sifatida ishlab chiqilgan psixologik korreksion tadbirlarda zamonaviy yondashuv va metodlarini qo‘llash maqsadga muvofiqdir. To‘plangan klinik va psixologik ma’lumotlar asosida psixologik korreksiya va profilaktika kursini ishlab chiqish, uning eng yaqin vazifasi sifatida inson suitsidal xulq-atvorini qo‘zgatuvchi shaxslararo nizolarni zamonaviy metodlar yordamida aniqlash va keyin ularni hal qilishni belgilash suitsidal xavf ehtimoli bo‘lgan inson shaxsi bilan ishlashning asosiy vazifasini tashkil etadi. Suitsidal xavf holatlarining psixologik diagnostikasi va korreksiyasini amalga oshirishning metodlari va texnikasiga doir yondashuvlarni bilish ushbu holatdagi ichki ishlar xodim shaxsiga malakali yordam ko‘rsatishning zaruriy sharti hisoblanadi. 2.2. Shaxsning depressiv holatlar profilaktikasi va uning bosqichlari Odamning o‘zini shaxs, individual inson sifatida qidirishi va tan olishi bilan bog‘liq og‘ir kechinmalar depressiv holatga o‘tishi mumkin, u esa o‘z navbatida suitsidal istaklarni kelib chiqishiga olib keladi. Bu holat turli yosh davrlariga xos bo‘lib, ushbu muammonining yetakchi jihati emotsional buzilishlar hisoblanadi. Darhaqiqat, depressiyadan aziyat chekayotganlarning ko‘pchiligida yomon kayfiyat ustunlik qiladi, biroq har doim ham emas. Masalan, aynan ichki ishlar xodimlarida kuchli inqiroz holatlarida ham qayg‘uni subyektiv tarzda kechirishini ko‘pincha ko‘rmasligimiz mumkin. Affektiv tarkibning sust namoyon bo‘lishi vaziyatlarda, depressiya xolatida fikrlash va ta’sirlanishning aniq tizimlarini, jismoniy holat, odamda namoyon bo‘ladigan boshqa mexanizmlar va boshqa insonlar bilan aloqa stereotiplari orqali aniqlash mumkin. Bu xolat esa depressiyani diagnostikasini 39

qiyinlashtiradi. Depressiv xolatni tushunishda shaxs shakllanadigan atrof-muxit muximdir, chunki u hayotni idrok qilish xarateriga, qadriyatlar tizimiga va shaxsiy dunyoqarashga (kechinmalarni kattalashtirish yoki kuchaytirishga moyilik) ta’sir qiladi. I.S.Konning fikriga ko‘ra, shaxs depressiyasining profilaktikasi nizoli vaziyatlardan qochishdan iborat emas, buning imkoni ham yo‘q, balki shunday psixologik iqlim yaratish keraki, bunda har bir inson o‘zini yolg‘iz, tan olinmagan va nomukammal his etmasin. Shuningdek, bu o‘ta jiddiy masala bo‘lib, rahbarlar, bo‘lim boshliqlari va psixologlardan sezgirlik hakmda jiddiy e’tiborni talab qiladi. Depressiyaning belgilarini erta aniqlash esa to‘g‘rilab bo‘lmaydigan oqibatlarni oldini olishning muhim omilidir. Depressiyaning simptomlari (belgilari):  Disfariya, yoki hayotga qiziqishning va lazzat olish qobiliyatining yo‘qolishi.  Ishtahaning va tana og‘irligining o‘zgarishi.  Kuch – quvvatning yo‘qolishi.  Uyqu davomiyligining o‘zgarishi.  Psixomotor faollikning o‘zgarishi.  O‘zining hech narsaga arzimasligi yoki aybdorlik hissi.  O‘lim haqidagi fikrlar.  Suitsidal hohishlar yoki urunishlar.  Ijtimoiy yakkalanish.  O‘zlashtirishning pasayishi yoki maktabga munosabatning o‘zgarishi.  Ilgari xos bo‘lmagan, kuzatilmagan agressivlik.  Somatik arzlar.  Jazolanishni kutish. Shaxsda depressiya belgilari aniqlangach, ota – onalar, yaqin odamlari va mutaxassis – psixologlar u bilan individual ishni kuchaytirishlari zarur. Ularning quyidagi so‘zlariga xushyor bo‘lish kerak: “hayotni ko‘rgani ko‘zim yo‘q”, “men bo‘lmasam hammasi yaxshi bo‘ladi”, “ular menga qilgan 40

qilmishlari uchun afsuslanadilar”, “men buni ko‘tara olmayman”, “men hammaga yukman”, “o‘zimni o‘ldiraman”, “men hech kimga kerak emasman” va h.z. Kelajak hayotiy rejalarni ahamiyatini turmushda ro‘y berayotgan voqealarning muhimligi bilan tartibga sola olmaslik, o‘ziga xos muvozanat o‘rnata olmaslik bilan bog‘liq bo‘lgan hayot mazmunini yo‘qotish, ko‘pincha depressiv holatlar asosini tashkil qiladi. Buning zamini tarbiya jarayonida yaratiladi, o‘smirning qadriyatlar yo‘nalishi, turli muammolarni tushunishi, voqealar va xatti-harakatlarni ahloqiy baholash, birinchi navbatda kattalarning pozitsiyasiga bog‘liq, masalan, ota – onalarning. Shu tariqa, bola voyaga yetish jarayonida atrofdagi kattalardan aniq hayotiy hulq-atvor strategiyani qabul qilish va bu bilan boshqasini rad etishi mumkin. Biroq har qanday bir yoqlama xulq – atvor strategiyasi to‘laqonli hayot uchun qoniqarsizdir. Odam bir hil darajada ayni vaqtda qoniqish olishni va kelajakda ro‘yobga chiqarildadigan dolzarb hayotiy maqsadlarni yaratishi va erishishdan rohatlanishni bilishi kerak. Hayotiy rejalarning shakllanishi o‘smirning me’yorda rivojlanishi, hamda uning ma’nviy va psixik salomatligi ko‘rsatkichidir. Shunday qilib, rivojlanishning ertaki darajasi yoki shaxsning infantin holati uchun hozirgi ehtiyojlarini qodirishiga yo‘nalganlik xosdir, bu vaqtda esa pedagogik ta’sir vaqtinchalik istiqbolni shakllantirishga qaratilgan. Ta’sir ko‘rsatishning bunday ko‘rinishi ayni vaqtda rohat ola bilishga yo‘natirilgan xulq-atvorning ikkinchi strategiyasi saqlansagina haqoniy bo‘lib chiqdi. Ko‘pincha shaxsning rivojlanishi va tarbiyasi jarayonida xulq – atvorning ikkinchi stretegiyasi yo‘qoladi va odam faqatgina kelajakdagi baxtga yo‘nalgan holda “kutish zalida” kabi yashay boshlaydi. Agar kelajakdagi baxt kelavermasa, hayotdan ko‘ngil qolish ro‘y beradi. Bunday vaziyatda “hozir va shu yerda” kabi yashash ko‘nikmasini maqsadga muvofiq ta’sirlar bilan qayta tiklashga to‘g‘ri keladi. Bundan yaqqol ko‘rinadiki, odam xulq – atvorining ikkala stategiyasini egallashi to‘laqonlik quvonchli hayot shartlaridan biri hisoblanadi, bunda esa o‘z – o‘zidan suitsidal fikrlarga joy qolmaydi. Bu bilan 41

