Muloqot mavzusini o’qitishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish mexanizmi - Psixologiya - Diplom ishlar

Muloqot mavzusini o’qitishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish mexanizmi

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2027 KB

Ko'chirib olish

“Psixologiya” yo’nalishi bo’yicha qayta tayyorlash va malaka oshirish kursi tinglovchisi Mavzu: Muloqot mavzusini o’qitishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish mexanizmi 1

Mundarija KIRIS H . ..................................................................................................... ........... . 3 I BOB. “ MULOQOT ” MAVZUSINI O’QITIS H NING NAZARIY VA AMALIY JIHATLARI 1.1. “Muloqot ” mavzusini o’qitishning dolzarb masalalari ......... ......................7 1.2. ” Muloqot ” mavzusini o’qitishdagi innovatsion pedagogik texnologiyalar mazmuni................................................. ..................................................................11 II BOB. “ MULOQOT ” MAVZUSIDAN EL E KTRON O’QUV MODULI IS H LANMASI 2.1. Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti fanining o’quv dasturi (Sillabus) ............................................................................................ ...........21 2.2. “ Muloqot ” mavzusi bo’yicha ma’ruza matni.............. .................................42 2.3. “ Muloqot ” mavzusi dan loyiha asosida o’qitish texnologiyasi.............. .......61 2.4. Nazorat topshiriqlari (JN,ON,YaNlar bo’yicha savollar va testlar)... ............72 2.5. “ Muloqot ” mavzusi yuzasidan taqdimot......... .............................................83 Xulosa va takliflar ............................................................................... ................99 Foydalanilgan adabiyotlar ................................................................... ............101 2

KIRIS H Bitiruv loyiha ishing dolzarbligi. Hozirgi davr talabi ma’naviy jihatdan yetuk, har tomonlama bilimdon, mustaqil fikrlovchi shaxsni shakllantirish bo’lib, bu muammo shaxslararo munosabat, ya’ni muloqot jarayonida ham amalga oshirilish mumkin. Shaxsning ma’naviy yetukligi, bilimdon, zehnliligi mana shu muloqot jarayonida namoyon bo’ladi. Shunday ekan, kishilarni muloqot jarayonida teran fikrlilik, hozirjavoblik, ta’sirchanlik, sezgirlik va muloqot jarayonidagi bilimdonlikni shakllantirish va rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Prezidentimiz I. A. Karimov aytganlaridek: «Iqtisodiy va siyosiy sohalardagi barcha islohotlarimizning pirovard maqsadi yurtimizda yashayotgan barcha fuqarolar uchun munosib hayot sharoitlarini tashkil qilib berishdan iboratdir. Aynan shuning uchun ham ma’naviy jihatdan mukammal insonni tarbiyalash, ta’lim va maorifni yuksaltirish, milliy uyg’onish g’oyasini ro’yobga chiqaradigan yangi avlodni voyaga yetkazish davlatimizning eng muhim vazifalaridan biri bo’lib qoladi» 1 . Hozirgi kunda Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlarning taqdiri yoshlarning ma’naviy qiyofasiga, shaxsiy barkamolligiga bog’liq. Bu vazifalarni amalga oshirish insoniy o’zaro munosabatlarda demokratik tamoyillarni ongga to’la singdirishni taqozo etadi. Aynan muloqot insonlarni turli yosh davrlarda, turli sohalarda, turli jarayon va vaziyatlarda yetakchi faoliyat hisoblanadiki, inson shaxsining rivojlanishi ushbu fenomenning qay darajada namoyon bo’lishiga bog’liq bo’ladi. Istiqlol sharofati tufay li ilmiy yondashuvlarga, oldingi metodologik muammolarga xolisona munosabatda bo’lish imkoniyati vujudga keldi. O’zbekiston 1 Karimov I.A. O’ zbekiston XXI asr b o’ sa g’ asida: xav f sizlikka taxdid, bar q arorlik shartlari va tara qq iyot kafolatlari – T. O’ zbekiston, 1997 – 252 – b. 3

Respublikasi prezidenti I.A.Karimov asarlarida, «Ta’lim to’g’risidagi qonun» da, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da, "Milliy g’oya va milliy istiqlol mafkurasi" hujjatida oliy ta’lim muassasalarida ta’lim va tarbiya jarayonlarini tashkil etishda mutaxassislar oldiga ulkan talablar va mas’ul vazifalar yuklamoqda. Ana shu vazifalarni amaliyotda o’z ifodasini toptirishda muloqot psixologiyasi muhim rol o’ynaydi. Hamkorlikda ishlashga layoqatli, o’z fikrlarini mustaqil va mukammal bayon qila oladigan mutaxassislarni tayyorlash jarayonida muloqot ustuvor o’rin egallaydi. Ta’lim to’g’risidagi qonun xujjatlari, qonun osti xujjatlari jumladan, farmonlar, farmoyishlar, qarorlar va buyruqlar kabi normativ hujjatlar bilan amalga kiritilgan namunaviy o’quv dasturi, umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti fanining nazariy va amaliy muammolari, umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti fani mavzularini o’qitishdagi innovatsiyalar, o’quv dasturi, ma’ruza matnlari, umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti fanidan tayyorlanayotgan keyslar, amaliy topshiriqlar, nazorat savollari shu kunga qadar oliy ta’lim muassasalari professor- o’qituvchilari tomonidan muayyan darajada o’rganilmagan. Bu holatlar oliy ta’lim muassasalarida qo’llaniladigan ta’lim va tarbiya jarayonlarini tashkiliy-huquqiy hujjatlarini va ular asosida ishlab chiqiladigan lokal hujjatlarni har tomonlama nazariy va amaliy jihatdan o’rganish va taxlil etishni dolzarbligidan dalolat beradi. Bitiruv loyiha ishining maqsadi. “ Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti” fani asosida “Muloqot” mavzusini o’rganish davomida talaba-yoshlar muloqot, kommunikatsiya, muloqot vazifalari va muloqot madaniyati kabi tushunchalarning mazmun mohiyatini anglaydilar.Chunki yosh avlod muomalasining jamiyat normalariga mosligi ularda sog’lom g’oya va dunyoqarashining shakllanishiga real zamindir. Ana shundan kelib chiqib ham aytishimiz mumkinki, oliy ma’lumotli o’qituvchi mutaxassislar tayyorlaydigan barcha oliy o’quv yurtlarida “Muloqot” mavzusining o’qitilishi hozirgi paytda, zamon talabi va ehtiyojiga aylandi. Zero, 4

bizning maqsadimiz yoshlarni tarbiyalab voyaga yetkazishgina emas, balki komil insonlarni va zamonaviy yuksak malakali mutaxassis kadrlarni tarbiyalashdir. Bitiruv loyiha ishi maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi:  birinchidan, oliy ta’lim muassasalarida o’qitilayotgan “Muloqot” mavzusini o’qitishning dolzarb masalalarini nazariy va amaliy tahlil qilish;  ikkinchidan, “Muloqot ” mavzusini o’qitishdagi innovatsion ta’lim texnologiyalarining mazmun – mohiyatini yoritib berish ;  uchinchidan, “ Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti ” fani o’quv dasturi mazmun - mohiyatini ochib berish;  to’rtinchidan, “Muloqot ” mavzusidan elektron o’quv moduli ishlanmasini tayyorlash ;  beshinchidan, oliy ta’lim muassasalarida “ Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti ” fanidagi “Muloqot” mavzusini o’qitishni yanada takomillashtirish yuzasidan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv loyiha ishining ob’ektini Al - Xorazmiy nomidagi Urganch Davlat universitetida o’qitilayotgan umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti fani sohasidagi nazariy masalalar hamda tashkiliy xarakterga ega bo’lgan hujjatlarni o’rganish tashkil etadi. Mavzuning predmeti oliy ta’lim muasasalarida o’qitilayotgan umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti fani doirasidagi “Muloqot” mavzusining mazmun - mohiyatini o’rganish, hamda uni nazariy va amaliy jihatdan tadqiq etish hisoblanadi. Bitiruv loyiha ishi nazariy va amaliy ahamiyati shu bilan belgilanadiki, tadqiqot natijasida olingan xulosalar “ Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti ” fani bo’yicha tashkiliy xarakterga ega bo’lgan hujjatlarni ishlab chiqish uchun amaliy dastur bo’lishi mumkin. Qilingan xulosa va bildirilgan takliflardan ta’lim muassasalari faoliyatida, “muloqot” mavzusini o’qitishda va takomillashtirishda foydalanish mumkin. Bitiruv loyiha ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv loyiha ishi kirish, ikki bob, yettita paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat holda yoritib berilgan. 5

Bitiruv loyiha ishida 30 ga yaqin adabiyotlardan foydalanilgan. Ishning asosiy hajmi 10 3 betni tashkil etadi. 6

I BOB. MULOQOT MAVZUSINING NAZARIY VA AMALIY JIHATLARI 1.1. “ Muloqot ” mavzusini o’qitishning dolzarb masalalari Muloqot faqat insonlarga xos bo’lgan jarayondir. Kishilarda faoliyat jarayonida bir - birlariga nimanidir aytish istagi tug’iladi. Muloqot - odamlar o’rtasida birgalikdagi faoliyat ehtiyojlaridan kelib chiqadigan bog’lanishlar rivojlanishining ko’p qirrali jarayonidir 2 . Muloqot (munosabat) birgalikda faoliyat ko’rsatuvchilar o’rtasida axborot ayirboshlashni o’z ichiga oladi. Bunda munosabatning kommunikativ jihati hisobga olinadi. Kishilar munosabatga kirishishda avvalo tilga murojaat qiladilar. Muloqotning yana bir jihati, munosabatga kirishuvchilarning o’zaro birgalikdagi harakati - nutq jarayonida faqat so’zlar bilan emas, balki harakatlar bilan ham ayirboshlashdan iborat. Masalan, munosabatga kirishar ekanmiz, u bizni qoniqtirsa , imo-ishora bilan muloqotda bo’lamiz. Munosabatning keyingi jihati, muloqotga kirishuvchilarning bir-birlarini idrok eta olishlaridir. Masalan, biz bir kishi bilan muloqotga kirishishdan avval , uni hurmat qilib yoki mensimasdan munosabatda bo’lamiz. Demak, muloqot jarayonida kommunikativ (axborot uzatish), interaktiv (o’zaro birgalikda harakat qilish) va pertseptiv (o’zaro birgalikda) idrok etish amalga oshiriladi. Muloqot qonuniyatlarini bilish hamda uni o’rnatish malakalari va qobiliyatlarini rivojlantirish har bir kishi uchun muhimdir. Har bir kishining o’z “Meni” atrofdagilar bilan bo’ladigan muloqot jarayonida shakllanadi, Shaxsning hayot yo’llari avval oilada, bog’cha, maktab, institut, ishxona, keksalar orasida, ya’ni guruh va jamoalarda rivojlanadi. Bizning yuksak ma’naviy ehtiyojlarimizdan biri - bu muloqotga bo’lgan ehtiyojdir. Muloqotga bo’lgan ehtiyojimiz qondirilmasa, ongimiz ham rivojlanmaydi. Shuning uchun biz doimo muloqotga bo’lgan ehtiyojlarimizni qondirishimiz lozim. Kimlar bilandir bo’lgan muloqotdan qoniqish hosil qilamiz, lekin ayrim hollarda esa biz qoniqmaslikni his qilamiz. 2 Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya. Darslik. T.: 2012 . 63-bet. 7

Pedagogik muloqot - bu muloqot turlaridan biri bo’lib, pedagogik faoliyatda muhim o’rin tutadi 3 . Biz guruh va jamoaga kirar ekanmiz, doim unda turli rollarni bajarishga to’g’ri keladi. Rasmiy guruhda boshliq rolini o’ynasak, kasalxonada bemor, do’konda x aridor, oilada rafiq yoki rafiqa, ota - ona oldida esa farzandlik rolini bajaramiz . Muloqot psixologiyasi fani psixologiyaning barcha tarmoqlari bilan bog’liq holda rivojlanadi. Jumladan, pedagogik psixologiya bilan uzviy bog’liq. Pedagogik muloqotda ta’lim psixologiyasi, tarbiyaning psixologik asoslari, o’qituvchi va o’quvchi munosabatlari, o’qituvchi psixologiyasi, maktablarda ta’lim - tarbiya jarayonlarini boshqarish muhim o’rinni egallaydi. Ijtimoiy psixologiya turli ijtimoiy guruhlar, jamoaning psixik namoyon bo’lishi, katta guruhlar - jamoalarning kayfiyati, tafakkuri, raqobati kabilarni o’rganadi. Bu masalalarni hal qilishda muloqot psixologiyasi katta ahamiyatga ega. Boshqaruvda rahbarlarda nutq qobiliyatining rivojlanishi, shuningdek, xodimlar bilan til topa olish uchun muloqot psixologiyasini bilish zarur. Siyosatchilarda notiqlik mahorati shakllangan bo’lishi kerak, bunda ularga muloqot psixologiyasini yaxshi bilishlari yaqindan yordam beradi. Muloqot din psixologiyasi uchun ham juda katta ahamiyatga ega. Din psixologiyasi diniy ong xususiyatlari, uning psixologik va ijtimoiy asoslari, vazifalari, tizimi, diniy his - tuyg’ular, diniy guruhlar psixologiyasini o’rganishda , albatta muloqot sirlari, muloqot madaniyatini bilishga asoslanadi. Demak, muloqot psixologiyasi psixologiyaning barcha tarmoqlari bilan bog’liq holda rivojlanadi. Milliy psixologiyaning asosiy vazifasi - yoshlarda milliy istiqlol g’oyasini shakllantirishdir. Milliy g’oyani rivojlantirishda muloqot katta ahamiyatga ega. Respublikamizda bir necha yillarga mo’ljallangan g’oyalar mavjud. Ular vatanimiz taraqqiyotini ruyobga chiqaruvchi istiqbol dasturi vazifasini bajarib kelmoqda. Bu g’oyalar quyidagicha: 1) O’zbekiston - kelajagi buyuk davlat; 3 Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya. Darslik. T.: 2012 . 66-bet. 8

2) O’zbekistonda demokratik, huquqiy, fuqarolik jamiyatini barpo etish; 3) fuqarolar ongini ma’naviyat mash’ali bilan yoritish; 4) mustaqil fikrlovchi, faol, fidoiy kishilarni tarbiyalash; 5) komil insonni kamol toptirish kabilar. Vatanimizning milliy g’oyasi barcha millatlar uchun umumiydir. Milliy g’oya fuqarolarning diniy e’tiqodi, ijtimoiy kelib chiqishidan qat’iy nazar, baxtli turmush, farovon hayot, o’zaro totuvlik, mustaqillik tuyg’usiga sadoqatliliq, ezgu niyatlari ushalishini kafolatlaydi. Milliy g’oyani bolalarga yoshlikdan singdirish darkor. Bog’cha yoshidagi bolalarga ham faqat quruq yodlatish orqali mashg’ulotlarni o’tkazmasdan, balki trening mashg’ulotlardan, ayniqsa, muomala treningidan ko’proq foydalanish maqsadga muvofiqdir. Turli yoshdagi bolalar bilan muloqot treningini tashkil etish, yoshlar xususiyatlarini e’tiborga olish kerak. Muloqot treningida “Vatan seningcha nima?”, “Ona-zamin degani nima? ”, “Biz nima uchun yashaymiz?” kabi muammoli savollarni o’rtaga tashlab, bolalarga milliy g’oyani, milliy g’ururni singdirish mumkin. Milliy g’oyani shakllantirish uchun quyidagi usullardan foydalanish ijobiy natija beradi: 1. Madhiyani maromiga yetkazib ijro etishga e’tibor berish; 2. Bayrog’imiz oldida unga ta’zim qilishga o’rgatish; 3. “Biz vatan farzandimiz” mavzusida ko’rik-tanlovlar o’tkazish; 4. Jamiyatning faol kishilari bilan uchrashuvlar tashkil qilish; 5. Muzeylarga sayohat uyushtirish kabilar 4 . O’zbek tiliga davlat maqomi berilganidan keyin birmuncha ijobiy o’zgarishlar yuz berdi, ularning bir qismi milliy istiqloldan so’ng amalga oshirildi. Mamlakatimizdagi davlat hujjatlari ona tilida rasmiylashtirilmoqda, yig’ilishdagi ma’ruzalar o’zbek tilida qilinmoqda. Ijtimoiy hayotdagi katta yutuqlar bilan bir 4 G’oziev E. G’. Muomala psixologiyasi. T.2001. O’zMU. 7-b. 9

qatorda, shaxslararo munosabatlarda til odobi, nutq madaniyatida buzilishlar davom etmoqda, o’zbek tilining m u saffoligi, aniq va lo’ndaligi, mantiqiyligi, ohangdorligi va silliqligi muloqotda o’z ifodasini topa olmayapti, natijada uzatilayotgan fikrlarni idrok qilish qiyinlashmoqda. Muloqot psixologiyasining asosiy maqsadi, avvalo nutq madaniyatini yoshlarda shakllantirishdir. Shuningdek, o’qitish jarayonida bo’lajak mutaxassislarga muloqot madaniyati, muomala sirlarini singdirish, guruh va jamoalarda o’zaro munosabatlarni muloqot orqali yaxshilashdir. Muloqotning nazariy va metodologik muammolarini hal qilish, muloqotni nutq bilan birgalikda rivojlanishini ta’minlash mavzuning asosiy maqsadini tashkil qiladi. Muloqot psixologiyasining asosiy vazifalari quyidagilarda o’z ifodasini topadi: 1) hamkorlikdagi faoliyat jarayonida shaxslararo o’zaro ta’sir va muloqot qonuniyatlarini o’rganish; 2) Sharq allomalarining muloqot haqidagi qarashlarini tahlil qilish; 3) talabani faollikka undovchi muomalaviy imkoniyatlari mavjudligini ta’kidlab o’tish; 4) talabalarda kasbiy layoqatni faollashtirishga qaratilgan muloqotni shakllantirish; 5) shaxslararo munosabatlarni muvofiqlashtirishda muloqotning rolini orttirish; 6) o’zaro ta’sir etishning ayrim oqibatlarini hisobga olish. Biz bo’lajak mutaxassislarda quyidagi muomala xususiyatlarini shakllantirishimiz zarur: — muomala madaniyatining nazariy asoslarini; — shaxslararo munosabatlar qonuniyatlarini; — pedagogik muloqotning qonuniyatlarini; — oilada, guruh va jamoalarda muloqotga qo’yiladigan asosiy talablar haqida tasavvurga ega bo’lishi kerak; — shaxsda muloqot shakllanishini o’rganish; — muomala madaniyatini barcha guruh va jamoalarda shakllantirish; — shaxslararo munosabatlarda muloqotning ahamiyatini kuzatish; 10

— muloqot sirlarini bilishi va qo’llay olishni; — guruhlarda muloqotni shakllantirish metodikalarini o’tkazish; — oilada muloqot madaniyati, muloqot sirlaridan bo x abar bo’lish; — muloqot madaniyatini shakllantirish maqsadida psixologik maslahatlar tashkil tish yuzasidan ko’nikmalar hosil qilish. 1.2. “ Muloqot ” mavzusini o’qitishdagi innovatsion pedagogik texnologiyalar mazmuni. Bugungi kunda o’qituvchiga qo’yilayotgan muhim talablardan biri, zamonaviy pedagogik texnologiyalar bilan tanishish, amalda qo’llash va shular orqali o’quvchi-talabalarni mustaqil fikrlashga o’rgatishdan iborat. O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunning 5-moddasida “... tegishli ma’lumoti, kasb tayyorgarligi bor va yuksak fazilatlarga ega bo’lgan shaxslar pedagogik faoliyat bilan shug’ullanish huquqiga ega” ekanligi aytiladi 5 . Mazkur qonun, kadrlar tayyorlash milliy dasturi va hozirgi kun talablariga ko’ra, o’qituvchiga qo’yilgan talablar ham kengayib, murakkablashib bormoqda. XXI asrda o’qituvchidan keng bilimdonlik, puxta amaliy tayyorgarlik, yuksak pedagogik mahorat va ijodkorlik talab etiladi. Shunday qilib, kadrlar tayyorlash milliy modelida o’qituvchilik kasbi va uning jamiyatda tutgan o’rniga ob’ektiv baho berilgan bo’lishiga qaramasdan, ta’lim-tarbiya jarayonida qanday insonni shakllantirish lozim, ta’lim-tarbiya natijasida inson qanday bo’lishi kerak, degan savolar muntazam javob izlash zaruriyati mavjudligicha qoladi va asrlar osha mutafakkirlarimiz tomonidan yaratilgan “komil inson tarbiyasi” g’oyalariga hamohang ravishda “barkamol avlod”ni tarbiyalash g’oyasi rivojlantirildi. Ta’kidlash joizki, zamonaviy kadrlar oldiga qo’yilayotgan eng muhim vazifalardan biri - yuksak malakali mutaxassislar sifatida o’zligini, o’z 5 I.A.Karimov. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: “Sharq”, 1998 y. 21-bet. 11

qobiliyatlari, individualligi, shaxsiy fazilat hamda xislatlarini bilgan holda mehnat faoliyati va boshqaruvda jamoaning mehnatini oqilona tashkil etish va ijtimoiy foydali mehnatning, shuningdek, faoliyatning barcha sohalarida iqtidorli kasb sohibi sifatida faoliyat ko’rsatishdir. Bu o’rinda inson shaxs fe’l-atvori, harakteri va ruhiyati bilan bog’liq qonuniyatlarni o’rganuvchi “ Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti ” fanining o’rni va roli benihoyat kattadir. Chunki shaxsgina o’z qobiliyati, iqtidori, layoqati, tafakkuri, diqqati, e’tiqodi, harakteri, temperamenti, muomala va muloqoti xususiyatlarini bilib, uni to’g’ri yo’naltira olsa, o’zi va o’zgalar ruhiyatiga befarq bo’lmaslikka, o’z layoqatini o’stirishning elementar vositalaridan boxabar bo’lishga yordam beradi. Buning uchun har bir shaxs “ Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti ” fanlari asoslaridan xabardor bo’lishi kerak, albatta. Shundagina o’z-o’zini va o’zgalarni anglashi, turli vaziyatlar va guruhlarda muomala qilishi, erkin va mustaqil fikrlash qonuniyatlarini bilishi orqali pedagogik faoliyatda va boshqaruvda katta muvaffaqiyatlarga erishishi mumkin . Prezidentimiz I.A.Karimovning: “Aql-zakovatli, yuksak ma’naviyatli kishilarni tarbiyalay olsakkina, oldimizga qo’ygan maqsadlarga erisha olamiz, yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topdi” 6 , - degan fikri zamonaviy ta’lim kontseptsiyalari asosida ta’lim-tarbiya jarayonini yuksaltirish, milliy g’oyani ro’yobga chiqaradigan barkamol avlodni voyaga yetkazish davlatimizning eng muhim vazifalaridan biri ekanligini ko’rsatadi. Jamiyatimiz talab etayotgandek har tomonlama yetuk, komil insonni tarbiyalab yetishtirishda o’qituvchining o’rni beqiyosdir. Shu bois ham yurtboshimiz o’zining qator nutqlari va fundamental asarlarida ta’lim-tarbiya masalalariga to’xtalganda, o’qituvchining fidokorona mehnatini ham e’tibordan chetda qoldirmaydi. “Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori” nomli asarida jamiyatimizda ta’lim berish tizimi, yangilanish jarayoni talablari 6 I.A.Karimov. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni –xalq, millatni – millat qilishga xizmat etsin. –T.: “Sharq”. 1998. 5-bet. 12

bilan yaqindan bog’lanmaganligi sabablaridan biri – o’qituvchiga borib taqalishini alohida ta’kidlaydi: “Tarbiyachilarning o’ziga zamonaviy ta’lim berish ularning ma’lumotini, malakasini oshirish kabi paysalga solib bo’lmaydi dolzarb masalaga duch kelmoqda. Mening fikrimcha, ta’lim-tarbiya tizimini o’zgartirishdagi asosiy muammo ham mana shu yerda. O’qituvchi bolalarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab qilamiz, ammo, zamonaviy bilim berish uchun, avvalo, murabbiyning o’zi ana shunday bilimga ega bo’lishi kerak” 7 . Bundan ko’rinib turibdiki, o’qituvchining o’zi avvalambor, zamonaviy bilim bilan qurollangan bo’lishi lozim. Mamlakatimiz rahbari o’zining «O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li» (1992), «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» (1997), «Millatimiz mafkurasi xalqni-xalq, millatni-millat qilishga xizmat qilsin» (1998). «Tarixiy xotirasiz - kelajak yo’q» (1998), «Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori» (1998). «Ma’naviy yuksalish yo’lida» (1998), («O’zbekiston XXI asrga intilmoqda» (1999) kabi nutq va fundamental asarlarida ta’lim- tarbiya sohasidagi islohotlarimizning mazmuni erkin, mustaqil fikrlaydigan yoshlarni tarbiyalashga qaratilishi lozimligini ta’kidlab o’tadi. Bu jarayonda esa o’qituvchi va o’quvchi – talaba munosabatini o’zgartirish talab etiladi. I.Karimov: «Bizga bitiruvchilar emas, maktab ta’limi va tarbiyasini ko’rgan shaxslar kerak» 8 , - deb ta’kidlaydi. Ta’lim muassasalarida o’quvchi – talabalarni mustaqil fikrlashga o’rgatilishi, o’qituvchi va o’quvchi –talabalar munosabatidagi majburiy itoatkorlik o’rnini ongli intizom egallishiga lozimligini uqtirdi. Zamonaviy ta’lim taraqqiyotida paydo bo’layotgan “Texnologik yondoshuv”, “Innovatsion faoliyat”, “Innovatsion pedagogik texnologiya”, “Ta`limni texnologiyalashtirish” tarzdagi tushunchalar yuqoridagi ehtiyojlar asosida kelib chiqqan bo’lib, ularning pirovard maqsadi - ta’lim sohasida o’quv- 7 I.A.Karimov. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: “Sharq”, 1998 y. 7-bet. 8 O’sha joy, 9-b. 13

tarbiya jarayoni natijasini kafolatlaydigan o’zgarish, yangilanishlar kiritishdan iborat. Innovatsiya tushunchasi dastlab XIX asrda madaniyatshunoslik sohasidagi tadqiqotlarda paydo bo’lib, bir madaniyat turlarini ikkinchi bir madaniyatga kiritish tushunilgan 9 . XX asrga kelib esa, innovatsiya haqidagi fan paydo bo’ldi. Bu fan doirasida moddiy ishlab chiqarish yangi soha – yangiliklar kiritish sohasiga texnik yangiliklar kiritish qonuniyatlari o’rganila boshlandi. Yangilanishlarni pedagogika va psixologiya fanlariga nisbatan qo’llaganda ta’lim-tarbiya jarayonini amalga oshirish va uning natijalarini yaxshilashga qaratilgan pedagogik tizim ichida o’zgarishlar kiritish tushuniladi. Rossiyada pedagogik innovatsiyalarning paydo bo’lishi maktablarni tez rivojlantirish ehtiyoji bilan ularni o’qituvchilar tomonidan amalga oshirishdagi qiyinchiliklar, qarama-qarashliklardan kelib chiqqan. Mustaqil O’zbekiston sharoitida esa, innovatsiyalarni o’rganish, uni ta’lim jarayoniga tatbiq etish ta’lim tizimini isloh qilish masalalari bilan bog’liq ravishda tayyor axborotlarni berishga asoslangan an’anaviy o’qitish turidan, o’quvchi-talabalarning o’zlarini izlanishga, ma’lumotlarni o’zlari izlab topishga o’rgatadigan ta’lim tizimiga o’tish yo’lidagi harakatlar bilan asoslanadi. Shunga ko’ra yangi bilimlarga ehtiyoj, yangilik, innovatsion jarayonlar kabi tushunchalar mohiyatini anglashga ehtiyoj kuchaymoqda. Texnologiya tus h unc h asi texnikaviy taraqqiyot bilan bog‘liq holda fanga 1872 yilda kirib keldi va yunonc h a ikki so‘zdan – “texos” (tec h ne) – san‘at, hunar va “logos” (logos) – fan so‘zlaridan tashkil topib “hunar fani” ma‘nosini anglatadi. Texnologik jarayon har doim zaruriy vositalar va s h aroitlardan foydalangan holda amallarni (operatsiyalarni) muayyan ketma-ketlikda bajaris h ni ko‘zda tutadi. Texnologik jarayon – bu mehnat qurollari bilan mehnat ob‘ektlari (xom as h yo)ga bosqic h ma-bosqic h ta‘sir etish h natijasida mahsulot yaratis h borasidagi (is h c h i- mas h ina)ning faoliyatidir. Ana s h u ta‘rifni tadqiqot mavzusiga ko‘c h iris h mumkin, ya‘ni: Pedagogik texnologiya(PT) – bu o‘qituvc h i (tarbiyac h i)ning o‘qitis h 9 Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. Qarshi. “Nasaf” . 2000. 12-b 14

