Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor hususiyatlarini eksperemental o‘rganish - Psixologiya - Diplom ishlar

Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor hususiyatlarini eksperemental o‘rganish

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

285 KB

Ko'chirib olish

Mundarija Kirish I Bob Muammoni o‘rganishning ilmiy-nazariy asoslari 1.1. Muammo bo‘yicha pedagogik, psixologik, metodik adabiyotlar tahlil i 1.2. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning sensor rivojlanishini o‘ziga xos xususiyatlari Birinchi bob b o‘ yicha xulosa II Bob Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor h ususiyatlarini eksperemental o‘ rganish 2 .1.Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor h ususiyatlarini eksperemental o‘ rganish metodikasi 2 .2.Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor h ususiyatlarini eksperemental o‘ rganish natijalari Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa 2.Bob. Maxsus maktab boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini sensor tarbiyalash texnologiyasi 3.1 Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor rivojlantirish b o‘yicha korreksion - ped a gogik ish 3.2. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor rivojlantirish texnologiyasi Uchinchi bob bo‘yicha xulosa Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1

Kirish Mamlakatimiz mustaqillikni qo’lga kiritgan davrni sarhisob qilsak, hukumatimiz tomonidan inson manfaatlarini ko’zlash va himoyalash jarayonida jamiyatimizning alohida yordamga muhtoj qatlamiga jiddiy e’tibor qaratib kelinayotganini kuzatamiz.O’zbekiston Respublikasi demokratik huquqiy davlat qurish yo’lidan borar ekan, inson huquq va erkinliklarini ta’minlab, jamiyatni ma’naviy jihatdan boyitib borishni, dunyo hamjamiyatiga integratsiyalashuvni amalga oshirmoqda. J amiyatimizda yuz berayotgan ijtimoiy, iqtisodiy, ekologik o‘zgarishlar jismoniy va ruhiy nuqsonga ega bulgan bolalarning ko‘payishiga sabab bo‘lmokda . Prezident I.A.Karimov aytganlaridek: «Farzandlari sog‘lom yurt q udratli bo‘ladi, qudratli yurtning farzandlari sog‘lom bo‘ladi» 1 . Sog‘lom avlodni tarbiyalab o‘stirish g‘oyatda mas’uliyatli vazifa, shu bilan birga nnsonparvar siyosat natijasidir.Maxsus maktabda eshitishda nuqsoni bo‘lgan va zaif eshituvchi bolalarni boshqa barcha fuqarolar bilan teng imkoniyatlarga ega bo‘lishini ta’minlash, ularning turmush faoliyatidagi cheklanishlarni bartaraf etish, to‘laqonli hayot kechirishlariga, jamiyatning ijtimoiy, iktisodiy, siyosiy turmushida faol qatnashishlariga, shuningdek, o‘zlarining fuqarolik burchlarini bajarishlariga imkon beradigan qulay shart-sharoitlar yaratish davlatimiz insonparvarlik siyosatining asosiy mazmunini tashkil etadi Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan yurtimizda har tomonlama sog‘lom avlodni voyaga yetkazish borasidagi islohotlarni izchil davom ettirish va yuksak bosqichga ko‘tarish maqsadida kirib kelayotgan yangi — 2014-yil mamlakatimizda “Sog‘lom bola yili” deb e’lon qilindi. Yurtimiz qudrati, jamiyat ravnaqi kelajagimiz egalari bo‘l¬gan bolalarning ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan sog‘lomligiga bog‘liqdir. Bu tashabbus mamlakatimiz ahli tomonidan iliq kutib olinganligining sababi ham shundan. Qabul qilinajak «Sog‘lom bola yili» davlat dasturi mamlakatimizda ona va bola skriningi, aholining reproduktiv 1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. Toshkent: O‘zbekiston, 2008 . - 23.bet 2

salomatligini mus¬tahkamlash, sog‘lom bola tug‘ilishi, jismoniy va ma’naviy barkamol avlodni voyaga yetkazish borasidagi ishlarni yanada kuchaytirish va samaradorligini oshirishga oid chora-tadbirlarning uzviy davomi sifatida samarali bo‘lishiga to‘liq asos bor. Mamlakatimizda jismoniy sog’lom, ma’naviy yetuk, har tomonlama uyg’un va barkamol rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, intellektual salohiyatga, chuqur bilim va zamonaviy dunyoqarashga ega, Vatanimizning taqdiri va kelajagi uchun mas’uliyatni o’z zimmasiga olishga qodir bo’lgan yosh avlodni tarbiyalab voyaga yetkazish vazifasini izchil davom ettirish uchun aniq maqsadga qaratilgan keng ko’lamdagi kompleks chora-tadbirlarni amalga oshirish, davlat va jamiyatning barcha kuch va imkoniyatlarini shu yo’lda safarbar etish maqsadida hamda 2014 yil «Sog’lom bola yili» deb e’lon qilinishi munosabati bilan«Sog’lom bola yili» Davlat dasturi tayyorlandi 2 :«Sog’lom bola yili» Davlat dasturi «Sog’lom bola yili» Davlat dasturida q uyidagilar k o‘zda tutildi: «Sog’lom bola yili» Davlat dasturini amalga oshirishning ustuvor vazifalari vyo’nalishlari etib belgilansin:sog’lom va har tomonlama barkamol avlodni shakllantirish uchun qonunchilik va normativ-huquqiy bazani yanada takomillashtirish, bu borada qulay tashkiliy-huquqiy shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan yangi qoida va me’yorlarni ishlab chiqish;sog’lom bolaning dunyoga kelishi masalasiga sog’lom va ahil oilaning mevasi sifatida qarab, oilada o’zaro hurmat va mehr-muhabbat, yuksak axloqiy va ma’naviy qadriyatlar muhitini shakllantirish, yosh oilalarning oyoqqa turib olishi uchun moddiy yordam ko’rsatish, onalik va bolalik muhofazasini ta’minlash, ona va bolaning salomatligini mustahkamlash, ayollarning o’z qobiliyat va imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishi, ularning ro’zg’or tashvishlarini yengillashtirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish;sog’lom bolani voyaga yetkazishda, patologiyalarsiz bolalar tug’ilishida sog’liqni saqlash tizimiva tibbiyot xodimlarining roli va mas’uliyatini oshirish, sog’liqni saqlash tizimining moddiy-texnika bazasini va kadrlar salohiyatini yanada mustahkamlash, aholining tibbiy madaniyatini oshirish bo’yicha keng ko’lamli axborot-tushuntirish ishlarini muntazam olib borish;sog’lom bolani shakllantirishda ta’lim-tarbiya 2 « Sog’lom bola yili» Davlat dasturi Toshkent, 20 14 3

tizimi va sportning rolini kuchaytirish, maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog’ini kengaytirish, ularni yuqori malakali va tajribali pedagoglar bilan ta’minlash, boshlang’ich ta’limning yuqori sifatini ta’minlagan holda bolalarni maktabga tayyorlash darajasini tubdan oshirish, ilg’or pedagogik va axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini amaliyotga keng joriy etish, sog’lom turmush tarzini keng targ’ib etish, bolalar, ayniqsa qiz bolalar o’rtasida jismoniy tarbiya va sportga mehr uyg’otish bo’yicha aniq chora-tadbirlarni amalga oshirish;sog’lom va barkamol avlodni tarbiyalab voyaga yetkazishda davlat va jamiyat tomonidan ko’rsatiladigan yordam va madadni kuchaytirish, mazkur jarayonlar uchun mas’ul bo’lgan sog’liqni saqlash, ta’lim, madaniyat, ijtimoiy muhofaza muassasalarida zamonaviy talablarga javob beradigan shart-sharoitlarni yaratish, ularni rivojlantirishga yo’naltiriladigan mablag’lardan foydalanish samaradorligini oshirish, sog’lom bolani tarbiyalash bo’yicha ilg’or xalqaro tajribani keng ko’lamda o’rganish va amalda joriy etish;sog’lom bolani, ayniqsa, qiz bolalarni tarbiyalab voyaga yetkazishda, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni egallashi uchun ularga ko’mak berish, bolalarni turli to’garaklarga jalb etish, tadbirkorlikni rivojlantirish bo’yicha mahalla va boshqa jamoat tuzilmalarining rolini oshirish, huquq va imkoniyatlarini kengaytirish, oilalar va jamiyatda o’zaro hamjihatlik, tinchlik va osoyishtalikni mustahkamlash, kam ta’minlangan oilalarga moddiy va ma’naviy yordamni o’z vaqtida va manzilli ko’rsatish borasida mahalla va boshqa jamoat tuzilmalarining mas’uliyatini kuchaytirish;«Sog’lom bola yili» Davlat dasturining maqsad va vazifalari hamda uning bajarilishi to’g’risida keng axborot- tushuntirish ishlari olib borilishini tashkil etish, bunda ommaviy axborot vositalarining, shu jumladan elektron ommaviy axborot vositalarining va Internet tarmog’ining imkoniyatlarini faol ishga tushirish. Predmetlarni tadqiqi etish va o‘rganishning umumlashtirilgan usullari bolada qiyoslash, umumlashtirish operatsiyalarini shakllantirish, fikrlash operatsiyalarini kengaytirishda muhim ahamiyatga ega. Tilni o‘qitish jarayoni shunday tuzilganki, u eshitishdagi muammolar natijasida kelib chiqqan kamchiliklarni to‘ldirishga qaratilgan: lug‘atni boyitish; nutqning tovush tarkibini aniqlashtirish; tilning 4

grammatik tizimini o‘zlashtirish; nutqning (so‘zlashuvning) har xil turlari va shakllarini o‘zlashtirish. Bu jarayonda ko‘rgazmalilik vositalariga muhim o‘rin ajratiladi. Ularni qo‘llashdan maqsad shundaki, bu vositalar o‘quv materiali mazmunini nafaqat namoyish qilishi, balki avvalam bor uni o‘zlashtirish masalalarini hal qilib berishi lozim.Konkret, abstrakt va ko‘chma tushunchalar va tasavvurlarni rivojlantirishda inssenirovka, dramatizatsiya, pantomima kabi ko‘rgazmali-obrazli vositalar va usullar katta yordam beradi. Eshitishida kamchiligi bor bolalarning sensor tarbiyasiga, ayniqsa eshitish idrokining rivojlanishiga juda katta e’tibor qaratiladi. Nutq va nutq tovushlarini farqlash mashqlari ko‘p bajariladi. Mashg‘ulotlar davomida bolada tovushlar olami haqida muayyan tasavvurlar hosil bo‘ladi. Bu esa og‘zaki nutq sifatiga barakali ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘rgazmali-xaraqatli va ko‘rgazmali-obrazli va tafakkur bolaning intellektual rivojlanishida ulkan o‘rin egallaydi. Ko‘rgazmali-obrazli tafakkur bolada o‘z fikrlarini so‘z orqali mantiqiy ifodalash malakasini shakllantirish uchun g‘oyat zarur. Eshitishida kamchiliklar kuzatilgan bolalar aynan mana shunda o‘zlarining normal eshitadigan tengdoshlaridan ancha orqada qoladilar. Shuning uchun ham bolalarning fikrlash faoliyatini shakllantirish sensor andozalar bilan birlikda olib boriladi. Butun dasturiy material mavzularga bo‘linadi va aqliy xatti- harakatlarning pog‘onama-pog‘ona (bosqichma-bosqich) rivojlanishini ko‘zda tutadi. Shu sababli ta’lim jarayonida eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni sensor jihatdan rivojlantirish masalalarining ilmiy-nazariy tomonlarini o‘rganish va dolzarbligini aniqlash, avvalo, bu ishning mazmunini, usullarini belgilash hamda metodik jihatdan tashkil etilishini ishlab chiqish, bugungi kunning talabidir. Bu yo‘nalishda olib boriladigan ishning metodik jihatdan asoslab berilmaganligi, uslubiy qo‘llanmalar bilan ta’minlanmaganligi, eshitishida muammolari bo‘lgan bolalarning ijtimoiy hayotga moslashtirishga qaratilgan maxsus ta’lim-tarbiya ishida muayyan qiyinchiliklar keltirib chiqarmoqda. Bitiruv –malakaviy ishimiz eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni sensor jihatdan rivojlantirish muammosi tadqiqiga bag‘ishlangan. . 5

Tadqiqot maqsadi: Maxsus maktab boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini sensor tarbiyalash texnologiyas i ni o‘rganish Tadqiqot ob’ekti :Toshkent shahri Olmazor tumani 106-sonli zaif eshituvchi bolalar maxsus maktabi o‘quvchilari Tadqiqot predmeti : Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda sensor tarbiyaci jarayoni Tadqiqot vazifalari: Psixologik, pedagogik adabiyotlarni o‘rganish asosida eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda sensor tarbiyaci mazmuni bo‘yicha nazariy-metodik asoslarini tahlil etish; Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarda sensor tarbiyaci mazmunini tadqiq qilish va asoslab berish; Tadqiqotning metodologik asoslari . Barkamol avlod Davlat dasturi, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon va qarorlari , o‘sib kelayotgan yosh avlodning ta’lim-tarbiyasi, Xalq ta’limini takomillashtirishga doir Xukumatimiz xujjatlari, maxsus ta’lim Konsepsiyasi, BMT va O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining, “Bolalarning himoya qilish Xalqaro Konvensiyasi va boshqalar ishimizga metodologik asos bo‘lib xizmat qiladi. Tadqiqot metodlari : - Tadqiqot ishlariga oid falsafiy, ilmiy, defektologik, psixo-pedagogik va metodik adabiyotlardagi ma’lumotlarni nazariy jihatdan tahlil qilish va umumlashtirish. -Maxsus maktab – internatlaridagi va oiladagi pedagogik jarayonni kuzatish. Maxsus maktab-internatlaridagi o‘qituvchi – tarbiyachilarning, tibbiy pedagogik komissiyasining hujjatlarini o‘rganish. - Maxsus maktab-internatlaridagi ilg‘or tarbiyachilarning ish-metodlarini o‘rganish 6

- O‘qituvchilar, tarbiyachilar, ota-onalar va o‘quvchilar bilan suhbatlar o‘tkazish. - Kuzatuvchi tajriba tashkil etish va o‘tkazish - Tadqiqot natijalarini matematik tahlil qilish Bitiruv-malakaviy ishimiz kirish, uch asosiy bob,xulosa va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat 7