bog‘liq ravishda, yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, profilaktika ishining samarali yo‘nalishlaridan biri bu – xulq-atvorning ikkala strategiyalarni egallashga o‘rgatishdan iboratdir. Psixokorreksion va profilaktik ish uchun shaxsning o‘ziga-o‘zi baho berishi va da’vogarlik darajasini bilish muhim. Ularning orasidagi farq qancha katta bo‘lsa, shaxsda asab buzilishlari va ijtimoiy moslasha olmaslik xavfi shuncha yuqori bo‘ladi. Shaxsga birinchi psixologik yordam ko‘rsatish vaqtida quyidagi qoidalarga amal qilish zarur.  Siz ishoning, siz unga yordam bera olasiz.  Bunday vaziyatlarda boshiga shunday ish tushgan odamlardan tajriba o‘rganing.  Sabrli bo‘ling. Profilaktik suhbat o‘tkazish metodi: Inqirozli holatni yengib o‘tishda asosiysi shaxs bilan individual profilaktik suhbat o‘tkazishdir. Quydagilarni e’tiborga olish muhim;  Suhbatda mijozni faol tinglashga yetarlicha e’tibor qaratish;  Faol tinglovchi – bu suhbatdoshning butun diqqati bilan, uni ayblamasdan tinglovchi odamdir, bu esa unga ichidagini to‘kib – sochish imkonini beradi.  Faol tinglovchi suhbatdoshning hissiyotlarini to‘liq tushunadi va undan o‘ziga bo‘lgan ishonchni saqlanib qolishiga yordam beradi.  Faol tinglovchi suhbatdoshini eshitishlariga yordam beradi. Suhbat o‘tkazish yuzasidan tavsiyalar:  Suhbat bo‘linmasligi uchun tinch joyda suhbatlashish;  Suxbatdoshning qarshisida o‘tirish (o‘rtada stol bo‘lmasligi kerak) butun e’tiborni unga qaratib, to‘g‘ri qarab o‘tirish kerak.  Suhbatdosh uni tinglaganligingizga ishonch hosil qilish uchun aytganlarini qayta so‘zlab bering;  Suhbatdoshni gapini bo‘lmasdan tinglash va u to‘xtagandan so‘ng gapirish; 42

 Ayblamasdan va ishtiyoqsiz gapirish zarur, chunki bular suxbatdoshda ustunlik hissini oshirishga yordam berishi mumkin; faqatgina ijobiy-konsepruktiv jumlalarni gapiring (“daqiqali refreyming”);  Jadvalda keltirilgan tavsiyalardan foydalangan holda birinchi psixologik yordam ko‘rsating. Bundan tashqari, suhbat o‘tkazish jarayonida quydagi tamoyillarga amal qilish zarur:  Suhbat uchun joy tanlashda muhimi begonalar bo‘lmasligiga e’tibor qaratish kerak.  Suhbatni imkon qadar bo‘sh vaqtda tashkil qilish;  Suhbat jarayonida hech qanday yozma qaydlar qilmaslik va soatga qaramaslik maqsadga muvofiqdir. Suhbatdoshga butun ko‘rinishingiz bilan, siz uchun u bilan suhbatdan boshqa hech narsa muxim emasligini ko‘rsatish. Suhbat jarayonida shaxsga birinchi psixologik yordam ko‘rsatishning namunaviy jadvali № Agar sizga aytishsaki Albatta ayting Hech qachon gapirmang 1 1. O‘qishni, guruhimni (ishimni) yomon ko‘raman... (oila a’zolarini va x.k.) “Nima ro‘y beryaptiki, sen o‘zingni shunday his qilyapsan?” Men seni yoshingda ... sen shunchaki dangasasan (qaysarsan va x.z) 2 2. “Hammasi shunchalik umidsiz ko‘rinayaptiki...” Ba’zan hammamiz ham o‘zimizni yengilgandek his etamiz. Keling o‘ylab ko‘ramiz, bizda qanday muammolar bor va ularni qay birini birinchi hal etish kerak. “Yaxshisi siz o‘zimdanam og‘iroq ahvoldagilar haqida o‘ylab ko‘ring” 3 3. “Men bo‘lmasam hammaga yaxshi bo‘ladi!” Siz (sen) biz uchun juda qadrlisiz va sizning kayfiyatingiz meni xavotirga solmoqda. Nima bo‘layotganini menga ayting. “Axmoqona gaplarni yig‘ishtiring. Keling yaxshisi boshqa narsa haqida gaplashamiz”. 4 4. “Siz meni tushunmaysiz” “O‘zingizni qanday his qilayapsiz, menga shu haqida gapirib bering. Men haqiqatda buni bilishni istayman”. “Hozirgi kunda yoshlarni kim ham tushunardi? Yoki hozir hech kim birovni tushunmaydi”. 5 5. “Men rahmatga sazovor ish qilmadim... va h.k”. “Keling o‘tirib bu haqida gaplashamiz” “Nimani eksang shuni o‘rasan!” 43

6 6. “Agar men uddalay olmasamchi?” “Agarda uddalay olmasangiz, siz qo‘llingizdan kelgan barcha ishni qilganingiz haqida bilaman ...” “Agar uddalay olmayotgan bo‘lsangiz, demak yetarlicha harakat qilmagansiz!” Profilaktik suhbat quyidagilarni qamrab olishi zarur: Boshlang‘ich bosqich – suhbatdosh bilan emotsional aloqa o‘rnatish, “qayg‘uruvchi hamkor” o‘zaro munosabati. Suhbatdoshni sabr va hamdardlik bilan tinglash, biror narsaga qarshi bo‘lsangiz ham tanqid qilmaslik. Natijada siz sezgir, ishonsa bo‘ladigan inson sifatida qabul qilinasiz. Ikkinchi bosqich – inqirozga olib kelgan voqealarni ketma – ketligini o‘rnatish; imkonsizlik hissini yo‘qotish. Quyidagi usullarini qo‘llash maqsadga muvofiqdir: vaziyatni yagona emasligini anglatish; “yutuqlar bilan qo‘llab – quvvatlash” va boshqalar. Uchinchi bosqich – inqirozli vaziyatni yengib o‘tish bo‘yicha hamkorlikdagi faoliyat. Bu yerda “rejalashtirish” qo‘llaniladi, ya’ni shaxsni bo‘lajak xatti-harakatlarini so‘z orqali rasmiylashtirish: “pauza saqlash” – maqsadga yo‘naltirilgan jimlik, bunda shaxsga tashabbus ko‘rsatish imkoniyati beriladi. Yakunlovchi bosqich – faoliyat rejasini yakuniy ifodlash, shaxsni psixologik qo‘llab – quvvatlash. Quyidagi uslublarni qo‘llash maqsadga muvofiq; “mantiqan dalillash”; “ishonchni ratsional singdirish”. Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, inqirozli vaziyatda qolgan shaxslarga ijtimoiy yordam ko‘rsatish maqsadida (oilasi, do‘stlari va yaqinlari bilan birgalikda) muammoni hal etuvchi ijtimoiy psixologik trening, o‘ziga – o‘zi beradigan bahoni ko‘tarish, o‘z shaxsiga nisbatan adekvat munosabat va empatiyani rivojlantirish yuzasidan individual va guruhiy psixokorreksion mashg‘ulotlar o‘tkazilishi mumkin. Bundan tashqari, muammolarni hal etishning faol strategiyani amaliyotda qo‘llash ko‘nikmasini rivojlantirish, ijtimoiy yordamni qidirishni takomillashtirish zarur. Bunday hollarda qochishning sust strategiyasini korreksiya qilish, o‘zini – o‘zi nazorat qilishni takomillashtirish maqsadga muvofiqdir 44