(tarbiya) vositalari yordamida o‘quvc h i (talaba)larga muayyan s h aroitda ta‘sir ko‘rsatis h va aks ta‘sir mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan s h axs sifatlarining jadal s h akllanis h ining kafolatlaydigan jarayondir 10 . Pedagogik adabiyotlarda “texnologiya” atamasining xilma-xil ko‘rinis h larini uc h ratis h mumkin: “O‘qitis h texnologiyasi”, “O‘quv jarayoni texnologiyasi” va hokazo. Pedagogik texnologiya o‘qitis h jarayonining o‘zaro bog‘liq qismlarini tas h kiliy jihatdan tartibga keltiris h , bosqic h larini quris h , ularni joriy etish s h artlarini aniqlas h tiris h , mavjud imkoniyatlarni hisobga olgan holda belgilangan maqsadga eris h is h ni ta‘minlaydi. Yoxud pedagogik texnologiya o‘qituvc h ining kasbiy faoliyatini yangilovc h i va ta‘limda yakuniy natijani kafolatlaydigan muolajalar yig‘indisidir. Texnologiya o‘zining egiluvc h anligi, natijalarning turg‘unligi, samaradorligi, oldindan loyihalanis h zarurati bilan metodikadan farqlanib turadi. “ Innovatsion pedagogik texnologiya ” termini va unga xos bo’lgan tadqiqotlar G’arbiy Yevropa va AQShda XX asrning 60-yillarida paydo bo’ldi. Innovatsion faoliyat F.N.Gonbolin, S.M.Godnin, V.I.Zagvyazinskiy, V.A.Kan- Kalik, N.V.Kuzmina, V.A.Slastenin va boshqalarning ishlarida tadqiq etilgan. Bu tadqiqotlar innovatsion faoliyat amaliyoti va ilg’or pedagogik tajribalarni keng yoyish nuqtai nazaridan yoritilgan 11 . V.A.Lazerev, A.I.Prigojin, V.A.Slastenin, O.G.Xomeriki, M.M.Potashnik, J.Yo’ldoshev, N.Azizxo’jaeva, K.Zaripov, Sh.Qurbonov, E.Seyt – Xalilov va boshqa olimlar amaliyotda ta’lim rivojlanishini, unga oldin mavjud bo’lmagan komponentlarni kiritish, yoki ularni takomillashgan turlariga almashtirishni pedagogik yangilanish tarzida tushunadi. Ular yangilanishni yangilik tarzda tushunish lozim deydi. 10 Tolipov O‘.,Usmonboeva M. Pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot. T.: “Fan”. 2005. 34 - b . 11 Sayidahmedov N. Yangi pedagogik texnologiyalar. T. : “Moliya . 2003 . 71 - b 15

V.P.Bespalko o‘zining yirik asarida “PT – bu o‘qituvc h i mahoratiga bog‘liq bo‘lmagan holda pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan o‘quvc h i s h axsini sakllantiris h jarayonining loyihasidir 12 ” deb ta‘rifladi. PT - ta‘lim (tarbiya) jarayoni uchun loyihalanadi va belgilangan maqsadni yechishga qaratiladi. Binobarin, har bir jamiyat saxshni shakllantirish maqsadini aniq belgilab beradi va shunga mos holda ma‘lum pedagogik tizim (maktab, kollej, oliy o‘quv yurti) mavjud bo‘ladi. Bu tizimga uzluksiz ravisda ijtimoiy buyurtma o‘z ta‘sirini o‘tkazadi va ta‘lim-tarbiya maqsadini umumiy holda belgilab beradi. “Maqsad” esa pedagogik tizimning qolgan elementlarini o‘z navbatida yangilash zaruratini keltirib chiqaradi. Kadrlar tayyorlashh milliy dasturida ta‘lim-tarbiyaning maqsadini yangi yo‘nalishga burdi, ya‘ni: “o‘tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitdan to‘la xolis etishh, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuksak ma‘naviy va axloqiy talablarga javob beradigan yuqori malakali kadrlar tayyorlashh 13 ” deb belgilandi. Demak, ta‘lim-tarbiyaning maqsadi butunlay yangilandi, unga mos holda mazmunning ham pedagogik jarayonning ham yangilanisi tabiiydir. Shuningdek, fan va texnikaning rivojlanishi bilan inson faoliyati chegarasi nihoyatda kengayib borayapti, auditoriyaga o‘qitish imkoniyatlari katta bo‘lgan yangi texnologiyalar (sanoat, qisloq ho‘jaligi, elektron, axborot va bosqa) kirib kelmoqda. Ro‘y berayotgan sifatiy o‘zgarishlar shundan dalolat beradiki, endilikda “o‘rganishh”ning birlamchi jarayonlari an‘anaviy metodika va o‘qitish vositalari romiga sig‘may, o‘quvchining individual qobiliyatlariga mos kelmay qoldi. Yangi metodikalarni talab etadigan va ta‘lim jarayonining ajralmas qismigsa aylanib borayotgan va unga o‘zining ma‘lum xususiyatlarini joriy etadigan yangi texnikaviy, axborotli, poligrafik, audiovizualli vositalar mavjudki, ular yangi PTni real voqelikka aylantirdi. PT mohiyat jihatdan bosqa texnologiyalar bilan bir safda turadi, chunki, ular ham bosqalari qatori o‘z xususiy sohasiga, metodlari va vositalariga ega, ma‘lum 12 Беспалько В.П. Слагаемые педагогиче ской технологии. – М., 1989. 13 O’zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi». « Ma`rifat» gaz e tasi. 15 s e ntyabr 1997 yil 16

“material” bilan ish ko‘radi. Biroq PT inson ongi bilan bog‘liq bilimlar sohasi sifatida murakkab va hammaga ham tushunarli bo‘lmagan pedagogik jarayonni ifoda etishhi bilan ishlab chiqarish, biologik, hatto axborotli texnologiyalardan ajralib turadi. Uning o‘ziga xos tomonlari – tarbiya komponentlarini mujassamlastirganidir. Ta`limni texnologiyalashtirish ob‘ektiv jarayon bo`lib, zamonaviyligi va ilmiy-texnik taraqqiyot yo‘nalisi bilan belgilanadi 14 . PTning o‘ziga xos tomonlari va yaqin kelajakda u ta`limni texnologiyalashtirish bog‘liq vazifalarni quyidagica belgilash mumkin: 1) ko‘p bosqichli ta‘lim tizimida PTning o‘rnini asoslash va zaruriy tavsiyanomalar islab chiqish; 2) zamonaviy sanoat, tibbiyot, iqtisodiyot, ekologiya kabi sohalar bilan PTlarni muntazam ravishda yangilab borish va tabaqalastirilgan yondashuv asosida ularni qo‘llash mezonlarini aniqlash; 3) istiqbolli o‘qitish vositalarini yaratish va ularga tayangan holda ilg‘or PTlarni loyihalash, amaliyotga joriy etish, ommalashtirish va samarasini aniqlash; 4) tegishli boshqaruv organlari (Ta‘lim markazlari) tomonidan o‘quv muassasalari faoliyatida yangi PTlarni tatbiq etilis darajasini nazorat qilish va baholash; 5) respublikamizdagi oliy (o‘rta maxsus, kasb-hunar, maktab) ta‘lim tizimida faoliyat ko‘rsatayotgan professor-o‘qituvchilarni malaka oshirish va qayta tayyorlash kurslarida ilg‘or pedagog va axborot texnologiyalari bo‘yicha yangi bilimlar tizimi bilan qurollantirishni uzluksiz tashkil etish; 6) oliy o‘quv yurtlari talabalari, ayniqsa, mutaxassis-pedagog (iqtisodchi- pedagog, huquqshunos-pedagog, muhandis-pedagog va bosqa)lar uchun 40 soat hajmida PT nazariyasi va amaliyoti bo‘yica maxsus kurs joriy etish; 7) respublikamizda faoliyat ko‘rsatayotgan ijodkor o‘qituvchilar ish uslublarini muntazam ravishda o‘rganib borish va ular tomonidan yaratilgan 14 Sayidahmedov N.Yangi pedagogik texnologiyalar. T. : “Moliya ”, 2003 . 7 7 - b 17

metodikalarni yangi pedagogik texnologiya darajasiga ko‘tarish borasidagi ishlarni amalga oshirish; 8) o‘qituvchi faoliyatini pedagogik texnologiya qonuniyatlariga moslashtirish muammolari va boshqalar. Xullas, O’zbekiston sharoitida pedagogik innovatsiyalar asosan pedagogik tizimni takomillashtirish, shu asosda ta’lim-tarbiya jarayonini samarali tashkil etishga yo’naltirilgan pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish va ta’lim jarayoniga tatbiq etishga qaratilgan. 15 Psixologik fanlarni o’zlashtirish ko’rsatkichlari avvalgi yillarga nisbatan sezilarli darajada ko’tarildi. Ta’lim jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni keng qo’llash quyidagi natijalarni beradi: – o’qitishning ilmiyligi oshadi . Bilim berishda ilmiylikka erishish uchun avvalo o’qitish jarayonida fan-texnikaning so’nggi yutuq va kashfiyotlaridan foydalanish, o’quv fanlari ilm-fan asosida yaratilishi, talabalarni ilmiy-tadqiqot usullari bilan tanishtirib borishi lozim. Bu talabalarda turli ijtimoiy ,iqtisodiy,siyosiy hodisalarga ob’ektiv tarzda yondashish ko’nikmasini shakllantiradi. Talaba ilmiy bilimlarni o’zlashtirar ekan, uning fikrlash qobiliyati o’sib, rivojlanib boradi; – talabalarda ijodkorlikni shakllantirish . Ijodkorlik deganda , biz qandaydir bir buyum yoki badiiy asarning yaratilishi emas, balki har bir vazifaga o’z nuqtai nazari bo’yicha yondashishi, bir muammo ustida mustaqil fikr yurita olishi, o’qish jarayonida orttirgan barcha bilimlarini hayotda kechayotgan hodisalarga bog’lay olishi va ularni tahlil qila olishi, o’rganilayotgan soha bo’yicha o’zining yangi qarashlarini ifodalashini tushunishimiz lozim. Talabalarda, ayniqsa, o’z fikrlarini yozma tarzda ifodalay olish qobiliyatini rivojlantirishga ahamiyat qaratishi zarur. Chunki, shu orqali talabalar o’z bilimlarini to’laroq, mazmunliroq ifodalaydilar; 15 Bu haqda batafsil qarang: J.Yo’ldoshev, S.Hasanov Pedagogik texnologiyalar. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2009yil, 441-465-betlar; N.Sh.Erkaboeva. Mustaqillik yillarida O’zbekistonda pedagogik fikrlarning rivojlanishi (1992-2005 yillar). Monografiya –T.: 2006 yil, 21-68-betlar. 18

– ta’lim jarayonida talabalarda mustaqillikni tarbiyalash . Talabalar darsda o’tilgan mavzu bilan cheklanib qolmasliklari zarur. Ular mavzu yuzasidan qo’shimcha ma’lumotlar izlashlari, ularni o’zlashtirishlari, o’tilgan mavzu amaliyotda qanday natija berishini ham sinab qo’rishlari lozim. Hozirgi sharoitda talabalar har tomonlama atrofdagi vaziyatdan xabardor bo’lishlari, ma’lumotlarni tez qayta ishlay olishlari lozim. Bular talabalarning bilimlari keng qamrovli bo’lishi, ularni chuqur anglashlariga yordam beradi, shuningdek, talaba mustaqil fikr yuritish ko’nikmasiga ega bo’ladi. Yuqoridagi qobiliyatlarga ega bo’lgan talabalar nafaqat o’z mutaxassislik fanlari, balki boshqa fanlarni o’zlashtirishda ham muvaffaqiyatga erishadilar. Talabalar umumpsixologik bilimlarni o’zlashtirar ekanlar, uning muhim belgi va qoidalarini ajrata bilishlari kerak. Ularga bilimlarning mohiyatini ocha olish ko’nikmasini o’rgatish lozim, chunki o’tilgan mavzular, qoidalar va ta’riflar shundagina esda qoladi va yaxshi o’zlashtiriladi. O’qituvchi talabalarda bu ko’nikmalarni shakllantirish va yuzaga chiqarish maqsadida o’qitish jarayonida keng qo’llaniladigan ta’limning muammoli texnologiya usullaridan foydalanishi mumkin. Bunda o’qituvchi muammoli vaziyatni yaratadi, talabalarda muammoni yechishga qaratilgan muhokamani uyushtiradi, ular oldiga izchil savollar qo’yadi, ayniqsa, psixologik bilimlarni berishda bu usul qo’l keladi. Vaziyatni yaratishda va uni yechishda talabalarda xotirani mustahkamlash va mustaqil fikrlashni rivojlantirish maqsadida turli misollar, chizma, grafik va jadvallardan foydalanish mumkin. O’qitishda nazariy bilimlar qanchalik qat’iy bayon etilsa, talabaning fikr yuritishi ham shunchalik aniq va to’g’ri bo’ladi, o’quv materiallarini to’la, ongli o’zlashtirish darajasi oshadi. Talabalar o’qish jarayonida faqat nazariy bilimlarnigina o’zlashtirish bilan cheklanib qolmasliklari zarur. Ular nazariy bilimlarni amaliyot bilan bog’lab olib borishlari lozim. Ta’limdagi yutuqlar nazariya bilan amaliyotning o’zaro bog’liqligiga asoslangandir. 19

“Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti” fanining bugungi kundagi asosiy vazifalaridan yana biri talaba-yoshlarda shaxs va shaxsga xos jarayon, xamda xolatlar haqida tassavurlarni shakllantirishdir. Biz insonparvar demokratik huquqiy davlat asosida erkin va farovon fuqarolik jamiyatini barpo qilar ekanmiz, avvalo shuni anglashimiz kerakki, bu maqsadlarga talaba- yoshlarimiz faqat o’zligini anglash orqali erisha olishi tabiiy. Zero, talaba-yoshlarimiz shaxs, shaxsga xos jarayonlar, shaxs shakllanish bosqichlari haqida aniq va chuqur tushunchaga ega bo’lsagina, o’zligini anglashi haqiqatdir. “Muloqot” mavzusini o’rganish davomida talaba-yoshlar muloqot, kommunikasiya, nutq, identifikasiya,refleksiya kabi tushunchalarning mazmun mohiyatini anglaydilar. Muloqotning ahamiyati, vazifalari, muloqotning o`ziga xos tomonlari to`g`risida tushuncha shakllantiradilar. Birgalikda faoliyat yuritish, birga yashash jarayonida muloqotni to`g`ri yo`lga qo`ya olish malaka va ko`nikmasini rivojlantiradilar. Yuqoridagilarni kelib chiqib aytishimiz mumkinki, oliy ma’lumotli pedagog mutaxassislar tayyorlaydigan barcha oliy o’quv yurtlarida “Muloqot” mavzusini o’qitilishi hozirgi paytda, zamon talabi va ehtiyojiga aylandi. Chunki, bizning maqsadimiz yoshlarni tarbiyalab voyaga yetkazishgina emas, balki komil insonlarni va zamonaviy yuksak malakali mutaxassis kadrlarni tarbiyalashdir. 20

II BOB. MULOQOT PSIXOLOGIYASI MAVZUSIDAN ELEKTRON O’QUV MODULI ISHLANMASI 2.1. Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti fanining o’quv dasturi (Sillabus) O’ZB E KISTON R E SPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI AL-XORAZMIY NOMIDAGI URGANC H DAVLAT UNIV E RSIT E TI Barcha b akalavriat ta’lim yo’nalishlari talabalari uchun “ Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti ” fanidan SILLABUS Toshkent – 2015 21

Barcha b akalavriat ta’lim yo’nalishlari talabalari uchun “ Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti ” fanidan Sillabus Al- Xorazmiy nomidagi Urganch Davlat universiteti 1.Djumaniyozova Muhayyo Xusinovna Al- Xorazmiy nomidagi Urganch Davlat universiteti “Pedagogika va psixologiya” kafedrasi katta o’qituvchisi. Bog’lanish uchun telefon: + 99891-430-34-00 (mob) E lektron pochta: muhayyo @ list.ru Ilmiy qiziqishlari: Talabalar diniy dunyoqarashining o’z-o’zini anglashga bo’lgan ta’sirining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari. Ilmiy maktabi: 19.00.05. Ijtimoiy psixologiya, etnopsixologiya mutaxassisligi bo’yicha psixologiya fanlar doktori professor N.Safaev raxbarligi ostida “ Talabalar diniy dunyoqarashining o’z-o’zini anglashga bo’lgan ta’sirining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari”. 2. Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti. Kod: 5111600 - Milliy g`oya ,ma`naviyat asoslari va huquq ta`limi 3. O’tkazilish joyi va vaqti: 2-5-semestr dars jadvaliga asosan. 4. O’quv fanining boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi: Ijtimoiy psixologiya, Yosh va pedagogik psixologiya,Sotsialogiya, Pedagogika, Etika va estetika 5. O’quv fanining tavsifi: 5.1.O’quv fanining yo’naltirilganligi. Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti fani ijtimoiy fanlar orasida o’zining munosabatlar ko’lamining kengligi, predmeti, bo’lg`usi o’qituvchilarda pеdagоgik-psiхоlоgik madaniyatni rivоjlantirish da o’ziga xosligi, manbalarining rang-barangligi, davlat va jamiyat oldida turgan muhim vazifalarni hal etishga qodir, ijtimoiy,iqtisodiy,siyosiy o`zgarishlarni to’g’ri anglaydigan, o`quvchilarning yosh va individual хususiyatlarini biladigan yuksak ma’naviyatli, vatanparvar, xalqparvar, tashabbuskor, zamonaviy bilimlar bilan qurollangan, xorijiy tillar va axborot texnologiyalarini egallagan, ezgu insoniy fazilatlarga ega, irodasi baquvvat, iymoni butun va vijdonan uyg’oq yuqori malakali pedagog mutaxassis kadrlarni tayyorlash uchun o’ziga xos metodologiya vazifasini o’tashga yo’naltirilgan. 5.2.Maqsadi: Talabalarda хоzirgi zamоn psiхоlоgiyasiga oid fanlar haqida tasavvurlarni shakllantirish, ularda o`qituvchilik faоliyatida asоsiy bilimlardan bo`lgan psiхоlоgik tushunchalarni egallashga, psixologiya fani, psixika, shaxs, faoliyat, muloqot, bilish jarayonlari, irodaviy sifatlar, hissiy holatlar, individual-xususiyatlarini bilib оlishga, 22

psiхik taraqqiyotning qоnuniyatlarini, shaхsni psiхоlоgik mеtоdlar yordamida o`rganishga va оlgan bilimlarini ta’lim- tarbiya jarayonida qo`llay bilish xamda amaldagi o`zgarishlarni to’g’ri psixologik sharhlash uchun zarur bilim, ko’nikma va malakani shakllantirishdir. 5.3.Vazifalari: – Talabalarda psixologiya fanining mazmuni, mohiyati, psixika va ongni taraqqiyoti, bilish jarayonlari, psixik holatlar, shaxsning hissiy-irodaviy sohasi, individual - psixologik xususiyatlarini , psixik taraqqiyot va uning omillari, ushbu omillarning psixik rivojlanishga ta`sir ko’rsatish mexanizmlari va qonuniyatlarini , ontogenezning turli bosqichlarida psixik rivojlanishning asosiy xususiyatlarini bilishga doir bilimlarni shakllantiradi; -talabada shaxs, muloqot, faoliyat, individual xususiyatlar yuzasidan tushuncha, tasavvurga ega bo’lish bilan birga, psixik rivojlanishga ta`lim-tarbiya jarayonlarining ta`sir xususiyatlarini prognoz qila olish, ushbu jarayonni shu asosida loyihalashtirish va amaliy faoliyatga tadbiq etish bo’yicha ko’nikmalarni rivojlantiradi ; -talabada shaxsdagi psixologik jarayon, holatlarni yuzaga kelish mexanizmlari, qonuniyatlari, tuzilishi, tashqi omillar ta`siriga berilishiga doir hamda shaxs kamoloti yo’lida ta`lim-tarbiya ishlarini to’g`ri tashkil qilish mahoratini shakllantiradi. 5.4.O’quv fanining mazmuni: Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti fanining predmeti, hozirgi zamon psixologiyaning tuzilishi va tadqiqot metodlari, psixika va ongning taraqqiyoti, faoliyat va m otivatsiya, muloqot, s h axs, guruh va jamoa, diqqat, sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur, h issiyot, iroda, temperament, xarakter, qobiliyat, yosh davrlari psixologiyasi, psixik rivojlanish va uni davrlashtirish muammosi, ontogenezning ilk bosqichlarida insonning psixik rivojlanishiga xos xususiyatlar, maktabgacha yosh davrida psixik rivojlanish xususiyatlari, kichik maktab yoshi davrida psixik rivojlanish xususiyatlari, o’smirlik davrida psixik rivojlanish xususiyatlari, ilk o’spirinlik yoshi davrida psixik rivojlanish xususiyatlari, yoshlarni oilaviy hayotga psixologik tayyorlash. 5.5. Fanni o’rganish rejasi: 23

2-semestr ( 1- Kurs ) Ma’ruza mashg’ulotlari mazmuni № Mavzular mazmuni Ajratilgan soat. 1. Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti fanining predmeti Psixologiya tabiiy va ijtimoiy ilmiy fan sifatida. Psixologik bilimlarning o’ziga xos tomonlari. Umumiy psixologiya samara beruvchi, harakatga keltiruvchi va hayvon hamda odam ob'ekti faoliyatidagi psixik aks ettirishning tuzilishi va hulq-atvori haqidagi fan sifatida. Psixika tirik mavjudotning ob'ektiv borliqni aks ettirish shakllaridan biri ekanligi t o’g’ risida umumiy tushuncha. Psixik aks ettirish - ob'ektiv olamning sub'ektiv obrazi ekanligi. Psixikaning aks ettirish va boshqaruvchanlik vazifalari. Miya va psixika. Psixika va ong. Ong va ongsizlik (anglanmagan, ong darajasiga borib yetmagan harakatlar) holatlari. Psixikaning falsafa doirasidagi taraqqiyoti. Sharq mutafakkirlari (Al Forobiy, Abu Ali ibn Sino, ibn Rashid, G’azzoliy, Ahmad Yassaviy, Bahovuddin Naqshbandiy, Abu Bakir ar-Roziy, Umar Xayyom, Alisher Navoiy va boshqalar)ning psixologik qarashlari. 2 2. Hozirgi zamon psixologiyaning tuzilishi va tadqiqot metodlari Hozirgi zamon psixologiyasi fanining tamoyillari, determinizm tamoyili, ong va faoliyat birligi tamoyili, ongni faoliyatda rivojlanish tamoyili, hozirgi zamon psixologiyasining tuzilishi, aniq faoliyatni o’rganuvchi psixologiya sohalari, rivojlanishning yosh xususiyatlarini o’rganuvchi psixologiya sohalari, shaxs va jamiyat ga bo’lgan munosabatlarni o’rganuvchi psixologiya sohalari, mehnat psixologiyasi, pedagogik psixologiya, tibbiyot psixologiyasi, yuridik psixologiya, yosh psixologiyasi, maxsus psixologiya yoki anomal taraqqiyotni o’rganuvchi psixologiya sohalari, hozirgi zamon psixologiyasining tadqiqot metodlari, kuzatish metodi, eksperiment metodi, suhbat va so’rovnoma metodi, faoliyat mahsulini o’rganish metodi, test metodi, sotsiometriya metodi, biografiya metodi, psixologiyaning fanlar tizimida tutgan o’rni. Psi xo l o giyaning tadbiqiy va amaliy s o halari 2 3. Psixika va ongning taraqqiyoti Psixikaning filogenetik taraqqiyoti, seskanuvchanlik va sezuvchanlik, tropizmlarning mohiyati, hayvonlarning hatti-harakat tiplari, sensor bosqich va uning xarakterli xususiyati, pertseptiv bosqich va uning xarakterli xususiyati, intellektual bosqich va uning xarakterli xususiyati , psixikaning rivojlanish bosqichlari, instinkt tushunchasining mazmuni, ko’nikma va malakalar, hayvonlarning intellektual hatti-harakatlari, psixikaning muhit va a`zolar tuzilishiga bog`liqligi. Odam psixikasining paydo b o’ lishi va uning tara qq iyoti. Odamda aks ettirish darajasi. Ongning paydo b o’ lishi va uning tara qq iyoti. Odam psixikasining ontogenez tara qq iyoti. Yuksak psixik funk t siyalarning tarkib topishi va ularning tuzilishi. 2 4. Faoliyat va m otivatsiya Faoliyat haqida tushuncha, faoliyatning tuzilishi, faoliyatning o’ziga xosligi, faoliyatning interi ori zatsiyasi va ekst e r i orizatsiyasi, faoliyatning o’zlashtirilishi va malakalarni egallash, faoliyatning asosiy turlari, o’yin faoliyatining mazmuni, mehnat faoliyati mazmuni, talim faoliyati mazmuni, 2 24