I Bob Muammoni o‘rganishning ilmiy-nazariy asoslari 1.1. Muammo bo‘yicha pedagogik, psixologik, metodik adabiyotlar tahlil i Mamlakatimiz mustaqillikni qo‘lga kiritgan davrni sarhisob qilsak, hukumatimiz tomonidan inson manfaatlarini ko‘zlash va himoyalash jarayonida jamiyatimizning alohida yordamga muhtoj qatlamiga jiddiy e’tibor qaratib kelinayotganini kuzatamiz. Istiqlol vazifalari esa bugungi kunda ta’lim-tarbiya tizimi mazmunini yangilashni talab etadi. Bu esa ijtimoiy tarbiya bilan oilaviy tarbiyani mazmunan uzviy bog‘lash zaruratini keltirib chiqaradi. Maxsus korreksion pedagogika umumiy pedagogikaning tarkibiy qismi bo‘lganligi uchun, bu vazifalar ushbu sohaning ham ustuvor vazifalariga aylandiki, ularning amalga oshirilishi maxsus pedagogikani oilaviy tarbiya va ijtimoiy tarbiya bilan uzviy bog‘lashning yangi usul va yo‘llarini izlab topish, bu yo‘lda ilmiy-amaliy izlanishlar olib borishni taqozo etadi. Davlat va jamiyat taraqqiyoti, uning istiqboli shu davlat, shu mamlakatda yashovchi fuqarolarning jismonan baquvvat va sog‘lom bo‘lishi bilan belgilanadi. Yaxshi orzu-umidlar bilan kutilayotgan farzandning nosog‘lom, nogiron tug‘ilishi esa har qanday oila uchun fojeadir. Bugungi kunda yoshlarimizni har jihatdan mukammal, barkamol, keng dunyoqarashga, ijodiy tafakkur, intellektual salohiyatga ega bo‘lgan shaxslar etib tarbiyalashimiz zarur. Vatanimiz kelajagi bo‘lgan yoshlarni bilimdon, ma’naviy kamol topgan, g‘oyaviy yetuk insonlar qilib tarbiyalash hozirgi zamon pedagoglar- tarbiyachilar va ota-onalar qarshisida turgan dolzarb vazifalardandir.Respublikamiz hukumati, eshitishida muammolari bo‘lgan bolalarning barcha sog‘lom tengqurlari qatori milliy ruhda tarbiyalanishlari, aqliy, axloqiy, jismoniy jihatdan kamol topishlari, jamiyatdagi ijtimoiy hayotga mustaqil 8

yetuk fuqarolik darajasida tayyor bo‘lib yetishishlari masalalariga jiddiy e’tibor qaratmoqda. Eshitishida muammolari bo‘lgan bolalarni hayotga moslashtirish tizimining ilmiy-metodik ta’minotiga bevosita ta’sir ko‘rsatgan o‘qitish mazmuni masalalarini, maxsus metodlarning ilmiy-nazariy asoslarini rus olimlaridan F.F. Rau, S.A.Zikov, R.M.Boskis, A.G.Zikeyev, T.S.Zikova, K.G.Korovin, I.M.Gilevich, L.P.Noskova, L.A.Golovchis ishlab chiqqanlar. Shuningdek, maxsus ta’lim tizimida alohida ahamiyat kasb etuvchi eshitish qobiliyatini rivojlantirishda sensor jihatdan va bilish faoliyatini ilmiy-nazariy masalalari F.F.Rau, L.V.Neyman, V.I.Beltyukov, Ye.P.Kuzmicheva, E.I.Leongard, N.D.Shmatko, Slezina tomonidan, maxsus ta’lim muassasalarida olib boriluvchi ta’lim-tarbiya jarayonini samarali tashkil etishning ilmiy-nazariy jihatdan asoslashgan(33). Zamonaviy tibbiyot hamda pedagogika sohasidagi yutuqlar eshitishida muammolari bo‘lgan bolalar abilitatsiyasi va reabilitatsiyasi darajasining yuqorilashuviga, eshitish idroqini muammosining erta korreksiya qilinishi orqali erta ijtimoiy moslashuvlari masalalarini hal qilishga samarali ta’sir ko‘rsatmoqda. Rus olimlaridan E.I.Leongard, T.V.Pelimskaya, N.D.Shmatko, L.A.Golovchis tomonidan olib borilgan so‘nggi yillardagi tadqiqotlar eshitishida muammolari bo‘lgan bolalarni ijtimoiy hayotga erta moslashtirish qilish masalalarixal etilgan(13)S.S. Vqgotskiy, M.Montessori, O.Dekroli, Ye.I.Tixeyeva, A.V.Zaparojes, A.P.Usova, va boshqalar ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarda sensor rivojlanishning ahamiyati juda katta. Bolaning aynan shu yoshi sezgi organlari faoliyatini rivojlantirish va atrof-olam haqidagi tasavvurlarini yig‘ish uchun juda maqbul xisoblanadi. Maktabgacha tarbiya sohasida tadqiqotlar olib borgan taniqli xorijiy pedagog-olimlarning fikricha, sensor rivojlanishga to‘liq yunaltirilgan va shuni ta’minlovchi sensor tarbiya maktabgacha tarbiyaning asosiy tomonlaridan biri hisoblanadi ,deb ko‘rsatadilar(16).Maktabgacha yoshdagi bolalarning sezgi organlarini rivojlantirishga, ularning ko‘rish, eshitish, sezish va boshqa sezgilarini takomillashtirishga qaratilgan hamda sensor tarbiyaning asosini tashkil etgan pedagogik usullar majmuining maktabgacha ta’lim muassasalarida o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda olib borilishi samarali natijalar beradi. Bolaning 9

sensor rivojlanishi deganda predmetlarning tashqi xususiyatlari haqidagi tasavvurlarining shakllanishi va bola idrokining rivojlanishi tushuniladi: predmetlarning shakllari, rangi, xajmi, fazodagi holati, shuningdek hidi, mazasi va h.k.ni ajratishiSensor rivojlanish, bir tomondan, bolaning umumiy akliy rivojlanishining poydevorini tashqil etsa, boshqa tomondan, maktabgacha tarbiya muassasasi va maktabda bolaning samarali ta’lim va tarbiya olishida muhim o‘rin egallaydi. Bunda bolaning mehnat faoliyati yetakchi o‘rin egallaydi . Atrof olam predmet va xodisalarini idrok etish orqali ularni anglash boshlanadi. Boshqa barcha anglash shakllari – xotira, tafakkur, tasavvur idrok obrazlari asosida quriladi, ularni qayta ishlash natijasi hisoblanadi. Shuning uchun normal akliy rivojlanish idrokka to‘liqligicha tayanmay namoyon bula olmaydi. Maktabgacha tarbiya muassasasida bolalar rasm chizishga, yopishtirishga, qurish, yasashga o‘rganadilar, tabiat hodisalari bilan tanishadilar, matematika va savod asoslarini o‘zlashtira boshlaydilar. Barcha sohalarda bilim va malakaga ega bo‘lish, doimiy ravishda atrofdagi predmetlar xususiyatlariga nisbatan e’tiborli bo‘lishni, ularni xisobga olish va ulardan foydalanishni talab etadi. Chunki, predmetning rasmini chizish uchun bola uning shakl va rangining o‘ziga xosligini aniqlashi, chizilgan rasm bilan aslining o‘xshash tomonlarini ko‘ra olishi kerak. Qurish - yasash predmet shaklini (ko‘rinishini), uning tuzilishini o‘rganishni talab qiladi. Bolalar qismlarni fazodagi o‘zaro munosabatini aniklaydilar va namuna xususiyatlarini mavjud material xususiyatlari bilan moslashtiradilar. Predmetlarning tashqi xususiyatlarida doimiy mo‘ljal olmay turib, jonli va jonsiz tabiat xodisalari haqida yorqin tasavvur olish mumkin emas. Elementar matematik tasavvurlarni hosil qilish deganda, geometrik shakllar bilan tanishish va ularning turlarini bilish, ob’ektlarni xajmiga kura taqqoslash tushuniladi. Bolaning maktabda ta’lim olishga tayyorgarligi uning sensor rivojlanishiga bog‘liq bo‘ladi. Psixologlar tomonidan olib borilgan izlanishlarning ko‘rsatishicha, bolalarning ta’limda (asosan 1-sinfda) duch kelishi mumkin bo‘lgan kiyinchiliklari idrokning yetarli darajada aniq va egiluvchan emasligi sababli yuz beradi, natijada harflarni yozishda xatoliklar, rasm chizish va qo‘l mehnati darslarida narsalar 10

yasashdagi aniqsizlik xolatlari uchraydi. Jismoniy tarbiya darslarida bolaning harakatlarni amalga oshira olmasligi kuzatiladi. Biroq bu o‘rinda gap nafaqat sensor rivojlanishning past ko‘rsatkichi bolaning samarali o‘qishining pasayishiga ta’sir ko‘rsatishi ustida bormoqda. Bunday rivojlanishning yukori darajasi insoniyatning umumiy faoliyati uchun va ijod ahli uchun katta ahamiyatga ega ekanligini unutmaslik kerak. Bastakor, rassom, arxitektor, yozuvchi, quruvchilarning omadini ta’minlovchi qobiliyatlar bilan bir katorda, predmet va hodisalarning juda nozik tomonlari bo‘lgan shakl, rang, jarang va boshqa tashqi tomonlarini o‘ziga xos chukur, anik, yorkin anglash va namoyon qilishga imkon beruvchi sensor qobiliyatlar xam muxim o‘rin egallaydi. Sensor qobiliyatlar negizida esa bolaning ilk yoshida erishgan umumiy rivojlanish darajasi yotadi. Sensor tarbiya bolaning kelajak hayoti uchun naqadar katta ahamiyatga ega ekanligiga amin bo‘ldik. Bu maktabgacha tarbiya nazariyasi va amaliyoti oldiga maktabgacha tarbiya muassasasida qo‘llash uchun yangi va samarali ta’lim-tarbiya vositalari va usullarini ishlab chiqish vazifasini qo‘yadi. Sensor tarbiyaning muhim yo‘nalishi bolada sensor madaniyatni rivojlantirishga qaratilishi kerak. Maktabgacha pedagogikaga «sensor madaniyat» tushunchasi M. Mantessori ishlari orqali kirib keldi.. Uning fikricha, bunday madaniyatga ega bo‘lish uchun bolaga predmetlarni ularning shakli, rangi, xajmi, va boshqa xususiyatlari bo‘yicha farqlashni o‘rgatish kerak. Bola «ijtimoiy meros» asosida rivojlanadi, bu esa biologik merosdan farqli o‘laroq tug‘ma qobiliyatlarni mashq qilishni emas, balki jamoat tajribasi asosida yangi qobiliyatlarga ega bo‘lishni nazarda tutadi. Bolaning sensor rivojlanishi insoniyat yaratgan sensor madaniyatni (narsalarning rangi, shakli va boshqa xususiyatlari haqida umum qabul qilingan tasavvurlar) o‘zlashtirishi natijasidir. Bolalar shakl, rang, hid kabi tushunchalarga o‘zlarining kundalik hayotlarida o‘yinchoqlar va kundalik ro‘zg‘orda uchraydigan predmetlar orqali to‘qnash keladilar, shuningdek, musiqa, rassomchilik, haykaltaroshlik san’atlari namunalari bilan ham tanishadilar. Va, nihoyat, xar bir bola avval ixtiyorsiz ravishda bularning barchasini o‘zlashtiradi. Birok o‘zlashtirish ixtiyorsiz, kattalarning pedagogik yordamisiz yuz bersa, bunda u yuzaki, to‘liq emas bulib koladi. Mana shu o‘rinda 11

sensor tarbiya - bolani insoniyat sensor madaniyati bilan rejali, tizimli ravishda tanishtirish yordamga keladi. Sensor tarbiyada bolalarda sensor andozalarni (etalonlarni) – predmetlar xususiyatlarining umum qabul qilingan belgilarini shakllantirish katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Rangning sensor andozalari sifatida yettita rang va ularning och, hamda to‘q ko‘rinishlari namoyon bo‘lsa, shaklning andozalari sifatida geometrik shakllar, o‘lchov kattaliklari – uzunlik, o‘lchov birliklari namoyon buladi. Eshituv idroki ham o‘z andozalariga ega (bular ona tili fonemalari, tovushlar munosabatlari).Maktabgacha yosh insonning bilish qobiliyatini rivojlantirishda muhim bosqichdir. Bu yosh atrof olamni idrok etishda bilishning obrazli shakllarini, ko‘rgazmali-obrazli tafakkurni, tasavvurni rivojlantirishga qaratilgan ta’limga nisbatan ayniqsa ta’sirchan va samaralidir.Maktabgacha pedagogikada asosiy urg‘u faoliyat, nutq va nutq shakllarini rivojlantirishga berildi. Shuning bilan birga psixologiya sohasidagi keyingi izlanishlar shuni ko‘rsatdiki, to‘g‘ri yo‘naltirilgan sensor tarbiyasiz stixiyali tarzda yuzaga kelayotgan idrok etish jarayonlari bolalarda yetarli darajaga erishmaydi, bu esa, o‘z navbatida, bolaning umumiy aqliy rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi.ynan mana shu hol maktabgacha yoshdagi bolalarning sensor rivojlanishi va sensor tarbiyasi haqidagi masalani yangi darajada ko‘rib chiqish uchun asos bo‘lib xizmat qildi. Masalaga bunday yondoshuv A.V.Zaporojes, A.P.Usova, N.P. Sakulina va ularning guruhidagi olimlar ishlarida ko‘rsatilgan.Mana shu tarzda tuzilgan sensor tarbiya bolalarning aqliy tarbiyasi, nutq tafakkurini rivojlantirish uchun asos vazifasini o‘taydi(34). Kar bolalarda eshitishning ikki tomonlama turg‘un buzilganligi kuzatiladi. Bu buzilish irsiy, tug‘ma yoki bolaning nutqni o‘zlashtirgungacha bo‘lgan ilk yoshida orttirilgan bo‘lishi mumkin. Agar kar bolalar maxsus vositalar bilan gapirishga o‘rgatilmasa, ular soqov yoki kar-soqov bo‘ladilar (bunday shaxslarni nafaqat kundalik hayotda, balki 60-yillargacha xatto ilmiy adabiyotlarda ham shunday atashgan). Ko‘pchilik kar bolalarda eshitish qoldig‘i bo‘ladi. Ular faqat 2000 Gs dan oshmagan diapazondagi juda qattiq tovushlarni (kuchi 70-80 dB oralig‘ida bo‘lgan) idrok etadilar. Odatda karlar pastroq tovushlarni (500 Gs gacha) yaxshiroq eshitadilar va baland tovushlarni 12

(2000 Gs dan yuqori) umuman eshitmaydilar. Agar karlar balandligi 70-85 dB tovushlarni sezsalar, ularda uchinchi darajali qulog‘i og‘irlik deb hisoblash odat tusiga kirgan. Agar karlar kuchi 85 dB dan ortiq yoki 100 dB bo‘lgan faqat juda qattiq tovushlarni sezsalar, ularning eshitish holati to‘rtinchi darajasi qulog‘i og‘irlik sifatida baholanadi(12 )Kar bolalar maxsus vositalar yordamida gapirishga o‘rgatilganda, ularning nutqi juda kam hollarda normal darajaga yaqinlashadi. Shunday qilib, karlik bolaning psixik rivojlanishida ikkilamchi o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi: bolaning nutqi ancha sekin va o‘ziga xos tarzda rivojlanadi. Eshitishning buzilishi va buning natijasida kelib chiqqan nutqning rivojlanmaganligi bolaning barcha bilish jarayonlarining rivojlanishida, irodaviy xulq-atvori, sezgilari va his-tuyg‘ulari, xarakteri va shaxs sifatidagi boshqa jihatlarining shakllanishida o‘zgarishlar va og‘ishlarni keltirib chiqaradi.M.A.Fomin, 1992; I.Yu.Gorskaya, L.A.Suyangulova fikricha,go‘dak hayotining birinchi oylaridanoq turli analizatorlar (ko‘rish, eshitish, teri, harakatlantirish va h.k.) reseptorlaridan bir paytning o‘zida olinadigan axborot fazoda harakatlanish yo‘nalishini topishga, har xil vazifalarni bajarishga imkon beradigan ko‘plab nisbiy aloqalarning hosil bo‘lish manbaiga aylanadi (33).L.V.Plyushkina; V.M.Astafyev Sezish ham bilish jarayonida katta ahamiyatga ega. Ma’lumki, sezishning mustaqil jarayon sifatida shakllanishi eshitishida kamchiligi bor bolalarda eshitadiganlarga nisbatan sekinroq sodir bo‘ladi. Eshitadigan bolalar bilan eshitishida muammosi bo‘lgan bolalar o‘rtasidagi sifatiy farqlar maktab ta’limi davomida u yoki bu darajada saqlanib qoladi deb,etirof etadi.(23)Sezgish orqali olingan axborot muayyan harakatlar vositasida olinishi mumkin. Biroq odatda sezish, his etishga qaratilgan harakatlar kar bolalarda cheklanganligi, bir xilligi, kambag‘alligi bilan ajralib turadi va ko‘proq manipulyativ harakatlarni eslatadi. Bularning hammasi sezish, his etishga qaratilgan harakatlarni boyitishga qaratilgan korreksion ishni mumkin qadar ertaroq boshlash va bunda o‘qitishning metodik usullarini asta-sekin murakkablashtirib borish lozim.L.P.Noskova, N.D.Sokolova ta’kidlashicha ,faol bilish vositalariga kinestetik sezgilar ham kiradi. Ular asosan ko‘rish, taktil 13