2.3. S uitsidal urinishlar diagnostikasining o‘ziga xos jihatlari Insonlardagi depressiv holatlar va suitsidal xulq – atvor belgilarini bilish sutsidal xatti-harakatlarni oldini olish va aniq tashxis qo‘yib, psixologik yordam ko‘rsatish imkonini beradi. Shuningdek, ushbu belgilar turli yosh davrlarida ham namoyon bo‘lishi mumkin. O‘z joniga qasd qiluvchilar guruhiga quyidagilar kirishi mumkin. - shaxslararo munosabatlari buzilgan shaxs - “yolg‘izlar”; - deviant va delikvent ahloq bilan ajralib turuvchi, spirtli va narkotik moddalarni iste’mol qiluvchilar; - uzoq davom etayotgan depressiv holat; - O‘zini-o‘zi o‘ta yuqori darajada tanqid qiluvchilar; - kamsitilish yoki yaqin kishisini yo‘qotishdan, surunkali yoki oxiri o‘lim bilan tugovchi kasaliklaridan azoblanayotganlar; - frustratsiya, kassaliklardan yoki atrofdagilarni tashlab ketganligidan azoblanuvchilar; - ijtimoiy muvaffaqiyatsiz oilalar – ota – onalarning birini oiladan ketish yoki ajralishi; - suitsid sodir bo‘lgan oila farzandlari. Suitsid asosidagi emotsional buzilish belgilari: 1. Ishtaxaning yo‘qolishi yoki ochko‘zlik, oxirgi kunlardagi uyqusizlik yoki ko‘p uxlash. 2. Somatik holatdan tez-tez arz qilish (qorin og‘rig‘i, bosh og‘rig‘i, doimiy charchoq, ko‘p uxlash). 3. O‘z tashqi ko‘rinishiga nisbatan odatiy bo‘lmagan befarqlik. 4. Doimiy yolg‘izlik, kerak emaslik, aybdorlik va g‘am hissi. 5. Avval rohat bag‘ishlagan ishdan va yaqinlaridan zerikish. 6. Aloqalardan qochish, do‘stlar va oiladn yakkalanish. 7. Diqqatning buzilishi, ish sifatining pasayishi. 8. O‘lim xaqidagi fikrlarga berilish. 45

9. Kelajak rejalarining yo‘qligi. 10. Arzimagan narsalar uchun g‘azablanish. Suitsidga tayyorgarlik belgilari: 1. O‘z ishlarini tartibga keltirish, qimmatbaho buyumlarini tarqatish, yig‘ishtirish. 2. Xayrlashuv. Odamlarga turli vaqtlarda ko‘rsatgan yordamlari uchun minnatdorchilik bildirish shaklida bo‘lishi mumkin. Uzoqdagi kamdan-kam ko‘rishadigan qarindoshlari yoki tanishlarini yo‘qlash. 3. Tashqi mamnunlik, quvvatining ko‘payishi. Agar o‘zini o‘ldirish xaqidagi qaror qabul qilingan, reja tuzilgan bo‘lsa, bu xaqidagi fikrlar uni qiynamay qo‘yadi, kuch-quvvat ko‘payadi. Tashqi xotirjamlik - o‘zini o‘ldirish fikridan qaytgandek ko‘rinadi. Kuch-quvvatning ko‘payishi chuqur depressiyadan xavfliroq bo‘lishi mumkin. 4. Yozuvli ko‘rsatmalar (xatlarda, kundalikda). 5. So‘zli ko‘rsatmalar yoki tahdidlar. 6. Impulsiv ichki ishlar xodimlarida g‘azablanish. 7. Uyqusizlik. Suitsidial xulq – atvor toifalari: Namoyishkorona ahloq – o‘ziga, o‘zining muammolariga e’tibor qaratish, yordam so‘rash – atrofdagilarni qo‘rqitish, ularning nohaq ekanliklarini anglatish. Usullari: qon tomirlarni kesish, zaharli bo‘lmagan dorilar qabul qilish, o‘zini osishni namoyish qilish. Affektiv axloq – yorqin emotsiyalar ta’siri ostida impulsiv tarzda, hech qanday rejasiz suitsidal harakat amalga oshirilishi mumkin. Usullari: o‘zini osishiga harakat qilish, zaharli va kuchli ta’sir qiluvchi vositalarni qo‘llash. Xaqiqiy suitsidal axloq – harakatning o‘ylangan rejasi bilan farqlanadi. Unga tayyorgarlik ko‘riladi. Yaqinlariga o‘z xarakatlari sabablarini tushuntiruvchi xat qoldiradilar. 46

Usullari: o‘zini osishi yoki balandlikdan tashlash. Depressiya darajasini aniqlash metodikasi Suitsidal xulq – atvorni belgilarini aniqlovchi diagnostik ishlar alohida e’tiborni talab etadi. Chunki, ba’zi ichki ishlar xodimlarida kuchli inqirozli vaziyatlarda subyektiv kechinmalarni uchratmasligimiz mumkin. Bu esa depressiya va suitsidal xulq-atvor diagnostikasini qiynlashtiradi. Ulardagi depressiv holatlarni tushunish uchun o‘smir shaxsi shakllanayotgan atrof-muhit katta ahamiyatga egadir. U o‘smirning hayotni idrok qilishi xarakteriga, qadriyatlar tizimi va shaxsiy dunyoqarashiga ta’sir etadi. V.A. Jmurov tomonidan ishlab chiqilgan ushbu metodika depressiya darajasini aniqlab berishga yordam beradi. U ushbu vaqtdagi depressiyaning og‘ir holatini yoki yengil formasini aniqlashga yordam beradi. (Metodika matnini keltirib o‘tamiz) Har bir guruh savolini o‘qib chiqing o‘zingizga mos variantini tanlang 0,1,2 yoki 3 va uni belgilab qo‘ying. 1.0. Mening kayfiyatim odatdagidan unchalik tushkin emas. 1. Ehtimol odatdagidan tushkinroq. 2. Ha u odatdagidan tushkinroq. 3. Kayfiyatim odatdagidan ko‘ra tushkin. 2.0. Men g‘amgin kayfiyada emasligimni his qilyapman. 1. Ba’zan menda bunday kayfiyat bo‘ladi. 2. Ko‘pincha menda bunday kayfiyat bo‘ladi. 3. Bunday kayfiyatim har doim bo‘ladi. 3.Men o‘zimni bir narsasiz qolgadek his qilaman. 1. Menda ba’zan bunday hissiyot bo‘ladi. 2. Menda ko‘pincha bunday hissiyot bo‘ladi. 3. Men o‘zimni har doim shunday his qilaman. 4. Hayotim berk ko‘chaga kirib qolgandek his qilaman. 1. Menda ba’zan bunday hissiyot bo‘ladi. 2. Menda ko‘pincha bunday hissiyot bo‘ladi. 3. Men o‘zimni har doim shunday his qilaman. 5.0. Men o‘zimni qarib qolgandek his qilaman. 1. Menda ba’zan shunday tuyg‘u bo‘ladi. 2. Menda ko‘pincha shunday tuyg‘u bo‘ladi. 3. Men o‘zimni har doim shunday his qilaman. 6.0. O‘zimda qalb og‘rig‘ini his qilaman. 47