A.N.Leontev bo’yicha faoliyat tuzilishi. Motiv va motivatsiya tushunchasining mazmuni, xorij psixologiyasida motiv va motivatsiya muammosi, motivatsiya va motivlarning nazariy muammolari, motiv muammosiga doir mulohazalar, shaxs shakllanishida motivatsiyaning ahamiyati. 5. Muloqot Mulo q ot h a q ida tushuncha, mulo q ot turlari, mulo q ot vazifalari, mulo q otning verbal vositalari, mulo q otning noverbal vositalari, mulo q ot shaxslararo o’ zaro ta ’ sir etish sifatida , mulo q ot insonlarning bir-birini tushunishi, mulo q ot texnikasi va usullar i , pedagogik faoliyatda mulo q ot, til va nut q tushunchalarining mazmuni, mulo q ot va muomala tushunchalarining mazmuni, mulo q ot kishilar o’ rtasidagi o’ zaro tasir etish, mulo q otning kommunikativ tomoni, mulo q otning interaktiv tomoni. 2 6 . S h axs . Shaxs haqida tushuncha, individ, shaxs, individuallik tushunchalari, shaxs faolligi tushunchalarining mazmuni, shaxs shakllanishiga tasir etuvchi omillar, shaxsning malaka va odatlari, endopsxika va ekzopsixika haqida tushuncha, biogenetik nazariya va uning mohiyati, sotsiogenetik nazariyasining mazmun mohiyati, konstitutsion nazariyaning mazmuni, rollar nazariyasi mazmuni, shaxs borasida K.Levin nazariyasi tushunchalarining mazmuni, psixodinamik nazariyaning mazmuni, kognitivistik nazariya tushunchalarining mazmuni . 2 7. Guruh va jamoa Guruh haqida tushuncha. Ijtimoiy psixologiyada kichik guruhlar muammosi . Kichik guruhlar tasnifi. Kichik guruhlardagi dinamik jarayonlar. Jamoa. Guruh. Guruh va jamoadagi lider. Guruhdagi shaxslararo munosabatlar. Guruh va jamoani boshqarish. Boshqarish uslublari. 2 8. Diqqat Diqqat haqida tushuncha, diqqatning nerv-fiziologik asoslari, diqqat turlari, ixtiyorsiz diqqat, ixtiyoriy diqqat, ixtiyoriydan so’nggi diqqat, diqqatning xususiyatlari, diqqat kuchi va bo’linishi, diqqat ko’lami, diqqat taqsimlanishi, shaxsda diqqat rivojlanishi . 2 9 Sezgi . Sezgilar haqida umumiy tushuncha, sezgilarning nerv-fiziologik asoslari, sezgilarning tasnifi, sezgilarning turlari, ekstroretseptiv sezgilar, introretseptiv sezgilar, propr i oretseptiv sezgilar, analizator va uning tuzilishi, sezgi sohasidagi qonuniyatlar. 2 10 . Idrok Idrok haqida tushuncha, idrokning nerv-fiziologik asoslari, idrokning murakkabligi, idrokda kuzatish va kuzatuvchanlik, idrokning xossalari, idrokda ob ’ ekt va fon, appertseptsiya, idrokning konstantligi, idrokda illyuziya va gallyutsinatsiya, vaqt, harakat va fazoni idrok qilish. 2 11 Xotira . Xotira haqida tushuncha, xotiraning nerv-fiziologik asosi, xotira turlari, faoliyatga ko’ra xotira turlari, maqsadiga ko’ra xotira turlari, muddatiga ko’ra xotira turlari, xotira jarayonlari, esda olib qolish, esga tushirish, esda saqlash, unutish, xotira tiplari. 2 12 . Xayol Xayol haqida tushuncha, xayol jarayonlari, xayol turlari, tasavvur xayoli, ijodiy xayol, ixtiyorsiz va ixtiyoriy xayol, orzu, tush ko’rish va shirin xayol, 2 25

xayol sifatlari, xayolning kengligi va torligi, xayolning chuqurligi va realligi, xayolning mazmundorligi va kuchi, fantaziya, hayolning rivojlanishi. 13 Tafakkur Tafakkur xaqida tushuncha, tafakkur operatsiyalari, tafakkur shakllari, hukm, xulosa chiqarish, tushuncha, tafakkur sifatlari, tafakkurning mazmundorligi, tafakkurning chuqurligi, tafakkurning kengligi, tafakkurning musta q illigi, tafakkurning ixchamligi, tafakkurning tezligi, tafakkurning turlari, shakliga ko’ra tafakkur turlari, topshiriq xarakterga ko’ra tafakkur turlari, fikr yoyiqligiga ko’ra tafakkur turlari, fikrning or i gina l lik darajasiga ko’ra tafakkur turlari, tafakkur borasidagi psixologik nazariyalar . 2 1 4 . H issiyot . Hissiyot haqida tushuncha, his-tuyg`ularning vazifalari, hissiy holatlarning nerv-fiziologik asoslari, insoniy emotsiyalar va hayvonlardagi emotsiyalar, hissiy holatlarning ifodalanishi, hislarni kechirish shakllari, yuksak hislar, hissiy ton, affekt, stress, praksik hislar, axloqiy hislar, estetik hislar, intellektual hislar, hissiyotning o’ziga xosligi. 2 15 Iroda Iroda haqida tushuncha, irodaviy faoliyatning umumiy xususiyatlari, iroda borasidagi nazariyalar, irodaviy akt va uning tuzilishi, shaxsning irodaviy sifatlari, irodani tarbiyalash, irodaning individual xususiyatlari. 2 1 6 Temperament Temperament haqida tushuncha, temperamentni rivojlanishi tarixi, temperament tipi , oliy nerv faoliyati tipi va temperament, temperament xususiyatlari, temperament tiplari, faoliyatning indvidual uslubi va temperament, temperamentni tarbiyalash . 2 17 Xarakter Xarakter haqida tushuncha, xarakterning nerv-fiziologik asoslari, xarakter tipologiyasi, xarakter aktsentuatsiyasi, xarakter tarkibi, xarakterning shakllanishi, xarakter tuzilishi va xususiyatlari, xarakter borasidagi ta ’ limotlar. 2 18 . Qobiliyat Qobiliyatlar haqida tushuncha, qobiliyatlarning sifati va miqdor tavsifi, qobiliyatlar tuzilishi, talantning paydo bo’lishi va tuzilishi, qobiliyat va talantlarning tabiiy shartlari, qobiliyat borasidagi nazariyalar, qobiliyatlarning tabiiy asoslari, qobiliyatlarning rivojlanishi, qobiliyat va irsiyat. 2 Jami 3 6 s Seminar mashg’ulot mavzulari. № Mavzular mazmuni Ajrati l - gan soat . 1. Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti fanining predmeti. Psixologiya predmetining ta'rifi. Psixologiya tarixining asosiy bosqichlari. Psixika tushunchasining tahlili. Miya va psixika muammosi. Psixika va ong. Ongsizlik holatlari. Psixologiyaning asosiy vazifalari. 2 2 Hozirgi zamon psixologiyaning tuzilishi va tadqiqot metodlari. Hozirgi zamon psixologiyasining tuzilishi va tamoyillari. Umumiy psixologiyaning asosiy metodlari. Umumiy psixologiyaning yordamchi 2 26

metodlari. Psixologiya fanining tarmo q lari. 3 . Psixika va ongning taraqqiyoti . Psixikaning filogenetik taraqqiyoti . Seskanuvchanlikni paydo bo’lishi haqidagi ilmiy farazlar. Psixikaning taraqqiyot bosqichlari.Hayvonlarning instinktiv, individual va intellektual xatti-harakatlari. Odam psixikasining paydo bo’lishi va uning taraqqiyoti. Ongning paydo bo’lishi va uning taraqqiyoti. 2 4 Faoliyat . F aoliyat h a q ida tushuncha. Ehtiyojlar , ularning turlari . Faoliyatning tuzilishi. Faoliyatning interioriza t siyasi va eksterioriza t siyasi. Faoliyatning asosiy turlari. K o’ nikma va malakalarning shakllanishi . 2 5. Motiv va motivatsiya . Motiv va motivatsiya tushunchasining mazmuni . Motivlarning turlari. Motivatsiya haqida ilmiy nazariyalar. Motivlarning inson faoliyatidagi o’rni. 2 6 Muloqot Mulo q ot h a q ida tushuncha . M ulo q ot turlari, vazifalari . M ulo q otning verbal noverbal vositalari . M ulo q ot shaxslararo o’ zaro ta ’ sir etish sifatida. M ulo q ot texnikasi va usullar i. P edagogik faoliyatda mulo q ot . 2 7 S h axs Shaxs haqida tushuncha . I ndivid, shaxs, individuallik tushunchalari . S haxs faolligi tushunchalarining mazmuni . S haxs shakllanishiga tasir etuvchi omillar . S haxsning malaka va odatlari . 2 8 Guruh va jamoa Guruh haqida tushuncha. Ijtimoiy psixologiyada kichik guruhlar muammosi . Kichik guruhlar tasnifi. Kichik guruhlardagi dinamik jarayonlar. Jamoa. Guruh. Guruh va jamoadagi lider. Guruhdagi shaxslararo munosabatlar. Guruh va jamoani boshqarish. Boshqarish uslublari. 2 9 Diqqat Di qq at h a q ida tushuncha. Di qq atning fiziologik mexanizmlari. Di qq at turlari. Di qq atning asosiy xususiyatlari. Di qq at va faoliyat. 2 10 Sezgi . Sezgi h a q ida tushuncha. Sezgining fiziologik asoslari. Sezgilarning tasnifi. Sezgi jarayonidagi q onuniyatlar. 2 11 Idrok Idrok h a q ida tushuncha. Idrokning fiziologik asoslari. Idrok turlari. Idrokning asosiy sifatlari. Idrokning individual xususiyatlari. 2 12 Xotira . X otira h a q ida tushuncha. Xotira nazariyalari. Xotira jarayonlari. Xotira turlari. Xotiraning individual psixologik far q lari. Xotirani rivojlantirish. 2 13 Xayol X ayol h a q ida tushuncha. Xayolning fiziologik asoslari. Xayol turlari. Xayol tasavvurlari. Xayol va ijodiyot. 2 14 Tafakkur T afakkur h a q ida tushuncha. Tafakkur opera t siyalari. Tafakkurning manti q iy shakllari. Tafakkur va masala yechish. Tafakkur turlari va individual xususiyatlari. Tafakkur va nut q . 2 27

15 Hissiyot . Hissiyot haqida tushuncha . H is-tuyg`ularning vazifalari . H issiy holatlarning nerv-fiziologik asoslari . H issiy holatlarning ifodalanishi, hislarni kechirish shakllari, yuksak hislar . 2 16 Iroda Iroda haqida tushuncha . I rodaviy faoliyatning umumiy xususiyatlari . I roda borasidagi nazariyalar . I rodaviy akt va uning tuzilishi . S haxsning irodaviy sifatlari . 2 17 Temperament . Temperament haqida tushuncha . O liy nerv faoliyati tipi va temperament . T emperament xususiyatlari . T emperament tiplari . 2 18 Xarakter . Xarakter haqida tushuncha . X arakterning nerv-fiziologik asoslari . X arakter tipologiyasi . X arakter aktsentuatsiyasi . X arakter tarkibi . X arakterning shakllanishi . 2 19 Qobiliyat . Qobiliyatlar haqida tushuncha . Q obiliyatlarning sifati va miqdor tavsifi . Q obiliyatlar tuzilishi . Q obiliyatlarning rivojlanishi . 2 Jami 38s 5- Semestr ( 3-Kurs ) Ma’ruza mashg’ulotlari mazmuni № Mavzular mazmuni Ajratil- gan soat. 1 Yosh davrlari psixologiyasi . Yosh davrlari psixologiyasi fanining tadqiqot sohasi va muammolari Yosh davrlari psixologiya fanining predmeti, maqsad va vazifalari. Yosh davrlari psixologiyasi fanining asosiy muammolari. Yosh davrlari psixologiyasi faniga oid ilmiy bilimlarning vujudga kelish tarixi. Yosh davrlari psixologiyasi fanining asosiy sohalari. Yosh davrlari psixologiyasi fanining boshqa fanlar bilan aloqasi. 2 2 Yosh davrlari psixologiyasi fanining tadqiqot metodlari. Kuzatish metodi va uning turlari. Eksperement va uning turlari (psixologik- pedagogik eksperiment). Faoliyat maxsulini tahlil qilish metodi. Tadqiqotni aniqlovchi va shakllantiruvi metodlarni turlari. Egizaklar metodi. Longityud va ko`ndalang tekshirish metodlari. Psixologik testlar. Yosh davrlari psixologiyasining metodologik tamoyillari. 2 28

3 Psixik rivojlanish va uni davrlashtirish muammosi. Psixik rivojlanish haqida tushuncha, uning o’ziga xos xususiyatlari. Psixik rivojlanishning asosiy qonuniyatlari. Psixik rivojlanishning asosiy omillari. Yosh tushunchasi. Psixik rivojlanishni davrlashtirish muammosi (qadimiy va zamonaviy tasniflar). Yosh davrlarining genetik epistimologiya nazariyasidagi tasnifi haqida. (J.Piaje). Sotsiogenetik yondashuvda yosh davrlari tasnifi haqida (E.Erikson). Yosh davrlarining etakchi faoliyat nuqtai nazaridan tasniflanishi haqida (D.B.Elkonin). Psixik rivojlanishda yosh davri inqirozi muammosi. 2 4 Ontogenezning ilk bosqichlarida insonning psixik rivojlanishiga xos xususiyatlar . Perinatal va chaqaloqlik davrida psixofiziologik rivojlanishga xos xususiyatlar haqida umumiy tushuncha. Tug`ilish davri inqirozi. «Tirilish kompleksi» haqida. Go`daklik davrida psixik rivojlanishda kattalar bilan emotsional muloqotning ahamiyati (emotsional deprivatsiyaning salbiy oqibatlari). 2 5 Ilk bolalik davri psixologiyasi. Bir yosh inqirozi haqida. Ilk bolalik davrida psixik rivojlanish xususiyatlari. Ilk bolalik davrida nutqning rivojlanish xususiyatlari. Ilk bolalik davrida o’z-o’zini anglashning rivojlanishi va 3 yosh inqirozi. 2 6 Maktabgacha yosh davrida psixik rivojlanish xususiyatlari Maktabgacha yosh davrida psixofiziologik taraqqiyotning umumiy tavsifi. O’yin maktabgacha yoshdagi bolaning etakchi faoliyati sifatida (o’yin faoliyatining mohiyati, turlari, bilish jarayonlari va shaxs taraqqiyotiga ta`sir ko’rsatish mexanizmlari, o’yinchoqning bola psixik rivojlanishiga ta`siri muammosi). Maktabgacha yosh davrida bilish jarayonlari va nutqning rivojlanishiga xos xususiyatlar. J.Piaje fenomenlari haqida tushuncha. Maktabgacha yosh davrida tafakkur egotsentrizmi muammosi. Maktabgacha yosh davrida emotsional-irodaviy sifatlarning rivojlanish xususiyatlari. Maktabgacha yosh davrida ijtimoiy emotsiyalarning shakllanishi. Maktabgacha yosh davrida motivatsion sohadagi o’zgarishlar va shaxsning «birinchi tug`ilishi» (A.N.Leontev). 7 yosh inqirozi, uning sabablari va alomatlari. Maktabga psixologik tayyorlik muammosi. 2 7 Kichik maktab yoshi davrida psixik rivojlanish xususiyatlari. Kichik maktab yoshi davrida psixik rivojlanishning umumiy tavsifi. Kichik maktab yoshidagi bolaning maktabga moslashishi muammosi. Kichik maktab yoshi davrida kognitiv - affektiv sohalardagi rivojlanish xususiyatlari. Kichik maktab yoshi davrida motivatsion sohadagi rivojlanish xususiyatlari (o’quv faoliyati, shaxslararo munosabatlarning motivatsion asoslari). Kichik maktab yoshi davrida bolaning o’zi haqidagi tasavvurlari va xulq-atvori. Pedagogik baho va kichik maktab yoshi davrida psixik rivojlanish aloqasining psixologik mexanizmlari. Kichik maktab yoshida bola shaxsining rivojlanish xususiyatlari . 2 8 O’smirlik davrida psixik rivojlanish xususiyatlari O’smirlik davridagi psixik rivojlanishning umumiy tavsifi (o’smirlikda jismoniy o’sish xususiyatlari, jinsiy etilish jarayoni, uning psixik rivojlanishga ta`siri haqida umumiy tushuncha). O’smirlik davri inqirozi va uning psixologik, psixofiziologik sabablari. O’smirlik davrida intellektual va emotsional rivojlanish xususiyatlari. 2 9 O’smirlik davrida motivatsion sohadagi rivojlanish xususiyatlari . T engdoshlar bilan muloqot qilish motivatsiyasi, o’quv faoliyati motivatsiyasi, jinoiy xulq-atvor motivlari. O’smirlik davrida shaxsning rivojlanish xususiyatlari (shaxs tug`ilishining 2-davri – A.N.Leontev). O’smirlik davrida o’z-o’ziga baho berish tizimining rivojlanish xususiyatlari. O’smirlik davrida xarakter aktsentuatsiyasi 2 29

muammosi. 10 Ilk o’spirinlik yoshi davrida psixik rivojlanish xususiyatlari Ilk o’spirinlik davri psixologiyasiga umumiy tavsif (psixofiziologik rivojlanish xususiyatlari, o’quv faoliyati xususiyatlari, ijtimoiy xulq-atvordagi umumiy o’zgarishlar). Ilk o’spirinlik davrida intellektual va emotsional rivojlanish xususiyatlari. Ilk o’spirinlik davrida do’stlashish muammosining psixologik xususiyatlari. Ilk o’spirinlik davrida muhabbat . 2 11 Ilk o’spirinlik davrida o’zini-o’zi anglashning rivojlanishi . O ’zini-o’zi baholash, hurmat qilish, shaxsiy va ijtimoiy identifikatsiya muammolari. Ilk o’spirinlik davrida o’quv-kasbiy faoliyatning etakchi faoliyatga aylanishi va kasb tanlash muammosi. Ilk o’spirinlikda kasbga yo’naltirishning psixologik muammolari. 2 12 Yoshlarni o i laviy h a yotga psixologik tayyorlash O i laviy hayotga psixologik tayorlik tushunchasi. Yoshlarni oilaviy hayotga psixologik tayorlashda psixologik bilimning ahamiyati. Oilaviy hayotga psixologik tayorlikning me`zonlari va ko`rsatkchlari. Yoshlarni oilaviy hayotga psixologik tayorlash sohasidagi amaliy ishning samaradorligini oshirish omillari. Guruh o`qituvchii va fan o`qituvchisining oilaviy hayotga psixologik tayorlashdagi faoliyati mazmuni. 2 Jami 24 s Seminar mashg’ulot mavzulari. № Mavzular mazmuni Ajratilgan soat. 1. Yosh davrlari psixologiyasi fanining tadqiqot sohasi va muammolari . Yosh davrlari psixologiya fanining predmeti, maqsad va vazifalari. Yosh davrlari psixologiyasi fanining asosiy muammolari. Yosh davrlari psixologiyasi faniga oid ilmiy bilimlarning vujudga kelish tarixi. Yosh davrlari psixologiyasi fanining asosiy sohalari. Yosh davrlari psixologiyasi fanining boshqa fanlar bilan aloqasi 2 2 Yosh davrlari psixologiyasi fanining tadqiqot metodlari. Kuzatish metodi va uning turlari. Eksperement va uning turlari (psixologik-pedagogik eksperiment). Faoliyat maxsulini tahlil qilish metodi. Tadqiqotni aniqlovchi va shakllantiruvi metodlarni turlari. Egizaklar metodi. Longityud va ko`ndalang tekshirish metodlari. Psixologik testlar. Yosh davrlari psixologiyasining metodologik tamoyillari. 2 3 Psixik rivojlanish va uni davrlashtirish muammosi Psixik rivojlanish haqida tushuncha, uning o`ziga xos xususiyatlari. Psixik rivojlanishning asosiy qonuniyatlari. Psixik rivojlanishning asosiy omillari. Yosh tushunchasi. Psixik rivojlanishni davrlashtirish muammosi (qadimiy va zamonaviy tasniflar). 2 4. Ontogenezning ilk bosqichlarida insonning psixik rivojlanishiga xos xususiyatlar Perinatal va chaqaloqlik davrida psixofiziologik rivojlanishga xos xususiyatlar haqida umumiy tushuncha. Tug`ilish davri inqirozi. «Tirilish kompleksi» haqida. Go`daklik davrida psixik rivojlanishda kattalar bilan emotsional muloqotning ahamiyati (emotsional deprivatsiyaning salbiy oqibatlari). 2 5 Maktabgacha yosh davrida psixik rivojlanish 2 30