idrok etish, eshitish bilan bog‘liq. Idrok etishning bu turi ilk yoshdagi kar bolalarda ayniqsa zaif rivojlangan bo‘ladi, chunki bunday bolalarda asosiy harakatlantirish funksiyalarini egallashda kechikish sodir bo‘lgani tufayli, ular o‘z tanalarining harakatlari keltirib chiqargan sezgilarini qayd eta olmaydilar. Bolalarda bir maromdagi ritmik harakat ko‘nikmalarini hosil qilish, harakatlar sifatining kinestetik tahlilini rivojlantirish yo‘li bilan bu yetishmovchilikning o‘rnini to‘ldirish mumkin .Shunday qilib, eshitish analizatori odamning tana a’zolari harakatlarida muhim o‘rin egallaydi. Xususan, harakatning alohida xarakteristikalarini (harakat chastotasi, harakat fazalarining davomiyligi va h.k.) tahlil etishda eshitish analizatorlari katta rol o‘ynaydi. Fikricha,E.M.Mastyukova kar bolalarda eshitish orqali olinadigan axborotg yetishmaydi, natijada ularda fazoviy xarakteristikalarni idrok etish yomonlashadi.Bolada fazoviy tasavvurlarning shakllanishidagi qiyinchiliklar quyidagilarda namoyon bo‘ladi: bola fazoviy yo‘nalishlarni to‘g‘ri tahlil qila olmaydi, predmetlar o‘rtasidagi azoviy munosabatlarni aniqlashda qiynaladi, o‘zi ham azoda to‘g‘ri yo‘nalish topishga qiynaladi. Shuning uchun bu o‘rinda ham eshitishida kamchiliklar bo‘lgan bolalar bilan fazoviy tasavvurlarni rivojlantirishga qaratilgan korreksion ishni imkon qadar erta boshlash hoyat muhim .O‘z-o‘zidan ayonki, eshitishida nuqsoni bo‘lgan bola funksional tizimlarining rivojlanishida biologik chekinishlar bo‘lmagan bolaga nisbatan noqulay sharoitga tushib qoladi. Eshita olmaslik idrokning shakllanishida to‘laqonli asos yaratilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda sezish orqali atrof olamni bilish orqada qoladi. Bunday bolalarda bir paytning o‘zida ham ko‘rib, ham eshitib idrok etish imkoniyatining yo‘qligi tufayli, ular ko‘rinmay turib ovoz chiqarayotgan predmetlarni ko‘z bilan qidira olmaydilar, fazoda tovushlarning o‘rnini topa olmaydilar, chunki bunday xatti-harakatlarning asosida binaural eshitish yotadi.L.A.Golovchis eshitishida muammosi bo‘lgan bolalar sensor rivojlanishda orqada qolishlarining asosiy sabablaridan biri ularda nutqiy muloqot va noverbal kommunikatsiya vositalarining (imo-ishoralarning) yo‘qligi yoki keskin orqada 14

qolishi bilan belgilanadi. Kar bolalarda sog‘lom tengqurlariga nisbatan idrok rivojlanishidagi o‘ziga xos jihatlar ikki-uch yoshga kelib yanada aniqroq namoyon bo‘ladi, chunki bu yoshga kelib eshitadigan bolalar nutqni egallagan bo‘ladilar, bu esa ularning sensor rivojlanishini ancha tezdashtiradi deb ko‘rsatadi.L.Vegner maktabgacha yosh insonning bilish qobiliyatini rivojlantirishda muhim bosqichdir. Bu yosh atrof olamni idrok etishda bilishning obrazli shakllarini, ko‘rgazmali- obrazli tafakkurni, tasavvurni rivojlantirishga qaratilgan ta’limga nisbatan ayniqsa ta’sirchan va samaraligini ta’kidlaydi(22).Rivojlanishida muammolari bor bolalarning ta’lim va tarbiyasi bilan bog‘liq muammolarni hal qilishda sensor deprivatsiyaning psixik rivojlanishga ta’siri haqidagi ma’lumotlar g‘oyat muhim.T.I. Obuxova tajribalarga asoslanib ko‘rsatib berganidek, eshitishida jiddiy muammolar bo‘lgan bolalarda predmetli va o‘yin faoliyatining rivojlanishidagi orqada qolish, har xil turdagi yordamchi predmetlar va qurollardan foydalanish tajribasining yetarli emasligi, nutqning va nutqiy muloqotning yo‘qligi bunday bolalar ongining rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.(12).Kar bolalar amaliy vazifalarni bajarishda diqqat-e’tiborlarini maqsadga erishish vositalariga emas, ko‘proq maqsadning o‘ziga qaratadilar.Shuni alohida ta’kidlash lozimki, kar bolalarda tafakkurning rivojlanishi eshitadigan bolalarda qanday bo‘lsa, xuddi shunday yo‘nalishda kechadi: amaliy tahlil, fiyoslash, sintez qilish imkoniyatlari rivojlanadi. Biroq butunni yuqori darajada umumlatirishni talab qilgan murakkabroq jarayonlar sustroq rivojlanadi. Shu bilan birga, bolalarning kundalik amaliy faoliyatda, atrof muhitni kuzatishda qatnashishi, turli predmetlarning vazifasi va maqsadini anglashga intilishi, bola kundalik hayotida duch keladigan hodisalarni tushunib borishi unga bularning hammasining amaliy tahlilini amalga oshirishga yordam beradi (23).Predmetlar ustida olib boriladigan amaliy faoliyatining rivojlanishi ilk yoshdayoq shakllana boshlaydigan va maktabgacha yoshda jadal rivovojlanadigan o‘yin faoliyatining yuzaga kelishiga zamin tayyorlaydi. Kar bolalarning predmetlar ustida olib boriladigan amaliy faoliyati G. L. V i godsk aya tomonidan mufassal tadqiq etilgan. Kar bolalarning predmetlar ustida olib boriladigan amaliy faoliyatining shakllanishidagi o‘ziga xos jihatlarni 15

olima idrok va tafakkur rivojlanishidagi orqada qolish, tasavvur, hayolot darajasining yetarli emasligi bilan bog‘laydi va bu hol atrof olam idrokini kambag‘allashtirib qo‘yishini ko‘rsatib beradi.Shuni ishonch bilan ta’kidlash mumkinki, eshitishida muammolari bo‘lgan maktabgacha yoshdagi bolalar, xuddi eshitadigan bolalar kabi, o‘yinni va o‘ynashni yaxshi ko‘radilar va o‘zlarini o‘rab turgan hayotni kuzatish orqali olgan o‘z taassurotlarini o‘yinda aks ettirishga intiladilar. Biroq, kar bolaning taassurotlar doirasi ko‘zi bilan ko‘rgan narsalar bilangina cheklanganligi sababli, u asosan maishiy o‘yinlar bilan qanoatlanadi. Psixik jarayonlarning, shu jumladan barcha turdagi sezgilarning to‘laqonli rivojlanishi ko‘p jihatdan muayyan shart-sharoitlarga bog‘liq bo‘lib, diqqat ular qatorida muhim o‘rin egallaydi.Maxsus pedagogikaning hozirgi bosqichida murakkab sensor buzilishlarga ega bolalarning psixik rivojlanishidagi normadan chekinishlarni kompensatsiya qilish muammosiga nisbatan yangi yondoshuv yuzaga kelgan bo‘lib, unga ko‘ra diqqat bolaning kognitiv rivojlanishi bilan yaqin aloqada bo‘lgan bazaviy psixik jarayon sifatida tadqiq etilishi ko‘zda tutiladi (22).Eshitishida muammosi bo‘lgan bolalarda diqqatning rivojlanishi biroz boshqacha sharoitlarda kechadi. Eshitish analizatorining to‘liq yoki qisman ishdan chiqishi bosh miyaning normal ishlashini ta’minlaydigan mexanizmlarning buzilishiga olib keladi. Bunday hollarda miyaning tabiiy aktivatsiyasi cheklanadi. Bu esa, o‘z navbatida, diqqat mexanizmlarining shakllanishi va faoliyat ko‘rsatishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.Bola eshitmasligi tufayli uni o‘rab turgan muhitdan uning diqqatini tortishi mumkin bo‘lgan ovoz chiqaradigan ob’ektlar chetga chiqib qoladi, ya’ni kar bolalarda eshitish diqqati shakllanmay qoladi. Ko‘pchilik eshitmaydigan bolalarda diqqatning gapirayotgan odam lablariga jamlanishi juda erta kuzatiladi. Bu bolaning o‘zi kompensatsiya qiladigan (o‘rin bosadigan) vositalarni qidirayotganidan hamda bu vazifani ko‘rib idrok etish o‘z zimmasiga olayotganidan dalolat beradi.Kar va yomon eshitadigan bolalarning psixik rivojlanishida ularning tarbiya va ta’lim jarayoni ilk yoshidanoq qanday tashkil etilgani, bu jarayonda bolaning psixik rivojlanishidagi o‘ziga xos jihatlar qanchalik hisobga olinayotganligi, bola kamchiligining o‘rnini bosadigan omillarni 16

ta’minlaydigan ijtimoiy-pedagogik vositalar qay darajada muntazam amalga oshirilayotgani ulkan ahamiyat kasb etadi.Ta’lim jarayonida eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni sensor jixatdan rivojlantirish masalalarining ilmiy-nazariy tomonlarini o‘rganish va dolzarbligini aniklash, avvalo, bu ishning mazmunini, usullarini belgilash hamda metodik jihatdan tashkil etilishini ishlab chiqish, bugungi kunning talabidir. Biroq, ushbu kunda Respublikamizda bu mavzuga oid ilmiy tadqiqod umuman olib borilmagan. Bu yo‘nalishda olib boriladigan ishning metodik jihatdan asoslab berilmaganligi, uslubiy qo‘llanmalar bilan ta’minlanmaganligi, pirovardida eshitishida muammolari bo‘lgan bolalarning ijtimoiy hayotga moslashtirishga qaratilgan maxsus ta’lim-tarbiya ishida muayyan qiyinchiliklar keltirib chiqarmoqda. 1.2. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning sensor rivojlanishini o‘ziga xos xususiyatlari Eshitish buzilishlari bolalarda turli infeksion kasalliklar oqibatida yuzaga keladi. Meningit, skormotika, otit, gripp kasalliklarini infeksion-yuqumli kasalliklar qatoriga kiritish mumkin. Eshitish buzilishlari ichki, o‘rta, tashqi quloqlarni shikastlanishi natijasida yuzaga keladi. Ichki quloq va quloq nervi shkastlangan bo‘lsa, ko‘p holatlarda karlik, agar o‘rta qo‘loq shikastlangan bo‘lsa eshitish pasayishi kuzatiladi. Maktab davrida ovoz tassurotlarining yuqori chastotasi ham eshitishning yuqori chastotasi ham eshitish qobiliyatini pasayishiga olib kelishi mumkin. Bolada eshitish nuqsoni yuzaga kelishga xomiladorlikni noqulay davom etishi, onaning virusli kasalliklari ham muhim rol o‘ynaydi (qizamiq, grip). Eshitish buzilishi sabablari eshitish sezgilarini tug‘ma deformatsiyasi, eshitish nervining atrofi, ximik zaxarlanish, tug‘ish davridagi travmalar, mexanik travmalar, kuchli ovoz ta’sirotlarining akustik ta’siroti bo‘lishi mumkin. Eshitish buzilish o‘rta qo‘loqni o‘tkir shamollashi oqibatida yuzaga kelishi mumkin. Eshitishning qat’iy buzilishi burun va halqum (adenoid, xronik shamollashish) kasalliklari natijasida ham kuzatiladi. Bu kasalliklar chaqaloqlik chog‘ida jiddiy 17

xavf soladi. Eshitish pasayishiga ta’sir qiluvchi omillar orasida ototopsik preporatlar asosan antibiotiklar muhim o‘ringa egadir. Eshituv funksiyasi buzilishi asosan chaqaloqlik davrida ko‘p uchraydi. L.V.Neylan eshitish buzilishlari 70 %i bolaning 2-3 yoshlarda kuzatilishini e’tirof etib o‘tadi(17). Bola hayotining keyingi yillarida eshitishni pasayishi kam kuzatiladi. Eshitishni buzilishlari yuzaga kelishda kasbiy omillar ham katta ahamiyatga ega. Karlar oilasida eshituvchilar oilasiga qaraganda ko‘p miqdorda kar bola tug‘iladi. Shuningdek yaqin qarindoshlar nikohida va er-xotin yoshi o‘rtasida katta farq ham eshitish buzilishlariga sabab bo‘lishi mumkin. Aroqxo‘r ota-onalar, kensok kasalligi turli xromasomali kasalligi mavjud oilalar (uchuvchi va suvga shung‘uvchilar)da ham eshitishda nuqsoni mavjud bolalar tug‘ilishi kuzatiladi. Chet el va rus statistik ma’lumotlari ko‘rsatishicha, eshitishda nuqsoni mavjud bolalar soni oshmoqda. Turli mamlakatlarda o‘tkazilayotgan tadqiqotlarga ko‘ra, yer yuzi aholisini 4-6 %i eshitishda nuqsonga ega bo‘lib, jismoniy muloqotga ehtiyoj sezadi. Bularda 2% ikki tomonlama eshitish pasayiga ega bo‘lib, so‘zlashuv nutqini 3 metrdan so‘zlashuv nutqini idrok etadi, 4 % esa bir tomonlama karlilka egadir. Eshitishda nuqsoni mavjud bolalar ruhiy rivojlanish xususiyatlarini to‘g‘ri tushunish uchun ularga o‘z vaqtida tashxis qo‘yish, ta’lim-tarbiyani muassasasini tanlash, bu jarayonni tashkil etishda bu bolalarning tasnifi muhim o‘rin tutadi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan shaxslarning tasnifi surdopedagog va doktorlarni doimo qiziqtirib kelgan. Bizning mamlakatimizda L.V.Neyman tomonidan taklif etilgan tasnif keng tarqalgan. Agar eshitish buzilishi so‘zlashuv nutqiga taaluqli chastotalar diopozomida (500 dan 1500 Gs) tarqalsa, uni idrok etishi amalga oshmaydi. Agar eshitish buzilishi 100 dB dan ortsa, karlik yuzaga keladi, qisman eshitish buzilsa nuqson 15 dB dan 80 dB gacha darajada namoyon bo‘ladi. Ushbu tasnifga ko‘ra zaif eshituvchilarning 3 guruhi tavsiflanadi. Eshitish qoldig‘i saqlanganligi darajasiga 18

ko‘ra 4 guruhga tasniflanadi: (125 dan 2000 Gs, 125 dan 1000 Gs gacha, 125 dan 500 Gs gacha, 125 dan 250 Gs gacha). Pedagogik tasnif Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar ta’limiga turli yondashuvlarni asoslaydi. Bizning mamlakatimizda R.M.Boskisning psixo- pedagogik tasnifi muhim o‘ringa ega(15). Uning asosida L.S.Vigotskiyning ruhiy funksiyalar ta’limoti yotadi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar rivojlanishning o‘ziga xosligi o‘zida namoyon etuvchi yangi ko‘rsatkichlarni ko‘rsatdi. Eshitishni yo‘qotish darajasi eshitish buzilishini yuzaga kelish vaqti, nutqni rivojlanish darajasi ko‘rsatilgan ko‘rsatkichlarga bog‘liq holda quyidagi guruhlarni tasniflaydi: I – eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar. – Bu guruhga kiruvchi bolalar nutqini tabiiy idrok etolmaydilar uni mustaqil egallay olmaydi. Ular ko‘ruv (labdan o‘qish) va eshituv ko‘ruv (Tovush kuchaytirish apparati yordamida) orqali maxsus ta’lim jarayonida so‘zlashuv nutqini idrok etadi. II – kech kar bo‘lgan bolalar (nutqi mavjud bolalar) – ularda eshitish buzilishi turli darajada tuzilgan, nutqi turli darajada saqlanganligi ko‘zatiladi. Lekin maxsus tashkil etilgan ta’limsiz mavjud nutq yo‘qolib ketishi mumkin. Bu bolalar so‘zlashuv, muloqot malakasiga ega bo‘ladilar. Ular uchun so‘zlashuv nutqini ko‘ruv va eshituv idrokining malakalari shakllantirish muhimdir. Tafakkurni rivojlantirish ma’lum darajada eshituvchi bolalar tafakkurini rivojlanishi bilan o‘xshashdir. Bu o‘xshashlik nutqiy lug‘at hamda atrof muhit, voqea-hodisalarini so‘zda ifodalash darajasiga ko‘ra bo‘ladi. III – zaif eshituvchi bolalar. Eshitish darajasiga ko‘ra bu bolalar ma’lum darajada nutqni mustaqil egallashlari mumkin, lekin ularda talaffuz nuqsonlari uchraydi. Nutqni ko‘ruv orqali idrok etish eshitish buzilish darajasiga ko‘ra bo‘ladi. Psixo-pedagogik tasnif asosida eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarni tabaqali maxsus ta’limi amalga oshadi. Bolani u yoki bu o‘quv muassasasiga yo‘naltirishda bolani nutqiy rivojlanishi va eshitish buzilishi darajasi hisobga olinishi lozim. Chunonchi, zaif eshituvchi bolalar, kech kar bo‘lgan bolalar, nutqiy rivojlanish 19