1. Menda ba’zan bunday holat bo‘ladi. 2. Menda ko‘pincha bunday holat bo‘ladi. 3. Men har doim o‘zimni shunday his qilaman. 7.0. Odatdagidek kelajagim uchun xotirjamman. 1. Ehtimol, kelajagim meni odatdagidan biroz ko‘proq 2. havotirga solar. 3. Odatdagidan ko‘p. 4.Mening kelajagim odatdagidan biroz ko‘proq havotirga soladi. 8.0. O‘z o‘tmishimda yomonlikni odatdagidan ko‘ra ko‘p ko‘rmayman. 1. Odatdagidan biroz ko‘proq. 2. Odatdagidan ko‘p. 3. O‘z o‘tmishimda yomonlikni odatdagidan ko‘ra ko‘p ko‘raman. 9.0. Yaxshilikka umid odatdagidan oz emas. 1. Bunday umid odatdagidan biroz kamroq. 2. Odatdagidan ko‘p. 3. Odatdagidan juda kam. 10.0. Odatdagidan ko‘ra qo‘rqoq emasman. 1. Odatdagidan biroz qo‘rqoqman. 2. Odatdagidan nisbatan juda qo‘rqoqman. 3.Odatdagidan ko‘proq qo‘rqoqman. 11.0. Yaxshilikdan odatdagidan xursand bo‘laman. 1. Odatdagidan biroz kamroq hursand bo‘lishimni sezaman. 2. Odatdagidan kamroq xursand bo‘lishimni sezaman. 3. Odatdagidan juda kamroq xursand bo‘lishimni sezaman. 12.0. Hayotim ma’nosiz ekanligini his qilaman. 1. Menda ba’zan shunday hissiyot bo‘ldi. 2. Ko‘pincha shunday bo‘ladi. 3. Men har doim o‘zimni shunday his qilman. 13.0. Odatgidan ko‘p hafa bo‘laman. 1. Ehtimol biroz ko‘proq hafa bo‘laman. 2. Odatdagidan ko‘ra ko‘proq hafa bo‘laman. 3. Odatdagidan ko‘ra juda hafa bo‘laman. 14.0. Yaxshilikdan odatdagidek huzrlanaman. 1. Odatdagidan ko‘ra biroz kamroq. 2. Odatdagidan kamroq. 3. Endi yaxshilikdan umuman huzurlanmayman. 15.0. O‘zimni sababsiz bir narsada ayibdor his qilaman. 1. Ba’zan o‘zimni shunday his qilaman. 2. Ko‘pincha o‘zimni shunday his qilaman. 3. Men o‘zimni har doim bir narsada ayibdordek his qilaman. 16.0. Menda bir narsa o‘xshamay qolsa o‘zimni ayibdor deb sezmayman. 1. O‘zimni odatdagidan ko‘proq ayibdor deb sezaman. 2. Sezilarli darjada o‘zimni ayibdor deb sezaman. 3. O‘zimni odatdagidan juda ayibdor sezaman. 48

17.0. Odatda o‘zimdan nafratlanmayman. 1. Ba’zan o‘zimdan nafratlanaman. 2. Ko‘pincha shunday bo‘ladi. 3. Men har doim o‘zimdan nafratlanishimni sezaman. 18.0. O‘zimni gunohkor deb his qilaman. 1. Endi menda ba’zan bunday tuyg‘u bor. 2. Endi ko‘pincha shunday. 3. Bu hissiyot endi meni tark etmayapti. 19.0. O‘zgalar qilmishi uchun o‘zimni odatdagidan ko‘p ayiblayman. 1. Ular uchun o‘zimni odatdagidan bir oz kamroq ayibdor his qilaman. 2. Odatda ko‘proq ayibdor deb his qilaman. 3. Juda ayibdor deb his qilaman. 20.0. Hamma narsa ma’nosiz degan tuyg‘u menda bo‘lmaydi. 1. Ba’zan shunday tuyg‘u bo‘ladi. 2. Ko‘pincha shunday tuyg‘u bo‘ladi. 3. Endi bu holat meni tark etmayapti. 21.0. Jazoga loyiqman degan hissiyot menda yo‘q. 1. Endi ba’zan bo‘lmayapti. 2. Ko‘pincha bo‘lmayapti. 3. Bu hissiyot meni tark etmayapti. 22.0. O‘zimda yaxshilikni avvalgidan kam ko‘rmayman. 1. O‘zimda yaxshilikni avvalgidan ko‘ra biroz kam ko‘raman. 2. Ko‘proq ko‘ryapman. 3. Juda kam ko‘ryapman. 23.0. Boshqalarga qaraganda o‘zimda yomonlikni ko‘p ko‘ryapman deb o‘ylamayman. 1. Menda yomonlik ko‘proq deb ba’zan o‘ylayman. 2. Men ko‘pincha shunday deb o‘ylayman. 3. Men doim o‘zimda yomonlik ko‘p deb o‘ylayman. 24.0. O‘lish istagi menda bo‘lmaydi. 1. Bu xoxish ba’zan bo‘ladi. 2. Endi bu hoxish ba’zan bo‘ladi. 3. Endi bu doimiy xohish bo‘lib qoladi. 25.0. Men yig‘lamayman. 1. Men ba’zan yig‘layman. 2. Men ko‘pincha yig‘layman. 3. Yig‘lashni xohlaymanu, ko‘z yoshi yo‘q. 26.0. O‘zimni jahldor deb his qilmayman. 1. Odatdagidek biroz ko‘proq jahldor deb his qilman. 2. Odatdagidek ko‘proq. 3. Odatdagidan juda ko‘p. 27.0. O‘z hissiyotlarimni sezmaydigan holat bo‘lmaydi. 1. Ba’zan menda shunday holat bo‘ladi. 49