Maktabgacha yosh davrida psixofiziologik taraqqiyotning umumiy tavsifi. O`yin maktabgacha yoshdagi bolaning etakchi faoliyati sifatida (o`yin faoliyatining mohiyati, turlari, bilish jarayonlari va shaxs taraqqiyotiga ta`sir ko`rsatish mexanizmlari, o`yinchoqning bola psixik rivojlanishiga ta`siri muammosi). Maktabgacha yosh davrida bilish jarayonlari va nutqning rivojlanishiga xos xususiyatlar. J.Piaje fenomenlari haqida tushuncha. Maktabgacha yosh davrida emotsional-irodaviy sifatlarning rivojlanish xususiyatlari.. Maktabgacha yosh davrida motivatsion sohadagi o`zgarishlar va shaxsning «birinchi tug`ilishi» (A.N.Leontev). 7 yosh inqirozi, uning sabablari va alomatlari. 6 . Maktabga psixologik tayyorlik muammosi. Maktabga psixologik tayyorlik muammosi yuzasidan nazariy hamda amaliy bilimlarni shakllantirish. Maktabgacha yosh davrining ijtimoiy- psixologik muammolari. Maktabgacha yosh davrida ota-ona va yaqinlar bilan o’zaro munosabat xususiyatlari. Maktabgacha yosh davrida tengdoshlar bilan o’zaro munosabat xususiyatlari. Maktabgacha yosh davrida begonalar bilan o’zaro munosabat xususiyatlari. 2 7 Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning psixologik xususiyatlari Kichik maktab yoshi davrida psixik rivojlanishning umumiy tavsifi. Kichik maktab yoshidagi bolaning maktabga moslashishi muammosi. Kichik maktab yoshi davrida kognitiv - affektiv sohalardagi rivojlanish xususiyatlari. Kichik maktab yoshi davrida motivatsion sohadagi rivojlanish xususiyatlari (o`quv faoliyati, shaxslararo munosabatlarning motivatsion asoslari). 2 8 Kichik maktab yoshi davrining ijtimoiy- psixologik muammolari. Kichik maktab davrida ota-ona va yaqinlar bilan munosabat xususiyatlari. Kichik maktab yoshi davrida o’qituvchi-o’quvchi munosabatlariga xos xususiyatlari. Kichik maktab yoshi davrida tengdoshlari bilan munosabat xususiyatlari. 2 9 O`smirlik davrida psixik rivojlanish . O`smirlik davridagi psixik rivojlanishning umumiy tavsifi (o`smirlikda jismoniy o`sish xususiyatlari, jinsiy etilish jarayoni, uning psixik rivojlanishga ta`siri haqida umumiy tushuncha). O`smirlik davri inqirozi va uning psixologik, psixofiziologik sabablari. O`smirlik davrida intellektual va emotsional rivojlanish xususiyatlari. O`smirlik davrida motivatsion sohadagi rivojlanish xususiyatlari (tengdoshlar bilan muloqot qilish motivatsiyasi, o`quv faoliyati motivatsiyasi, jinoiy xulq-atvor motivlari). O `smirlik davrida shaxsning rivojlanish xususiyatlari (shaxs tug`ilishining 2-davri – A.N.Leontev). 2 10 O`smirlik davrida o`z-o`ziga baho berish tizimining rivojlanish xususiyatlari. O`smirlik davrida xarakter aktsentuatsiyasi muammosi borasidagi tasavvurlarni hosil qilish. O`smirlik davrining ijtimoiy-psixologik muammolari. O`smirlik davrida ota-ona bilan munosabat xususiyatlari. O`smirlarning pedagoglar bilan munosabatlari uchun xos xususiyatlar. O’smirlik davrida tengdoshlar bilan o’zaro munosabat muammosi. 2 1 1 . Ilk o`spirinlik yoshining psixologik xususiyatlari. Ilk o`spirinlik davri psixologiyasiga umumiy tavsif (psixofiziologik rivojlanish xususiyatlari, o`quv faoliyati xususiyatlari, ijtimoiy xulq- atvordagi umumiy o`zgarishlar). Ilk o`spirinlik davrida intellektual va emotsional rivojlanish xususiyatlari. Ilk o`spirinlik davrida do`stlashish 2 31

muammosining psixologik xususiyatlari. Ilk o`spirinlik davrida muhabbat 12 Ilk o`spirinlik davrida o`zini-o`zi anglashning rivojlanishi . O `zini-o`zi baholash, hurmat qilish, shaxsiy va ijtimoiy identifikatsiya muammolari. Ilk o`spirinlik davrida o`quv-kasbiy faoliyatning etakchi faoliyatga aylanishi va kasb tanlash muammosi. Ilk o`spirinlikda kasbga yo`naltirishning psixologik muammolari yuzasidan nazariy bilimlarni mustaxkamlab, amaliyotga yo`naltirish. Ilk o`spirinlik davrining ijtimoiy- psixologik muammolari. Shaxslararo munosabatlar. Ilk o`spirinlikda ota- ona bilan munosabat xususiatlari. Ilk o`spirinlik davrida o’quvchi–pedagog munosabatlari xususiatlari. Ilk o`spirinlik davrida tengdoshlar bilan munosabat muammosi. 2 13 O’ spirinlarni oilaviy hayotga psixologik tayyorlash . Oylaviy hayotga psixologik tayorlik tushunchasi. Oilaviy hayotga tayyorlashning turli jihatlari. Yoshlarni oylaviy hayotga tayorlashda psixologik bilimlarning ahamiyati. Oylaviy hayotga psixologik tayorlikning me`zonlari va ko`rsatkchlari. Yoshlarni oylaviy hayotga psixologik tayorlash sohasidagi amaliy ishning samaradorligini oshirish omillari. Guruh o`qituvchii va fan o`qituvchisining oylaviy hayotga psixologik tayorlashdagi faoliyati mazmunini anglab yetish va ulardan o’z hayoti va pedagogik faoliyatida foydalanish ko’nikma malakalarini shakllantirish. 2 14 Ilk o’spirinlik davrining ijtimoiy- psixologik muammolari . Ilk o’spirinlikda ota-ona bilan muosabat xususiyatlari. Ilk o’spirinlik davrida talaba-pedagog munosabatlari xususiyatlari. Ilk o’spirinlik davrida tengdoshlar bilan munosabat muammosi. 2 1 5 . Yoshlarning psixologik xususiyatlari. Yoshlik davri psixologiyasiga umumiy tavsif (psixofiziologik rivojlanish xususiyatlari. Yoshlar kamolotiga ta'sir etuvchi psixologik omillar. Yoshlarning intellektual va emotsional rivojlanishi. Yetakchi faoliyat. Yoshlarning faoliyati xususiyatlari, ijtimoiy xulq-atvordagi umumiy o`zgarishlar. Yoshlarning o`zini-o`zi anglashning rivojlanishi. Yoshlik davrida shaxslararo munosabatlar. Oiladagi shaxslararo munosabatlar. Yoshlarning ijtimoiy ongi, ularning ijtimoiy hayotda qatnashuvi. 2 16 Yetuklik davrining psixologik xususiyatlari . Kattalar psixologiyasiga umumiy tavsif (psixofiziologik rivojlanish xususiyatlari). Yetuklik davrining bosqichlari. Kattalarning bilish jarayonlari va emotsional rivojlanishi xususiyatlari. Yetakchi faoliyat. Yetuklik davrida faoliyati xususiyatlari,ijtimoiy xulq-atvordagi umumiy o`zgarishlar. Kattalarning o`zini-o`zi anglashining xususiyatlari. Yetuklik davrida inqiroz. Yetuklik davrida motiv va motivatsiya. Yetuklik davrida shaxslararo munosabatlar. 2 1 7 . Gerontopsixologiya. Psixogerantologiya xaqida umumiy tushuncha. Qarilik davrida biologik keksayish. Qariyalar psixologiyasiga umumiy tavsif (psixofiziologik rivojlanish xususiyatlari) Qariyyalarning intellektual va emotsional xususiyatlari. Keksayish davrida shaxsning psixologik ususiyatlari psixologiyasi. Qariyalarning faoliyati xususiyatlari, ijtimoiy xulq- atvordagi umumiy o`zgarishlar. Qariyalarning o`zini-o`zi anglashining rivojlanishi xususiyatlari. Qariyalik davrida motiv va motivatsiya. Qariyalik davrida ijtimoiy ehtiyojlar. Qariyalik davrida shaxslararo munosabatlar. Uzoq umr ko’ruvchilarning psixologik xususiyatlari. 2 32

jami 34 s 2-semestr Mustaqil ta`lim topshiriqlari . № Mavzular Toshshiriq shakli Ajratilgan soat 1. Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti fanining predmeti Referat yozish; 2 2. Hozirgi zamon psixologiyasining tadqiqot metodlari. Berilgan mavzu bo`yicha konspekt yozish 2 3. Psixologiyaning tabiiy - ilmiy asoslari Amaliy topshiriq 2 4. Hozirgi zamon psixologiyasining tarmoqlari. Test tuzish 2 5. Faoliyatning umumiy psixologik tavsifi Referat yozish; 2 6. Fao liyatning interi ori zatsiyasi va ekst e r i orizatsiyasi Berilgan mavzu bo`yicha konspekt yozish 2 7. Ko’nikma, malaka va odatlarning shakllanishi Amaliy topshiriq 2 8. Motivatsiyani o’rganishga oid asosiy yondashishlar Test tuzish 2 9. M ulo q ot shaxslararo o’ zaro ta ’ sir etish sifatida Referat yozish; 2 10. Inson psixik taraqqiyotida muloqotning ahamiyati Berilgan mavzu bo`yicha konspekt yozish 2 11. Bolalarda nutqning shakllanishi Amaliy topshiriq 2 12. Shaxsni o’rganishning zamonaviy nazariyalari Test tuzish 2 13. Shaxs haqida tushuncha Referat yozish; 2 14. Guruh haqida tushuncha. Berilgan mavzu bo`yicha konspekt yozish 2 15. Guruhdagi shaxslararo munosabatlar. Amaliy topshiriq 2 16. Diqqatning psixologik nazariyalari Test tuzish 2 17. Diqqatning asosiy xususiyatlari va ularning eksperimental tadqiq qilinishi. Referat yozish; 2 18. O’quvchilar diqqatini rejali ravishda shakllantirish Berilgan mavzu bo`yicha konspekt yozish 2 19. Sezgilar haqida umumiy tushuncha. Amaliy topshiriq 2 20. Sezgilar tasnifi Test tuzish 2 21. Idrok tabiati Referat yozish; 2 22. Idrokning tasnifi va turlari. Berilgan mavzu bo`yicha konspekt yozish 2 23. Xotirani o’qish faoliyatida rivojlantirishning vazifalari . Amaliy topshiriq 2 24. Xotiraning individual psixologik farqlari Test tuzish 2 33

25. Xayol haqida tushuncha, xayol jarayonlari, xayol turlari Referat yozish; 2 26. Bolalarning o’yin va kattalarning ijodiy hayoliyatida fantaziyaning ahamiyati. Berilgan mavzu bo`yicha konspekt yozish 2 27. Tafakkur xaqida tushuncha, tafakkur operatsiyalari, tafakkur shakllari, Amaliy topshiriq 2 28. Emotsiya haqidagi psixologik nazariyalar. Test tuzish 2 29. H issiy holatlarning nervfiziologik asoslari, Referat yozish; 2 30. Shaxsning irodaviy xususiyatlari va ularning tuzilishi Berilgan mavzu bo`yicha konspekt yozish 2 31 T emperamentning psixologik tavsifi Amaliy topshiriq 2 32 Xarakter tuzilishi va xususiyatlari - Test tuzish 2 33 Qobiliyatlarning rivojlanishi. Referat yozish; 2 JAMI 66 soat 5-semestr Mustaqil ta`lim topshiriqlari . № Mavzular Toshshiriq shakli Ajratilgan soat 1. Sharq mutafakkirlarining bola tarbiyasi haqidagi fikrlari (Al Forobiy, Abu Ali ibn Sino, ibn Rashid, G’azzoliy va b.). Referat yozish; 2 2. Ilmiy psixologik maktablar (psixoanaliz, bixevioristik, assotsiativ). Berilgan mavzu bo`yicha konspekt yozish 2 3. Ta'limning mazmuni va psixik rivojlanish. Amaliy topshiriq 2 4. Faollik - bola shaxsi psixik taraqqiyoti sharti. Test tuzish 2 5. Go’daklik va ilk bolalik davrida psixik rivojlanish. Referat yozish; 2 6. O’yin - bolaning yetakchi faoliyati sifatida. Berilgan mavzu bo`yicha konspekt yozish 2 7. Turli yosh davrlarida nutq faoliyatining rivojlanishi. Amaliy topshiriq 2 8. Kichik maktab yoshi davrida o’quv faoliyatining tarkib topishi, ish motivlarining rivojlanishi. Test tuzish 2 9. Kichik maktab o’quv jamoasida shaxslararo munosabatlar. Referat yozish; 2 10. O’quv materialini yaxshi eslab qolish shartlari. Berilgan mavzu bo`yicha konspekt yozish 2 11. O’quv materialini o’zlashtirishda qiziqishning ahamiyati. Amaliy topshiriq 2 34

12. O’smirlar va kattalar o’rtasida yuzaga keladigan nizolarning asosiy sabablari. Test tuzish 2 13. O’smirlar muloqotining psixologik xususiyatlari. Referat yozish; 2 14. O’smir shaxsining shakllanishida orzuning tutgan o’rni. Berilgan mavzu bo`yicha konspekt yozish 2 15. O’quvchilarda iroda sifatlarini tarbiyalash yo’llari. Amaliy topshiriq 2 16. Tarbiyasi “qiyin” bolalar psixologiyasi. Test tuzish 2 17. O’spirinlarning kasbga tayyorgarligi muammosi. Referat yozish; 2 18. O’spirinlarda ijtimoiy va aqloqiy me'yorlarning shakllanishi. Berilgan mavzu bo`yicha konspekt yozish 2 19. O’spirinlarda ijodiy faollikning o’sishi, dunyoqarashning shakllanishi. Amaliy topshiriq 2 20. O’spirinlarni oilaviy hayotga tayyorlash psixologiyasi Test tuzish 2 21. Yoshlarning psixologik xususiyatlari. Referat yozish; 2 Yoshlik davrida bilish jarayonlarining xususiyatlari. Berilgan mavzu bo`yicha konspekt yozish 2 22. Yoshlarning o'zini o'zi anglashi. Amaliy topshiriq 2 23. Ye tuklik davrining psixologik xususiyatlari. Test tuzish 2 JAMI 48 soat Dasturning informa t sion-uslubiy ta'minoti Mazkur fanni o’q itish jarayonida ta'limning zamonaviy metodlari, pedagogik va axborot- kommunika t siya texnologiyalari qo’ llanilishi nazarda tutilgan: - fan b o’ yicha ma'ruza darslari zamonaviy pedagogik texnologiyaning "Muammoli ma'ruza", "Klaster", "A q liy h ujum" singari metodlari, multimediyali elektron darslik namoyishlarini; - psixologiya metodlari, psixik jarayonlar, shaxsning individual xususiyatlari, shaxs tara qq iyoti, ta'lim-tarbiya mavzularida o’ tkaziladigan seminar mash g’ ulotlarida guru h li fikrlash, kichik guru h lar musoba q alari pedagogik texnologiyalarini; - shaxs, faoliyat, mulo q ot, yosh va pedagogik psixologiya metodlari, mavzularida o’ tkaziladgan seminar mashg’ulot larida "Charxpalak", "Bumerang", "Sinkveyn", "T-sxema" kabi pedagogik texnologiyalarni qo’ llash nazarda tutiladi. BAHOLASH M E ZONI 35

“ UMUMIY PSIXOLOGIYA NAZARIYASI VA AMALIYOTI ” fanidan 201 5 -201 6 o`quv yili uchun reyting baxolash mezoni 2- 5- semestr Nazorat turlari JN - 1 ON JN-2 + MT YN Jami Maksimal ball 15 30 15 +10 30 100 Saralash ball 8,25 16,5 8,25+5,5 16,5 55 Nazorat va umumlashtirish h aftalari 8 9 16 18 № Variant M ash g’ulot turlarining auditoriya soatiga qarab ba h olash maksimal ballari (jami 6 marta, h ar bir 0 -5 ball, maksimal ball 30 ) Amaliy, seminar Tajriba 1 1 Fa q at ASS (38- soat) Fa q at ASS (34- soat) 3 0 0 JN baholash: JN natijalari semestr davomida 2 marta (8-chi va 16-haftalarda) umumlashtiriladi. Har bir umumlashtirish sanasiga qadar har bir talabaning bilim, malaka va ko’nikmalari 3 marta 0 – 5 gacha bo’lgan ballarda butun sonlarda ba h olanadi. Shuningdek, mustaqil ta’lim MT bahosi semestr davomida bir marta 16-haftada 0 dan – 10 gacha bo’lgan ballarda butun sonlarda baholanadi va JN-1, JN-2 va MT balli yig’indisi Σ JN- umumiy joriy nazorat ballini tashkil qiladi. Natijada butun semestr davomida har bir talabaning joriy baholari soni 7 tani tashkil qiladi. Seminar mashg`ulot l ar bo`yicha: 5 ball bilan baholanadi: -o`rganilgan mavzuning nazariy va amaliy ahamiyatini to`la tushungan bo`lsa; -mashg`u l otlar paytida mashqni to`g`ri bajarsa va unga ijodiy yondasha olish malakasiga ega bo`lsa; -mustaqil xulosa chiqarsa va amalda qo`llay olsa; -berilgan vazifani mustaqil ravishda bajarish qobilyatiga ega bo`lsa; -b e xato na t ijaga ega bo`lib, ulardan to`gri x u losa chiqara olsa; -nazariy ma’lumotlarni mukammal bilsa va ulardan unumli foydalana olsa; -uyga vazifani to`liq va to`g`ri bajarsa, daftarni to`liq yuritsa. 4 ball bilan ba hola nadi: -o`rganilgan mavzuning nazariy va amaliy ahamiyatini to`la tushungan bo`lsa; -mashg`u l otlar paytida mashqni to`g`ri bajarsa va unga ijodiy yondasha olish malakasiga ega bo`lsa; -mustaqil xulosa chiqarsa va amalda qo`llashda ayrim xatolarga yo`l qoysa; 36

-berilgan vazifani mustaqil ravishda bajarish qobilyatiga to`la ega bo`lmasa; -b e xato na t ijaga ega bo`lib, ulardan to`gri x u losa chiqara olsa; -nazariy ma’lumotlarni bilsa va ulardan unumli foydalanishda xatoga yo`l qo`ysa; -uyga vazifani bajarsa va ayrim juz’iy xatolarga yo`l qo`ysa, daftarni to`liq yuritmasa. 3 ball bilan baholanadi: -o`rganilgan mavzuning nazariy va amaliy ahamiyatini tushungan bo`lsa; -mashg`ulotlar paytida mashqni bajarsa, ammo unga ijodiy yondasha olish malakasiga ega bo`lmasa; -mustaqil xulosa chiqarsa va amalda qo`llashda ko`plab xatolarga yo`l qoysa; -berilgan vazifani mustaqil ravishda bajarish qobilyatiga ega bo`lmasa; -na t ijaga ega bo`lib, ulardan to`gri x u losa chiqara olishda qiynalsa; -nazariy ma’lumotlarni bilsa va ulardan unumli foydalanishda xatoga yo`l qo`ysa; -uyga vazifani bajarsa va ayrim juz’iy xatolarga yo`l qo`ysa, daftarni to`liq yuritmasa. 2 ball bilan baholanadi: -o`rganilgan mavzuning nazariy va amaliy ahamiyatini to`la tushunmagan bo`lsa; -amaliy mashg`ulot mavzusiga doir tasa vv urga to`la ega bo`lmasa: -mashg`ulotlar paytida mashqni to`g`ri bajara olmasa; -mustaqil xulosa chiqarish va amalda qo`llash malakasiga ega bo`lmasa; -berilgan vazifani mustaqil ravishda bajarish qobilyatiga ega bo`lmasa; -mashqlarni boshqalardan ko`chirib olinganligi sezilib t ursa; -nazariy ma’lumotlarni to`liq bilmasa va ulardan foydalana olmasa; -uyga vazifani xato bajarsa va daftarni to`liq yuritmasa. 1 ball bilan baholanadi: -o`rganilgan mavzuning nazariy va amaliy ahamiyatini tushunmagan bo`lsa; -amaliy mashg`ulot mavzusiga doir h e ch qanday tasa vv urga ega bo`lmasa: -mashg`ulotlar paytida mashqni bajara olmasa; -mustaqil xulosa chiqarish va amalda qo`llash malakasiga ega bo`lmasa; -berilgan vazifani mustaqil ravishda bajarish qobilyatiga ega bo`lmasa; -mashqlarni boshqalardan ko`chirib olinganligi sezilib t ursa; -nazariy ma’lumotlarni to`liq bilmasa va ulardan foydalana olmasa; -uyga vazifani bajarmasa va daftarni to`liq yuritmasa. Talabaning mustaqil ishini baholash mezoni: Mustaqil ish talabalar tomonidan auditoriya mashg`ulotiarida o`rganilgan mavzula n i o`zlasht i ri l ishiga yordamlashish u chun olib boriladi. Bunda mustaqil ishni tashkil qiluvchi o`qituvchining mustaqil ishni o`tkazishdan oldiga qo`ygan maqsadiga ko`ra quyidagi shakllarda amalga oshirilishi niumkin. 1. Referat yozish; 2. Berilgan mavzu bo`yicha konspekt yozish 3. Amaliy topshiriq 4. Test tuzish 1.Referatni baholash mezoni  Referatda mavzu to`liq ochilgan, to`g`ri xulosa chiqarilgan va ijodiy fikrlari bo`lsa –9-10 ball  Mavzu mohiyati ochilgan, faqat xulosasi bor-7-8 ball  Mavzu mohiyati yoritilgan, ammo juz’iy kamchiligi bo`lsa-5-6 ball 37

 Mavzu mohiyati yoritilgan, ammo ayrim kamchiliklari bor bo`lsa-3-4 ball  Mavzu mohiyati yoritilmagan bo`lsa-1-2 ball 2.Berilgan mavzu bo`yicha konspekt yozishni baholash mezoni  -Agar mavzuning mohiyati to`la ochilgan bo`lib, mavzu bo`yicha talabaning ijodiy fikrlari va tanqidiy nuqtaiy nazari bayon qilingan bo`lsa-9-10 ball  -Mavzuning mohiyati to`la ochilgan, asosiy faktlar to`g`ri bayon qilingan bo`lsa-7-8 ball  -Mavzu to`g`ri yoritilgan bo`lsa, lekin ayrim kamchiliklari bo`lsa-5-6 ball  -Mavzu umumiy tarzda yoritilgan bo`lsa va kamchiliklar ko`proq bo`lsa-3-4 ball  -Mavzuni yo`ritmasa, mavzudan tashqari bo`lsa-1-2 ball 3. Amaliy topshiriqni baholash mezoni  Agar berilgan topshiriq to`la, aniq va to`g`ri bajarilgan bo`lsa-9-10 ball  Agar berilgan topshiriq to`la bajarilgan, ammo ba’zi xatolari bo`lsa-7-8 ball  Agar berilgan topshiriq bajarilgan, ammo xatolari bo`lsa-5-6 ball  Agar berilgan topshiriq to`liq bajarilmagan va ko`plab xatolari bo`lsa-3-4 ball  Agar berilgan topshiriq bajarilmagan bo`lsa-1-2 ball 4. Test tuzishni baholash mezoni  Test mavzuni to`liq qamrab olgan bo`lsa, soddadan murakkabga tomon tuzilgan bo`lsa-9-10 ball  Test mavzuni qamrab olgan bo`lsa, ayrim xatoliklarga yo`l qo`yilgan bo`lsa-7-8 ball  Test mavzuni to`liq qamrab olmagan bo`lsa, ayrim xatoliklarga yo`l qo`yilgan bo`lsa-5-6 ball  Test mavzuni to`liq qamrab olmagan bo`lsa, ko`plab xatoliklarga yo`l qo`yilgan bo`lsa- 3-4 ball  Test mavzuni to`liq qamrab olmagan bo`lsa, xato tuzilsa-1-2 ball ON va YN baholash ON: Har bir nazorat turi ikkita nazariy savol va bitta tahlil dan iborat yozma nazorat ishi shaklida o’tkaziladi. Har bir nazariy savolga javob 0 – 10 gacha bo’lgan ballarda va tahlil 0-10 gacha ballarda faqat butun sonlarda baholanadi. Shuningdek, mustaqil ta’lim MT bahosi semestr davomida bir marta 12-haftada 0 – 10 gacha bo’lgan ballarda faqat butun sonlarda baholanadi va ON-1, ON-2 va MT balli yig’indisi Σ ON- umumiy oraliq nazorat ballini tashkil qiladi. Oraliq nazorat uchun baholash mezonlari: ON da fanning bir necha mavzularini qamrab olgan bo’lim yoki qism bo’yicha nazariy ma’lumotlar o’tib bo’lingandan so’ng talabaning nazariy bilimlari baholanadi va unda talabaning muayyan savol yoki muammoni yechish mahorati va qobiliyati aniqlanadi. ON semestrda bir marta, fanning taxminan 50% i o’tilgandan keyin 2 ta nazariy savol va tahlil dan iborat yozma nazorat ishi shaklida o’tkaziladi. Har bir nazariy savolga javob 0 dan -10 gacha bo’lgan ballarda , tahlil 0 dan - 10 gacha bo’lgan ballarda faqat butun sonlarda baholanadi. 1- savol: B 1 =10 ball 2- savol: B 2 =10 ball 38

3- tahlil : B 3 =10 ball Har bir savolga yozilgan javoblar quyidagi mezon asosida baholanadi: 9-10 ball bilan baholanadi: - savolga atroflicha, aniq va to’g’ri javoblar yozilgan bo’lsa; - o’quv rejadan tashqari (zamonaviy) materiallardan xabardorligi bilinib tursa; - qonun va qoidalar, nazariyalar, tushunchalar va tasavvurlar, keltirilgan misollar to’g’ri va aniq yozilgan bo’lsa; - bayonda ilmiy xatoliklarga yo’l qo’yilmay, material mazmunining ilmiy va mantiqiyligi saqlangan holda puxta yozilgan bo’lsa; - bayonda orfografik va grammatik kamchiliklar uchramasa. 7-8 ball bilan baholanadi: - savolga yozilgan javoblar o’quv dasturi talablari doirasi bilan cheklangan, ammo to’g’ri bo’lsa; - javobda ilmiylik buzilmagan, bayon mazmunida mantiq saqlangan bo’lsa; - qonun-qoida, nazariya, tushuncha va tasavvurlar bayonida, keltirilgan misollarda xatoliklar uchramasa; -bayonda orfografik va grammatik xatolar uchramasa. 5-6 ball bilan baholanadi: -savolga javob o’quv dasturi talablariga mos kelmasa, ya’ni tor doirada yoritilgan bo’lsa; -qonun-qoida, nazariya, tushuncha va tasavvurlar bayonida, keltirilgan misollarda ba’zi xatoliklar uchrasa; -bayonda ba’zi orfografik va grammatik xatolar uchrasa. 3-4 ball bilan baholanadi: -savolga javob juda tor doirada yoritilgan bo’lsa; -qonun-qoida, nazariya, tushuncha va tasavvurlar bayonida, keltirilgan misollarda qo’pol xatoliklar uchrasa; -bayonda qo’pol orfografik va grammatik xatolar uchrasa. 1-2 ball bilan baholanadi: -berilgan savolga javob yozilmasdan, boshqa savollarga javob yozilgan bo’lsa; -qonun-qoida, nazariya, tushuncha va tasavvurlar bayonida, keltirilgan misollarda qo’pol xatoliklar uchrasa; -bayonda qo’pol orfografik va grammatik xatolar uchrasa. 0 ball bilan baholanadi: -savolga umuman javob yozilmagan bo’lsa; -mavzuga doir hech qanday tasavvurga ega bo’lmasa. Yakuniy nazorat uchun baholash mezonlari: YN semestr yakunida bir marta o’tkaziladi va unda talabaning bilim, ko’nikma va malakalari fanning umumiy mazmuni doirasida baholanadi. YN 2 ta nazariy savol va bitta tahlildan iborat yozma nazorat ishi shaklida o’tkaziladi. Har bir javob 0 dan -10 gacha bo’lgan ballarda va tahlil 0 dan -10 gacha bo’lgan ballarda faqat butun sonlarda baholanadi. 1- savol: B 1 =10 ball 2- savol: B 2 =10 ball 3- tahlil : B 3 =10 ball 39