mavjud eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar zaif eshituvchi bolalar maxsus maktabida ta’lim oladilar. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning ruxiy rivojlanishi tashqi olam bilan aloqa sharoitida amalga oshuvchi rivojlanishning o‘ziga xos yo‘lidir. Ko‘pincha eshituv analizatorining funksiyasi buzulganligi eshituv bilan bog‘liq bir qator funksiyalarni to‘liq rivojlanmasligiga olib keladi. Xususiy ruxiy rivojlanishini buzulishi kar va zaif eshituvchi bolaning ruxiy rivojlanishini tormozlaydi. Defisator tipda larxik kordinatsiya va funksional aloqalarning buzulishi kuzatiladi. Bu qisqa saqlanilgan tizimda perseptivtizimlarni rivojlanmaganligida namoyon bo‘ladi. Eshitishda nuqsoni mavjud bolalarning ruxiy rivojlanishi eshituvchi bolalarning ruxiy rivojlanishi qonun-qoidalariga bo‘ysunadi. Bu umumiy qonun- qoidalar quyidagi qoidalar bilan xarakterlanadi(34): 1. Surdopsixalogiyada bolaning ruxiy rivojlanishida biolagik va ijtimoiy omillarning o‘zaro aloqadorligi ta’limoti muxim o‘ringa ega. Biologik omillarga nerv tizimining xususiyati temperament tiplari, qobiliyat kiradi. Bolaning tug‘ulishgacha xayotida – xomila davridagi bosqichni davom etishi ona kasalligi, u qabul qilgan dorilar, tug‘ish travmalari xam biologik omil turkumiga kiradi. Ijtimoiy omillar bola yashab, rivojlanayotgan jamiyat-siyosat, idealogiya tipi, madaniyat, fan va san’at rivojlanish darajasidir. Ijtimoiy muxit shu jamiyatdan qabul qilingan ta’lim-tarbiya tizimini belgilari, inson rivojlanishining manbai sanaladi. Ijtimoiy tajribani egallash passiv idrok etish bilan emas, balki faol formada faoliyatning turli ko‘rinishlari-o‘yin, muloqot, mexnat, bilim olishda namoyon bo‘ladi. Bolalar bu tajribani kattalar yordamida egallaydilar. Eshitishning buzulishi biologik omillar, asosida tug‘uruq patalogiyasi, ximik zararlanish asosida amalga oshishi mumkin. Bolalik davrining xususiyatlari kattalarga nisbatan miya strukturasining to‘liqsizligi, ruxiyat komponentlarini shakllanmaganligi, nerv tizimining plastikligi va konpensatsiyaga moyilligi bilan asoslanadi. Eshitishni buzulishida konpensatsiya rolini ijtimoiy omillar – oilaviy 20

tarbiya, emotsional tarbiya, ota – onaning ta’limi darajasi, ularni mutaxasislar bilan munosabati, korreksion ishdagi ishtiroki katta ahamiyatga ega. 1. Barcha bolalarni ruxiy rivojlanishidagi umumiy qonuniyat uni vaqt bo‘yicha tashkillashtirish hisoblanadi: bola xayotining turli bosqichlarida o‘zgaruvchi ritmi shakllanish xususiyatlari bilan belgilanuvchi mazmun bolaning ta’lim tarbiyasi jarayoni xisoblanadi. Ruxiy rivojlanishni bir bosqichidan ikkinchisiga o‘tishi ruhiy komponentlarini chuqur shakllanishi, psixologik davr- ontogenizmning o‘ziga xosligi o‘zida namoyon qiladi. 2. Bolalar ruxiy rivojlanishi hayot bosqichida miyaning faol shakllanishi bilan asoslanadi. Bir yoshdan ikkinchisiga o‘tishda funksional aloqalarning murakkabligi kuzatiladi. Shuning uchun yosh davri turli pedagogik ta’sirlarga yuqori ta’sirchanligi bilan xarakterlanadi. Bu bosqichlar senzetiv deb nomlanadi. Har bir yosh davrida aloqa va munosabatlar, psixik funksiyalar qayta qurulishi amalga oshiriladi. Senzitiv bosqichlar mavjudligi, endi shakllanayotgan ruxiy funksiyalarga ta’lim ta’siri kuchli bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Nutqni rivojlanishidagi senzitiv bosqichning senzitiv bosqichi (yoshdan 3 yoshgacha) eshitishda nuqsoni mavjud bolalarni ruxiy korreksiyasida muxim o‘rin tutadi. 3. qonuniyat- L.S.Vigoteniyni bolalar rivojlanishidagi metomerafaza xaqida ta’limotidir. Bola psxikasi xar bir yosh etapida o‘ziga xosdir, bu bola rivojlanishdagi integrasion jarayonlar funksional munosabatlar natijasi o‘laroq maydonga chiqadi. Evalyusiya va invalyusiya jarayonini birlashishi yangi bosqichda oldingi bosqichdagilarni yangilanishi yoki mavjud bo‘lmasligini asoslaydi. 4. qonuniyat- yuqori ruxiy funksiyalarni rivojlantirish sanaladi. Bu boshqa odamlar, kattalar bilan xamkorlik shakli sifatida namoyon bo‘lib, asta – sekin bolaning ichki funksiyasiga aylanib boradi. Yuqori ruxiy funksiyalar- murakkab tuzilmalar bo‘lib, kelib chiqishiga ko‘ra ijtimoiy xodisadir. Ular maxsus tashkil etilgan vositalar bilan jamiyatni tarixiy rivojlanishi bosqichida shakllanib 21

(B.I.Lubovskiy). Buzulishning barcha tiplarida ma’lumotni qabul qilish, qayta ishlash, saqlash va qo‘llash qobiliyatini pastligi kuzatiladi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarn ruhiy tuzilishlarini bartaraf etish, uning birlamchi nuqsonni ikkilamchi va uchlamchi nuqsonni yuzaga keltirilganligi maxsus tashkil etilgan ta’lim tarbiya jarayonida amalga oshadi. Birinchi bob bo‘yicha xulosa Bolaning sensor rivojlanishi deganda predmetlarning tashqi xususiyatlari haqidagi tasavvurlarining shakllanishi va bola idrokining rivojlanishi tushuniladi: predmetlarning shakllari, rangi, xajmi, fazodagi holati, shuningdek hidi, mazasi va h.k.ni ajratish tushuniladi.Sensor rivojlanish, bir tomondan, bolaning umumiy akliy rivojlanishining poydevorini tashqil etsa, boshqa tomondan, maktabgacha tarbiya muassasasi va maktabda bolaning samarali ta’lim va tarbiya olishida muhim o‘rin egallaydi. Bunda bolaning mehnat faoliyati yetakchi o‘rin egallaydi . Atrof olam predmet va xodisalarini idrok etish orqali ularni anglash boshlanadi. Boshqa barcha anglash shakllari – xotira, tafakkur, tasavvur idrok obrazlari asosida quriladi, ularni qayta ishlash natijasi hisoblanadi. Shuning uchun normal akliy rivojlanish idrokka to‘liqligicha tayanmay namoyon bula olmaydi. Maktabgacha tarbiya muassasasida bolalar rasm chizishga, yopishtirishga, qurish, yasashga o‘rganadilar, tabiat hodisalari bilan tanishadilar, matematika va savod asoslarini o‘zlashtira boshlaydilar. Barcha sohalarda bilim va malakaga ega bo‘lish, doimiy ravishda atrofdagi predmetlar xususiyatlariga nisbatan e’tiborli bo‘lishni, ularni xisobga olish va ulardan foydalanishni talab etadi. Chunki, predmetning rasmini chizish uchun bola uning shakl va rangining o‘ziga xosligini aniqlashi, chizilgan rasm bilan aslining o‘xshash tomonlarini ko‘ra olishi kerak. Bolaning maktabda ta’lim olishga tayyorgarligi uning sensor rivojlanishiga bog‘liq bo‘ladi. 23

2.Bob Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor h ususiyatlarini eksperemental o‘ rganish 2 .1.Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor h ususiyatlarini eksperemental o‘ rganish metodikasi Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor hususiyatlarini eksperemental o‘rganishni rejalashtirdik.Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor hususiyatlarini eksperemental o‘rganish maqsadida biz quyidagi metodlardan foydalandik: 1. Bolalarning hujjatlarini o‘rganish: bolalarning rivojlanish tarixidan ko‘chirmalarni, ularda pediatr, psixonevrolog, otolaringolog, oftalmologlarning xulosalari mavjud. Bolalarning anamnezi bizga rivojlanishdagi nuqsonlarni keltirib chiqadigan sabablarga asos bo‘ladigan patogen omillarni aniqlash imkonini berdi. 1. Bolalarni kuzatish 2. Mutaxassislar bilan suhbat o‘tkazish 4. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor h ususiyatlarini eksperemental o‘ rganish ga yo‘naltirilgan metodikalarni o‘tkazish. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor h ususiyatlarini eksperemental o‘ rganishda F.Polyakov tomonidan taklif etilgan geometrik shakllarni tasniflash metodikasidan foydalandik. Bu metodika Vigotskiy-Saxarov metodikasining o‘ziga xos yengillashtirilgan ko‘rinishidir.Mazkur metodika 5-6 yoshli bolalarning salohiyat imkoniyatlarini tekshirish uchun qo‘llanishi mumkin, chunki unda nazarda tutilgan masalalarni bajarish xuddi shu yosh guruhiga mansubdir. Shu bilan birga ushbu topshiriqni bajarishga tajribaviy o‘rgatish, 24

maktab bilimlari bo‘lishini talab qilmaydi. Metodika rangi va kattaligi bo‘yicha har xil geometrik shakllar tasvirlangan 24 ta kartochkadan iborat ikkita to‘plam qo‘llanishini nazarda tutadi. Asosiy topshiriqni berish uchun uchta rang (Qizil, yashil va sariq), to‘rt xil shakl (doira, kvadrat, uchburchak va romb) va ikki xil kattalik (katta va kichik) xajm kiritilgan to‘plam qo‘llaniladi. To‘rt xil rang va to‘rtta shakl taqdim etilgan to‘plam analogik topshiriqni berish uchun qo‘llaniladi. Dastlabki bosqichda birinchi to‘plam shakllari tasvirlangan taxta beriladi. Bu yerda, shuningdek, sekundomer ham kerak. Tajribani o‘tkazish bo‘yicha yo‘riqnoma va uning tartibi quyidagicha s inaluvchi eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolaga kartochkalar ko‘rsatiladi va: «Bir biriga moslab guruhlarga ajratish kerak. Avval taxtaga qara – bu yerda ularning barchasi tasvirlangan – va buni qanday qilishingni o‘ylab ko‘r», deyiladi. Asosiy topshiriq. 1-vazifa . G eometrik figuralarni rangi asosida guruhga ajratib taxla sh topshirig‘ida bolaning qo‘liga kartochkalar berilganida taqdim etiladi. («Uchta guruhga ajratib taxla», ko‘rsatmasini yana bir bor takrorlash mumkin).Bundan so‘ng bayonnomada 30 sekund davomida bolaning xatti-harakatlari qayd qilinadi. Bundan so‘ng bayonnomada bolaning gaplari va keyingi xatti-harakatlari qayd qilinadi (30 sekund). Tahlash yakunlanganidan so‘ng bunga sarflangan umumiy vaqt belgilanadi. Bola bajarilgan ish yuzasidan yakunlovchi so‘zlar bilan ifodalangan ta’rif ko‘rinishida so‘zli hisobot berishi zarur. Agar u buni qila olmasa, eksperimentator bunday ta’rifni: «Demak, bizlar kartochkalarni yashil, qizil va sariqlariga ajratib tahladik», deb o‘zi berishi shart. Bayonnomada bolaning gaplari qayd qilinadi. II vazifa . topshirig‘ida Kartochklar olib qo‘yiladi, aralashtiriladi va: «Endi esa boshqachasiga tahlab chiq: bir biriga mosini to‘rt guruhga ajrat», ko‘rsatmasi bilan beriladi.So‘ng 30 sekund davomida bolaning mustaqil izlash harakatlari va eksperimentator tomonidan ko‘rsatilgan yordam qayd qilinadi. Tahlash tugatilgach, bunga sarflangan umumiy vaqt belgilanadi.Bolaning bajarilgan ish yuzasidan og‘zaki hisoboti bayonnomada yakunlovchi so‘zli ta’rif ko‘rinishida 25

qayd qilinadi. Agar bola buni uddaolmasa, daktil yoki imo-ishora nutqidan foydalanishi mumkin. Tajribachi bunday ta’rifni o‘zi berib: «Biz kartochkalarni shakliga qarab to‘rt guruhga ajratdik – mana doiralar, kvadratlar, romblar, uchburchaklar», deyishi kerak. Bayonnomada bolaning gaplari qayd qilinadi. III vazifa . Geometrik figuralarni hajmi asosida farqlash topshirig‘ida Kartochkalar olinadi, aralashtiriladi va: «Yana bir biriga moslab, lekin boshqachasiga – ikki guruhga ajratib tahla», ko‘rsatmasi bilan bolaga beriladi.Bundan keyin bola tomonidan mustaqil bajarilgan izlash harakatlari bayonnomada qayd qilinadi. Agar bola oldingi belgilardan foydalanishga harakat qilsa, bu bayonnomada «inertlik namoyon qilish»dek ta’riflanadi va bunda belgilardan aynan qaysi biridan foydalanilayotgani ko‘rsatiladi. Tahlash tugatilgach, bunga sarflangan umumiy vaqt belgilanadi, shuningdek, yakunlovchi so‘zli ta’rif mavjudligi qayd qilinadi.Agar bola ish usulini ta’riflay olmasa, buni tajribachining o‘zi qiladi: «Biz kartochkalarni ikki guruhga ajratib tahladik – bu yerda barcha kattalari bo‘lsa, bu yerda – barcha kichiklari». Bayonnomada bolaning gaplari qayd qilinadi.Barcha kartochklar olib qo‘yiladi. Eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalarning ruhiy jarayonlarini eksperimental o‘rganish quyidaga mezonlar asosida amalga oshirildi: Mustaqil bajardi -3 ball Surdopedogog yordamida bajardi -2 ball Topshiriqni bajara olmadi-1 ball 2 .2.Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor h ususiyatlarini eksperemental o‘ rganish natijalari Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor hususiyatlarini eksperemental o‘rganish bo‘yicha t adqiqot Toshkent shaxri Olmazor tumani 106- sonli maxsus maktab muassasasining 10ta eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilar ishtirokida o‘tkazildi. Ilk yoshdagi bolalarning rivojlanishining xususiyatlarini aniqlash maqsadida biz quyidagi metodlardan foydalandik: 3. Bolalarning hujjatlarini o‘rganish: bolalarning rivojlanish tarixidan 26

ko‘chirmalarni, ularda pediatr, psixonevrolog, otolaringolog, oftalmologlarning xulosalari mavjud. Bolalarning anamnezi bizga rivojlanishdagi nuqsonlarni keltirib chiqadigan sabablarga asos bo‘ladigan patogen omillarni aniqlash imkonini berdi. 4. Bolalarni kuzatish 5. Mutaxassislar bilan suhbat o‘tkazish 4. Predmetlarni katta-kichikligi bo‘yicha taqqoslash., ko‘rish idrokini rivojlanish darajasini, bolaning katta-kichiklikni amaliy chamalab olish malakasini aniqlashga yo‘naltirilgan metodikalarni o‘tkazish. Geometrik figuralarni rangi asosida guruhga ajratib taxlash vazifasida «Uchta guruhga ajratib taxla», ko‘rsatmasi bo‘yicha ko‘chilik bolalar guruhlarga rangiga qarab emas (uch guruhga emas), balki shakliga qarab (ya’ni to‘rt guruhga) ajrata boshladilar.. Agar eksperimentator yordamida vazifa bajartirilsa, u rang belgisiga qarab ajratishdan boshlashi kerak, chunki bu eng oson hisoblanadiMasalan, eksperimentator stoldagi kartochkalarni bitta belgi bo‘yicha ajralib turgan ikkita kartochkani tanlaydi (masalan, katta yashil uchburchak va katta qizil uchburchak), va: «Bu kartochkalar nimasi bilan farqlanadi va nimasi bilan bir biriga o‘xshash?» deb savol beradi. Bolaning o‘zi fikrni aytolmasa, eksperimentator: «Ular rangi bilan farqlanadi», deb aytadi. Bunda – bitta farqlab turuvchi belgini ko‘rsatishadiAgar bunda bola uchuman harakatsiz o‘tirayotgan bo‘lsa yoki, aksincha, xaddan tashqari shoshma-shosharlik va tartibsiz harakat qilsa, eksperimentator unga tashkillashtirish ko‘rinishida yordamlashishi mumkin: «Bir nechta kartochkani stolga qo‘y» yoki «Shoshma, kartochkalarni saranjomroq, bittadan qo‘y».Stoldagi boshqa kartochkalardan birinchi olingan ikkita kartochka bilan rangi bo‘yicha bir xil bo‘lgan uchinchisi (masalan, katta qizil romb) olinadi. Tajribachi uni bolaga ko‘rsata turib: «Bu kartochkani qaerga qo‘yamiz – bu yergami yoki bu yergami?». 2 ta bola qaerga qo‘yishni ishora bilan ko‘rsatdi. Eksperimentator bo‘lsa: «Biz uni qizil kartochka bilan birga qo‘yamiz, chunki u ham qizil», deb javob berdi.Eksperimentator sariq rangli kartochkani qo‘shadi va: “Bu yerga hamma qizillarini, bu yerga – yashillarini, bu yerga esa – sariqlarini qo‘yamiz», deydi. Bunda bevosita, qanday harakat qilishi ham o‘rganildi. 27