2. Ko‘pincha o‘z hissiyotlarimni sezmayman. 3. Odatdagidan juda ko‘p bo‘ladi. 28.0. Aqliy faoliyatim o‘zgarmadi. 1. Fikrlarimda qandaydir aniqsizlik sezmayapman. 2. Endi miyamda fikrlar kamligini sezmayapman. 3. Endi hech narsa haqida o‘ylamayapman (boshim bo‘m – bo‘sh). 29.0. Boshqa insonlarga nisbatan qiziqishim yo‘qolmadi. 1. Boshqa insonlarga nisbatan qiziqishim biroz so‘ndi. 2. Ko‘proq so‘ndi. 3. Judayam so‘ndi. 30.0. Qaror qabul qilishim o‘zgarmadi. 1. Odatdagidan biroz qiyinroq. 2. Qaror qabul qilishim biroz qiyinroq. 3. O‘zim qaror qabul qilolmayman. 31.0. Men odatdagidek jozibaliman. 1. Ehtimol, odatdagidan biroz latofatliman. 2. Odatdagidan ko‘ra latofatliman. 3. Ko‘rinishim juda xunuk deb bilaman. 32.0. Odatdagiday ishlay olaman. 1. Odatdagidan ko‘ra ishlash biroz qiyinroq. 2. Odatdagidan ishlash biroz qiyin. 3. Endi men umuman ishlay olmayapman, (hech narsa qo‘limdan kelmaydi). 33.0. Odatdagidan ko‘ra yomon uxlamayman. 1. Odatdagidan biroz yomon uxlayman. 2. Yomon uxlayapman. 3. Endi deyarli uxlamayapman. 34.0. Odatdagidan ko‘proq charchayapman. 1. Odatdagidan bir oz charchayapman. 2. Ko‘p charchayapman. 3. Bir ish qilishga kuchim yo‘q. 35.0. Ishtaham odatdagidek 1. Ishtaham biroz yomonroq. 2. Ishtaham yomon. 3. Ishtaham yo‘q. 36.0. Vaznim o‘zgarmagan. 1. So‘nggi vaqtda biroz ozganman. 2. So‘nggi vaqtda sezilarli darajada ozganman. 3. Juda ozib ketganman. 37.0 Odatdagidek sog‘lig‘imga e’tiborliman. 1. Sog‘lig‘imga odatdagidan biroz e’tiborliman. 2. Sog‘lig‘imga e’tiborim kam. 3. Sog‘lig‘imga umuman e’tiborsizman. 38.0. Jinsiy munosabat bilan odatdagidek qiziqaman. 50

1. Biroz kam qiziqaman. 2. Kam qiziqaman. 3. Bunga umuman qiziqishim yo‘qolgan. 39.0. “Men”im o‘zgarganini his qilmayapman. 1. “Men”im biroz o‘zgarganini his qilaman. 2. Ko‘p o‘zgargan. 3. “Men”im shunchaki o‘zgarganki, o‘zimni tanimayapman. 40.0. Og‘riqni odatdagidek sezaman. 1. Og‘riqni odatdagidan ko‘proq sezaman. 2. Kamroq sezaman. 3. Endi og‘riqni deyarli sezmayapman. 41.0. Ba’zan o‘zgarishlar (og‘iz qurishi, yurak urishi, bo‘g‘ilish) odatdagidan ko‘p emas. 1. Bu o‘zgarishlar odatdagidan ko‘proq bo‘lyapti. 2. Odatdagidan sezilarli ravishda ko‘p. 3. Juda ko‘p bo‘lyapti. 42.0. Ertalab kayfiyatim kechqurunga qaraganda yomon emas. 1. Ertalab kechqurunga qaraganda biroz yomon. 2. Ertalab sezilarli ravishda yomon. 3. Ertalab kayfiyatim kechqurunga qaraganda juda yomon. 43.0. Bahor (kuz)da kayfiyatim tushmaydi. 1. Menda bu bir marta bo‘lgan. 2. 2 yoki 3 marta bo‘lgan. 3. Ko‘p marta bo‘lgan. 44.0. Kayfiyatim yomon bo‘ladi, ammo bu ko‘pga cho‘zilmaydi. 1. Tushkin kayfiyat 1 haftadan 1 oygacha bo‘ladi. 2. Oylab bo‘lishi mumkin. 3. Bu bir yilgach hatto undan ham ko‘proq cho‘zilishi mumkin. Ma’lumotlarni hisoblash va interpretatsiyalash. Belgilangan raqamlar soni aniqlanib, hisoblanadi. Ular ball deb hisoblanadi. Masalan 2 javob sinaluvchi holatiga mos topilib belgilansa, 2 ball qilib belgilanadi. 1-9 depressiya yo‘q yoki ahamiyatga ega emas. 10-24 minimal (biroz) depressiya. 25-44 yengil depressiya. 68-87 aniq ifodalangan depressiya. 88 va undan yuqori ball, chuqur depressiya. Shaxsning suitsidga moyiligini aniqlash metodikasi Quyida Z. Korolyova tomonidan ishlab chiqilgan “Shaxsning suitsidga moyiligini aniqlash” metodikasini xavola etamiz. 51

Yo‘riqnoma: Sinaluvchiga quyidagi shaklni o‘zi istagan tarzda bo‘yash taklif etiladi. Natijalar interpretatsiyasi. 1. Agar shaklning ko‘proq qismi bo‘yalgan bo‘lsa, kayfiyatning yomonligidan dalolat beradi. Sinaluvchini nimadir qiynayapdi, qandaydir muhim narsa tashvishga solmoqda. Biroq bu holat vaqtinchalikdir. Suitsidga moyillik yo‘q. 2. Agar shakl bo‘yalmasdan, shunchaki aylantirib chizib chiqilsa, bu sinaluvchining kuchli irodasi va mustahkam asab tizimidan darak beradi. Bu odam hech qachon ojizlik qilib, suitsid haqida o‘ylamaydi. Bunday xatti – harakatlarni o‘ziga, yaqinlariga va atrof olamga nisbatan jinoyat deb hisoblaydilar. Hayot qanchalik og‘ir bo‘lmasin, barcha qiyinchiliklarga qarshi kurashishga, har qanday to‘siqlarni yengib o‘tishga tayyorlikni anglatadi. 3. Shaklning uchtadan ko‘p bo‘lmagan qismi bo‘yalgan bo‘lsa, ushbu odam aniq vaziyatlarda suitsid haqida o‘ylashini va barcha narsalar unga qarshi chiqadigan holatlarda suitsidal harakatlarni ham amalga oshirishi mumkinligidan dalolat beradi. Biroq, bu odam tabiatdan optimist bo‘lib, og‘ir vaziyatlar unga kamdan – kam holtda qo‘rqinchli bo‘lib ko‘rinadi. 52

4. Shaklning chap qismi butunlay bo‘yalgan bo‘lsa, bu shaxsning ko‘ngli nozikligidan va haddan ziyod ta’sirchanligidan dalolat beradi. Bunday insonlar hayotdagi nohaqliklarni yuragiga yaqin oladi va bundan qiynaladilar. Ularda suitsidga moyillik bor, lekin yaqinlariga bo‘lgan muhabbati ushbu qarordan ularni qaytarib turadi. Chunki yaqinlariga azob berishni istamaydilar. 5. Agar shakllning o‘ng qismi to‘liq bo‘yalgan bo‘lsa, ushbu odam suitsidga moyilligini o‘zining foydasi yo‘lida qo‘llaydi: o‘z yaqinlariga tahdid qilib, talablarini bajarishga majbur qiladi. 6. Shaklning barcha qismi bo‘yalsa, bu odam ong ostida o‘lim haqida o‘ylaydi. Bu intilish unda juda kuchli rivojlangan. Biroq, uning suitsidal moyiligi tashqaridan namoyon bo‘lmaydi, u qulay fursat yetganda tashqariga chiqadi. Yuqorida qayd etilgan metodikalardan bevosita o‘quv muassasalari, turli xil tashkilot xodimlari va mahalla fuqarolari bilan ish olib boruvchi psixologlar, mutaxassislar amaliyotda qo‘llab natijaga ko‘ra suitsidal holatlarni oldini olish uchun profilaktik ishlarni amalga oshirishlari mumkin. 53