Har bir savolga yozilgan javoblar quyidagi mezon asosida baholanadi: 9-10 ball bilan baholanadi: - savolga atroflicha, aniq va to’g’ri javoblar yozilgan bo’lsa; - o’quv rejadan tashqari (zamonaviy) materiallardan xabardorligi bilinib tursa; - qonun va qoidalar, nazariyalar, tushunchalar va tasavvurlar, keltirilgan misollar to’g’ri va aniq yozilgan bo’lsa; - bayonda ilmiy xatoliklarga yo’l qo’yilmay, material mazmunining ilmiy va mantiqiyligi saqlangan holda puxta yozilgan bo’lsa; - bayonda orfografik va grammatik kamchiliklar uchramasa. 7-8 ball bilan baholanadi: - savolga yozilgan javoblar o’quv dasturi talablari doirasi bilan cheklangan, ammo to’g’ri bo’lsa; - javobda ilmiylik buzilmagan, bayon mazmunida mantiq saqlangan bo’lsa; - qonun-qoida, nazariya, tushuncha va tasavvurlar bayonida, keltirilgan misollarda xatoliklar uchramasa; -bayonda orfografik va grammatik xatolar uchramasa. 5-6 ball bilan baholanadi: -savolga javob o’quv dasturi talablariga mos kelmasa, ya’ni tor doirada yoritilgan bo’lsa; -qonun-qoida, nazariya, tushuncha va tasavvurlar bayonida, keltirilgan misollarda ba’zi xatoliklar uchrasa; -bayonda ba’zi orfografik va grammatik xatolar uchrasa. 3-4 ball bilan baholanadi: -savolga javob juda tor doirada yoritilgan bo’lsa; -qonun-qoida, nazariya, tushuncha va tasavvurlar bayonida, keltirilgan misollarda qo’pol xatoliklar uchrasa; -bayonda qo’pol orfografik va grammatik xatolar uchrasa. 1-2 ball bilan baholanadi: -berilgan savolga javob yozilmasdan, boshqa savollarga javob yozilgan bo’lsa; -qonun-qoida, nazariya, tushuncha va tasavvurlar bayonida, keltirilgan misollarda qo’pol xatoliklar uchrasa; -bayonda qo’pol orfografik va grammatik xatolar uchrasa. 0 ball bilan baholanadi: -savolga umuman javob yozilmagan bo’lsa; -mavzuga doir hech qanday tasavvurga ega bo’lmasa. Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o’quv qo’llanmalar ro’yxati Asosiy darsliklar va o’quv qo’llanmalar 40

1. Davletshin M. G. Umumiy psixologiya. T., TDPU, 200 2. 2. Davletshin M.G., Do’stmuxamedova SH.A., Mavlonov M.M,To’ychieva S.M., «Yosh va pedagogik psixologiya». T. TDPU, 2004 . 3. Ivanov I., Zufarova M. Umumiy psixologiya . O’z.FMJ., 2008. 4. Немов Р . С. Психология . M.: Владос , 2003. 1-2- т . 5. G`oziev E. G`. Umumiy psixologiya. 1-2 tom. T., Fan, 2002 . 6. Xaydarov F.I., Xalilova N. “Umumiy psixologiya”. T.: 2009. 7. Гамезо A. «A тлас по психологии » . Mo сква , Питер , 2001 . 8. Радугина A . A . Педагогика и психология. M ., 2007. 9. Рубинштейн С . Л. Основы общей психологии . СПб : Питер , 2007. 10. Югай А.Х. Лабораторно-практические занятия по психологии . T.: T ДПУ , 2008. 11. G`ozievE.G`.Ontogenez psixologiyasi.-T.: Noshir. 2010. 12. Nish a nova Z.T., Do’stmuxamedova SH.A., Tulyaganova SH.T. Реdagogik psixologiya .- T.: Fan va teхnologiyalar markazining bosmaxonasi.2011. Qo’shimcha adabiyotlar 1. Karimov I.A. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. Toshkent, O’zbekiston nashriyoti, 2010. 2. Boymurodov N. Amaliy psixologiya. Yangi asr avlodi, 2008. 3. Kл имов E.A. O бщая психология . M . , Питер , 2001 4. Kл имов E.A . Психология . M., Питер , 2000 5. K райг Г ., Бокум Д . Психология развития . СПб.: Питер, 2006. 6. Maxsudova M.A. Muloqot psixologiyasi. T., 2006 7. Nishanova Z. Psixik taraqqiyot diagnostikasi. T., TDPU, 2004 8. Nish a nova Z.T., Tulyaganova SH.T., Ubaydullaev A.X. «O’smirlik davrida qo’rquv holatining namoyon bo’lishi».T.TDPU, 2009. 9. Фридман Л.М. Психология воспитания . K нига для всех, кто любит детей. M . TT С «Сфера»,1999. 10. Шелихова Н.И Техника педагогического общения. Под общ. ред. Гинзбурга М. R .- M ; Изд-в o «Институт практической психологии», 1998. 11. G’ oziev E. Psixologiya fani XXI asrda. T.: Universitet, 2002. 12. G’oziev E. Umumiy psixologiya. 1-kitob. T.: Universitet, 2002. 13. G’oziev E. Psixologiya metodologiyasi. T.: Universitet, 2002. Elektron ta`lim resurslari 1. www.childpsy.ru 2. www.edu.uz 3. www.flogiston.ru 4.www.pedagog.uz 5. www.psychology.uz 6. www. psychology.net.ru 41

2.2. “Muloqot psixologiya”si mavzusi bo’yicha ma’ruza matni. Ma’ruza mashg’uloti ta’lim tехnоlоgiyasining mоdеli O`quv vaqti: 80 minut Talaba sоni – 78 O`quv mashg`ulоtining tuzilishi Ma’ruza rеjasi 1. Muloqot haqida tushuncha 2.M ulo q ot vazifalari . 3. Mulo q otning verbal va noverbal vositalari. 4.M ulo q ot shaxslararo o’ zaro ta ’ sir etish sifatida. 5.M ulo q ot insonlarning bir-birini tushunishi . 6.P edagogik faoliyatda mulo q ot. 7. T il va nut q tushunchalarining mazmuni O`quv mashg`ulоtining maqsadi : Talabalarda mulоqоt, uning qirralari, mulоqоt vazifalari, kommunikasiya, nutq, pedagogik muloqotga doir bilimlarni tarkib toptirish. Pеdagоgik vazifalar: 1) mavzuni muammoli savol, masala va vaziyatlarni o’quv birligiga muvofiq ravishda taqdim etish ; 2) “ muloqot ”, “ kommunikasiya ”, “ nutq ” tushunchalarining farqli jihatlarini ajratib ko’rsatish ; 3) muloqotning rivojlanishi va vujudga kelishi bilan bog’liq nazariyalarning mohiyatini tushuntirib berish ; 4) shaxs muloqotiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni tavsiflash ; 5) pedagogik muloqotni tasniflash va o’ziga xosliklarini ochib berish . O`quv faоliyatining natijalari: 1) mavzuni muammoli savol, masala va vaziyatlarni hal etish orqali o’z tasavvurlarini aniqlashtirishadi ; 2) “ muloqot ”, “ kommunikasiya ”, “ nutq ” tushunchalarining farqli jihatlarini bilib olishadi ; 3) muloqotning rivojlanishi va vujudga kelishi bilan bog’liq nazariyalarning mohiyatini anglab oladilar ; 4) shaxs muloqotiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni qiyoslaydilar ; 5) pedagogik muloqotni tasnifini o’rganadilar . Ta’lim usullari: “Klastеr”, Vеnn diagrammasi, B/B/B O`quv faоliyatini tashkil qilish shakli Оmmaviy Ta’lim vоsitalari Slaydlar, markеr, proektor, elektron doska Qayta alоqa usullari va vоsitalari Savоl - javоb O`quv mashg`ulоtining tехnоlоgik хaritasi Ishlash bоsqichlari, vaqti Faоliyat mazmuni O`qituvchining Talabaning 1 bоsqich 1.2. Mulоqоt хaqida tushuncha. Mulоqоt хaqida ma’lumоtlar Tinglashadi,aniqlashtiradilar, 42

1.1 . O`quv хujjatlarini to`ldirish va talabalar davоmatini tеkshirish ( 5 min ). 1.2 O`quv mashg’ulotiga kirish (10 min) bеriladi. O`quv mashg’ulotiga kirish davоmida dastlab talabalarga mulоqоtning ahamiyati haqida ma’lumоtlar bеriladi.O`quv mashg’ulotiga kirish davоmida dastlab talabalarga B/B/B jadvali taklif etiladi va uning Bilaman, Bilishni hоhlayman grafalari to`ldiriladi. Jadvalning ikkita grafasi to`ldirilganidan so`ng ma’ruza bоshlanadi. savоllar bеradilar . Mulоqоt jarayoni bo`yicha dastlabki tushunchalarini ifоdalоvchi ma’lumоtlarni B/B/B jadvaliga tushiradilar. Bu ish jarayonida talabalarda mulоqоt sеrqirra jarayon ekanligi haqida tasavvur хоsil bo`ladi. 2 bоsqich Asоsiy bosqich ( 60 min ) 2.1. Asоsiy ta’rif kеltirilganidan so`ng mulоqоtning kоmmunikativ qirrasi va kоmmunikatsiyaga оid asоsiy ma’lumоtlar bеriladi. Turli kоmmunikatsiya vоsitalarini ifоdalоvchi “klastеr” talabalar bilan birgalikda tеzkоr ravishda tuziladi. 2.2. Mulоqоtni ng intеraktiv qirrasiga aniqlik kiritiladi. Rоl, mavqе, kооpеratsiya, kоnkurеntsiya tushunchalariga “Venn diagrammasi” orqali izоh bеrish. 2.3. Mulоqоtning pеrtsеptiv qirrasi хaqida ma’lumоt bеrib, idеntifikatsiya, empatiya, rеflеksiya va mulоqоtdagi turli effеktlar хaqida ma’lumоt bеriladi. Mulоqоtda ta’sir o`tkazish usullari tushuntiriladi. Ularning yutuq va kamchiliklari, qo`llash sharоitlari хususida tushuncha bеrish. 2.4.Pеdagоgik mulоqоt bo`yicha tushuncha bеriladi. Kоnspеkt yozishadi, tinglashadi, Kоmmunikatsiya vоsitalari bo`yicha dоskada klastеr tuzishadi. Barcha bеrib bоrilayotgan yangi tushuncha va atamalarni ta’riflarni yozib bоradilar. Y angi atamalarning Venn diagrammasi bo`y`icha o`xshash va farqli tomonlari taxlil qilinadi . Mavzu bo`yicha savоllar bеradilar. 3 bоsqich . YAkuniy natijalar ( 5 min ) . 3.1 Mavzu bo`yicha хulоsa qilish va o`quv mashg`ulоtning maqsadiga erishish darajasi tahlil qilinadi. 3.2 Mavzu yuzasidan o`quv vazifasi bеriladi. Seminar mashg’ulotga tayyorlanish mavzu yuzasidan amaliy- axboriy loyiha tayyorlash. O`rganilgan mavzu bo`yicha оlgan ma’lumоtlarni B / B / B jadvalini yakuniy grafasiga tushiradilar . O`rganilgan mavzu bo`yicha tоpshiriqlarni yozib оladilar. 43

Tayanch tushunchalar : Muloqot, kommanikasiya, informasion-kommunikativ funksiya, regulyasion-kommunikativ funksiya, affektiv - kommunikativ funksiya, verbal kommunikasiya,noverbal kommunikasiya, jest, mimika, pantomimika, poza, til, nutq, monolog, dialog, aktiv nutq,passiv nutq, takt, rol, interaktiv, perseptiv, identifikasiya, refleksiya,stereotipizasiya, empatiya . Muloqot haqida tushuncha. Muloqot inson hayoti va faoliyatining muhim shartidir. Aynan muloqot yordamida insonlar tabiatini o’ziashtirish va o’z individual ehtiyojlarini qondirish uchun birgalikda harakat qilish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Muloqot jarayonida inson xulq-atvorining muayyan obraz va modellari shakllanib, keyinchalik ular insonning ichiga kiradi. Shaxsning tafakkuri, olamni va o’zining obrazini tahlil qilish hamda baholash qobiliyati muloqot jarayonida shakllanadi. Mazkur muammoga atroflicha baho bergan polshalik psixolog Ye.Melibruda quyidagilarni ta`kidlaydi: " Muloqot shaxslararo munosabatlarda biz uchin havodek ahamiyatga egadir ". Muloqot o’ta murakkab jarayon bo’lganligi sababli unga yagona to’g’ri ta'rifni berish juda mushkul. Shuning uchun odatda muloqot tushunchasining mazmuni uning ayrim tomonlariga urg’u berish orqali ta'riflanadi . 1) muloqot - hamkorlikda faoliyat ehtiyoji bilan taqazolangan aloqa o’rnatish va uni rivojlantirish jarayoni. 2) muloqot - sub'ektlarning belgilar tizimi orqali o’zaro ta'sirlanishuvi. A.V.Petrovskiy tahriri ostida chiqqan "Umumiy psixologiya" darsligida muloqot ikki va undan ortiq kishilar o’rtasidagi axborot ayriboshlash, o’zaro ta'sir va bir-birini tushunishdan iborat jarayon sifatida e'tirof etiladi. M.G.Davletshin muallifligida chop etilgan "Umumiy psixologiya" o’quv qo’llanmasida muloqot - bu ikki yoki undan ortiq kishilar orasidagi affektiv baholovchi xarakterda va bilish bo’yicha ma'lumot almashinishidan iborat bo`lgan o’zaro ta'sir etishdir"- deb ta'kidlanadi. M.G.Davletshin rahbarligida chop etilgan "Psixologiya" qisqacha izohli lug’atida muloqotga quyidagicha ta'rif beriladi: muloqot - ikki yoki undan ortiq 44

odamlaming o’zaro bir-biriga ta'sir etishidir. E.G`.G`oziev muallifligida chop etilgan "Sotsial psixologiya" o`quv qo`llanmasida muloqot -xamkorlik faoliyatining ehtiyojidan kelib chiquvchi,shaxslararo munosabatni rivojlanritishda yordam beruvchi jarayondir. Yuqoridagi ta'riflarga muvofiq muloqotga umumiy tarzda quyidagicha ta'rif berish mumkin: muloqot - kamida ikki kishining o’zaro ta'sir jarayoni bo’lib, bu ta'sir davomida axborot almashinadi, munosabat o’rnatiladi, rivojlantiriladi. Muloqot tushunchasini kommunikasiya tushunchasidan farqlash lozim. Kommunikasiya - tirik va o’lik tabiatdagi tizimlar o’rtasida axborot almashinuvini anglatadi. Hayvonlar o’rtasidagi signallar almashinuvi, insonnitig texnik vositalar bilan aloqa qilishi, bularning barchasi kommunikasiyaga misol bo’ladi. Muloqot faqat insonlar o’rtasida amalga oshirilishi mumkin. Muloqotning inson hayotidagi ahamiyati beqiyosdir. Inson bolasi aynan boshqalar bilan muloqotda, munosabatda bo’lish jarayonida shaxsga aylanib boradi. Muloqot orqali inson ijtimoiy tajriba va madaniyatai egallab boradi. Yangi tug’ilgan inson boshqalar bilan muloqotda bo’lish imkoniyatidan mahrum bo’lsa, u hech qachon shaxsga aylana olmaydi, ya'ni u o’z psixik taraqqiyoti bo’yicha orqada qolib ketadi. Zero, inson psixik taraqqiyoti muloqotdan boshlanadi. Muloqotsiz insoniyat jamiyati bo’lishi mumkin emas. Aynan muloqot hamkorlikda faoliyat yurituvchi individlar jamoasini shakllantiradi. Hamkorlikdagi faoliyat rejasini tuzish va uni ruyobga chiqarish uchun individlar o’rtasida muloqot amalga oshirilishi shart. Muloqot vositasida hamkorlikdagi faoliyat tashkil etiladi va amalga oshiriladi. Ayni vaqtda faoliyat davomida insonlar o’rtasida yangi-yangi munosabatlar va aloqaiar shakllanadi. Demak, muloqot va faoliyat o’zaro chambarchas bog’liqdir. Muloqot inson hayotida qanchalik yuksak ahamiyatga ega ekanligini quyidagi misollarda yaqqol ko 'rishimiz mumkin: 1-misol. 1938 yil Richard Bard o’z hohishi bilan Antarktida muzliklarida 6 oy tanho qoladi. Bir tomondan u tajriba natijalariga qiziqsa, ikkinchi tomondan kundalik hayotning g’ala-g’ovuridan biroz dam olishni istagan edi. Keyinchalik u mazkur 45

davrni quyidagi so’zlar bilan eslaydi "Bu yerdagi hayotim davomida bora-bora har bir harakatim, har bir ishim tobora mazmunsiz, mantiqsiz, maqsadsiz bo’lib borayotganday edi. Xavf - xatarlardan qo’rqmaydigan odam bo’lsam-da, negadir bu yerda tomning bosib qolishidan xavfsiray boshladim. Ovqatlanishimda muntazamlik yo’qoldi, yuvinmay qo’ydim". 2-misol. Tarixda yaponlarda "Moritao" nomli insonning o’zini-o’zi takomillashtirish tizimi mavjud bo’lgan. Vaholanki, inson hech qanday jismoniy azoblarga duchor bo’lmaydi. Faqatgina bir haftaga g’orga kirib ketib, u yerda tanho qoladi. Bu yerda u hatto o’zi bilan gaplashishi mumkin bo’lmagan. Sinovdan o’tganlar keyinchalik har qanday uchrashuv va suhbatni xursandchilik bilan qarshi oladilar. Qizig’i shundaki, ularda ko’proq gapirish ehtiyoji emas, balki tinglash ehtiyoji kuchayar ekan. 3-misol. Bir paytlarda Amerikada barcha tamaddixonalarni avtomatlashtirish avj olgan edi. Ammo ko’p o’tmay ularning egalari kasodga uchray boshladi. Ma'lum bo’lishicha, bu yerga odamlar nafaqat tammadi qilish, balki suhbatdosh topish uchun ham kelganlar. Bundan ko’rinadiki, insonlar doimo muloqotga ehtiyoj sezadilar va uni qondirishga harakat qiladilar. Muloqot jarayonida muloqot funksiyalari ham muhim rol o’ynaydi . Muloqot funksiyalari (vazifalari) deganda, muloqotning inson hayotida bajaradigan funksiyalari tushuniladi. Muloqot funksiyalari xilma-xil bo’lib, eng keng tarqalgan tasnifga ko’ra, ya'ni B.F.Lomov tomonidan taklif qilingan bo’lib, u quyidagilardan iborat. - Informasion-kommunikativ funksiya - axborot almashinuvini ta'minlash vazifasi. Axborot almashinuvi turli belgilar tizimlari orqali amalga oshiriladi. Odatda verbal va noverbal kommunikasiya farqlanadi. - Regulyasion-kommunikativ funksiyasi - suhbatdoshlar xulq-atvorining regulyasiya qilinishini ta'minlash vazifasi. Individlar muloqot jarayonida verbal yo’llar bilan bir-birining motivlariga, maqsadlariga, qaror qabul qilishiga ta'sir o’tkazishi, biror harakatga undashi va harakatini nazorat qilishi, bir-birining xulq- 46

atvoriga stimullashtiruvchi va korreksiyalovchi tarzida ta'sir ko’rsatishi mumkin. - Affektiv - kommunikativ funksiyasi inson emosional sohasining regulyasiya qilinishini ta'minlash vazifasi. Muloqot inson emosional holatiarining eng muhim determinasiyasidir. Chunki turli - tuman emosional holatlar muloqot jarayonida paydo bo’iadi va o’zgaradi. L.A.Karpenko taklif etgan tasnifga ko’ra, muloqotning quyidagi vazifalari ajratib ko’rsatiladi. - Aloqa o’rnatish vazifasi - suhbatdoshni aioqaga kirishish uchun tayyorlash; - Informasion vazifa - suhbatdosh bilan muayyan ma`lumotlar, fikrlar va rejalami almashish; - Faoliyatga undash - sufabatdoshni biror harakatni bajarishga stimullashtirish; - Koordinasion vazifa - suhbatdosh bilan hamkorlikdagi faoliyatni tashkil etish va uni amalga oshirishda harakatlarni muvofiqlashtirish; - Tushunishni ta'minlash vazifasi - suhbatdoshning fikrlari va hissiyotlarini tushunish; - Amotiv vazifasi - suhbatdoshda muayyan hissiyotlami uyg’otish hamda ularni o’zgartirish; - Munosabat o’rnatish - munosabatlar tizimidagi shaxsiy o’rnini, mavqeini aniqlash; - Ta'sir ko’rsatish - suhbatdoshning xulq-atvori shaxsiy xususiyatlari maqsadlari va ustanovkalarini o’zgartirish. Muloqotning kommunikativ tomoni Birgalikdagi faoliyat davomida odamlar turli fikrlar, o’y-xayollar, his kechinmalar bilan o’rtoqlashadilar. Bunda o’y-flkrlar, his-kechinmalarni axborot sifatida, kommunikasiyani esa axborot almashinuvi sifatida talqin etish mumkin. Ammo shuni e'tiborga olish kerakki, insonlararo kommunikasiya shunchaki axborot almashinuvsdan iborat emas. Chunki muloqot jarayonida axborot nafaqat uzatiladi, balki shakllantiriladi, aniqlashtiriladi, rivojlantiriladi. Demak, inson muloqotni shunchaki axborot almashinuvidan iborat jarayon deb hisoblashi mumkin emas. 47

Zero, birinchidan muloqot jarayonida axborot bir tomondan ikkinchi tomonga shunchaki harakatlanmaydi, balki faol almashinadi (kommunikativ jarayon ishtirokchilari bir-biriga axborot yuborayotganda bir-birining motivlari, maqsadlari, ustanovkalari va boshqalarni tahlil qiladllar); - ikkinchidan muloqot jarayonida axborot almasha turib kishilar belgilar orqali bir-biriga ta'sir etishi mumkin (insonlararo axborot almashinuvida, albatta suhbatdosh xulq-atvoriga muayyan ta'sir o’tkaziladi); - uchinchidan muloqot jarayonida kommunikator (axborot yuboryotgan odam) va resipient (axborotni qabul qilayotgan odam) bir xil kodlashtirish tizimiga ega bo’lishi kerak; - to’rtinchidan muloqot jarayonida faqat insonlararo konmunikasiyaga xos to’siqlar vujudga kelishi mumkin. Kommunikativ jarayonda qollaniladigan bir necha belgilar tizimi mavjud. Ular verbal kommunikasiya (nutq orqali) va noverbal (nutq bilan bog’liq bo’lmaydigan belgilar orqali) kommunikasiyadir. Verbal kommunikasiya . Inson nutqi belgilar tizimi sifatida qo’llaniladi. Nutq - inson tomonidan qo’llaniladigan tovush signallari yoki yozma belgilardan iborat bo’lib, ular orqali muloqotdan olingan ma'lumot qayta ishlanadi, saqlanadi va uzatiladi. U jarayon til orqali amalga oshiriladi. Til so’z belgilari tizimi bo’lib, u muloqot jarayonida psixik faoliyat mahsuli bo’lib yuzaga keladi. Til muomala vositasidir. Til muomalaga kirishuvchilar o’rtasidagi kommunikasiyani ta'minlaydi, chunki uni axborot beruvchi ham, uni qabul qiluvchi ham birday tushunadi. Boshqa kishiga axborot beruvchi (kommunikator) va uni qabul qiluvchi (resipient) muloqot jarayonida bir xil tildan foydalanishi kerak, aks holda bir-birini to’g’ri tushunolmaydi. Axborot almashish muomala qatnashuvchilariga tushunarli belgi va mazmunga ega bo’lishi kerak. Til so’z belgilari yig’indisidan iborafdir. So’zning ma'nosi uning mazmuniy tomonidir. Har bir alohida odamning harakatlari va faoliyatlarini boshqa odamning harakati va faoliyatlarini 3 ta muhim omil beligilaydi. Birinchidan, butun insoniyatning yoki bir muncha tor doiradagi kishilar 48

jamoasining ijtimoiy-tarixiy tajribasini belgilaydi. Kichkina bola dunyoni mustaqil ravishda bilib olmaydi. U ota-onasiga savollar beradi va ular unga javob beradilar. Bu javoblardan bola o’z faoliyatini keyinchalik foydalanadigan umumiy bilimlarning faqat ozgina qismini oiadi. Umumiy bilimlarning bu ozginagina qismini bola til shaklida, til yordamida so’z belgilari tizimida hosil qila oladi. Maktabda ham xuddi shunday bo`ladi. O’quvchi olam haqida barcha bilimlarni o’qituvchining tushuntirishidan yoki darslikdan, ya'ni til yordamida o’zlashtiradi. Bu yerda til o’zining muhim vazifalaridan birini bajaradigan, ya'ni yashash vositasi, ijtimoiy-tarixiy tajribani berish va o’zlashtirish vositasi tarzida namoyon bo’ladi. Ikkinchidan , har bir alohida odamning ish-harakati va faoliyatini ko’pincha ijtimoiy qiymatga ega bo’lmagan o’zga kishilarning bevosita tajribalarini belgilaydi. Masalan, men oshxona tomon yo'l olaman. Yo’lda o’rtog’im uchrab menga: "oshxona yopilgan", deydi. Shu paytda bu xabar mening faoliyatimni ma'lum bir tarzda boshqaradi: men qayrilib, boshqa oshxona tomon jo’nayman. Bu yerda til o’zining boshqa muhim vazifasi bilan, ya'ni vosita yoki kommunikasiya usuli yoki olamning xatti-harakatlarini boshqaruvchi bir vosita sifatida namoyon bo’ladi. Natijada har qanday kommunikasiya, har qanday munosabat suhbatdoshiga ta'sir qilishdan iboratdir. Uchinchidan, har bir alohida odamning ish-harakatlari va faoliyatlarini har bir ayrim kishilarning shaxsiy tajribasi belgilaydi. Odamning "shaxsiy" o’z individual tajribasi boshqa kishilarning tajribalari va ijtimoiy tajribaning o’ziga xos aralashmasidan iborat. Odam hayvondan farqli o’laroq, o’z harakatlarini rejalashtira oladi. Bunday rejalashtirish va umumiy fikriy masalalarni hal qilishning asosiy quroli tildir. Bu yerda biz tilning uchinchi vazifasi aqliy faoliyatning (idrok, xotira, tafakkur, xayol) quroli sifatidagi vazifasiga to’qnash keldik. So’z belgilari tizimi sifatida tildan nutq faoliyatida foydalaniladi. Nutq faoliyati - odam tomonidan ijtimoiy-tarixiy tajribani o’zlashtirish va avlodlarga berish yoki kommunikasiya o’rnatish, o`z harakatlarini rejalashtirish maqsadida tildan foydalanish jarayonidir. Til aloqa vositasi yoxud quroldir, nutq 49

faoliyati yoki nutq esa aloqa jarayonining o’zidir. Bu jarayonda nutq faoliyatining faol va passiv turlari farqlanadi. So’zlovchining nutqi faol nutq , tinglovchining nutqi passiv nutq hisoblanadi. Nutq ichki va tashqi nutqqa bo`linadi. Tashqi nutq - yozma va og’zaki nutqqa, og’zaki nutq esa monolog va dialogik nutqqa bo’linadi. Monolog - bir kishining o’ziga yoki boshqalarga qaratilgan nutqidir. Bu o’qituvchining bayoni, o’quvchining to`laroq javobi, ma'ruza va boshqalardir. Monologik nutq ma'lum qiyinchiliklarga ega. Monologda gapirayotgan kishi fikrlarning aniqligiga, grammatik qoidalarning saqlanishiga, mantiq va aytilayotgan fikrlarning izchilligiga e'tibor berishi kerak. Dialogik nutqqa nisbatan monologik nutq kechroq shakllanadi. Maktabda o’qituvchilar o’quvchilarda monologik nutqni rivojlantirishga alohida e'tibor berishlari kerak. Ikki yoki undan ortiq kishiiar o’rfasidagi nutq - dialog deyiladi. Dialogik nutqda bayon qilinayotgan fikr ko’p jihatdan undan oldingi fikrga bog’liq bo’ladi. Dialogik nutqda suhbatdoshlarga ma'lum bo’lgan ayrim so’zlar tushirib qoldiriladi. Shuning uchun yozib olingan dialog boshqalarga unchalik tushunarli bo’lmasligi mumkin: Dialogik nutqda har xil turdagi shablonlar, ya'ni odatlanib qolingan so’z birikmasi ko’p uchraydi (g’oyil, marhamat qilib aytingchi). Nutqning ichki nutq deb atalgan turi nutq faoliyatining alohida turi hisoblanadi. Ichki nutq amaliy va nazariy faoliyatni rejalashtirish fazasi sifatida namoyon bo’ladi. Biz so’zni chala-yarim aytishimiz bilanoq tushunaveramiz. Ichki nutq ayrim og’zaki nutq aktlaridan ilgariroq, xususan, ixtiyoriylik darajasi ancha yuksakroq bo’lgan og’zaki nutqdan ilgariroq sodir boiishi mumkin. Yozma nutq monologik nutqning turlaridan biri bo’lib, yozma nutq monologik nutqqa nisbatan batafsilroqdir. Muloqotning kommunikativ akti sifatida quyidagilarni tasavvur etish mumkin Kommunikator adresant Muloqot sub'ekti sifatidagi omil namoyon bo’ladi. Resepient aderesat Bu ma'lumot kimga uzatilmoqda Ma'lumot Nima uzatilmoqda Kod Qanday vositalar asosida 50