Geometrik figuralarni rangi asosida guruhga ajratib taxlash topshirig‘ini 10 boladan 8tasi (80%)mustaqil bajardi, 10 boladan 2tasi(20%) surdopedogog yordamida bajardi. geometrik figuralarni shakl asosida farqlash vazifasini bajarishda . eksperimentator bitta belgisi, ya’ni shakli bo‘yicha bir-biridan ajralib turgan ikki dona kartochkani oladi (masalan, katta yashil doira va katta yashil kvadrat). So‘ng ularni bolaga ko‘rsatib: «Ular nimasi bilan farqlanadi?», deb savol beradi. Pauzadan so‘ng: «Bittasi – kvadrat (kubik), ikkinchisi esa - doiradir». Eksperimentator shakli bo‘yicha dastlabki ikkita kartochkadan biri bilan bir xil bo‘lgan uchinchi kartochkani (masalan, katta sariq kvadrat) olib, uni bolaga ko‘rsatadi va: «Bu kartochkani qaerga qo‘yish kerak – bu yergami yoki bu yergami?», deb so‘raydi. Pauzadan so‘ng: «Uni bu kvadratga qo‘yamiz, chunki u ham kvadrat (kubik)dir». Bundan so‘ng bolaning gaplari va xatti -xarakatlari qayd qilinadi G eometrik figuralarni shakli asosida guruhga ajratib taxla sh topshirig‘ini 10 boladan 5tasi (50%)mustaqil bajardi, 10 boladan 5tasi(50%) surdopedogog yordamida bajardi geometrik figuralarni xajm i asosida ajratib taxla sh vazifasini bajarishda «Bir nechta kartochkani stolga qo‘y» yoki «Shoshma, bittadan qo‘y», kabi iboralar yordamida ko‘maklashish mumkin.Eksperimentator bitta belgisi, ya’ni kattaligi bo‘yicha farqlanib turgan ikkita kartochka oladi (masalan, katta qizil doira va kichik qizil doira) va ularni bolaga: «ular nimasi bilan farqlanadi?», deb beradi. Pauzadan so‘ng: «Ular o‘lchamiga qarab farqlanadi, bittasi katta bo‘lsa, bittasi - kichik». So‘ng bolaning xatti-harakatlari qayd qilinadi.Eksperimentator yana shu belgi – kattaligi bo‘yicha dastlabki ikkita kartochkadan biri bilan bir xil bo‘lgan uchinchi kartochkani oladi (masalan, kichik yashil kvadrat) va bolaga ko‘rsatib: «Bu kartochkani qaerga qo‘yamiz?», deb so‘raydi. Pauzadan so‘ng: «Uni kichik doiraga qo‘yamiz, chunki u ham kichik», deyiladi.Bundan so‘ng bolaning keyingi so‘zlari va xatti-harakatlari qayd qilinadi Geometrik figuralarni hajmi asosida guruhga ajratib taxlash topshirig‘ini 10 boladan 5tasi (50%)mustaqil bajardi, 10 boladan 5tasi(50%) surdopedogog yordamida bajardiGgeometrik figuralarni qaysi belgi asosida ajratganligini ta’riflab berish vazifasini bajarishda bola kartochkalarni qaysi belgi asosida ajratganligini yakuniy ta’riflab berishga 28

qodirligi va analogik topshiriqni bajarish natijalari hisoblanadi. Umumlashtiruvchi og‘zaki ta’riflarni berish qobiliyati eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda yaxshi shakllanmaganligini ko‘rsatdi. Bolalar qisqagina jumlalarni aytish bilan cheklanishdi, holos Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bola u ish vaqtida qaysi belgiga asoslanganligini og‘zaki ta’riflab berish kerak bo‘lganida ancha qiynaladi. Bu bolalar hamma biladigan ranglar va shakllar nomilarini daktil va imo-ishora nutqi vositasida bayon etdilar..Olib borilgan tekshirishlar natijasi shuni ko‘rsatdiki, eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar rang, shakl, kattaliklarni ajratish va nutqda qo‘llashda qiyinchiliklarga duch keldilar, ammo vazifalarni qiziqish bilan bajardilar. . Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor h ususiyatlarini eksperemental o‘ rganish natijalari 1-jadval № Metodikalar Bolala r soni Must aqil bajardi Surdo pedogog yordamida bajardi Bajar a lomadi 1 2 3 4 5 1 1 geometrik figuralarni rangi asosida guruhga ajratib taxla sh 10 (10 0%) 8(80 %) 2(20 %) 2 2 geometrik figuralarni shakl asosida farqlash 10 (10 0%) 5(50 %) 5(50 %) 3 3 geometrik figuralarni xajm i asosida ajratib taxla sh 10 (10 0%) 5(50 %) 5(50 %) 29

5 4 geometrik figuralarni qaysi belgi asosida ajratganligini ta’riflab berish 10 (10 0%) 2(20 %) 5(50 %) 3(30% ) Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa Psixologlar tomonidan olib borilgan izlanishlarning ko‘rsatishicha, bolalarning ta’limda (asosan 1-sinfda) duch kelishi mumkin bo‘lgan kiyinchiliklari idrokning yetarli darajada aniq va egiluvchan emasligi sababli yuz beradi, natijada harflarni yozishda xatoliklar, rasm chizish va qo‘l mehnati darslarida narsalar yasashdagi aniqsizlik xolatlari uchraydi Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor hususiyatlarini eksperemental o‘rganish bo‘yicha t adqiqot Toshkent shaxri Olmazor tumani 106-sonli maxsus maktab muassasasining 10ta eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilar ishtirokida o‘tkazildi. Ilk yoshdagi bolalarning rivojlanishining xususiyatlarini aniqlash maqsadida biz quyidagi metodlardan foydalandik:Bolalarning hujjatlarini o‘rganish: bolalarning rivojlanish tarixidan ko‘chirmalarni, ularda pediatr, psixonevrolog, otolaringolog, oftalmologlarning xulosalari mavjud. Bolalarning anamnezi bizga rivojlanishdagi nuqsonlarni keltirib chiqadigan sabablarga asos bo‘ladigan patogen omillarni aniqlash imkonini berdi. Bolalarni kuzatishMutaxassislar bilan suhbat o‘tkazish Predmetlarni katta-kichikligi bo‘yicha taqqoslash., ko‘rish idrokini rivojlanish darajasini, bolaning katta-kichiklikni amaliy chamalab olish malakasini aniqlashga yo‘naltirilgan metodikalarni o‘tkazish.Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor hususiyatlarini eksperemental o‘rganish bo‘yicha tadqiqot jarayonida geometrik figuralarni rangi,shakli,hajmi asosida ajratish malakalari tekshirildi.Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor hususiyatlarini eksperemental o‘rganish bo‘yicha tadqiqot jaoayonida eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar u ish vaqtida qaysi belgiga asoslanganligini og‘zaki ta’riflab berish kerak bo‘lganida ancha qiynaldi. Bu bolalar hamma biladigan ranglar va shakllar nomilarini daktil va imo-ishora nutqi vositasida bayon etdilar..Olib borilgan tekshirishlar natijasi shuni ko‘rsatdiki, eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar rang, 30

shakl, kattaliklarni ajratish va nutqda qo‘llashda qiyinchiliklarga duch keldilar, ammo vazifalarni qiziqish bilan bajardilar 3.Bob. Maxsus maktab boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini sensor tarbiyalash texnologiyasi 3.1 Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor rivojlantirish b o‘yicha korreksion - ped a gogik ish Maktabgacha yoshdagi bolalarda barcha psixik jarayonlar, jumladan, tafakkur, xotira, idrok va sh.k. larning jadal rivojlanishi kuzatiladi. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar defekti sababli o‘z tengdoshlaridan sezilarli darajada orqada qoladi. Shu bois maqsadli sistemali tarbiya talab qilinadi. Bola, kundalik hayotda jonli ishtirok etib, kattalar va tengdoshlari bilan muloqot qilib, faol rivojlanadi. Uning nutqi, atrof olam haqidagi tasavvurlari shakllanadi. Maktabgacha tarbiya muassasasida kar va zaif eshituvchi bolalar bilan mashg‘ulotlar ularga yoshiga mos bilim va malakalarni egallash, maktab ta’limiga tayyorgarlik ko‘rishda yordam beradi, shuningdek intellektual faoliyatni rivojlantiradi. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni tarbiyalash muammolari ko‘pchilik tadqiqotchilar tomonidan o‘rganilgan. N.A.Rau, B.D.Korsunskaya, A.A.Katayeva, N.G.Morozova, T.I.Obuxova ishlariga asoslanib, xulosa qilish mumkinki, garchi eshitadigan va eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar rivojlanishining umumiy yo‘nalishlari mos kelsa-da, kar va zaif eshituvchi bolalarni maxsus maktabgacha ta’lim muassasasida tarbiyalash talab qilinadiMaktabgacha yoshdagi bolalar aqliy tarbiyasining bir qator vazifalarini ajratib ko‘rsatish mumkin: 1. Atrof olam haqida tasavvur va tushunchalarni shakllantirish. 2. Bilish psizik jarayonlarini rivojlantirish. 3. Intellektual faoliyatning birlamchi usullarini shakllantirish. 4. Lisoniy nutqni shakllantirish. 31

Sanab o‘tilgan vazifalarning barchasi o‘yin, maxsus o‘qitish va mehnat jarayonida amalga oshirilishi kerak. Odatda, eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda atrof olam haqida tasavvurlarni shakllantirish bolalar bog‘chasiga qatnashning dastlabki kunlaridan boshlanadi. Ikki – uch yoshli kar va zaif eshituvchi bolalar hali nutqni egallamagan bo‘ladi. Atrofdagilar bilan tanishish o‘yin faoliyati jarayonida kechadi. Maxsus mashg‘ulotlarda bolalar atrofimizdagi hayot predmetlari va hodisalari, predmetlarning tuzilishi va vazifalari haqida tasavvur va ma’lumotlar oladi. Bundan tashqari, inson va hayvonlarning hayotiy faoliyati hqidagi dastlabki ma’lumotlar beriladi. Mashg‘ulotlar ko‘rgazmali vositalar, tabiiy buyumlardan keng foydalanilgan holda o‘tkaziladi. Sayohatlar, kino-, videofilmlar namoyishi tashkil etiladi. ayni paytda nutq o‘stirish bo‘yicha mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. Bunda maktabgacha yoshdagi bolalar turli predmetlar bilan manipulyatsiya vaqtida egallangan lug‘atni mustahkamlaydi.Ta’limning birinchi yilida olingan ma’lumotlar keyingi yillari yangi ma’lumotlar bilan boyitib boriladi. Masalan, «Hayvonlar va o‘simliklar» mavzusini o‘rganishda birinchi yili bolalar hayvonlarni guruhdagi «Jonli burchakda», ko‘chada, hayvonot bog‘ida shunchaki kuzatadi. asta-sekinlik bilan bolalar hayvon va qush nomlarini, ularning harakatlarini (uchadi, yuguradi, ma’raydi kabi) eslab qoladi. Shuningdek, maktabgacha yoshdagi bolalar o‘simliklarni kuzatadi. O‘rmon yoki bog‘larga sayr uyushtiriladi. U yerda bolalar yil fasllari bilan bog‘liq tabiatdagi o‘zgarishlarni his etadi. Xonaki o‘simliklar ustida kuzatishlar olib boriladi. Bolalar asta-sekinlik bilan o‘simliklarni parvarish qilishga o‘rganadi.Ta’limning ikkinchi yilida hayvon va o‘simliklar haqidagi ma’lumotlar anchagina to‘ldiriladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar turli hayvon va qushlar, ularning bolalari qaerda yashashini, nima bilan oziqlanishini, ularning inson uchun ahamiyatini eslab qoladi. Hayvonlarni doimiy kuzatish va odatlarini aniqlash bolalarda fikrlash operatsiyalarini shakllantiradi. Bolalar mashg‘ulot davomida olingan bilimlarni tahlil qiladi, sintezlaydi, qiyoslaydi va umumlashtiradi. ya’ni bola aqliy faoliyatini rivojlantirish jadal amalga oshiriladi. Maxsus dastur bo‘yicha ta’limning uchinchi va to‘rtinchi yillarida maktabgacha 32

yoshdagi bolalar uy hayvonlari va yovvoyi hayvonlarni, janubiy mamlakatlarda yashaydigan hayvonlarni ajrata oladi. Hayvon tanasining asosiy qismlarini, o‘simliklarning asosiy tarkibiy qismlarini farqlay oladi. Avval olingan bilimlarning hammasi umumlashtiriladi va sistemalashtiriladi. Atrof olam bilan tanishtirish mashg‘ulotlarida kar va zaif eshituvchi bolalar inson, uning faoliyati hqida tasavvurlarini shakllantiradilar. Shu maqsad bilan sayohatlar uyushtiriladi, u yerda bolalar kattalarning ishini kuzatadi, turli asboblarning qo‘llanishini, tayyor mahsulotlarni ko‘radi. Buing barobarida yangi so‘zlar mustahkamlab boriladi, ya’ni bolaning lug‘at boyligi orttiriladi. Kar va zaif eshituvchi bolalarga dastlabki geografik va tarixiy a’lumotlar ham berilishi kerak. Ular o‘zi yashayotgan mamlakat qanday atalishini, yirik shaharlar, daryolar, tog‘lar nomlarini bilib oladi. Ta’limning ikkinchi yilidan boshlab, kar va zaif eshituvchi bolalar vaqtga oid tasavvurlar bilan tanishtiriladi. Bola sutka qismdlari, yil fasllari nomini bilishi kerak. Ta’limning uchinchi yilida «ertaga», «kecha», «bugun» tushunchalari, shuningdek oy va hafta kunlari nomlari o‘rganiladi. Bu maqsadda bolalar har kunipedagog bilan birga sana, hafta kun iva oy ko‘rsatilgan tabiat kalendarini to‘ldirib boradi. Tabiat hodisalarini kuzatib, bolalar kalendarda ob-havoni sxematik rasm tarzida belgilab boradi, shuningdek sana, hafta kun iva oy nomini ovoz chiqarib aytadi. Ob-havo hodisalaridagi farqlarni qiyoslab, bola xulosa qilishga va hodisalarning sabab-oqibat munosabatlarini ajratishga o‘rganadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar mashg‘ulotlarda oladigan ma’lumotlar nafaqat bog‘chada, balki uyda ham o‘yin, mehnat jarayonida mustahkamlanishi kerak.Ma’lumki, dunyoni bilish asosida sezgilar va idrok yotadi. Ko‘rish, sezish, eshitish, kinesteziya, hid bilish, ta’m bilish bolalarga atrofimizdagi voqelik haqida ma’lum tasavvurni hosil qilish imkonini beradi. Boshqa tomondan, idrok va sezgi kabi psixik jarayonlarni rivojlantirish bolaning intellektual rivojlanishiga olib keladi. Bolaning tasviriy faoliyatiga alohida e’tibor qaratiladi. Rasm mashg‘ulotlarida bolalar konstruksiyalashga, mehnatga o‘rganadi. Saqlangan analizatorlari yordamida bola predmetning rangi, shakli, kattaligi, miqdori, sifatini idrok qilishga qodir. Maktabgacha yoshdagi bolalar turli materiallar: qog‘oz, mato, 33