2.4. Suitsidal holatlarning oldini olishda psixoprofilaktik chora-tadbirlar mazmuni 54

Zamonaviy psixologiyada mavjud psixologik profilaktika amaliy va ilmiy nazariyalarga asoslangan bo‘lib, ta’lim muassasalari, oila, ommaviy axborot vositalari, jamoa va huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar, “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakatlarining hamkorlikda amalga oshiriluvchi o‘zaro uzviylikdagi kompleks chora-tadbirlarini o‘z ichiga oladi. Psixologik tadqiqotlarda suitsidal urinishga aynan, qaysi noto‘g‘ri tarbiyaviy ta’sir yoki deviant xulq ko‘rinishlari sabab bo‘lganligi to‘liq aniqlanmagan. Shu bois, suitsidal faollik rivojlanish xavfi mavjud guruhlarga taalluqli bo‘lgan pedagogik-psixologik korreksion dasturlar kompleksi ishlab chiqilishi zarur. Bu dasturlar o‘smir suitsidentlarning o‘z xulq- atvorini nazorat qilishga ko‘maklashish, muqobil ijtimoiy muhit bilan aloqasini tiklash va rivojlantirishning pedagogik-psixologik usul va vositalarini aniqlashga qaratilgan. Olib boriladigan psixoprofilaktik tadbirlarda o‘smirlarni uning atrofidagi shaxslarning salbiy ta’sirlaridan saqlash maqsadida psixologik–pedagogik hamda ijtimoiy ko‘mak berishga qaratilgan, ya’ni: a) oila, mahalla, o‘quv guruhi, sinf va pedagogik jamoa, ommaviy axborot vositalari; b) o‘smirlar shaxslararo munosabatlari asosiy qirralariga ta’sir qiluvchi ta’lim va tarbiya sharoitlarini optimallashtirishdan iborat. Demak, psixoprofilaktikaning asosiy maqsadi shaxsning suitsidal urinishlar sodir etilishiga olib keluvchi salbiy ijtimoiy - psixologik, pedagogik omillarni aniqlash va ularni bartaraf etishning korreksion tarbiyaviy tadbirlarini amalga oshirishni taqozo etadi. O‘smirlar suitsidal urinishlarining maxsus profilaktikasi quyidagilarni qamrab oladi: - suitsidal muammolar to‘g‘risidagi mish-mishlarni tarqatib yuborish; -o‘smirlar suitsidal faolligini keltirib chiqaruvchi ijtimoiy- psixologik vaziyatlarni tadqiq etish; -suitsidal xavf darajasi yuqori bo‘lgan o‘smirlar bilan korreksion tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish,ular bilan doimiy muloqot o‘rnatish,muammolarni hamkorlikda muhokama qilish; 55

-suitsidal fikrlarni vujudga keltirish ehtimoli mavjud ommaviy axborot vositalari manbalarini tahrir qilish: - milliy urf odatlar, an’analar, marosimlar qiziqarli, ko‘ngil ochar dasturlarning suitsidal xulq-atvorli o‘smirlar bilan o‘tkaziladigan psixoprofilaktik tadbirlar rejalariga kiritilishi, ularning atrofidagi insonlar bilan ijtimoiy aloqalar o‘rnatishlari, suitsidal faollikka olib kelishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy dezadaptatsiya holatlarini bartaraf etish imkonini beradi O‘smirlar bilan olib boriladigan psixoprofilaktik ishlar umumiy yo‘nalishining asosiy mazmunini jamoada suitsidogen sharoitining saqlanib qolishi, suitsidal xulq-atvorning shakllanishiga imkon tug‘diruvchi pedagogik -psixologik, ijtimoiy va ijtimoiy-psixologik shart-sharoitlarni zaiflashtirish va bartaraf etish tashkil qilishi lozim. O‘smir o‘z tengqurlari,jamoa hayoti va faoliyatida faol ishtirok etib,jamoa manfaatlarini ko‘zlab yashashga hamda o‘z xatti-harakatlarini ana shu jamoaga bo‘ysundirishga o‘rganadi Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, psixoprofilatik tadbirlarni amalga oshirish bir qator omillarga bog‘liq bo‘lib, aniq yechimi mavjud emas favqulodda murakkab vazifa-bu, o‘smirlarning suitsidal xavf darajasini aniqlashdir. Mutaxassislarning fikricha, suitsid xavfining individual-psixologik omillarini quyidagi xususiyatlar tashkil etadi: - oilaviy tarbiya sharoitlari (ilk bolalikda otasining yo‘qligi, oilada matriarxal uslubdagi munosabatlar, ichkilikboz, ruhiy kasal a’zolari bor oilada tarbiyalanganlik,o‘smirga nisbatan xaddan ziyod cheklashlaryoki kuchli nazoratuning fikri bilan ota-onaning hisoblashmasligi, bolalikda boshidan kechirgan kuchli ruhiy zo‘riqish: kuchli qo‘rquv, ruhiy yoki jismoniy jarohatlar, o‘zgalar tomonidan inkor etilish, yaqinlari tomonidan o‘z joniga suiqasd qilish sodir etilgan oilada tarbiyalanganlik va sh.k.); -o‘smirning ta’lim muassasi, oila tarbiyaviy ta’sirlariga befarq munosabatda bo‘lishi; - takroriy suitsidal harakatlarni sodir etish; - xulqiy og‘ishlar; 56

-ijtimoiy mavqening yo‘qotilishi, ijtimoiy muhitdan ajralib qolish; - muqaddas sevgi munosabatlarining uzilishi; -o‘smir qiziqishlari, ehtiyojlari inobatga olinmagan holda unga nisbatan o‘tkazilgan“bosim”(kiyinishda, do‘st tanlashda, maktabdan keyingi ta’lim muassasaini tanlashda) tayziq; - jinoiy jazolanadigan harakatlarni sodir etish; O‘smirlar suitsidal xulq-atvori profilaktikasining nihoyatda muhim, mas’uliyatli bosqichini suitsidentga yordam ko‘rsatish tashkil etadi. Psixologik amaliyotning ko‘rsatishicha, suitsidal fikrga ega bo‘lgan o‘smirga yordam ko‘rsatishning uch asosiy yo‘li mavjud: - o‘smirning suitsidal xulq-atvorini o‘z vaqtida diagnostika qilish, va unga mutanosib psixologik korreksiyasini amalga oshirish; - inqiroz (depressiya) holatidagi o‘smirni faol emotsional qo‘llab- quvvatlash; - salbiy vaziyatlarni yengillashtirish, yumshatish maqsadida uning ijobiy yo‘nalishlarini rag‘batlantirish. Korreksion tadbirlarni amalga oshirish jarayonidagi tarbiyaviy aralashuvning imkoniyati yoki zaruriy diagnostik vositalari mavjud bo‘lmagan holatlarda o‘smirni qiyin vaziyatlardan chiqib ketish yo‘llarini aniqlash va inqirozli holatni yengib o‘tishning markazida suitsident bilan individual profilaktik suhbat turadi. U o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, bular quyidagilarda aks etadi: - hech qachon o‘smirni suhbatga uchinchi shaxslar orqali taklif etish mumkin emas, taklif shaxsan bildirilishi lozim (yaxshisi u bilan tasodifiy ravishda uchrashgandek bo‘lib, u bilan uchrashuv uchun bahona yoki qandaydir oson iltimos yoki vazifa bilan murojaat qilish lozim). - suhbat joyini tanlashda eng asosiysi – begonalarning bo‘lmasligiga e’tiborni qaratish (suhbat qancha vaqt davom etmasin, uni hech kim bo‘lmasligi lozim); 57