Maqsad Nima uchun uzatilmoqda Aioqa kanali Ovoz, xat, efir orqati aloqa Natija Nimaga erishildi. Shuningdek, amerikalik jurnalist C. Lassuel besh unsurdan iborat bo’lgan kommunikativ jarayonning modelini taklif etadi.  Kim (axborot kim tomonidan uzatilmoqda)  Nima (qanday axborot uzatilmoqda)  Qanday (axborot qanday yo’l bilan uzatilmoqda)  Kimga (axborot kimga yo’naltirilmoqda)  Qanchalik samarali (axborot qanchalik samarador uzatildi) Kommunikativ jarayon aksial (bunda axborot ayrim aniq odamlarga yo’naltiriladi) yoki retial (bunda axborot bir qancha ehtimol qilinayotgan resipientlarga yo’naltiriladi) xarakterda bo’lishi mumkin. Kommunikativ jarayonda o’zaro tnunosabatga kirishuvchilarni bir-birlarini tushunishlari juda muhimdir. Bunda nutqning quyidagi muhum xususiyatlari paydo bo’ladi, ya'ni mazmundorlik, tushunarlilik, ifodalilik, ta'sirchanlik ko’rsatiladi. Buyuk fransuz yozuvchisi Antuan Sent Ekzyuperi "Muloqot - shunday ne'matki, u orqali inson lazzatlanadi" , deb yozgan edi. So’zning mohiyati haqida Sa'diy "Aqllimisan yoki ahmoq, kattamisan yoki kichik, buni bir so’z aytmaguncha bila olmaymiz" degan edi. Xalqimizda shunday ibratli ibora bor " inson aql farosati - uning nutqining aniqligida namoyon bo’ladi ". Noverbal kommunikasiya vositalariga- yuz ifodasi, mimika, ohang, pauza, poza (holat), ko’z yosh, kulgu va boshqalar kiradi. Bu vositalar verbal kommunikasiya - so’zni to’ldiradi, kuchaytiradi va ba'zan uning o’rnini bosadi. Bolgarlarda boshni qimirlatish yo’q degani, ruslarniki teskarisi bo’ladi. Turli yosh guruhlarida noverbal kommunikasiya vositasi turlicha bo’ladi. Masalan, bolalar ko’pincha kattalarga ta'sir etish, ularga o’z hohish va kayfiyatlarini o’tkazishda yig’idan vosita sifatida foydalanadilar. Axborotni so’z bilan bayon etishning mazmuni va maqsadiga noverbal kommunikasiya vositalarining mos kelishi muomala 51

madaniyatining bir turidir. Noverbal kommunikasiyaga belgilarning optik-kinetik tizimi kirib, ularga jestlar (qo'1 harakatlari), mimika (yuz harakatlari) va pantomimika (qo'1, oyoq, tana harakatiari) kiradi. Jestlar - insonning qo’l harakatlari bolib, u orqali insonning ichki holati, biror bir ob'ektga munosabati va tashqi olamga yo’nalganligi ifodalanadi. U yoki bu xalqlarda jestlar turlicha qabul qilinadi. Italyan va fransuzlar o’z muloqotlarini jestlarsiz tavsavvur eta olmaydilar. O’zbek xalqida nutqda jestlardan foydalanish yaxshi odat sifatida qabul qilinmaydi. Lekin shuni ham ta'kidlash lozimki, noverbal kommunikasiya og’zakl nutqda aytilmay qolgan fikrlarni ifoda etish imkonini beradi. Mimika - inson yuz harakatlarining bir qismi bo’lib, u orqali insonning o’ylari, xatti-harakatlari, tasavvurlari, xotirlashi, taajjubi va hokazolarda namoyon bo’ladi. Pantomimika - inson tanasi yoki uning qismlari yordamida ifodalanadigan harakatlar tizimidir. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, kundalik muloqot jarayonida so’zlar 7% ni, tovushlar va intonasiya 38% ni, nutqsiz muloqot esa 55% ni tashkil qiladi. Publisiy aytganidek, biz " Ovoz bilan gapiramiz, tana bilan suhbatlashamiz ". Noverbal kommunikasiyaning boshqa belgilar tizimini ko’rib chiqaylik. Paralingivistik va ekstralingivistik belgilar tizimi - bu lokalizasiya tizimi bo’lib, u ovoz sifatida diapozonini nutqdagi pauzalar, yo’tal, yig’i, kulgu, nutq tempida namoyon bo’ladi. Muloqot jarayonida muloqotga kirishuvchilarni bir-birlariga nisbatan joylashishlari ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, auditoriyadagi stollar joylashishi muloqot uchun juda noqulaydir. Ayniqsa, seminar mashg’ulotlari jarayonida o’qituvchi, ma`ruzachi muloqoti vaqtida qolganlari munozarada faol ishtirok etlsh imkoniyatiga ega emasdiriar. Seminarlarni yoki shu kabi suhbatlatni "T" shaklida joylashgan stol stullarda o’tkazish ham foydali, lekin dumaloq shaklda joyiashtirilgan stol, stullarda muloqot juda samaralidir. Vizual muloqotda "ko’z kontakti" belgilar tizimi ham qo’llaniladi. Ushbu tizim 52

pedagoglar, rahbarlar ish faoliyatida muhim ahamiyatga egadir. Muloqot kishilar o’rtasidagi o’zaro ta'sir etish. Kishilar muloqotga kirishar ekan, savol berish, buyruq, iltimos qilish, biror narsani tushuntirish bilan birga o’z oldiga boshqalarga ta'sir etish, shu narsani ularga tushuntirish maqsadini qo’yadi. Muloqotning maqsadi kishilarning birgalikdagi faoliyatiga ehtiyojini aks ettiradi. Bunda muloqot shaxslararo o’zaro ta'siri sifatida namoyon bo’ladi, ya'ni kishilarning birgalikdagi faoliyati jarayonida paydo bo’luvchi aloqa va o’zaro ta'sirlar yig’indisidir. Birgalikdagi faoliyat va muloqot ijtimoiy nazorat sharoitida ro’y beradi. Jamiyat ijtimoiy normalar sifatida maxsus xulq-atvor namunalari tuzilishini ishlab chiqqan. Ijtimoiy normalar ko’lami nihoyat keng - mehnat intizomi, harbiy burch va vatanparvarlik, xushmuomalalik qoidalari ana shular jumlasidandir. Ijtimoiy psixologiya nuqtai nazaridan muloqotga kirishuvchilar bajaradigan rolning "repertuar"iga mos holda namoyon bo’ladi. Psixologiyada rol deganda, ijtimoiy (sosial) mavqeni egallab turuvchi har bir kishidan atrofdagilardan kutadigan, normativ tomonidan ma'qullangan xulq-atvor namunasi tushuniladi. (Yosh, mansab, jins va oiladagi, o’qituvchi va o’quvchi shifokor va bemor, katta kishi yoki bola, boshliq yoki xodim, ona yoki buvi, erkak yoki ayol, mehmon yoki mezbon rolida namoyon bo’lishi mumkin). O’z navbatida har bir rol o’ziga mos talabiarga javob berishi kerak. Bir kishi turli muloqot vazifalarida turli rollarni bajarishi mumkin. Masalan, xizmat joyida direktor, kasal bo’lsa shifokor ko’rsatmalariga itoat etuvchi bemor, oilada keksa ota-onasining qobil farzandi, mehmondo’st oila boshliqi bo’ladi. Turli rollarni bajaruvchi kishilarning o’zaro munosabati rol kutishlari bilan boshqariladi. Hohlaydimi yoki yo’qmi, atrofdagilar undan ma`lum namunaga mos keluvchi xulq-atvorni kutadilar. Agar rol yaxshi bajarilmasa, ijtimoiy nazorat tomonidan baholanadi, ozmi-ko’pmi cheklanishlar qilinadi. Muloqotning bevosita muvaffaqiyatining sharti o’zaro ta'sir etuvchi kishilarning har biridan kutilayotgan harakatlarga mos keluvchi xulq-atvor namunasini qo’llanishidadir. Kishining boshqalar undan nimani kutayotganini, 53

nimani eshitishga va unda nimani ko’rishga tayyor ekanligini to’g’ri, aniq, xatosiz ko’chira olish qobiliyati takt deb ataladi. Ma'lumki, takt pedagogik faoliyatda muhim komponent hisoblanadi. Ayniqsa, pedagogik jarayon o’qituvchi va o’quvchilarning uyushgan faoliyatlari asosida tuzilgan. Shu bois o’qituvchi pedagogik jarayonni o’quvchilar jamoasidan tashkil topganligini unutmasligi, har bir o’quvchi shaxsini e'tibordan chetda qoldirmasligi kerak. O’quvchilar bilan psixologik aloqaning qisqa muddatga bo’lsada yo’qolishi, og’ir oqibatlarnt vujudga keltiradi. Muloqotning interaktiv tomoni deganda, birgalikdagi faoliyatni tashkil etish va amalga oshirishda muloqot ishtirokchilarining bir-biriga ta'sir o’tkazishi tushuniladi. Kommunikasiya orqali odamlar birgalikdagi faoliyatni tashkil etadilar. Umumiy faoliyatda ishtirok etar ekan, odamlar bir-birlariga ta'sir ko’rsatadi. Shuning uchun o’zaro ta'sir birgalikdagi faoliyatning tashkil etilishi sifatida tushuniladi. Birgalikdagi faoliyatning uch xil modeli mavjud.  Har bir ishtirokchi boshqalardan mustaqil ravishda ishning o’ziga tegishli qismini bajarishi (masalan, shanbalikdagi ish)  Umumiy vazifani bosqichma-bosqich har bir ishtirokchi tomonidan bajarilishi (masalan, konveyerdagi ish)  Har bir ishtirokchi boshqalar bilan birgalikda bir vaqtning o’zida umumiy faoliyat bilan mashg’ui bo’lishi (masalan, futbol jamoasidagi ish). Odatda muloqot jarayonidagi o 'zaro ta’sirning ikki xil turi ajratiladi: 1) kooperasiyaga asoslangan o’zaro ta'sir - kommunikativ jarayon ishtirokchilarining umumiy maqsad yo`lida o’z kuchlarini birlashtirishdan iborat. Kooperasiyalarning bir necha turi farqlanadi:  avtomatik (instinktiv- biologik darajada mavjud bo’ladi),  avtomatik (tarkib topgan ijtimoiy me'yorlar bilan an'ana va urf-odatlar bilan taqozolanganbo’ladi),  spontan (do’stlik, muhabbat va shu kabi munosabatlar bilan taqozolangan bo’ladi),  direktiv (majburiy hamkorlik hukm suruvchi joyiarda mavjud bo’ladi),  shartnomaviy (rasmiy kelishuvlar bilan taqazolangan bo’ladi). 54

 koorperasiya- birgalikdagi faoliyatning zaruriy elementi. 2) Raqobatga asoslangan o’zaro ta'sir - kommunikativ jarayon ishtirokchilarining shaxsiy yoki guruhiy maqsadlarga erishish uchun o’zaro kurash sharoitida bir-biriga ta'sir ko’rsatishdan iborat. Bunday o’zaro ta'sirda tomonlarning shaxsiy faolligi odatda yuqori bo’ladi. Shunday bo’isa-da, u koopersiya bilan nia'lum darajada bog’liqdir. Chunki raqobat davomida ham muayyan qoidalar o’rnatilishi talab etiladi. Aks holda o’zaro kurash urashga aylanib ketishi mumkin. Raqobatning eng yorqin shakli nizodir. Nizo - muloqot ishtirokchilarining har biri muhim bo’lgan muammoni hal etish vaqtida ular o’rtasida vujudga kelgan qarama-qarshitik va kurashning keskin kuchayib ketish jarayonidir. Muloqot jarayonida nizoning odatda ikki xil turi farqlanadi. a) Destruktiv nizo . Uning keiib chiqish sabablari quyidagilardan iborat:  shaxsiy xususiyatlarni bir-biriga mos keimasligi tufayli vujudga keladi;  munosabatlarning buzilishiga olib keladi;  ishtirokchilar soni ortib boradi;  qarama-qarshi tomonga nisbatan negativ bahoiar kuchayib boradi;  nizo jarayonidagi ob'ektning shaxsga ko’chishi oson yuz beradi. b) Produktiv nizoning kelib chiqishi sabablari quyidagilardaa iborat:  nuqtai - nazarlarning bir-biriga mos keimasligi sababli vujudga keladi;  muammoni kengroq qarshi olishga olib keladi;  optirnal yechimning topilishiga yordam beradi;  shaxsga ko’chirilmaydi. Muloqot kishilarning bir-birini tushunishi. Birgalikdagi faoliyatning muvaffaqiyatli ro’y berishi ko’p jihatdan kommunikativ jarayon ishtirokchilari bir-birini qanday idrok etayotganini, har bir ishtirokchida boshqa ishtirokchi haqida qanday tasavvurlar shakllanayotganligiga bog’liq. Bu esa muloqotning perseptiv tomonini o’rganish zaruratini vujudga keltiradi. Kishilarning bir-birini idrok etish jarayooi muloqotning ajralmas qismi bo’lib, u 55

muloqotning perseptiv tomonmi tashkii etadi. Insoning inson tomonidan idrok etilishi "ijtimoiy persepsiya" deyiladi. Dastlab bu atama Dj.Bruner tomonidan 1947 yil ishlatilgan bo’lib, u perseptiv jarayonlarning ijtimoiy determinasiyasini anglatgan. Keyinchalik bu atama boshqacharoq ma'noga ega bo’lib, u ijtimoiy ob'ektlanii, ya'ni odamlar ijtimoiy guruhlar, katta ijtimoiy tuzilmalarni idrok etish jarayonini anglata boshlagan. Ijtimoiy perseptiv jarayonlarda individ quyidagilarni idrok etishi mumkin :  o’z guruhiga munosib individni;  boshqa guruhga mansub individni;  o’zining guruhini;  o’zga guruhni. Ijtimoiy perseptiv jarayonlarda guruh quyidagilarni idrok etishi mumkin :  o’z individini;  o’zga guruh individini;  o’zini;  o’zga guruhni. Rus psixologi A.A.Bodalev " insonni inson tomonidan idrok etilishiga " sinonim ravishda "insonning boshqa insonni bilishi" iborasini qo’llaydi. Inson jamiyat a'zosi sifatida qabul qilinganligi sababli muloqotda ham shaxs sifatida namoyon bo’ladi. S.L.Rubinshteyn aytganidek, "biz insonni tashqi xulq-atvoriga qarab uni o’qiymiz". Bundan, insonni tashqi qiyofasi uni qanday shaxs ekanligidan dalolat berishini anglashimiz mumkin. " Boshqa odamni bila turib, o’rganayotgan individning o`zi ham shakllanadi "- deb yozadi L.S. Vigotskiy. Insonni inson tomonidan idrok etilishida eng kamida ikki kishi jalb qilingan bo’lishi lozim bo’lib, ularning ikkalovi ham faol sub'ektdir. Demakki, o’zaro idrok jarayonida ikkala tomon bir-birlarining ehtiyojlari, motivlari va yo’nalishiarini bilishlari va o’zlarini qarama-qarshi tomon o’rniga g’o’ya olishlari lozim. Muloqot jarayonida bir-birini idrok etayotgan odamlar bir-birini tushunishga harakat qiladilar. Buning uchun quyidagi mexanizm ishga solinadi: 56

 identifikasiya;  refleksiya;  stereotipizasiya,  empatiya Identifikasiya (lotincha tenglashtirish) -u kishiga tenglashtirish, baravarlash ma'nosini anglatib, insonning o’zini xayolan suhbatdoshi o’rniga qo’yish orqali uning fikrlari va tasavvurlarini tushunishga intilishi. Refleksiya (lotincha aks ettirish) - insonning suhbatdoshi tomonidan qanday idrok etilayotgani va tushunilayotganini anglashga intilishi. Kishini kishi tomonidan idrok qilinishini ikkilangan oynadagi aks ettirishga o’xshatish mumkin. Odam boshqa kishini aks ettirar ekan, shu bilan birga o’zini ham aks ettiradi, agar kishi o’zi muloqotga kirishadigan kishilar haqida to’liq, ilmiy asoslangan axborotlarga ega bo’lsa, ular bilan bexato aniqlikda o’zaro ta'sir o’rnatishi mumkin. Biroq sub'ekt hamma vaqt bunday aniq ma'lumotga ega emas. Shuning uchun u boshqalar xatti-harakatining sabablarini o’ylab chiqishga majbur bo’ladi. Boshqa kishining harakatiarini tushuntirish uchun faoliyat motivlari, his-tuyg’ular, intilish va fikrlashning o’yiab chiqarilisbi kauzal atribusiya deb ataladi. O’qituvchilar tomonidan bola harakatlarining shunday sababini talqin qilinishi maktabdagi pedagogik muomaiani qiyinlashtiradi. Stereotipizasiya - grekcha o’zgarishsiz, takrorlanish degan ma'noni bildirib, insonning suhbatdoshini tushunishga intilishi yo’lida muayyan shablondan foydalanishi. Stereotipizasiya ma'lum yoki taxminan ma'lum bo’lgan voqealarni tiklash, nisbat berish yo’li bilan xulq normalarini tasniflash va ularning sabablarini izohlash demakdir. Ba'zan muomala jarayonida noto’g’ri stereotip vujudga keladi. Masalan, A.A.Bodalev tomonidan o’tkazilgan tadqiqot natijaiariga ko’ra, kishining tashqi qiyofasi va uning xarakteri haqidagi stereotip tasavvurlar ommaviylashib ketganligi tasdiqiandi. So’ralgan 72 kishining 9 tasi agar insonning yuz tuzilishi kvadrat ko’rinishiga ega bo’lganlar kuchli, irodali, 17 kishi peshonasi katta kishi aqlli, 3 kishi sochi tikka kishilar yengilmas, bo’ysunmas xarakterga ega. 5 kishi bo’yi o’rtachadan 57

past kishilar boshqalar ustidan hukmronlik qilishga, buyruq berishga intiluvchi kishilar, 5 kishi chiroyli kishilar yo ahmoq, yoki o’zini yaxshi ko’radigan kishilar bo’ladi deb tasdiqlagan. Begona kishini idrok qilishda birinchi axborot, dastlabki tasavvur katta aharniyatga ega. Kishilar tashqi qiyofasi ham muhim o’rin tutadi. Amerikalik psixologlar tomonidan o’tkazilgan tadqiqot bunga yaqqol misol bo’la oladi. 400 ta o’qituvchilarni baholash uchun tarqatilgan ishlarni ular 200 tasi ijobiy, chiroyii, 200 tasi salbiy xunuk, yoqimsiz deb berganlar. Ekspertlardan tashqi qiyofasini emas, balki xarakterini ta'riflash so’ralgan edi. Afsuski baholarning sub'ektivligi kishining tashqi qiyofasini baholash bilan bog’liqdir. Empatiya - insonning o’zini xayolan suhbatdoshi o’rniga qo’yish orqali uning kechinmalari va hissiyotlarini tushunishga intilishi. Bunda insonning emosional muammolariga yondashishi tushuniladi. Bu boshqa odam hissiyotlari va kechinmalariga hamdard bo’la olishdir. Bir tomondan, ob'ektni tushunishda uni o’rniga o’zini qo’ya olishi muhim bolsa, ikkinchi tomondan, uning ichki hissiyotlarini tushunish unga hamdard bo’la olish ham muhimdir. Insonning inson tomonidan idrok etilishida yo’naltirishning roli kattadir. Bu ayniqsa, inson haqida, noma'lum inson haqida ilk fikrlarni olishda muhimdir. Bu borada A.A.Bodalevning o’tkazgan tadqiqotlari nihoyatda ahamiyatlidir. Ikki guruh talabalariga bir inson rasmi beriladi. Birinchi rasmda berilgan inson jinoyatchi deb, ikkinchi guruhda esa rasmdagi kishi yirik olim deb e'lon qilinib, ularga portretni yozma ifodalash vazifasi beriladi. Birinchi holatda quyidagi tavsiflar beriladi, ya'ni ko’zlarini ichiga kirib ketgani, ichki alam, qasosdan, uzun dahan boshlagan ishi, jumladan, jinoyatni yakuniga yetkazish kabilar ekanligi qayd etiladi. Ikkinchi guruhda ichiga kirgan ko’zlari fikrning chuqurligi haqida gapirib, bunda uzun dahan qiyinchiliklarga bardoshlilik, irodalilik sifatida baholangan. Keltirilgan mulohazalardan ko’rinadiki, insonni inson tomonidan idrok qilinishida tashqi tomondan berilayotgan ko’rsatma, shaxsning bu boradagi bilim, ko’nikma va malakalari muhim rol o’ynaydi. 58

Muloqotning qonuniyatlarlai, malaka va qobiliyatlarining shakllanishini bilish pedagog uchun g’oyat muhimdir. Bu to’laqonli pedagogik muloqotni yoki muomalani yo’lga qo’yishni ta'minlaydi. Pedagogik muloqot pedagog va o’quvchilarning o’zaro ta'sir etish usullari yig’indisidir. Muloqotning mazmuni axborot almashish, o’qituvchi tomonidan turli kommunikativ vositalar yordamida o’quvchilar bilan o’zaro tushinish va o’zaro munosabatlarni tashkil etishdir. Pedagoglarning tarbiyaviy va didaktik vazifalami o’qituvchilar hamda o’quvchilar jamoasi o’rtasida munosabatlami ta'minlamay turib amalga oshirib bo’lmaydi. Pedagogik faoliyatdagi muloqat - o’quv vazifalarni bajarish vositasi; - tarbiyaviy jarayonni ta'minlashning ijtimoiy-psixologik tizimi; - ta`lim-tarbiya jarayoni muvaffaqiyatini ta'minlovchi o’qituvchi va o’quvchilaning o’zaro munosabatini tashkil qilish usuli; - o’quvchining individual xususiyatlarini tarbiyalash jarayoni sifatida namoyon bo’ladi. Pedagogik muloqot - bu muloqotning o’quv tarbiyaviy jarayonlarni hissiy foni va vosita, mazmunini tashkii etadi. Muloqot muvaffaqiyatli bo’lishi uchun, u albatta qayta aloqaga ega bolishi, ya'ni sub'ekt o’zaro ta'sir natijalari haqida axborot olishi kerak. Kommunikator o’zi uzatgan axborotni resipient qanday qabul qilishini va qanday munosabatda bo’layotganligini qayta axborot ma'lumotlariga asoslanib bilib oladi. Muomalada suhbatdoshni yoki tinglovchini idrok etish - bir-birini tushunishning asosiy shartidir. Agar o’qituvchi o’quvchilarini qanday idrok etayotganligini, tushunayotganligini anglay olmasa, pedagogik munosabat yaxshi bo’lmaydi. Ayniqsa, ma'ruza o’tayotganda bu juda muhimdir. Nazorat uchun savollar 59