paxta va sh.k. bilan ishlashga o‘rganadi. Ayrim mehnat qurollari bilan ishlash asoslarini egallaydi, aniq harakatlar shakllantiriladi. Buyumlar yasash chog‘ida bola o‘zining me hnat faoliyatini mustaqil rejalashtiradi, mehnati natijasini ko‘ra bilishga intiladi. Birinchi mashg‘ulotlardanoq eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar sensorikani rivojlantirishga qaratilgan maxsus mashqlarni bajara boshlaydi. Buning uchun turli ko‘rgazmali vlositalar: yorqin rangdagi o‘yinchoqlar, natural predmetlardan foydalaniladi. Bolalar predmetlarni qarab chiqish, u yoki bu predmetlarning xossalarini aniqlash, ularni o‘zaro qiyoslashga o‘rganadi. Samaradorlikka erishish maqsadda har bir bola o‘rganilayotgan predmetni qo‘liga olib ko‘rishi, uning chizgilarini qo‘li bilan ko‘rsatishi mumkin. Ayni paytda yangi so‘z tablichka bo‘yicha qayta yaratiladi.Qog‘oz bilan ishlashga katta e’tibor qaratailadi. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar qog‘ozning qanday (oq – rangli; glanchli – barxatli va sh.k.) bo‘lishini, u bilan nima qilish mumkinligini (buklash, qirqish, yirtish va sh.k.) aniqlaydi. Qog‘ozdan foydalaniladigan mashg‘ulotlar bolalarda geometrik tasavvurlarni shakllantirish imkonini beradi. Masalan, bolalar butunni qismga bo‘lish yo‘li bilan yangi geometrik shakllarni hosil qiladi: qog‘oz kvadratldan ikkita to‘g‘ri to‘rtburchak, uni teng bo‘lib to‘rtta kvadrat va sh.k. hosil qilish mumkin. Qog‘ozdan turli buyumlarni yasash davomida bolalarda kichik motorika rivojlanadi. Bu, o‘z navbatida, nutq va fikrlash operatsiyalarining rivojlanishi uchun muhim. Kichik motorikani rivojlantirish bolalarning o‘qo‘ituvchi qo‘l harakatlariga taqlid qilishi davomida rivojlantiriladi. Masalan, predmetlar bilan manipulyatsiyalashdan oldin bola yuvinish, Kir yuvish, mix qoqish va sh.k. jarayonni imitatsiyalaydi. Keyinchalik harakatlar murakkablasha boradi. Bola bilan daktil alifbo belgilari o‘rganiladi. Taqlid qilish ko‘nikmasi bolalarda ma’lum o‘yinlar yordamida shakllantiriladi: oyna, mozaika, namunaga ko‘ra tayoqchalardan naqsh tuzish.Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar bolalar bilan diqqatni rivojlantirishga qaratilgan «Loto», «Juftini top», «Tanla va ko‘rsat» kabi o‘yin va mashqlar albatta o‘tkaziladi. Tasviriy san’at va eshitib idrok qilish mashg‘ulotlarida ham diqqatni rivojlantirish ustida ish olib boriladi. Bolalar eshitish materialini ko‘zlarini yumgan holda, manbadan ma’lum masaofada turgani 34

holda, unga teskari o‘girilgan holda diqqat bilan qabul qilishga o‘rganadi. Bu kabi mashqlar bolalar e’tiborining maksimal jamlanganligini talab qiladi. Bolalarning qiziqishlarini kengaytirish, ko‘rgazmali vositalardan foydalanish, shuningdek o‘kuv faoliyati va hordiq tartibiga qat’iy rioya qilish eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda barqaror ixtiyoriy diqqatni shakllantirish imkonini beradi, bu esa intellektual rivoljlanish uchun juda muhim. Pedagog bolalar diqqatini o‘rganilayotgan predmet va hodisalarga ongli ravishda qaratishga intilishi kerak. Bu, o‘z navbatida, bolalarda kuzatuvchanlik qobiliyatini rivojlantiradi.Jonli burchakda hayvonlarni yoki o‘simliklarni parvarish qilish bilan bolalar kuzatuvchanligini ajoyib tarzda mashq qildiradi. Ular xonaki o‘simliklarning qanday o‘sishi va gullashini, ko‘chadagi o‘simliklar ob-havoga qanday reaksiya qilishini kuzatadi. Hayvonlarni arvarishlab, bolalar ularning odatlarini va qiliqlarini o‘rganadi. natijada, bolalar sabab – oqibat munosabatlarini o‘rnatishga o‘rganadi: «Yilning sovuq fasli kelgani sababli, ranglar sarg‘ayadi va to‘kiladi», «Sovuq tufayli, ariq suvi muzladi». O‘zlashtirilgan bilimlarni bolalar hikoyalarida umumlashtiradi, rasmlarida aks ettiradi. Didaktik o‘yin va o‘yinchoqlardan: geometrik loto, «sehrli qopcha», matreshka, piramidachalar va sh.k. dan keng foydalaniladi. Natijada, bolalar predmetlarni paypaslab ko‘rib farqlash, ularni tanib olish, qiyoslashga o‘rganadi. Mashg‘ulotlarda bola ma’lum sensor tajribani egallaydi va mustahkamlaydi, bu unga atrof olamga moslashish uchun zarur.Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni sensor tarbiyalash, ayniqsa eshitib idrok qilishni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratiladi. Nutq va nutqiy bo‘lmagan tovushlarni farqlashga qaratilgan mashqlar o‘tkaziladi. Mashg‘ulotlar jarayonida bolada tovushlar olami haqida tasavvur hosil qilinadi, bu og‘zaki nutq rivojiga ijobiy ta’sir etadi.Ko‘rgazmali-obrazli va ko‘rgazmali-amaliy fikrlash bolaning intellektual rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Ko‘rgazmali-obrazli tafakkur so‘z-mantiqiy tafakkur rivoji uchun zarur. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar bu borada sog‘lom tengdoshlaridan ancha orqada qoladi. Aynan shuning uchun ham bolalarning fikrlash faoliyatini shakllantirish nutqni rivojlantirish bilan birgalikda olib boriladi. Butun dastur 35

materiali mavzudarga bo‘lingan va aqliy harakatlarni bosqichli rivojlantirishni ko‘zda tutadi.Masalan, «Idish-tovoqlar» mavzusini o‘rganishda, bolalar dastlab idishlardan kundalik turmushda foydalanish bilan amaliy tanishadi. Keyin ular predmetlar va ularning ishlatilish usullarini o‘rganadi. Keyinchalik nutq o‘stirish mashg‘ulotlarida predmetlarni tanib olish va ularga nomi yozilgan tablichkalarni biriktirish mashq qilinadi. Bola predmetni qo‘liga olishi, paypaslab ko‘rishi, boshqa joyga olib qo‘yishi, ya’ni predmet bilan ma’lum harakatlarni bajarishi mumkin. Bu predmetning nomini eslab qolishni tezlashtiradi. Nihoyat, «Qo‘g‘irchoqaa ovqat ber» tipidagi didaktik o‘yinlar, syujetli-rolli o‘yinlar o‘tkaziladi.Tafakkurning ko‘rgazmali – amaliy shakli bolalarda turli predmetlar bilan manipulyatsiya jarayonida shakllantiriladi. Shu tariqa bola o‘zi uchun predmetlarning xossalarini kashf qiladi, dastlabki umumlashtirishlarni amalga oshiradi. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar predmetlar tasnifini egallashda jiddiy qiyinchiliklarga duch keladi. Shuning uchun mashg‘ulotlarda predmet yoki rasmlardan foydalangan holda, umumlashtiruvchi so‘zlar albatta aytiladigan didaktik o‘yinlar o‘tkaziladi. Bolalar bir predmet bo‘yicha guruhni, va aksincha guruhga ko‘ra predmetni aniqlashga o‘rganishi ukerak.Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni elementar matematik tasavvurlarga o‘rgatish ham ularning intellektual rivojlanishiga ko‘maklashadi. Ta’limning birinchi yilida bola namunaga ko‘ra predmetning talab qilingan miqdorini tanlashga o‘rganadi. Hali sonlarni bilmay, sanashni bilmay turib, bola bir xil predmetlardan, ularni shakli, kattaligi, rangiga ko‘ra birlashtirib, ko‘plik hosil qiladi. Asta-sekinlik bilan bolalar predmetlar miqdorini barmolqlari miqdori bilan nisbatlashga o‘rganadi. Avvalgisi bilan qiyslash yo‘li bilan yangi son o‘zlashtirioladi. Shunday qilib, bola, masalan, 3 (ta to‘p) 2 (ta qo‘ziqorincha) dan ko‘p ekanini bilib oladi. Tenglashtirish uchun bitta to‘pni olib qo‘yish, yoki bitta qo‘ziqorin qo‘shish kerak. Mashg‘ulot jarayonida ko‘rgazmali vositalar bilan bir qatorda tarqatma sanash materiali keng qo‘llanilishi kerak. Predmetlar bilan amaliy faoliyat bolaga o‘quv materialini yaxshiroq o‘zlashtirishda yordam beradi.Matematik mashg‘ulotdlar jarayonida pedagog u yoki bu masalani yechish usuliga e’tiborni qaratishi, bolalarning bir xil 36

murakkablikdagi to‘g‘ri javoblari bilan cheklanib qolmasligi kerak. Bola qanday qilib shu javobni olganini aniqlashtirish lozim. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar, odatda, shartli o‘lchov yordamida suyuq va sochiluvchan moddalarni o‘lchashda qiyinchilikka duch keladi. Bu holda «tovuqchalar» bilan didaktik o‘yin Samara beradi. Masalan, don solingan har bir idish yoniga bittadan tovuqcha qo‘yiladi, bu sanoqni ko‘rgazmali qiladi. Keyin bola mustaqil ravishda piyolalab, stakanlab va sh.k. o‘lchashni amalga oshiradi. O‘lchanayotgan moddalar hajmini qiyoslashda ham yuqoridagi usuldan foydalanish mumkin. Masalan, ikki qog‘oz bo‘lagiga ikki piyoladan guruch to‘kib, ikkitadan «tovuqcha» qo‘yib, pedagog qaysi qog‘oz ustida guruch ko‘pligini so‘raydi. U to‘g‘ri javob olishi ehtimoli yuqori. Bolalar guruch ikkitalan «tovuqcha» turishiga qaramay, qog‘ozlarning birida uyum bo‘lib, boshqasida yoyilgan holda tursa, qiynalishi mumkin. Mashq takrorlanganda bolalar xato qilmaydi. Bu kabi topshiriqlar bolalarning predmetlarni kattaligi, miqdori, hajmiga ko‘ra o‘lchash haqidagi tasavvurini aniqlashtiradi, umumlashtirishga o‘rgatadi. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni lug‘at nutqiga erta o‘rgatish juda muhim. Normal rivojlanayotgan bola uchun nutqni egallash sensitiv davri uch yoshgacha davr bo‘lsa, eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolada defekti sababli orqada qolish kuzatiladi. Nutqning shakllanmaganligi intellektual rivojlanishning kechikishiga olib keladi. Nutqida nuqsoni bo‘lgan bolalarni maktabgacha o‘qitish ortib boradigan normal eshitadigan bolalar bilan farqlarni tugatish imkonini beradi. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning nutqni egallashi uchun zarur shartlardan biri nutqiy muhit yaratish sanaladi. Bola egallashi zarur bo‘lgan nutqiy material o‘xshash vaziyatlarda kattalar tomonidan doimiy qo‘llanishi, natijada, bolalar tomonidan takrorlanishi kerak.Dastlab so‘z va jumlalar pedagog tomonidan maishiy faoliyat davomida beriladi. Keyinchalik shu so‘z va jumlalar mashg‘ulotlarda qo‘llaniladi.Nutq rivojlanishi nafaqat mashg‘ulotlar, balki turmushda, kattalar va tengdoshlari bilan muloqot jarayonida, shuningdek amaliy faoliyatda ham amalga oshadi. Bolalar nutqiy muhitga har biriga bevosita murojaat qilish yo‘li bilan kiritiladi. So‘zlarning minimal to‘plami nashr qilingan 37

tablichkalar va kartochkalar shaklida taqdim qilingan. Nutqida buzilish bo‘lgan bolalar nutqiy materialni ko‘rib-eshitib idrok etadi. Ta’limning ikkinchi yilida bolaning kartochkalardagi so‘z va frazalarni pedagog yordamida og‘zaki-daktil gapirishi amalga oshiriladi. Bolalar muloqot jarayonida nutqning daktil shaklidan faol foydalana boshlaydi. Bola lisoniy nutqda yo‘ql qo‘ygan xatolar kattalar tomonidan albatta, daktil shaklda, to‘g‘rilanadi. Bu eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarga o‘z nutqini tahlil qilishda yordam beradi.Bolaning og‘zaki nutqni egallashi asosida taqlid yotadi. Kattalarning ketidan aynan bir materialni turli vaziyatlarda ko‘p bora takrorlab, bola uni eslab qoladi. Asta-sekinlik bilan faol qo‘llanadigan so‘zlar bolaning faol lug‘atiga kirib boradi. Bundan tashqari, bolalarda zarur nutqiy materialni ovoz chiqarib aytish ko‘nikmasi paydo bo‘lladi, nutqiy tafakkur rivojlanadi. Topshiriqlarni jamoav bo‘lib bajarish, umumiy o‘yinlarda ishtirok etish davomida bolalar bir-biri bilan va pedagog bilan og‘zaki nutq vositasida muloqot qilishi kerak. Buning uchun pedagog va tarbiyachi boladarni lisoniy muloqotga o‘rgatadi, zarur jumlalarni shakllantiradi, lisoniy faollikni rag‘batlantiradi. Masalan, navbatchilik paytida bolalarni savol berishga, o‘rtoqlariga topshiriqlar berish yoki yordam so‘rashga o‘rgatiladi. Predmetlarni tadqiqi etish va o‘rganishning umumlashtirilgan usullari bolada qiyoslash, umumlashtirish operatsiyalarini shakllantirish, fikrlash operatsiyalarini kengaytirishda muhim ahamiyatga ega. Tilni o‘qitish jarayoni shunday tuzilganki, u eshitishdagi muammolar natijasida kelib chiqqan kamchiliklarni to‘ldirishga qaratilgan: lug‘atni boyitish; nutqning tovush tarkibini aniqlashtirish; tilning grammatik tizimini o‘zlashtirish; nutqning (so‘zlashuvning) har xil turlari va shakllarini o‘zlashtirish. Bu jarayonda ko‘rgazmalilik vositalariga muhim o‘rin ajratiladi.Mashg‘ulotlar paytida tarbiyachilarga rasm chizish yasash-qurish, applikatsiya uchun namunalar ko‘rsatish taqiqlanadi. Mutaxassislarning vazifasi shundan iboratki, bolalarning o‘zlari tabiat hodisalari, odamlar va hayvonlarning xulq-atvorlari va his-tuyg‘ularini ko‘p martalab, qayta-qayta kuzatish natijasida bolalarda tegishli tasavvurlar hosil bo‘lib, keyinchalik ularning o‘zlari o‘z ijod namunalarida ifodalashlari mumkin bo‘lgan obrazlar yuzaga kelishiga erishish 38