- iloji boricha suhbatni ishdan, o‘qishdan keyingi vaqtda rejalashtirish lozim; - suhbat jarayonida hech qanday yozuvlarni olib bormaslik, soatga qaramaslik, qandaydir ishlarni «yo‘l-yo‘lakay» bajarmaslik maqsadga muvofiq bo‘lib, o‘zingizning butun ko‘rinishingiz bilan suitsidentga, Siz uchun hozir ushbu suhbatdan muhim hech narsa yo‘qligini namoyon etish lozim. Keskin stress holatiga javob tarzida yuzaga keluvchi ijtimoiy-psixologik dezadaptatsiya holatida bo‘lgan ichki ishlar xodimlarga yordam ko‘rsatishga yo‘naltirilgan va xulq-atvorning o‘z-o‘zini halok qilish shakllarini, birinchi navbatda o‘z joniga qasd qilish harakatlarini oldini olishga mo‘ljallangan psixologik usul va metodlar to‘plamidan iborat bo‘lishi kerak. Uni aniqlashtirish kompleks tarzda tashkil qilinib, qisqa muddat mobaynida shaxs xususiyatlari, suitsid xavfi haqida keng ma’lumot olishning diagnostik metodikalari va psixologik korreksiyasini amalga oshirishning nisbatan samarali «nishon»larini belgilab olish imkoniyatini beradi. Xulosa qilib aytganda, suitsidal xulq-atvor ehtimoli bo‘lgan shaxslar bilan ishlashda psixologik korreksiyani suitsidal xavf holati bilan ishlashning maqbul shakli sifatida qo‘llash zarur. Psixologik korreksiya strategiyasining turli shakllari tahlili suitsidal xulq-atvorning individual psixologik korreksiyasini qo‘llash lozimligini ko‘rsatadi. Ushbu bitiruv malakaviy ish doirasida suitsidal xulq-atvorli insonning shaxsiy, emotsional va motivatsion-ehtiyojli sohasining psixologik diagnostikasini amalga oshirishda zamonaviy psixologik metodlardan o‘rinli foydalanish maqsadga muvofiqdir. 58

XULOSALAR Bitiruv malakaviy ishning nazariy tahlili, vujudga keluvchi suitsidal xulq- atvorining sabablari va sharoitlari tahlili suitsidal xavf omillarini aniqlashga imkon beruvchi suitsidal xulq-atvorning pedagogik-psixologik diagnostikasi hisoblanadi. Shuningdek, real suitsidal xavfni aniqlash jarayonida, faqat suitsid xavfini shakllantiruvchi omillarni hisobga olibgina qolmasdan, balki shaxsni suitsidal xulq ko‘rinishlarining namoyon bo‘lishidan to‘xtatib qoluvchi pedagogik, psixologik, ijtimoiy-psixologik omillarni aniqlash va faollashtirish imkoniyatlariga ham alohida e’tibor berish lozimligi ta’kidlandi. Suitsidentlar xulq-atvori pedagogik, ijtimoiy-psixologik belgi va tuzilmasini aniqlash asosida shaxsning suitsidal xulq-atvori pedagogik-psixologik korreksiyasining qo‘llanilishi tanlangan maqsad, belgilangan vazifalarning amalga oshirilganligi izlanish farazini tasdiqladi. Yuqoridagi mulohazalarga asoslangan holda quyidagi ilmiy xulosalar chiqarildi. 1. Suitsid muammosining uzoq yillar davomida yopiqligi ta’lim- tarbiya jarayoni shaxsga suitsidal faollik bilan bog‘liq inqirozli vaziyatlarda zarur pedagogik-psixologik yordamni ko‘rsata olmasliklariga sabab bo‘ldi. 2. Suitsidal urinishlar sodir etgan kishilarda shaxslilik va emotsional jabha buzilishlari kuzatiladi. Suitsident shaxsining motivatsion-ehtiyoj sohasini tahlil etish, sodir bo‘layotgan suitsid hodisalarini tushunishda zarur va muhim vazifalardan biri hisoblanadi. 3. Suitsidal urinishlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan, oiladagi va shaxslararo munosabatlardagi nizoli vaziyatlar, shaxsiy qadriyatlarni yetarlicha his qila olmaslik, o‘zini o‘zi nazorat qilish hamda baholashdagi noadekvatlik hisoblanib, ulardagi dolzarb ehtiyojlarning qondirilishiga to‘sqinlikning asosiy omillaridan biri hisoblanib, korreksion tadbirlarni amalga oshirishda kompleks yondashuvni talab etadi. 4. Kishilar suitsidal xulq-atvori psixokorreksiyasi, suitsidallik darajasi uning ruhiy holati bo‘yicha aniq, chuqur hamda tezkor diagnostikani amalga oshirishda, psixologik-pedagogik ta’sir doirasi, usul va vositalarini aniq tanlash yotadi. Ichki 59

ishlar xodimlarda o‘z-o‘zini namoyon eta olish imkoniyatlarini topishga yordam berish, ularning qiziqishlari va ehtiyojlarini inobatga olgan holda ijtimoiy foydali faoliyatga yo‘naltirish, istiqbolli maqsadlarga intilish motivatsiyasini shakllantirish, korreksion tadbirlarni rejalashtirishning maqsad va vazifalarini belgilaydi. 5. Psixologik-profilaktik tadbirlar zamonaviy psixologiya fanidagi mavjud ilmiy nazariyalarga asoslangan bo‘lib, pedagoglar, ota-onalar, amaliyotchi psixologlar, mahalla faollari, tibbiyot va ijtimoiy xizmat xodimlariga ichki ishlar xodim hayoti va salomatligi uchun mas’uliyat hissini yuklaydi. 6 . Suitsidal xavf ehtimoli mavjud kishilarni o‘z vaqtida aniqlab, kompleks pedagogik, psixologik korreksion tadbirlarni amalga oshirish. Shuningdek, ichki ishlar xodimlar o‘rtasida suitsidal harakatlarning oldini olish va bartaraf etish bo‘yicha psixoprofilaktik tadbirlarni amalga oshirishda milliy odatlarimiz, an’analarimiz, qadriyatlarimizdan keng foydalanish. 7. Inqiroz holatidagi shaxslarni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashga erishish, ta’lim-tarbiya ishlarini rejalashtirish va tashkil etishda ushbu yosh davrining ijtimoiy-psixologik xususiyatlarni chuqur hamda atroflicha o‘rganib chiqish lozim TAVSIYALAR 1. “Oila” ilmiy-amaliy markazi, voyaga yetmaganlar bilan ishlash komissiyalari xodimlari, pedagog va tarbiyachilar, ota-onalar bilan ichki ishlar xodimlar o‘rtasida o‘z joniga qasd qilish holatlarini keltirib chiqaruvchi sabablar va ushbu holatlarning oldini olishning pedagogik-psixologik masalalari bo‘yicha o‘quv kurslari, seminar-treninglar tashkil etish hamda ushbu o‘quv kurslariga notinch, noto‘liq oila vakillarining faol ishtirokini ta’minlashda bevosita foydalanish mumkin. 2. Turli yosh davridagi shaxslarda hayot mazmunini anglash, o‘z-o‘ziga baho berish ko‘rsatkichini ko‘tarish, nizoli vaziyatlarga nisbatan munosabatini o‘zgartirish. Ommaviy axborot vositalari, internet saytlari orqali sog‘lom turmush tarzi, o‘zaro hurmat, tushunish, hamdardlik ruhini shakllantiruvchi, ichki ishlar 60