1. Muloqot tushunchasining mohiyatini izohlang ? 2. Muloqot turlariga ta'rif bering ? 3. Muloqot vazifalari nimalardan iboratligini ko’rsating ? 4. Muloqotning verbal vositalariga nimalar kiradi? 5. Muloqotning noverbal vositalariga nimalar kiradi? 6. Muloqot - shaxslararo o’zaro tasir etish, asosiy funksiyalari nimalardan iborat? 7. Muloqot texnikasi va usullari mohiyatini izohlang ? 8. Pedagogik faoliyatda muloqot qanday vazifalarni bajaradi ? 9. Til va nutq tushunchalarining mohiyatini izohlang ? 10. Identifikasiya tushunchasining mazmuni ? 11.Refleksiya tushunchasining mazmuni ? 12. Sterotipizasiya tushunchasining mazmuni ? 2.3. “ Muloqot ” mavzusi dan loyiha asosida o’qitish texnologiyasi Pedagogik annotatsiya O’quv fani: Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti O’quv fani mavzusi: Mulo q ot Ta’lim shakli : amaliy Ishtirokchilar : 1 -bosqich “ Milliy g`oya ,ma`naviyat asoslari va huquq ta`limi ” yo’nalishi talabalari. Maqsad : Talabalarda muloqot va muomala to`g`risidagi bilimlarini kengaytirish, muloqotning vazifalari va qirralari bilan tanishtirish, muloqot texnikasi va usullari bilan tanishtirish, muloqatchanlikni tarbiyalash, pedagogik muloqot qobiliyatini rivojlantirish, kasbiy muloqotda ahloq-odob sifatlarini tarkib toptirishdan iborat. Rejalashtirilayotgan o’quv natijalari : 1. Muloqot tushunchasining ta’rifini keltiradilar. 2. Muloqotning funktsional vazifalarini ko’rsatadilar, ularning mazmun – mohiyatini tushuntira oladilar. 60

3.Muloqotning verbal va noverbal vositalari mazmuniga baho beradilar, ularni qiyoslab,tahlil qilib, fikrlarini asoslashni o’rganadilar. 4. Pedagogik faoliyatda muloqot qanday vazifalarni bajarishini baholaydilar. Loyihani muvaffaqiyatli bajarish uchun talabalar quyidagi tayanch bilim va ko’nikmalar zarur : Biladilar: muloqot, kommunikasiya, nutq tushunchalari va ularning shaxs taraqqiyotidagi ahamiyatini, muloqotning asosiy vazifalari tasnifini; mustaqil tadqiqot ishini tashkil qilish, maqsadni, vazifalar izchilligini belgilash, axbortlar bilan ishlash, ularni tahlil qilish, umumlashtirish, xamkorlikda ishlash ko’nikma va malaklariga ega bo’lishlari zarur. Loyiha turi : axborotli loyiha. Mavzu-mazmunli sohasi : fanlararo loyiha (pedagogika va psixologiya). Ishtirokchilar soni : kichik guruhlarda to’rttagacha kishi. Muddati: 1 oy. Loyiha bo’yicha ish tartibi: darsdan tashqari faoliyat sharoitida bajariladi. Mustaqil ta’lim mashg’ulotida taqdimoti o’tkaziladi. Loyihani baholanishi: Og’zaki taqdimot- eng yuqori ball -2 Xisobot(doklad) – eng yuqori ball -8 Prezentatsiya- eng yuqori ball -5 Ilmiy (publitsistik) maqola - eng yuqori ball - 10 Bosqichlari: 1-tayyorgarlik bosqichi : loyihaga kirish, talabalar faoliyatini tashkillashtirish- auditoriya ishi. O’qituvchi tomonidan mavzu bilan bog’liq muammo yoki savol qo’yiladi (1, 2 - ilovalar): “Muloqot jarayonining ahamiyati va uni to`g`ri yo`lga qo`ya olishda nimalarga e`tibor qaratish lozim?”. Muam m oning ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-madaniy ahamiyatli jihatlari yoritib beriladi. Talabalar muammo yuzasidan tadqiqot ishlarini olib borishga yo’naltiriladi, ularda izlanuvchanlik faoliyatiga nisbatan kuchli motivatsiya shakllanadi. 61

Tadqiqot mavzusi bo’yicha ilmiy faraz taklif qilinadi. Tadqiqot metodlari aniqlanadi va faoliyat ketma-ketligi belgilanadi. 2-loyihani bajarish bosqichi .Auditoriyadan tashqarida bajariladi. Talabalar tomonidan axborot manbalari bilan ish tashkil qilinadi. Adabiyotlar, internet veb- sahifalari o’rganiladi, statistik va boshqa tegishli ma’lumotlar yig’iladi, tadqiqot olib boriladi. To’plangan ma’lumotlar atroflicha tahlil qilinadi. Ma’lumotlarga asoslanib, talabalar qo’yilgan muammoni yechish bo’yicha muayyan xulosalarga keladilar.Talabalar qo’lga kiritilgan natijalari bo’yicha prezentatsiya shaklida ma’ruza, hisobot, ilmiy maqola tayyorlaydilar. 3-bosqich. Taqdimot. Auditoriya ishi. Tadqiqot natijalarini aniq shakllantiradilar(doklad, hisobot, prezentatsiya, publitsistik yoki ilmiy maqola, loyiha) va mashg’ulotda muhokamaga qo’yadilar. 4-bosqich.Tahlil. Auditoriya ishi. Talabalar tomonidan olib borilgan mustaqil tadqiqot ishlari natijalari ekspertlar tomonidan tahlil qilinadi. Talabalarning tadqiqot ishlari davomida qo’lga kiritgan yutuqlari va kamchiliklari atroflicha muhokama qilinadi. 5-bosqich . Yakun. O’qituvchi talabalar faoliyatini baholaydi, ular tomonidan olib borilgan tadqiqot ishlari natijalari, shuningdek, guruhdagi jipslik, hamjihatlik, hamkorlik masalalariga ham e’tibor qaratadi. O’qituvchi mashg’ulotga yakun yasaydi. Ta’lim modelining qichsqacha tavsifnomasi : O’qitish usullari : loyihalashtirish usuli, matn va axborotlar bilan ishlash, taqdimot, maqola. O’qitish shakllari : kichik guruhlarda ta’lim O’qitish vositalari : loyiha topshirig’i, uslubiy ko’rsatmalar, kompyuter texnlogiyalari. 1.Loyiha topshirig’i: Asosiy muammo : Muloqot jarayonining ahamiyati va uni to`g`ri tashkil qilish xususiyatlari 62

Loyiha doirasida o’z yechimini topishi lozim bo’lgan muammo: Muloqot usullari va vosita turlaridan kelib chiqib, unga ta`sir qiluvchi omillarni o’rganish. O’quv loyihasi mavzulari (muammo osti muammolar): 1 . Shaxsning muloqatchanlik layoqati. 2.M uloqot uslublari. 3. Pedagog ning muloqot uslublari. 4. Pedagogik jarayonda muloqotga qo`yiladigan talablar . 5. Muloqatchanlikni shakllantirishning ahamiyati. Loyiha maqsadi : Muloqot jarayonining ahamiyati va uni to`g`ri yo`lga qo`ya bilish xususiyatlarini o’rganish, muayyan xulosalarni umumlashtirish, yutuq va kamchiliklarni aniqlash va vaziyat yechimi bo’yicha aniq takliflarni shakllantirish. Yakuniy natija : “Muloqot jarayonining ahamiyati va uni to`g`ri tashkil qilish xususiyatlari” mavzusida mutaxassislar ishtirokida taqdimot o’tkaziladi va publitsistik yoki ilmiy maqola tayyorlanadi. Foydalanuvchilar: UrDU bakalavr va magistratura talabalari, mutaxassislar. Bajarish muddati : 1 oy. Kichik guruh a’zolari : 4 - 6 kishigacha. Loyiha guruhi ishtirokchilarining vazifalari: 1.Ilmiy-nazariy va uslubiy manbalar, darslik, qo’llanmalar, gazeta, jurnallar, internet veb-sahifalari orqali mavzuga oid ma’lumotlarni to’plash.(Manbalar ro’yxati ilova qilinadi). 2.Axborotlarni tahlil qilish, umumlashtirish. 3.O’rta umumiy ta’lim maktablariga tashrif buyurib, direktorning rahbarlik uslubi xususiyatlarini, ish uslublarini o’rganish. Tadqiqot uslublari : manbalar bilan ishlash, ilg’or ish tajribalarini o’rganish, kuzatish, shaxsdagi muloqatchanlikni o’rganish, suhbat, intervyu, anketa, psixodiagnostik tadqiqotlar, sotsiologik so’rovnomalar o’tkazish.(Intervyu, anketa, psixodiagnostik eksperimental baza ilova qilinadi). 4.To’plangan ma’lumotlarni statistik qayta ishlash. 5.Natijalarni kichik guruhda muhokama qilish. 63

6. Loyiha faoliyati natijalari bo’yicha taqdimot o’tkazish. 7. Ilmiy yoki publitsistik maqola tayyorlash. 2.Loyiha topshirig’ini bajarish bo’yicha talabalarga uslubiy ko’rsatmalar 1-bosqich.Tayyorlov 1.Loyiha faoliyati jarayonida yechimini topish talab etiladigan muammo, maqsad va loyiha natijalari, vazifalar, ishtirokchilarning loyiha faoliyati turlarini aniqlang. 2.Loyihani bajarish davomida yechimini topish lozim bo’lgan muammoni, loyiha maqsadi va natijalarini, ishtirokchilar vazifalarini aniqlang. 3.Axborot manbalarini aniqlang. 2-bosqich. Loyiha faoliyatini rejalashtirish . 1. M aqsadga erishish usullarini belgilang. 2.Ish rejasini tuzing. 3.Bajarish vaqtini hamda taqdimot shaklini aniqlang. Loyihani bajarish bo’yicha ish rejasi Ishtirokchilar Ismi-sharifi vazifasi Ish mazmuni Taqdimot(tayyor mahsulot) turi Bajarish muddati. 3-bosqich.Amalga oshirish 1.Olingan axborotni matn, jadval, grafik organayzer ko’rinishida rasmiylashtiring. 2.Agar natija hisobot ko’rishinida bo’lsa, yo’riqnoma bo’yicha tayyorlang.(3- ilova). 3. Agar natija Mitsrosoft Power Point dasturida taqdimot ko’rishinida bo’lsa, yo’riqnoma bo’yicha tayyorlang.(4- ilova). 4.Natijalarni guru h da mu h okamaga olib chi q ing. 64

Ilovalar 1-ilova Blits-so’rov savollari 1. Muloqot tushunchasining mohiyatini izohlang ? 2. Muloqot vazifalari nimalardan iborat ? 3. Muloqot - shaxslararo o’zaro tasir etish funksiyasi nimalardan iborat ? 4. Muloqotning noverbal vositalariga nimalar kiradi? 5. Muloqotning verbal vositalariga nimalar kiradi? 6. Pedagogik faoliyatda muloqot qanday vazifalarni bajaradi ? 2- ilova Munozara 1- VAZIY A T Talaba o’zining muvaffaqiyatli o’qishidan xavotirda. U o’z qobiliyatlariga, shuningdek, qachondir o’quv materialini tushunib, yaxshi o’zlashtirib olishi mumkinligiga ishonmaydi va o’qituvchiga shunday deydi: «Siz nima deb o’ylaysiz, men ham “a’lo” baholarda o’qiy olishimga va boshqa o’rtoqlarimdan orqada qolmasligimga ishonasizmi?» O’qituvchi unga qanday javob berishi lozim? 1. « Agar to’g’risini aytadigan bo’lsam – bunga shubham bor ». 2. «O, albatta, bunga shubhalanmasang ham bo’ladi ». 3. « Sening imkoniyatlaring keng, sendan umidim katta ». 4. « Nega sen o’zingga ishonmaysan ?» 5. « Ke, birgalashib sening muammong nimadaligini aniqlaymiz ». 6. « Ko’p narsa biz sen bilan qanday ish olib borishimizga bog’liq ». 2-VAZIYAT Talaba o’ziga ortiq darajada ishonchini namoyon etib, o’qituvchiga shunday dedi: «Agar xohlasam, men qila olmaydigan biror ish yo’q. Shu 65

qatori siz o’qitayotgan fanni ham o’zlashtirish men uchun hech qanday qiyinchilik tug’dirmaydi». O’qituvchining javob replikasi qanday bo’lishi kerak? 1. «Sen o’zing haqingda ortiq darajada yaxshi fikrda ekansan». 2. « Sendagi layoqatlar bilanmi ? Bunga shubham bor !» 3. « Bu gapingdan, demak Sen o’zingga juda ishonasan, shekilli ». 4. « Bunga shubham yo’q, chunki ishonamanki, agar sen xohlasang va harakat qilsang, buni uddasidan chiqa olasan ». 5. « Bu balki sendan juda katta g’ayrat-shijoatni talab etsa kerak-a ». 6. « Ortiq darajada o’ziga ishonganlik ishga xalaqit berishi mumkin ». 3- VAZIY A T Talaba o’qituvchi bilan gaplashib turib, unga shunday murojaat qiladi : « Men xohlardimki, Siz menga boshqalarga nisbatan yaxshiroq munosabatda bo’lsangiz ». Talabaning bu taklifiga o’qituvchi qanday javob berishi kerak? 1. « Nega men boshqalarga nisbatan senga yaxshiroq munosabatda bo’lishim kerak ?» 2. « Arzanda, sevimli talaba o’yinini o’ynashni men umuman xohlamayman !» 3. « Senga o’xshab o’zi haqida shunaqa taklif beradigan kishilarni men yoqtirmayman ». 4. « Nega Seni boshqalardan ko’ra alohida ajratib qarashimni istayotganliginni bilishni xohlardim ?» 5. « Agar men boshqa talabalarga nisbatan seni ko’proq yaxshi ko’rishimni bildirsam, bundan sen yengil tortasanmi ?» 6. « Sen nima deb o’ylaysan, aslida men senga nisbatan qanday munosabatdaman ?» 4- VAZIY A T O’quvchi o’qituvchiga shunday dedi: “darsda Siz gapirayotgan va himoya qilayotgan fikrlar menga ma’qul bo’lmayapti”. O’qituvchining javobi qanday bo’lishi kerak? 1. « Bu yomon ». 2. « Balki bunga sening aqling yetmayotgandir ». 3. « O’ylaymanki, keyingi darslarimiz jarayonida sening qikring o’zgaradi ». 4. « Nega ?» 5. « Sen o’zing qaysi fikrni yoqlaysan ?» 6. « Did va rangda o’rtoq bo’lmaydi ». 7. « Sen nima deb o’ylaysan, men nima sababdan shunday deyman va shu fikrni himoya qilaman ?» 66

5- VAZIY A T Siz darsingizni boshladingiz, auditoriyada tinchlik. Shu payt birdaniga bir talaba kulib yubordi. Siz unga hayrat va so’roq nigohi bilan qaraganingizda, u Sizga shunday dedi: “Siz menga juda kulguli ko’rinasiz, qachon Sizga qarasam kulgim keladi”. Siz unga qanday munosabat bildirasiz? Javob variantlaridan birini tanlang . 1. « Ana xolos !» 2. « Nima, seni kulging kelyaptimi ?» 3. « Bemalol, kulsang kulaver ». 4. « Nima, axmoqmisan ?» 5. « Quvnoq odamlarni yoqtiraman ». 6. « Senda quvnoq kayfiyat uyg’ota olganimdan xursandman ». 6 – VAZIY A T Mazkur guruhda bir necha soat dars o’tganingizdan keyin, talaba Sizga shunday dedi: «Pedagog sifatida Siz bizga biror narsani o’rgata olasiz deb o’ylamayman». Sizning munosabatingiz: 1. «Sening vazifang – o’qish, o’qituvchiga aql berish emas». 2. «Senga o’xshaganlarga , albatta, men hech narsani o’rgata olmayman». 3. «Balki sen boshqa guruhga o’tarsan, yoki boshqa o’qituvchida o’qirsan?» 4. «Sen shunchaki o’qishni xohlamaysan». 5. «Aytchi, nega sen shunday deb o’ylaysan? Buni bilish men uchun juda qiziq ». 6. « Kel, shu haqda batafsil gaplashib olamiz. Balki mening xatti- harakatlarimda seni shunday fikrlashga majbur qilgan biror narsa bordir». 3-ilova 1.Og’zaki hisobot uchun yo’riqnoma 67

1.Loyihani tatbiq etishni isbotlovchi xulosalarni (1-2 betdan ko’p bo’lmagan) ifodalang. 2.Muammoni aniq asoslang.(5-6 so’z). 3.Loyihangizning maqsadini ko’rsating. 4.Loyiha vaziqalarini bayon qiling(qisqa va aniq). 5.Loyiha ish rejasini jadval ko’rishinida bayon qiling. 6.Vazifa yechimining natijalarini bayon qiling. 7.Tasdiqlovchi hujjatlarni keltiring. 8.Fikringizni aniq umumlashtiring. 4-ilova 2.Mitsrosoft Power Point dasturida taqdimot tayyorlash uchun yo’riqnoma 1.Taqdimot turining tanlang. 2.Slaydlarni tayyorlang. 4.Slaydlarda keltirilgan matn o’lchoviga e’tibor qarating. 5.Slaydlarni namoyish etish vaqtida turli ovovzli animatsiyalardan foydalaning. 6. Slaydlar miqdori 8-12 dan ko’p bo’lmasligi lozim. 7.Slayd materiallari o’zaro mantiqiy bog’liq bo’lishi kerak. 8.Slaydlarda rasmlar, jadvallar keltirilishi mumkin. 9.Taqdimotni videotasmalar bilan boyitishingiz mumkin. O’quv loyihaviy faoliyatni reyting baholash jadvali talaba________________________________________guruh_________ Baholash mezonlari Baholash ko’rsatkichlari mazmunli faollik (maks. ball__) vaqtida bajarilganli k (maks. ball__) ishning unumliligi (maks. ball__) baho (ball) o’z- o’zini baholas h guru hlar o’qitu vchi Loyihaning maqsadi va 68

vazifalarini ifodalash, uni bajarish usullari va vositalarini aniqlash Ishni rejalashtirish - - Alohida (individual) vazifani bajarish Mahsulotni rasmiylashtirish - - Hisobot tayyorlash - - Taqdimot tayyorlash - - Taqdimot va himoya - - Jami ---ball Yakuniy --- ball Reyting baholash - Loyihadagi yutuqlarni talaba o’zini o`zi baholashi uchun anketa F.I.Sh.__________________________________________________________ O’quv guruhi____________________________________________________ 1.Quyidagi baholash mezonlaridan foydalanib, o’zingizning loyihadagi yutuqlaringizni baholang : 2 ball – to’liq egallaganman; 1 ball – qisman egallaganman; 0 ball – bilmayman. Bilimlar , malakalar , ko’nikmalar , qobiliyatlar Loyihaning boshlanishi Loyihaning tugallanishi 1 2 3 1. Loyihalashtirishning umumlashtirilgan algoritm ini bajarish qobiliyati : - g’oyani ilgari surish, - muammoni ajratib ko’rsatish, - maqsadlarni belgilash va ularni hal qilish vazifalarini ifodalash; - vazifalarni hal etishning optimal usullari va vositalarini asoslab tanlashning amalga oshirilishi ; - loyiha topshirig’ini ishlab chiqish ; - birgalikdagi ishni rejalashtirish va loyihadagi vazifalarni taqsimlash ; - natijalarni rasmiylashtirish ; faoliyat natijalarining ijtimoiy taqdimotini o’tkazish ( ma’ruza shaklidagi og’zaki va texni k hamda dasturiy vositalardan foydalanib ko’rgazmali ); - bajarilgan ish haqidagi yozma hisobotni tayyorlash ; - o’zini o’zi baholash va refleksi yani amalga oshirish . 2. Hamkorlik qilishga tayyorlik qobiliyati : - jamoada samarali o’zaro bahamjihat harakatni amalga oshirish ; - nizolarni kuch ishlatmasdan tartibga solish ; -kompromiss ilash va konsensus ga erishish . 3. Og’zaki muloqot qilishga tayyorlik qobiliyati - og’zaki dialog va polilog yuritish; - tanqidiy muhokama yuritish: boshqalar fikrini tinglash va 69

e’tiborga olish; o’z fikrini bildirish va uni dalillab, himoya qilish. 4.Zamonaviy texnika vositalarini egallaganlik: kompyuterni; faksni; printerni; modemni; kseroksni. 5. Axborot va kommunikatsiyaning zamonaviy texnika vositalarini egallaganlik: - elektron pochtani, Internetni. 6. Axborotlarni izlash, ular bilan ishlash, qabul qilish, joriy etish, o’zgartirish, saqlash,etkazish va taqdim qilishning texnik va dasturiy vositalarini egallaganlik. 7.Axborot bilan ishlash: - axborotlarni kataloglar bo’yicha topish, - axborotlarni kontekstiga qarab izlash, gipermatnni va Internetda izlash; - axborotlarni tuzilmalash, asosiysini ajratish. - axborotlarni grafik shaklda taqdim etish. 8 . Quyidagilarga tayyorlik qobiliyati: - o’z qarorlarini qabul qilish va o’z zimmasiga mas’uliyat olish; - turli ijtimoiy rollar: yetakchi, ijrochi va boshqalar rollarini bajarish; tashabbusni o’z qo’liga olish; - o’zini o’zi intizomga solib turish; - o’z kuchlariga ishonish. 2.O’zingizning loyihadagi faoliyatingiz natijalarini baholang va tahlil qiling: 1. Sizga loyiha topshirig’ini muvaffaqiyatli bajarishga nima yordam berdi (keraklisining tagiga chizing, qo’shimcha qiling): bilimlar, malakalar, qobiliyatlar, boshqalar yordami, o’qituvchining maslahatli yordami,________________________________ 2. Sizning aybingizga ko’ra nima bajarilmay qoldi? ______________________________________________ Buning sabablari (keraklisining tagiga chizing, qo’shimcha qiling): tushunmaslik, qila bilmaslik, axborot kamligi,____________________________________________________________________ 3. Siz nimani ob’ektiv sababga ko’ra bajara olmadingiz, u nimadan iborat edi va kelgusida mag’lubiyatlarni qanday qilib bartaraf qilish mumkin? _______________________________________________________ 4. Agar hammasi muvaffaqiyatli yakunlangan bo’lsa, buning garovi nimada edi? ___________________________________________________________________________ 2.4. Nazorat topshiriqlari (JN, ON, YaNlar bo’yicha savollar va testlar). Joriy, oraliq va yakuniy nazorat uchun savollari. 70

2-Semestr 1. Psixologiya predmetining ta’rifi. 2. Psixologiya tarixining asosiy bosqichlari. 3. Psixika tushunchasining tahlili. 4. Miya va psixika muammosi. 5. Psixika va ong. 6. Psixologiyaning asosiy vazifalari. 7. Psixologiya fanida shaxs tushunchasi. 8. Odamda biologik va ijtimoiy omillar. 9. SHaxsning tuzilishi. 10. SHaxs faoliyati va uning yo`nalishi. 11. Faoliyatning tuzilishi. 12. Ko`nikma va malakalarning shakllanishi. 13. Faoliyat xaqida tushuncha. 14. Faoliyatning tuzilishi 15. Faoliyatning turlari. 16. Yetakchi faoliyat haqida tushuncha 17. Muloqot haqida tushuncha. 18. Muloqot turlari, funktsiyalari va tuzilishi. 19. Miya, muloqot, nutq faoliyati. 20. Muloqot va shaxslararo bilimlar. 21. Muloqot shaxsning shakllanishi omili sifatida 22. Mul o q o t a x b o r o t almashish tariqasida. 23. Muloqot shaxslararo ta’sir sifatida 24. Muloqot kishilarning o`zaro bir-birini tushunishi tariqasida. 25. Pedagogik muloqot. 26. Muloqot va til. 27. Nutq turlari va uning vazifalari 28. Diqqat haqida tushuncha. 29. Diqqatning fiziologik mexanizmlari. 71

30. Diqqat turlari. 31. Diqqatning asosiy xususiyatlari. 32. Diqqat va faoliyat. 33. Sezgi haqida tushuncha. 34. Sezgilarning tasnifi. 35. Sezgi jarayonidagi qonuniyatlar. 36. Idrok va uning turlari. 37. Idrokning individual xususiyatlari 38. Xotira nazariyalari. 39. Xotira haqida tushuncha . 40. Xotiraning nerv-fiziologik asosi. 41. Xotira turlari . 42. Xotira jarayonlari. 43. Xotira tiplari. 44. Hayol haqida tushuncha, xayol jarayonlari, 45. Hayol turlari, 46. Hayol sifatlari, 47. Hayolning rivojlanishi. 48. Tafakkur haqida tushuncha. 49. Tafakkur operatsiyalari. 50. Tafakkurning mantiqiy shakllari. 51. Tafakkur va masala yechish. 52. Tafakkur turlari va individual xususiyatlari. 53. Tafakkur va nutq. 54. Hissiyot haqida tushuncha . 55. H is-tuyg`ularning vazifalari. 56. H issiy holatlarning nerv-fiziologik asoslari . 57. I nsoniy emotsiyalar va hayvonlardagi emotsiyalar . 58. Hissiy holatlarning ifodalanishi. 59. Hissiyotning o’ziga xosligi. 72

60. Iroda psixologiyasi. 61. SHaxsning irodaviy xususiyatlari. 62. Temperament haqida tushuncha. 63. Temperament tiplari va ularning tavsifi. 64. Psi xo l o giyada x arakt e r muamm o si. 65. Xarakterning tuzilishi. 66. Qobiliyatlar haqida tushuncha. 5-Semestr 1. Yosh davrlari psixologiyasi fanining tadqiqot sohasi va muammolari 2. Yosh davrlari psixologiya fanining predmeti, maqsad va vazifalari. 3. Yosh davrlari psixologiyasi faniga oid ilmiy bilimlarning vujudga kelish tarixi. 4. Yosh davrlari psixologiyasi fanining asosiy sohalari. 5. Yosh davrlari psixologiyasi fanining boshqa fanlar bilan aloqasi. 6.Yosh davrlari psixologiyasi fanining tadqiqot metodlari. 7.Yosh davrlari psixologiyasining metodologik tamoyillari. 8.Psixik rivojlanish va uni davrlashtirish muammosi. 9.Psixik rivojlanish haqida tushuncha, uning o’ziga xos xususiyatlari. 10.Psixik rivojlanishning asosiy qonuniyatlari. 11.Psixik rivojlanishning asosiy omillari. 12.Yosh tushunchasi. 13.Psixik rivojlanishni davrlashtirish muammosi (qadimiy va zamonaviy tasniflar). 14.Yosh davrlarining genetik epistimologiya nazariyasidagi tasnifi haqida. (J.Piaje). 15.Sotsiogenetik yondashuvda yosh davrlari tasnifi haqida (E.Erikson). 16.Yosh davrlarining etakchi faoliyat nuqtai nazaridan tasniflanishi haqida (D.B.Elkonin). 17. Psixik rivojlanishda yosh davri inqirozi muammosi. 18.Ontogenezning ilk bosqichlarida insonning psixik rivojlanishiga xos xususiyatlar 73