lozim. Berilgan vazifa bo‘yicha faoliyat rejasini muhokama qilar ekanlar, bolalarning o‘zlari bo‘yoq ranglarini tanlaydilar, predmetlarning varaqdagi fazoviy joylashuvini belgilaydilar, u yoki bu konstruksiyaning tuzilishini o‘ylab topadilar va h.k. Kattalar (ota-onalar va mutaxassislar) nimanidir to‘g‘rilashga haqlari yo‘q. Agar ular ish davomida bola yasagan haykalchaning biron detalini to‘g‘rilasalar, chizayotgan rasmdagi rangning noto‘g‘ri tanlanganini ko‘rsatsalar, konstruksiya detalining joyini o‘zgartirsalar (“Sen noto‘g‘ri qilayapsan. Mana bunday qilsang, to‘g‘ri bo‘ladi” qabilida), bolalarda o‘ziga nisbatan ishonchsizlik kompleksi rivojlanadi, ular ishni boshlamay triboq, nimanidir noto‘g‘ri qilib qo‘yishlaridan cho‘chib qoladilar va odatda bu rasm chizish, yasash-qurish va h.k.dan umuman bosh tortadilar. Shu bilan birga normal shart-sharoitlarda tarbiyalanayotgan va ta’lim olayotgan bolalar o‘z mehnatlarining natijasidan hamma vaqt xursandchilik hissini tuyadilar. Kattalar bolalarning mehnat mahsullariga, ular qanchalik “noto‘g‘ri” bo‘lmasin, hamma vaqt ijobiy baho beradilar. Muvaffaqiyat hissi kattalar va kichiklar bilan muloqotga intiladigan kichkintoylarni o‘zlarini erkin qo‘yishga, o‘z istaklarini erkin namoyon etishga undaydi. Muvaffaqiyat asta-sekin bolalarda o‘ziga bo‘lgan ishonch hissini tarbiyalaydi va mustahkamlaydi.Modomiki bolalar bilan muloqot biron bir mahsuldor faoliyat turi (yasash-qurish, rasm chizish va h.k.), teatrlashtirilgan o‘yin sharoitida kechar ekan, bolalar ushbu faoliyatga hamkorlik qilayotgan nutq mazmunini, u qanday shaklda ifodalangan bo‘lmasin (og‘zaki yoki yozma), qiynalmasdan tushunadilar, bolalar mashg‘ulot javomida konkret vaziyat sharoitida bitta so‘zning har xil shakllariga duch kelsalar ham, bu ularni sarosimaga solib qo‘ymaydi: bolalar udarni nisbatan oson farqlab oladilar.Bolalarda mayda qo‘l motorikasi kattalarning harakatlariga taqlid qilish jarayonida rivojlanib boradi. Masalan, predmetlar bilan amallar bajarishda bola o‘zi kuzatgan jarayonni qaytaradi: yuvinish, kir yuvish, mix qoqish va h.k. Keyinchalik harakatlar murakkablashib boradi. Bolaga taktil azbuka belgilari o‘rgatiladi. Bolalarda taqlid qilish malakasi muayyan o‘yinlar yordamida shakllanadi: ko‘zgu, mozaika, namunaga qarab cho‘plardan turli naqshlarni tuzish va h.k. Eshitishida kamchiligi bor bolalar bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda 39

albatta diqqatni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar va o‘yinlar o‘tkaziladi: “Loto”, “Juftini top”, “Tanlab ol va ko‘rsat” kabi. Bolaning diqqati rasm chizish va eshitib idrok etish mashg‘ulotlarida ham rivojlanib boradi. Bunda bolalar eshitib idrok etiladigan materialni ko‘zlari yumuq holda yoki ovoz manbaidan ma’lum masofada unga orqalarini o‘girib turgan holda qabul qilishga o‘rganadilar. Bunday mashqlar boladan diqqat-etiborni bir yerga to‘plashni talab qiladi. Bolalar qiziqish doirasining kengayib borishi, ko‘rgazmali qurollardan unumli foydalanish, shuningdek o‘quv faoliyati va dam olish tartibiga qat’iy rioya qilish eshitishida kamchiligi bor bolalarda ixtiyoriy turg‘un diqqatni shakllantirish imkonini beradi. Bu esa bolaning intellektual rivojlanishida katta ahmiyatga ega. Defektolog- pedagog maktabgacha yoshdagi bolalarning diqqatini o‘rganilayotgan predmetlar va hodisalarga ongli yo‘naltirishga erishmog‘i lozim.. Bu esa, o‘z navbatida, bolalarda kuzatuvchanlik qobiliyatini rivojlantiradi. Bunda atrofdagi hamma narsadan foydalanish mumkin. Masalan, bolaning kuzatuvchanligini mashq qildirish va mutstahkamlashda tirik burchakdagi hayvonlarni, uy o‘simliklarini parvarish qilishda qatnashishi, shubhasiz, unumli natija beradi. Bunda bolalar uy o‘simliklari qaynday o‘sayotganini, yerga ekilgan o‘simliklar havo o‘zgarishi bilan qanday o‘zgarib borishini shaxsan kuzatadilar. Uy hayvonlarini parvarish qilar ekanlar, bolalar ularning qiliqlarini ko‘radilar. Natijada bola atrof muhit predmetlari va hodisalarida sabab-oqibat aloqalarini ajratishni o‘rganadilar: “Barglar sarg‘ayib to‘kildi, chunki kunlar sovidi”, “Yo‘llar sirg‘anchiq, chunki soviq tushdi” va h.k. O‘zlashtirilgan bilimlarni bolalar o‘z hikoyalarida, chizgan rasmlarida umumlashtiradilar.Karlikning salbiy oqibatlarini yengib o‘tishda reabilitatsiya jarayonida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatish va yo‘l-yo‘riq berishdan ko‘ra, yuqorida keltirilgan ta’lim-tarbiya usullari bolaning ijtimoiy hayotga moslashishida ko‘proq ijobiy ta’sir ko‘rsatishi shubhasizdir. Bolalar o‘zlarini nafaqat kattalar bilan, balki o‘zlarining eshitadigan va eshitmaydigan tengdoshlari bilan ham tabiiy, erkin tutadilar. Ular notanish vaziyatdan va notanish odamlardan cho‘chimaydigan bo‘ladilar, yangi vazifalarni dadil qabul qiladilar va ularni bajarishda biron nimani eplolmay qolsalar, sarosimaga tushib, kattalarning 40

yordamini kutib o‘tirmaydilar, qiyinchiliklarni yengib o‘tishga intiladilar. Kar bolalar gapira boshlaydilar, harakatchan, quvnoq, tashabbuskor bo‘ladilar. Ularning xatti-harakatlarida ijobiy his-tuyg‘ular ustunlik qiladi. Shunday qilib, kar bolalar reabilitatsiyasi jarayonida qo‘llanadigan har qanday korreksion texnologiya ularni ijtimoiy moslashishlariga yordam beradi 3.2. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor jihatdan rivojlantirish texnologiyasi Bolalar rivojlanishidagi biron-bir kamchilikni erta (hayotining dastlabki oylaridan boshlab) korreksiyalash butun dunyoda maxsus pedagogika va psixologiyaning ustuvor yo‘nalishlaridan birini tashkil qiladi.Ilk bolalik bolaga psixologik-pedagogik ta’sir ko‘rsatish nuqtai nazaridan eng ahamiyatli davrdir. Agar bolaning kompensatorlik imkoniyatlari, to‘g‘ri tanlangan korreksion- pedagogik, psixologik va tibbiy ish bir-biriga mos kelib, bir-biri bilan maqbul uyg‘unlashsa, ular bola psixologik va jismoniy rivojlanishiga dastlabki nuqson ta’sirini ancha kamaytirishi, ayrim hollarda esa butunlay bartaraf etishi mumkin. Bunday hamkorlik kompensatorlik mexanizmlarining samarali shakllanishini, dastlab buzilgan psixik va motor funksiyalarining korreksiyasini ta’minlaydi, ya’ni bolalar kasalliklari va nogironligini profilaktika qilishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. L.S.Vigotskiy bolaning rivojlanishida har bir ta’lim turi uchun maqbul (optimal) muddatlar borligini ta’kidlagan edi. Aynan mana shu muddatlarda ta’lim oson, samarali va tejamli kechadi. Ta’limning maqbul muddatlari har bitta bola uchun uning eng yaqin rivojlanish zonasidan kelib chiqib belgilanadi, bunda ta’lim bolaning pishib yetilgan funksiyalariga emas, balki ko‘proq pishib yetilayotgan, rivojlanib kelayotgan funksiyalariga tayanadi (L.I.Rastigaylova, Z.M.Dunayeva).Neyrofiziologik funksiyalarining buzilishi rivojlanish jarayonlarini o‘zgartirsa-da, biroq to‘xtatib qo‘ymasligi isbotlangan. Bunda bolaning psixikasi anomal shart-sharoitlarda rivojlanadi, biroq bola psixikasining yuqori moslashuvchanligi, kompensatorlik imkoniyatining kengligi tufayli rivojlanishdagi kamchiliklarni muvaffaqiyatli korreksiyalash bilan birga nerv 41

tizimidagi xatto eng og‘ir shikastlanishlarni ham nisbatan tiklash yoki o‘rnini to‘ldirish imkoniyati yuzaga keladi.Erta boshlangan korreksiyalash ishlari bolalarning ijtimoiy faoliyatdagi yetishmovchilik darajasini ancha pasaytirib, har bir bolaga imkon darajada umumiy rivojlanish, ta’lim olish, ijtimoiy faoliyatga qo‘shilishga yordam beradi (Malofeyev N.N.). Rossiyada sensor tarbiya tizimi L.S. Vigotskiy. B.G. Ananev, S.L. Rubinshteyn, A.N. Leontev, A.V. Zaporojes, L.A, Venger va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan idrok etish nazariyasiga tayanadi. Unga ko‘ra: -sezish va idrok etish analizatorlarning alohida xatti-harakatlari bo‘lib, ular predmet va uning o‘ziga xos xususiyatlarini har tomonlama o‘rganishga qaratilgan; -bola analizatorlarini rivojlantirish deganda uni perseptiv xatti-harakatlarga o‘rgatish tushuniladi; -perseptiv xatti-harakatlar yordamida bola predmetdagi yangi sifatlar va xususiyatlarni idrok etadi. Sensor tarbiyaning vazifasi bolani mana shu xatti-harakatlarga o‘z vaqtida o‘rgatishdan iborat. Predmetlarni tadqiqi etish va o‘rganishning umumlashtirilgan usullari bolada qiyoslash, umumlashtirish operatsiyalarini shakllantirish, fikrlash operatsiyalarini kengaytirishda muhim ahamiyatga ega. Tilni o‘qitish jarayoni shunday tuzilganki, u eshitishdagi muammolar natijasida kelib chiqqan kamchiliklarni to‘ldirishga qaratilgan: lug‘atni boyitish; nutqning tovush tarkibini aniqlashtirish; tilning grammatik tizimini o‘zlashtirish; nutqning (so‘zlashuvning) har xil turlari va shakllarini o‘zlashtirish. Bu jarayonda ko‘rgazmalilik vositalariga muhim o‘rin ajratiladi. Ularni qo‘llashdan maqsad shundaki, bu vositalar o‘quv materiali mazmunini nafaqat namoyish qilishi, balki avvalam bor uni o‘zlashtirish masalalarini hal qilib berishi lozim.Konkret, abstrakt va ko‘chma tushunchalar va tasavvurlarni rivojlantirishda inssenirovka, dramatizatsiya, pantomima kabi ko‘rgazmali-obrazli vositalar va usullar katta yordam beradi. Eshitishida kamchiligi bor bolalarning sensor tarbiyasiga, ayniqsa eshitish idrokining rivojlanishiga juda 42

katta e’tibor qaratiladi. Nutq va nutq tovushlarini farqlash mashqlari ko‘p bajariladi. Mashg‘ulotlar davomida bolada tovushlar olami haqida muayyan tasavvurlar hosil bo‘ladi. Bu esa og‘zaki nutq sifatiga barakali ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘rgazmali-xaraqatli va ko‘rgazmali-obrazli va tafakkur bolaning intellektual rivojlanishida ulkan o‘rin egallaydi. Ko‘rgazmali-obrazli tafakkur bolada o‘z fikrlarini so‘z orqali mantiqiy ifodalash malakasini shakllantirish uchun g‘oyat zarur. Eshitishida kamchiliklar kuzatilgan bolalar aynan mana shunda o‘zlarining normal eshitadigan tengdoshlaridan ancha orqada qoladilar. Shuning uchun ham bolalarning fikrlash faoliyatini shakllantirish sensor andozalar bilan birlikda olib boriladi. Butun dasturiy material mavzularga bo‘linadi va aqliy xatti- harakatlarning pog‘onama-pog‘ona (bosqichma-bosqich) rivojlanishini ko‘zda tutadi.Masalan, “Idish-tovoq” mavzuini o‘rganishda bolalar avval kundalik maishiy hayotda idishlardan amaliy foydalanishni o‘rganadilar. Keyin ular idishlarning nomini va bajaradigan vazifasini bilib oladilar. Keyinchalik nutqni rivojlantirish bo‘yicha mashg‘ulotlarda predmetlarni tanish jarayoni kechadi: bolalar ularning yoniga nomlari yozilgan lavhalar yoki kartochkalarni qo‘yadilar.Bola predmetni qo‘liga olishi, uni aylantirib, har tomondan ko‘rib chiqishi, boshqa joyga olib qo‘yishi, ya’ni predmet bilan muayyan amallar bajarishi mumkin, bu esa uning nomini, eslab qolish jarayonini osonlashtiradi. Mashg‘ulotlar oxirida “Qo‘g‘irchog‘ingga ovqat ber” kabi didaktik o‘yinlar, shuningdek syujetli o‘yinlar o‘ynaladi.Ko‘rgazmali-xarakatli fikrlash shakli bolalarda turli predmetlar bilan har xil ishlarni bajarish jarayonida shakllanadi. Shunday yo‘l bilan bola o‘zi uchun predmetlarning turli xususiyatlarini kashf etadi, dastlabki umumlashmalarni amalga oshiradi. Shuningdek har xil didaktik o‘yinlar va o‘yinchoqlardan keng foydalaniladi: geometrik loto, “sehrli xaltacha”, piramidkalar va h.k. Natijada bolalar predmetlarni farqlashni, ularni tanishni, qiyoslashni o‘rganadilar. Shunday qilib, bola mashg‘ulotlarda o‘zining atrof muhitga moslashishi uchun zarur bo‘lgan muayyan sensor tajribaga ega bo‘ladi va uni mustahkamlab boradi.Eshitishida kamchiligi bor bolalar predmetlarni tasniflashda ayniqsa jiddiy qiyinchiliklarga duch keladilar. Aynan shuning uchun 43

mashg‘ulotlarda turli predmetlar va rasmlardan foydalanib didaktik o‘yinlar o‘tkaziladi. Bunda bolalar bitta predmet bo‘yicha u mansub bo‘lgan predmetlar guruhini aniqlashi (va, aksincha, predmetlar guruhidan talab qilingan predmetni aniqlashi) kerak.Eshitishida kamchiligi bor bolalarga elementar matematika asoslarini o‘qitish ham ularning intellektual rivojlanishiga katta yordam beradi. O‘qishning birinchi yilida bola namunaga qarab kerakli miqdordagi predmetlarni tanlashni o‘rganadi. Hali sonlarni bilmay, o‘qishni o‘rganmay turib, bola predmetlarning shakli, katta-kichikligi, rangiga qarab, bir xil predmetlar to‘plamini tuzadi. Asta-sekin bolalar predmetlar sonini barmoqlar soni bilan qiyoslashga o‘rganadilar. Avval o‘zlashtirilgan son bilan qiyoslash yo‘li bilan yangi son o‘rganiladi. Shunday qilib, bola asta-sekin “ko‘p” va “kam” tushunchalarini o‘zlashtiradi, mas alan, aytaylik, 3 (ta to‘p) 2 (ta shar) dan ko‘p ekanligini ajratadi. Ularning sonini tenglashtirish uchun bitta to‘pni olib tashlash, yoki bitta sharni qo‘shib qo‘yish kerakligini o‘zlashtirib oladi. Mashg‘ulotlar davomida ko‘rgazmali qurollar bilan bir qatorda sanaladigan tarqatma materialdan ham keng foydalanish lozim. Predmetlar bilan olib boriladigan amaliy faoliyat bolaga o‘quv materialini yaxshiroq o‘zlashtirishga yordam beradi.Eshitishida kamchiligi bor bolalar odatda suyuq va sochiluvchan moddalarni shartli o‘lchovlar yordamida o‘lchashda qiynaladilar. Bunday paytda tovuqchalar o‘yini ayniqsa qo‘l keladi. Masalan, har bir to‘kib qo‘yilgan mayda buyumlar, aytaylik, krupalar (bug‘doy, suli pag‘alari, guruch va h.k.) uyumlari yoniga tovuqchalar qo‘yib qo‘yiladi. Bu hisobni ko‘rgazmali qilishga yordam beradi. Keyinchalik bolaning o‘zi bu narsalarni mustaqil ravishda piyolalar, qoshiqlar, stakanlar va h.k. bilan o‘lchab, ularning bir- biriga nisbatan ko‘p yoki kam ekanini solishtirishga urinadi.O‘lchanayotgan moddalarning hajmini qiyoslashda yana o‘sha tovuqchalar usulidan foydalanish mumkin. Masalan, ikkita varaq yuziga ikki piyoladan guruch sepib va ularning yoniga ikkitadan tovuqcha qo‘yib, boladan qaysi uyumda guruch ko‘pligini so‘raydi. Bunday paytda odatda bolalar ikkala varaq yuzida ham bir xil hajmda guruch bor deb to‘g‘ri javob topadilar. Faqat, agar bitta varaq yuzidagi guruch yoyilib turgan, ikkinchi varaq yuzidagi guruch uyilib turga bo‘lsa, ularning har 44