xodimlar ruhiyatiga xos eshittirishlar, munozaralarni tashkil etishda tushuntirish ishlarini olib borish mumkin. 3. Har bir shaxsni ijtimoiy foydali faoliyatga jalb etish, ularning ijtimoiy faolligini oshirishda tengdoshlari bilan ijobiy shaxslararo munosabatlar o‘rnatilishiga erishish imkoniyatini berishi mumkin bo‘lgan, uning qiziqish va ehtiyojlarini e’tiborga olgan holda tashkil etilgan turli tadbirlarda faol ishtirokini ta’minlash bilan psixoprofilaktik targ‘ibot ishlarini olib borish mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi «Ta’lim to‘g‘risidagi qonun»: - Toshkent, 1997. 2. O‘zbekiston Respublikasi «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»: - Toshkent, 1997. 3. O‘zbekiston Respublikasi «Yoshlar yili davlat dasturi»: - Toshkent, 2008. 4. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.T.: -"O‘zbekiston".-2008. 5.Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy taxlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - qar bir raxbar faoliyatining kundalik koidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bagishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutki. // Xalq so‘zi gazetasi, 2017.16 yanvar, №11 6. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalkimiz bilan birga kuramiz. “O‘zbekiston”, 2017. 7. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha xarakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari to‘plami, 2017yil, 6-son,70-modda. 8. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash tarakqiyoti va xapkfarovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017. 9. Adizova T.M. Psixokorreksiya. Toshkent, 2006 (uchebnoye posobiye). 10.Ambrumova A.G., Tixonenko V.A.Diagnostika suitsidalnogo povedeniya.-M., 1980. 10. Adler A. Praktika i teoriya individualnoy psixologii / Per.s nem. M.: Progress, 1995. 61

11.Dyurkgeym E. Samoubiystvo. Sotsiologicheskiy etyud. / Per. s fran. M., Misl, 1994. 12.Kondrashenko V.T. Suitsidalnoye povedeniye // Psixologiya ekstremalnix situatsiy: Xrestomatiya / Sost. Taras A.YE., Selchenok K.V. Minsk, Xarvest, 1999. 13. Moxovikov A.N. Vvedeniye v kliniko – psixologicheskomu razdelu // Suitsidologiya: proshloye i nastoyasheye. Problema samoubiystva v trudax filosofov, sotsiologov, psixoterapevtov i xudojestvennix tekstax / Sost. A.N. Moxovikov. M., Kogito – sentr, 2001. 14.U.J.Usmanov.O‘zbek xotin-qizlari sutsidal xulqining ( o‘zini yondirish) yosh psixologik xususiyatlari. Kan.dis.avt.ref. T.,1993. 15. Xodjayeva N.M. Mediko-sotsionalnaya struktura suitsidalnix deystvii i meri ix preduprejdeniya. Dok.dis.T.,2003. 16. Shneydman E. Desyat obshix chert samoubistv i ix znacheniye dlya psixoterapii // Suitsidologiya: proshloye i nastoyasheye. Problema samoubiystva v trudax filosofov, sotsiologov, psixoterapevtov i xudojestvennix tekstax / Sost. A.N. Moxovikov. M., Kogito – sentr, 2001. 17. Suleymanova T.G. O‘smirlik davriga xos suitsidal xulqningpsixologik korreksiyasi xususiyatlari. Nom. dis.Toshkent - 2011. 18. Sh.R.Barotov E.M.Muxtorov. O‘smirlarda o‘z-o‘zini psixologik muhofaza qilish haqidagi tasavvurlarni shakllantirishning ilmiy-amaliy asoslari. Monografiya. –T.: “Fan” nashriyoti. 2008 yil. 19.Vasilev.V.A. Yuridicheskaya psixologiY.Uchebnik. –S.P. : Piter.2010. 20. Ruxiyeva.X.A. Sud-psixologik ekspertizasi. O‘quv qo‘llanma – T.: 2012 21.Ruxiyeva.X.A. Sotsialno-psixologicheskiy tren .Uch.metod.pos. –T.2008. 22.Romanov.V.V. Yuridicheskaya ps-Y. Uchkbnik. – M.: Progress,2006. 23. Usmonova.A.A. Norboyev.A.N. Yuridik ps-ya O‘quv qo‘llanma. T.D.YUI-.2005. 24.Stolyarenko.A.M. Prikladnaya yuridicheskaya p-Y. Uchebnik.M.: 2007. 25 Nagayev.V.V. Osnova sudebno-psixologicheskoy ekspertiza. Uchebnik.M.: 2008. 26.Yeniniyev.M.I.Yuridicheskaya ps-Y.M.: 2006. 62

28.Kochenov.M.M.Vvedeniye v sudebno-psixologicheskuyueksperrizu.-M.: MGU. 2006. 29. Umarov B.M. Bolalar va Ichki ishlar xodimlar suitsdining yosh va ijtimoiy – psixologik xususiyatlari: Psixol. ...fanlari nomzodi dis.Toshkent: TDPI, 1993. – 154 b (vozrostnix osoben suitsida detey i podrostkov) 30. Usmonov E.SH. O‘zbek xotin – qizlari suitsidal xulqining (o‘z – o‘zini yondirish) ijtimoiy – psixologik va yosh xususiyatlari. : Psixol. ...fanlari nomzodi dis.Toshkent: TDPI, 1993. – 21-23b. 31.Eydemiler E.G. Diagnostika suitsidalnogo riska v semye – SPb.: Piter,2002. – 37 s 32.17.J.John Mann, MD – A Current Perspective of Suicide and Attempted Suicide, 2002, 136:302 -311. www . expert . psycqology . ru www . psycho . all . ru www.psycqology.net.ru 63

O'xshashlar

Etniklararo munosabatlar psixologiyasi

Muloqot mavzusini o’qitishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish mexanizmi

Yoshlarda ahloqiy va madaniy malakalarni shakllantirishning psixologik xususiyatlari

Ichki ishlar xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi va uning huquqiy psixologiyada tutgan o'rni

Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning psixologik xususiyatlari