19.Perinatal va chaqaloqlik davrida psixofiziologik rivojlanishga xos xususiyatlar haqida umumiy tushuncha. 20.Tug`ilish davri inqirozi. 21.«Tirilish kompleksi» haqida. 22.Go`daklik davrida psixik rivojlanishda kattalar bilan emotsional muloqotning ahamiyati 23.Ilk bolalik davri psixologiyasi. 24.Bir yosh inqirozi haqida. 25.Ilk bolalik davrida psixik rivojlanish xususiyatlari. 26.Ilk bolalik davrida nutqning rivojlanish xususiyatlari. 27.Ilk bolalik davrida o’z-o’zini anglashning rivojlanishi va 3 yosh inqirozi. 28. Maktabgacha yosh davrida psixik rivojlanish xususiyatlari 29.Maktabgacha yosh davrida psixofiziologik taraqqiyotning umumiy tavsifi. 30. O’yin maktabgacha yoshdagi bolaning etakchi faoliyati sifatida 31. Maktabgacha yosh davrida bilish jarayonlari va nutqning rivojlanishiga xos xususiyatlar. 32. J.Piaje fenomenlari haqida tushuncha. 33. Maktabgacha yosh davrida tafakkur egotsentrizmi muammosi. 34. Maktabgacha yosh davrida emotsional-irodaviy sifatlarning rivojlanish xususiyatlari. 35. Maktabgacha yosh davrida ijtimoiy emotsiyalarning shakllanishi. 36. Maktabgacha yosh davrida motivatsion sohadagi o’zgarishlar va shaxsning «birinchi tug`ilishi» (A.N.Leontev). 37. 7 yosh inqirozi, uning sabablari va alomatlari. 38. Maktabga psixologik tayyorlik muammosi. 39. Kichik maktab yoshi davrida psixik rivojlanish xususiyatlari. 40. Kichik maktab yoshi davrida psixik rivojlanishning umumiy tavsifi. 41. Kichik maktab yoshidagi bolaning maktabga moslashishi muammosi. 42. Kichik maktab yoshi davrida kognitiv - affektiv sohalardagi rivojlanish xususiyatlari. 74

43. Kichik maktab yoshi davrida motivatsion sohadagi rivojlanish xususiyatlari 44. Kichik maktab yoshi davrida bolaning o’zi haqidagi tasavvurlari va xulq- atvori. 45. Pedagogik baho va kichik maktab yoshi davrida psixik rivojlanish aloqasining psixologik mexanizmlari. 46. Kichik maktab yoshida bola shaxsining rivojlanish xususiyatlari . 47. O’smirlik davrida psixik rivojlanish xususiyatlari 48. O’smirlik davridagi psixik rivojlanishning umumiy tavsifi . 49. O’smirlik davri inqirozi va uning psixologik, psixofiziologik sabablari. 50. O’smirlik davrida intellektual va emotsional rivojlanish xususiyatlari. 51. O’smirlik davrida motivatsion sohadagi rivojlanish xususiyatlari . 52.T engdoshlar bilan muloqot qilish motivatsiyasi, o’quv faoliyati motivatsiyasi, jinoiy xulq-atvor motivlari. 53. O’smirlik davrida shaxsning rivojlanish xususiyatlari (shaxs tug`ilishining 2- davri – A.N.Leontev). 54. O’smirlik davrida o’z-o’ziga baho berish tizimining rivojlanish xususiyatlari. 55. O’smirlik davrida xarakter aktsentuatsiyasi muammosi. 56. Ilk o’spirinlik yoshi davrida psixik rivojlanish xususiyatlari 57.Ilk o’spirinlik davri psixologiyasiga umumiy tavsif. 58. Ilk o’spirinlik davrida intellektual va emotsional rivojlanish xususiyatlari. 59. Ilk o’spirinlik davrida do’stlashish muammosining psixologik xususiyatlari. 60. Ilk o’spirinlik davrida muhabbat . 61. Ilk o’spirinlik davrida o’zini-o’zi anglashning rivojlanishi . 62.O ’zini-o’zi baholash, hurmat qilish, shaxsiy va ijtimoiy identifikatsiya muammolari. 63. Ilk o’spirinlik davrida o’quv-kasbiy faoliyatning etakchi faoliyatga aylanishi va kasb tanlash muammosi. 64. Ilk o’spirinlikda kasbga yo’naltirishning psixologik muammolari. 65. Yoshlarni o i laviy hayotga psixologik tayyorlash 66. O i laviy hayotga psixologik ta yy orlik tushunchasi. 75

67. Yoshlarni o i laviy hayotga psixologik ta y yorlashda psixologik bilimning ahamiyati. 68. O i laviy hayotga psixologik tay y orlikning me`zonlari va ko`rsatk i chlari. 69. Yoshlarni o i laviy hayotga psixologik ta y yorlash sohasidagi amaliy ishning samaradorligini oshirish omillari. 70. Guruh o`qituvchi va fan o`qituvchisining o i laviy hayotga psixologik ta y yorlashdagi faoliyati mazmuni. Test topshiriqlari. 1. Ikki yoki undan ortiq kishilar o’rtasidagi axborot ayriboshlash o’zaro ta'sir va bir-birini tushunishdan iborat jarayon bu ............ A) afaziya B) muloqot V) refleksiya G) kommunikasiya 2.Til yoki bashqa belgilar vositasida axborot berish bu ........... . A) kommunikasiya B) identifikasiya V) muloqot G) refleksiya 3.Sub'ektning u bilan munosabatga kirishgan sherigi tomonidan qay tarzda idrok etishini anglab etishi........ deb ataladi. A) kommunikasiya B) identifikasiya V) refleksiya G) steriotiplashtirish 4.Xulq-atvor shakllarini tasniflash va ularni hozirgacha ma'lum va mashhur deb sanalgan, ya'ni ijtimoiy qoliplarga mos keladigan hodisalar jumlasiga kiritish yo'li bilan ularning sabablarini izohlash............ deb ataladi. 76

A) kommunikasiya B) identifikasiya V) refleksiya G) steriotiplashtirish 5.O'zini boshqa kishi o’rniga qo’yish orqali unga o’zini tenglashtirish bu....... A) muloqot B) identifikasiya V) refleksiya G) steriotiplashtirish 6............ bu muloqotdagi individlarni o’zaro ma`lumot almashinishidir . A) intraktiv B) perseptiv V) refleksiya G) steriotipiashtirish 7............ bu individlar muloqotda nafaqat bilish va g’oyalar, balki harakatlar bo’yicha ham o’zaro ta'sirini tashkil etishdan iborat. A) kommunikativ B) intraktiv V) perseptiv G) refleksiya 8.Pedagog va o’quvchilarning o’zaro ta'sir etish usallari yig`indisi............ A) hamkorlik B) faollikka kirishish V) pedagogik muloqot G) o’zaro tushunish 9. Pedagogik faoliyatda muloqot qanday funksiyani boshqaradi ? A) o’quv vazifalarini bajarish vositasi B) tarbiyaviy jarayonini ta'minlashning ijtimoiy, psixologik va ijtimoiy tizimini V) ta`lim va tarbiya jarayoni muvaffaqiyaflarini ta'minlovchi o’qituvchi va o’quvchilarning o’zaro niunosabatlarini tashkil qilish usuli 77

G) barcha javoblar to’g’ri 10. Boshqa kishiga axborot berisvchi kishi bu ............. A) respint B) axborot uzatuvchi V) konununikator G) affereat 11. Berilgan axborotni qabul qiluvchi inson........ A) resepient B) axborot uzatuvchi V) kommunikator G) affererrt 12. So’zlovchining nutqi qanday natq hisoblanadi ? A) faol nutq B) passiv nutq V) monologik nutq G) tashqi nutq 13.Tinglovchining nutqi esa ........ hisoblanadi. A) faol B) passiv V) monolog G) ichki 14. Muloqotning maqsadi bu ............ A) shaxslararo o’zaro ta'sir sifatida namoyon bo’ladi B) jamiyatning ijtimoiy formulasini aks ettiradi V) aloqa va o’zaro ta'sirlar yig’indisidir G) kishilarning birgalikdagi faoliyatida ehtiyojini aks ettiradi 15.............ijtimoiy mavqeini egallab turuvchi har bir kishidan atrofdagilar kutadigan normativ tomonidan ma'qullangan xulq-atvor namunasi tushuniladi. A) indentifikasiya 78

B) rol V) refleksiya G) stereotipizasiya 16.Kishining boshqalar undan nimani kutayotganini nimani eshitishga va undan nimani ko’rishga tayyor ekanligini to’g’ri, aniq, xatosiz ko’chira olish qobiliyati ............deb ataladi . A) indentifikasiya B) rol V) refleksiya G) takt 17........... so’z belgilari tizimi bo’lib, u muloqot jarayonida psixik faoliyat mahsuli sifatida yuzaga keladi? A) verbal B) nutq V) so’z G) Til 18. "Ovoz bilan gapiramiz, tana bilan suhbatlashamiz" mazkur fikr muallifini aniqlang? A) Abu Nasr Farobiy B) Egzipyure V) L. S. Vigotskiy G) Publisiy 19."Muloqot- bu shunday ne'matki, u orqali inson iazzatlanadi" mazkur fikr muallifini aniqlang? A) Abu Nasr Farobiy B) Ekzyuperi V) Vigotskiy G) Rubinshteyn 20.Shaxslararo shaxsiy guruhiy ommaviy kommunikasiyalar muloqotning qaysi jarayonini ifodalaydi? 79

A) funksiyalari B) turlari V) operasiyalari G) tomonlari 21.Insonni boshqa tomonidan tushunilishining o’ziga xos xususiyati bu............ A) identifikasiya B) steriotipizasiya V) refleksiya G) apatiya 22.O’zaro birgalikdagi harakatning turlari qaysi qatorni to’g’ri ko’rsatilgan? A) kopkurensiya nizo B) faoliyatga kirishish va undan chiqish V) refleksiya va steriotipizasiya G) kooperasiya va konkurensiya 24............. faoliyatni tashkil etish shakli bo’lib, ma'lum kishilar guruhi birgalikda bitta va turli bir-biri bilan bog’liq faoliyat jarayonida ishtirok etishi. A) kooperasiya B) konkurensiya V) empatiya G) nizo 24."Biz insonni tashqi xulq-atvoriga qarab o’qiymiz" mazkur fikrning muallifi? A) A.A Bodalev B) Rubinshteyn V) Vigotskiy G) Suxomlinskiy 25."Boshqa odamni bila turib, individning o’zi ham shakllanadi" mazkur fikr muallifini aniqlang? A) A.A Bodalev 80

B) Rubinshteyn V) Vigotskiy G) Suxomlinskiy 26............. odamlar o’rtasida birgalikdagi faoliyat ehtiyojlaridan kelib chiqadigan bog’lanishlar rivojlanishning ko’p qirrali jarayonidir. A) muloqot B) munosabat V) hamkorlik G) raqobat 27. So ` z belgilari sistemasi sifatida tildan nimada foydalaniladi ? A)faoliyatda o`rganiladi B)Nutq faoliyatida V)Idrokda G)Tafakkurda 28. So`z belgilari sistemasi nima ? A) Nutq B) Tafakkur V) Diqqat G)Til 29. Tilni o ` rganuvchi asosiy fan ? A) Lingivistika B) Fonetika V) Adabiyot G) Psixologiya 30. Nutq bilan bog`lik psixik kasallik ? A) Afaziya B) Skleroz V) Gripp G) Anemiya 31.Til qaysi psixik jarayon bilan ma h kam bog`langan ? 81

A) Diqqat B) Idrok V) Tafakkur G) Sezgi 32. SHaxsning rivojlanishi qayerdagi muloqat va faoliyatda ro`y beradi. A) Guruhda B) Jamoada V) Faoliyatda G) Muloqatda 33.O`quv tarbiya jarayonida o`qituvchining o`quvchi bilan muloqati nima deb ataladi? A) SHaxslar yo’nalishi B) Bir – birini bilish V) Bir - birini o`rganish G) Pedagogik muloqot 34. Nutqni o`zlashtirishgacha bo`lgan davrni qaysi davrlarga bo`lish mumkin ? A) Gapirish B) Gu-gulash V) So`zlash G) Anglash 35.Bola nutqi s emantikasi taraqqiyoti kim tomonidan o`rganilgan ? A) L. S. VIgotskiy B) A.V.Petrovskiy V) Slavina G) A.N. Leontyev 2.5. “ Muloqot psixologiya ” si mavzusi yuzasidan taqdimot 82

GLOSSARIY Avtonom nutq (yunon, autos - o’zi - nomos - qonun) - bolaning o’z nutqi ko’p ma'no va noaniq so’zlar bilan xarakterlanadigan, ichki nutq, bunda turli narsalarning bir-biri bilan beqaror va uzviy bog’iiqligt tufayli so’zlarning ma'nosi ham vaziyatga qarab o’zgaradi. Bolalarning avtonom nutqi kattalar nutqiga o’tish davri bo’lib hisoblanadi. Agrafiya (yunon. A - inkor yuklamasi, grapho - yozaman) nutqdagi turli buzilishlar natijasida yozuvning izdan chiqishi. Afaziya (yunon. A - irikor yuklamasi. phasia - nutq) - bosh miya qobig'ining ayrim qismlarini zararlanishi natijasida nutqining izdan chiqishidan iborat psixopatologik nuqson. Affekt ( l o tincha affectus – ruhiy hayajonlanish, qiziqish) qisqa muddatda va shiddat bilan sodir bo`ladigan hissiy, hayajonli jarayon: hulq-atvor, hatti-harakat ustidan nazoratning susayishi tufayli ro`y beradigan kuchli his-tuyg`u (g`azablanish, qo`rqish, nafratlanish, shodlanish). Attraktsiya – (lotincha so`z – attrahere –yoqtirish, o`ziga jalb etish) – bu bir insonning boshqa bir insonga ijobiy munosabati asosida yoqishi va yoqtirish, o`zaro mobillikni tushuntiruvchi emotsional hisdir . Verbal (lot, verbalis - og’zaki) - atama. Verbai nutq - og’zaki ifodalanadigan nutq. Identifikasiya (lot, identifisage - tenglashtirmoq) - shaxsning o’zini o’zga odam bilan emosional ya boshqa tomondan tenglashtirishi. Idrok – sub’ekt tomonidan uning ongiga nisbatan tashqi dunyodan ajratib olinadigan ba’zi butunlik va yaxlitliklarning bilish jarayoni va harakatlari davomida ongda aks ettirilishidir (bunga boshqa kishilar va inson o`z tanasini aks ettirish ham kiradi). Ichki nutq - nutq faoliyatining ovoz chiqarmasdan ifoda etiladigan alohida turi. Ijtimoiylashuv – inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash va xayot faoliyat jarayonida uni faol tarzdao`zashtirish jarayoni. 96

Ijtimoiy norma – shaxs xaytida shunday kategoriyaki, u jamiyatning o`z a’zolari xulq – atvoriga nasbatan ishlab chiqqan va ko`pchilik tomonidan e’tirof etilgan xarakatlar talabi. Ijtimoiy sanktsiya – normalarning shaxs xulqida nomoyon bo`lishni nazorat qiluvchi jazo va rag`batlantirish mexanizmi. Kommunkasiya (lot, communio - aioqa, fikr olishuv, ma'lumot berish) - til va boshqa belgilar vositasida axborot berish. Me’yor – ob’ektning sifat va miqdoriy jixatlari o`zaro bog`liqligini anglatadigan, mazmukn va shakl imkoniyat va voqeilik o`rtasidagi zaruriy uyg`unlik ta’minlanishini ifodalaydigan falsafiy tushuncha. Moslik – kishilardan harakat qilish kelishuvini va yaxshi o`zaro bir-birini tushunishini talab qiladigan birgalikda ishlash, vazifalarni muvaffaqiyatli hal etish qobiliyati . Monologik nutq - bir odamning o’z fikrlarini og’zaki yoki yozma ravishda ifodalash nutqi. Muloqot - ikki yoki undan ortiq odamlarning o’zaro bir - biriga ta'sir etishi. Muloqotdagi konstruktivlik – hamkorlarning aloqasi davomida ularning ehtiyojlarini qondirishni ta’minlaydigan, birgalikda hal qilinayotgan masalalarning ijobiy yechim topishiga yordam beradigan, ularning individual betakrorligini saqlab qoladigan muloqotdir. Muloqotdagi konstruktivlik (yaratuvchanlik) tushunchasi kishilarning muloqot davomida o`z salohiyatini o`stirish, shaxsiy o`sishi, sotsial yetuklikning shakllanishi tomon harakatlanishi yo`nalishini ko`rsatadi. Nizo - o’zaro ta'sir ko’rsatayotgan kishilaming qarama - qarshi qiziqishi. Nutq - odamlarning til vositasi bilan aloqa qilishning tarixan tarkib topgan shakli, Nutq madaniyati - muloqot jarayonida ma'lum til normalariga asoslangan holda ma'noli nutqni ifoda etish. Pantomimika (yunon. panto - mimos - hamma narsaga taqlid qiluvchi)-inson gavdasining mimika, imo-ishora, intonasiyalar bilan birga uning psixik holatini, ayniqsa, his -tuyg’ularini ifodalovchi harakatiari. 97

Pedagogik muloqot - o’qituvchining o’quvchi bilan muloqotda bo’lishi. Refleksiya (lot. Reflexus - aks ettirish) - odam bilimlarining o’z - o’ziga, o’zining ichki olamiga, psixik slfatlari va psixik holatlariga qaratilishi. Resipient ( lot. Recipientis - qabul qiluvchi kishi) - o’ziga yo’llangan xabarni qabul qilib oluvchi kishi. Empatiya (yunon. empatheia - birgalikda dardlashmoq) - boshqa odamlarning psixik holatlarini tushunish va ularga hamdardlik qilish qobiliyati. SHaxs – inson aktivligiga xos psixik boshqaruvchilarning maxsus insoniy tizimi, psixikadagi shunday barqaror funktsional tizimki, uning yordamida inson o`zi istiqomat qiladigan muhitda tashabbuskor, maqsad sari intiluvchan bo`libgina qolmasdan, balki yaxshilashga ham qodir bo`ladi. 98

Xulosa va takliflar Bitiruv loyiha ishini yakunida quyidagi xulosa va takliflarga kelindi: 1. Amaldagi “ Oliy ta’limning bakalavriat ta’lim yo’nalishlari o’quv rejalaridagi gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy fanlar bloki mazmuniga qo’yilgan davlat talablari”ni hozirgi kun talabidan kelib chiqqan xolda tanqidiy o’rganib chiqish, hamda ilg’or xorijiy tajribalar, sohaga oid innovatsiyalardan kelib chiqan holda unga qo’shimcha va o’zgartirishlar kiritish lozim. 2. Tayanch oliy ta’lim muassasasining professor-o’qituvchilari tomonidan “Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti” fani bo’yicha tuzilgan va 2011 yilda Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan tavsiya etilgan namunaviy fan dasturli bugungi kunning talabidan kelib chiqqan xolda ya’ni, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2015 yildagi №3 - sonli Qarori talablaridan kelib chiqqan xolda qayta ko’rib chiqilishi, undagi ayrim mavzular olib tashlanishi va ushbu dasturga turdosh oliy ta’lim muassasalarining yetuk mutaxassislaridan real tashqi taqrizlar olinishi lozim. 3. Oliy ta’lim muassasalarida “Muloqot” mavzusini o’qitish jarayonida innovatsion ta’lim texnologiyalarini keng joriy etish uchun ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan professor-o’qituvchilarga innovatsion ta’lim texnologiyalarini optimal qo’llash masalalari bo’yicha o’z soxasini yetuk mutaxassislarini jalb etgan xolda maxsus seminar treninglar tashkil etish lozim. 4. O`zgalar bilan normal munosabatlarni o’rnata olmaslik, ayniqsa, ta`lim sohasida o`quvchilarning holatlari, axborot qabul qila bilish xususiyatlarini aniqlay olmaslik, o’z nuqtai nazariga o’zgalarni professional tarzda ko’ndira olmaslik, talaba va xamkasblarining ichki kechinmalari va o’ziga bo’lgan munosabatini aniq tasavvur qila olmaslik - pedagogik faoliyatda kommunikativ o’quvsizlik yoki diskommunikatsiya holatini keltirib chiqaradi. Shuning uchun hozirgi paytda bo`lg`usi pedagoglarni kommunikativ bilimdonlikka o’rgatish, ularda zarur kommunikativ malakalarni hosil qilishga katta ahamiyat berish lozim. Har bir ziyoli shaxs boshqalar bilan hamkorlik qilish mahorati va san’atiga ega bo’lishi kerak. Bu 99

vazifa “Muloqot” mavzusini pedagogik texnologiyalar bilan o`qitish orqali amalga oshiriladi. 5. Oliy ta`lim muassasasida tahsil olayotgan talabalarga samarali muloqotni ataylab o’rgatish uchun ijtimoiy psixologik trening (IPT)lar tashkil qilishi lozim. IPT kishilarni muloqot jarayoniga psixologik jihatdan hozirlash, ularda zarur kommunikativ malakalarni maxsus dasturlar doirasida qisqa fursatda shakllantirishdir. Eng muhimi IPT mobaynida bo`lg`usi pedagoglarning muloqot borasidagi bilimdonligi ortadi. 100

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI I Rahbariy adabiyotlar. 1. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari – T.: O’zbekiston, 1997 - 252 b. 2. Karimov I.A. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: Sharq, 1998 . -384 b. 3. Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni –xalq, millatni – millat qilishga xizmat etsin. –T.: Sharq. 1998. 4. Karimov I. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. T.7. –Toshkent.: O’zbekiston, 1999. -139 b. 5. Karimov I.A. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. – Toshkent.: O’zbekiston, 2000. T.8. -528 b. 6. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. – Toshkent.: O’zbekiston, 2001. T.9. -439 b. 7. Karimov I.A. Jamiyatni erkinlashtirish, isloxotlarni chuqurlashtirish, ma’naviyatimizni yuksaltirish va xalqimizning hayot darajasini oshirish-barcha ishlarimizning mezoni va maqsadidir. –Toshkent.: O’zbekiston, 2007, T. 15. -126 b. 8. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. –Toshkent.: Ma’naviyat, 2008. -176 b. 9. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir – T.. O’zbekiston, 2015. – 304 b. II. Me’yoriy- huquqiy xujjatlar. 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T., 2014. 2. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997 yil. 9-son, 225-modda. 101

3. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997 yil. 11-12-son, 295-modda. 4. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2012 yil 28 dekabrdagi “ Oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim xamda oliy malakali ilmiy va ilmiy pedagogik kadrlarni attestatsiyadan o’tkazish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi № 365 sonli Qarori. 5. O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining 2009 yil 11 iyundagi 204-son buyrug’i bilan tasdiqlangan “Oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning reyting tizimi to’g’risida”gi Nizom. Ushbu Nizomga O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining 2010 yil 25 avgustdagi 333-son va 2013 yil 13 dekabrdagi 470-sonli buyrug’lari bilan o’zgartirish va qo’shimchalar kiritilgan hamda O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 1981-2 - son bilan davlat ro’yxatidan qayta o’tkazilgan. (O’R QHT, 2013 y., 50-son, 659-modda). 6. O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining 2014 yil 31 martdagi “Oliy ta’lim muasasalari talabalarini me’yoriy-xujjatlar bilan ta’minlash to’g’risida”gi № 114 - sonli buyrug’i. 7. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 10 yanvardagi “Vazirlar Mahkamasining “Oliy ta’limning Davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to’g’risida” 2001 yil 16 avgustdagi 343-son qaroriga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish haqida”gi № 3-sonli Qarori. 8. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 20 avgustdagi “Oliy ta’lim muassasalarining rahbar va pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishni tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi № 242-sonli Qarori. III. Maxsus adabiyotlar. 1. Беспалько В.П. Слагаемые педагогиче ской технологии. – М., 1989 2. Davletshin M. G. Umumiy psixologiya. T., TDPU, 200 2. 3. Ivanov I., Zufarova M. Umumiy psixologiya . O’z.FMJ., 2008. 4. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya. Darslik. T.: 2012 . 102

5. Maxsudova M.A. Muloqot psixologiyasi. T., 2006 6. Немов Р . С. Психология . M.: Владос , 2003. 1-2- т . 7. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. Q.: Nasaf , 2000. 8. Sayidahmedov N. Yangi pedagogik texnologiyalar. T. : Moliya , 2003 9. Tolipov O‘.,Usmonboeva M. Pedagogik texnologiya: nazariya va amaliyot. T.: Fan , 2005. 10. Xaydarov F.I., Xalilova N. “Umumiy psixologiya”.T.: Fan va texnologiya, 2010. 11. Yo’ldoshev J., Hasanov S. Pedagogik texnologiyalar. T.: Moliya, 2009 12. G`oziev E.G`. Muomala psixologiyasi. T.: O’zMU, 2001. 13. G`oziev E. G`. Umumiy psixologiya. T.: Noshir, 2010 14. G`oziev E.G`.Ontogenez psixologiyasi.-T.: Noshir , 2010 15. G`oziev E.G`. Sotsial psixologiya. T.: Noshir , 201 2 103

O'xshashlar

Etniklararo munosabatlar psixologiyasi

Ichki ishlar xodimlarining o‘z kasblariga mosligini o‘rganishning psixologik xususiyatlari

Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor hususiyatlarini eksperemental o‘rganish

Yuridik tashkilot xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi

Ижтимоий психология ва хавфсизлик муаммолари