birining yonida ikkitadan tovuqcha turganiga qaramay, bola ikkilanib qolishi mumkin. Biroq mashq qaytarilganda, bolalar yanglishmay to‘g‘ri javobni topadilar. Bunday mashqlar predmetlarning katta-kichikligi, miqdori, hajmi haqidagi bolalarning tasavvurlarini aniqlashtiradi, ularni umumlashtirishga o‘rgatadi. Eshitishida kamchiligi bor, ayniqsa kar bolalar predmetlarning rangi, shakli, katta-kichikligi, ularning fazoda joylashganligi va h.k. haqidagi tasavvurlarga kattalarning og‘zaki tushintirishi orqali emas, balki ko‘proq surdopedagog/tarbiyachi tomonidan maxsus tashkil etilgan amaliy faoliyat, taassurotlar va fikrlar bilan almashinish jarayonida ega bo‘ladi. Predmetlar bilan har xil amallar bajarar ekan, bolalar predmetlarning pedagog ularni tanishtirishni maqsad qilib qo‘ygan xususiyatlari va sifatlarini mustaqil ajratib oladi. Masalan, predmetlarning shakli va katta-kichikligi haqidagi dastlabki tasavvurlarga kar bolalar ularni taktil harakatlar yordamida idrok etish yo‘li bilan ega bo‘ladilar. Bolalar o‘rganilayotgan predmetlarni har tomondan paypaslab, ularning katta- kichikligini barmoqlar va qo‘l harakatlari bilan aniqlaydilar, qaysi predmet katta, qaysinisi kichik ekanini bir paytning o‘zida ham qo‘l harakati, ham ko‘rish orqali bilib olishga intiladilar. Dastlab bolaning qo‘llarini surdopedagogning o‘zi boshqaradi: u bolaning qo‘llaridan ushlab, vaziyatga ko‘ra harakatlantiradi. Keyinchalik bolalar bu usuldan mustaqil foydalanadilar.Mashg‘ulotlar paytida tarbiyachilarga rasm chizish yasash-qurish, applikatsiya uchun namunalar ko‘rsatish taqiqlanadi. Mutaxassislarning vazifasi shundan iboratki, bolalarning o‘zlari tabiat hodisalari, odamlar va hayvonlarning xulq-atvorlari va his- tuyg‘ularini ko‘p martalab, qayta-qayta kuzatish natijasida bolalarda tegishli tasavvurlar hosil bo‘lib, keyinchalik ularning o‘zlari o‘z ijod namunalarida ifodalashlari mumkin bo‘lgan obrazlar yuzaga kelishiga erishish lozim. Berilgan vazifa bo‘yicha faoliyat rejasini muhokama qilar ekanlar, bolalarning o‘zlari bo‘yoq ranglarini tanlaydilar, predmetlarning varaqdagi fazoviy joylashuvini belgilaydilar, u yoki bu konstruksiyaning tuzilishini o‘ylab topadilar va h.k. Kattalar (ota-onalar va mutaxassislar) nimanidir to‘g‘rilashga haqlari yo‘q. Agar ular ish davomida bola yasagan haykalchaning biron detalini to‘g‘rilasalar, 45

chizayotgan rasmdagi rangning noto‘g‘ri tanlanganini ko‘rsatsalar, konstruksiya detalining joyini o‘zgartirsalar (“Sen noto‘g‘ri qilayapsan. Mana bunday qilsang, to‘g‘ri bo‘ladi” qabilida), bolalarda o‘ziga nisbatan ishonchsizlik kompleksi rivojlanadi, ular ishni boshlamay triboq, nimanidir noto‘g‘ri qilib qo‘yishlaridan cho‘chib qoladilar va odatda bu rasm chizish, yasash-qurish va h.k.dan umuman bosh tortadilar. Shu bilan birga normal shart-sharoitlarda tarbiyalanayotgan va ta’lim olayotgan bolalar o‘z mehnatlarining natijasidan hamma vaqt xursandchilik hissini tuyadilar. Kattalar bolalarning mehnat mahsullariga, ular qanchalik “noto‘g‘ri” bo‘lmasin, hamma vaqt ijobiy baho beradilar. Muvaffaqiyat hissi kattalar va kichiklar bilan muloqotga intiladigan kichkintoylarni o‘zlarini erkin qo‘yishga, o‘z istaklarini erkin namoyon etishga undaydi. Muvaffaqiyat asta-sekin bolalarda o‘ziga bo‘lgan ishonch hissini tarbiyalaydi va mustahkamlaydi.Modomiki bolalar bilan muloqot biron bir mahsuldor faoliyat turi (yasash-qurish, rasm chizish va h.k.), teatrlashtirilgan o‘yin sharoitida kechar ekan, bolalar ushbu faoliyatga hamkorlik qilayotgan nutq mazmunini, u qanday shaklda ifodalangan bo‘lmasin (og‘zaki yoki yozma), qiynalmasdan tushunadilar, bolalar mashg‘ulot javomida konkret vaziyat sharoitida bitta so‘zning har xil shakllariga duch kelsalar ham, bu ularni sarosimaga solib qo‘ymaydi: bolalar udarni nisbatan oson farqlab oladilar.Bolalarda mayda qo‘l motorikasi kattalarning harakatlariga taqlid qilish jarayonida rivojlanib boradi. Masalan, predmetlar bilan amallar bajarishda bola o‘zi kuzatgan jarayonni qaytaradi: yuvinish, kir yuvish, mix qoqish va h.k. Keyinchalik harakatlar murakkablashib boradi. Bolaga taktil azbuka belgilari o‘rgatiladi. Bolalarda taqlid qilish malakasi muayyan o‘yinlar yordamida shakllanadi: ko‘zgu, mozaika, namunaga qarab cho‘plardan turli naqshlarni tuzish va h.k. Eshitishida kamchiligi bor bolalar bilan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda albatta diqqatni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar va o‘yinlar o‘tkaziladi: “Loto”, “Juftini top”, “Tanlab ol va ko‘rsat” kabi. Bolaning diqqati rasm chizish va eshitib idrok etish mashg‘ulotlarida ham rivojlanib boradi. Bunda bolalar eshitib idrok etiladigan materialni ko‘zlari yumuq holda yoki ovoz manbaidan ma’lum masofada unga orqalarini o‘girib turgan holda qabul qilishga o‘rganadilar. Bunday 46

mashqlar boladan diqqat-etiborni bir yerga to‘plashni talab qiladi. Bolalar qiziqish doirasining kengayib borishi, ko‘rgazmali qurollardan unumli foydalanish, shuningdek o‘quv faoliyati va dam olish tartibiga qat’iy rioya qilish eshitishida kamchiligi bor bolalarda ixtiyoriy turg‘un diqqatni shakllantirish imkonini beradi. Bu esa bolaning intellektual rivojlanishida katta ahmiyatga ega. Defektolog- pedagog maktabgacha yoshdagi bolalarning diqqatini o‘rganilayotgan predmetlar va hodisalarga ongli yo‘naltirishga erishmog‘i lozim.. Bu esa, o‘z navbatida, bolalarda kuzatuvchanlik qobiliyatini rivojlantiradi. Bunda atrofdagi hamma narsadan foydalanish mumkin. Masalan, bolaning kuzatuvchanligini mashq qildirish va mutstahkamlashda tirik burchakdagi hayvonlarni, uy o‘simliklarini parvarish qilishda qatnashishi, shubhasiz, unumli natija beradi. Bunda bolalar uy o‘simliklari qaynday o‘sayotganini, yerga ekilgan o‘simliklar havo o‘zgarishi bilan qanday o‘zgarib borishini shaxsan kuzatadilar. Uy hayvonlarini parvarish qilar ekanlar, bolalar ularning qiliqlarini ko‘radilar. Natijada bola atrof muhit predmetlari va hodisalarida sabab-oqibat aloqalarini ajratishni o‘rganadilar: “Barglar sarg‘ayib to‘kildi, chunki kunlar sovidi”, “Yo‘llar sirg‘anchiq, chunki soviq tushdi” va h.k. O‘zlashtirilgan bilimlarni bolalar o‘z hikoyalarida, chizgan rasmlarida umumlashtiradilar.Karlikning salbiy oqibatlarini yengib o‘tishda reabilitatsiya jarayonida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatish va yo‘l-yo‘riq berishdan ko‘ra, yuqorida keltirilgan ta’lim-tarbiya usullari bolaning ijtimoiy hayotga moslashishida ko‘proq ijobiy ta’sir ko‘rsatishi shubhasizdir. Bolalar o‘zlarini nafaqat kattalar bilan, balki o‘zlarining eshitadigan va eshitmaydigan tengdoshlari bilan ham tabiiy, erkin tutadilar. Ular notanish vaziyatdan va notanish odamlardan cho‘chimaydigan bo‘ladilar, yangi vazifalarni dadil qabul qiladilar va ularni bajarishda biron nimani eplolmay qolsalar, sarosimaga tushib, kattalarning yordamini kutib o‘tirmaydilar, qiyinchiliklarni yengib o‘tishga intiladilar. Kar bolalar gapira boshlaydilar, harakatchan, quvnoq, tashabbuskor bo‘ladilar. Ularning xatti-harakatlarida ijobiy his-tuyg‘ular ustunlik qiladi. Shunday qilib, kar bolalar reabilitatsiyasi jarayonida qo‘llanadigan har qanday korreksion texnologiya ularni ijtimoiy moslashishlariga yordam beradi. 47

Quyida kar va zaif eshituvchi bolalar o‘quvchilarini sensor jihatdan rivojlantirish texnologiyasidan namuna berilyapti: “Kubiklar” mashqi. Maqsad : bitta va ikkita belgi asosida katta-kichiklik (o‘lcham), rang idrokini rivojlantirish. Jihozlar : har xil katta-kichiklikdagi rangli kubiklar. Piramidalar, chelakchalar, matryoshkalardan ham foydalanish mumkin. Yo‘l-yo‘riqlar : vazifa bola bilan birgalikda o‘yin davomida olib boriladigan dialog shaklida bajariladi. A. O‘ynashni yaxshi ko‘rasanmi? To‘palon qilishni-chi? Men ham to‘palon qilsam bo‘ladimi? (katta odam kubiklarni polga sochib tashlaydi). B. Menga kubiklarni yig‘ishga yordam berasanmi? Rahmat. Unda menga eng katta kubikni olib ber. Endi eng kichkinasini ber. Endi esa qizil rangli eng katta kubikni, kichkina sariq kubikni olib ber-chi... va h.k. “Ajoyib derazalar” mashqi. Maqsad : rang va shaklni idrok etishga qaratilgan sensor funksiyasini shakllantirish. Jihozlar : 12ta to‘rtburchak rangli kartochkalar (asosiy ranglar va rang tuslari); har xil shakldagi 5ta kartochka. Yo‘l-yo‘riqlar : vazifa bola bilan birgalikda o‘yin davomida olib boriladigan dialog shaklida bajariladi. A. Bir sehrgar derazalari ajoyib bir saroy barpo etibdi. Har kim o‘z derazasini topishi uchun uning shakli va rangini bilishi kerak. Kel, shu derazalarni yaxshilab ko‘rib chiqamiz va uning rangi va shaklini aniqlashga urinib ko‘ramiz. (Kartochkalar stolga yoyib qo‘yiladi va bola har bitta derazaning rangi va shaklini aniqlaydi). B. Endi shakli va rangi o‘zingga yoqqan bir derazani tanlab ol-chi. “Sehrli rasmlar” mashqi. 48

Maqsad : obrazni bir butun holda idrok etish, fazoni idrok etish qobiliyatini rivojlantirish. Jihozlar : a) uchta rasm, ulardan bittasi ikki qismga, ikkinchisi to‘rt qismga va uchinchisi olti qismga bo‘lingan; b) syujetli rasmlar seriyasi (3-4ta rasm). Yo‘l-yo‘riqlar : bu konvertlarga sehrli rasmlar solib qo‘yilgan. Bolalar ularni yig‘ishga urinadilar, ammo ular yana sochilib ketaveradi. Sen bu rasmlarning qismlarini to‘plab ko‘r-chi. (Shundan keyin pedagog bolaga avval ikki qismga bo‘lingan rasmni taklif etadi, bu birinchi – sodda daraja; keyin o‘rtacha qiyinlikdagi darajani, ya’ni to‘rt qismga bo‘lingan rasmni yig‘ishni taklif etadi. Nihoyat, murakkab qiqyinlikdagi darajani – olti qismga bo‘lingan rasmni taklif etadi). “Qidirib top va nomini ayt” mashqi. Maqsad : muayyan o‘lchamdagi va rangdagi geometrik shaklni tez topish malakasini mustahkamlash. Jihozlar : flanelegraf, har xil rang va o‘lchamdagi 10-12ta geometrik shakl (doiralar, kvadratlar, uchburchaklar, to‘g‘ri burchaklar). Qoidalar . Savoldan keyin darhol javob berilishi va savolda ko‘rsatilgan hamma belgilar (rang, o‘lcham) aytilishi kerak. Shaklni tez va to‘g‘ri ko‘rsata olgan bola uni o‘ziga oladi. Mashq ohirida natijalar hisoblanadi va eng ko‘p kartochkaga ega bo‘lgan bola g‘olib deb e’lon qilinadi. O‘yin xatti-harakatlari qiziqarli, musobaqa ruhida kechishi kerak. Yo‘l-yo‘riqlar : flanelegrafda har xil rang va o‘lchamdagi 10-12ta geometrik shakl (doiralar, kvadratlar, uchburchaklar, to‘g‘ri burchaklar) betartib joylashtiriladi. Avval tarbiyachi, keyin o‘yinni olib borayotgan bola qolgan bolalarga savollar bilan murojaat qiladilar: “Kim katta doirani topdi?”, “Kim kichkina ko‘k rangli kvadratni topdi” va h.k. 49

“Rasm tuz” mashqi. Maqsad : bolalarda geometrik farazlar, makon tasavvurlarini rivojlantirish, geometrik shakllar va ularning xususiyalari haqidagi bilimlarni mustahkamlash. Jihozlar : bir-biridan ma’lum masofada geometrik shakllar tasvirlangan varaq Yo‘l-yo‘riqlar : tarbiyachi bolaga varaqda tasvirlangan yoki o‘zi ta’riflab bergan tuzilishga ega geometrik shakllar nomini aytishni, keyin o‘ziga qiziq tuyulgan shaklning rasmini tugallash yoki tuzib berishini so‘raydi. “Rasmni tugatib qo‘y” mashqi. Maqsad : bolalarda geometrik farazlar, makon tasavvurlarini rivojlantirish. Jihozlar : varaqlar yuzida bir-biridan ma’lum masofada joylashtirilgan geometrik shakllar, masalan, doiralar tasvirlanadi. Yo‘l-yo‘riqlar : pedagog bolaga varaqda tasvirlangan yoki o‘zi ta’riflab bergan tuzilishga ega geometrik shakllar nomini aytishni, keyin o‘ziga qiziq tuyulgan shaklning rasmini o‘rtoqlarining ishini takrorlamasdan tugallash yoki tuzib berishini so‘raydi. - Tuzilishi yumaloq shaklni eslatadigan predmet tasvirini, masalan, qorboboning tugallanmagan tasvirini tugallash kerak. - Tuzilishi uchburchakni eslatadigan predmet tasvirini tugallash kerak, shuningdek unga boshqa shakllarni ham qo‘shib, boshqa bir predmet, masalan, bayroq tasviriga ega bo‘lish kerak. 7. “Har xil rangdagi halqalar” mashqi. Maqsad : bolalarni asosiy ranglar va ularning tuslarini ajratish va nomlarini bilishga o‘rgatish, predmetlar, nafaqat shakli va o‘lchamiga ko‘ra, balki rangiga ko‘ra ham farqlanishini ko‘rsatib berish. Jihozlar : diametri 4-5 sm keladigan har xil rangdagi halqachalar, ranglari halqachalar ranglariga mos keladigan 5-6ta kichikroq qutichalar. Yo‘l-yo‘riqlar : pedagog tayyorlab qo‘yilgan halqachalarni stolga to‘kadi va bolalardan ularning ranglarini ajratib berishni so‘raydi. Agar bolalar bunda 50

xatolarga yo‘l qo‘ysalar, bu holda rang nomlarini o‘rgatish uchun bolalarga yaxshi tanish bo‘lgan shu rangdagi predmetlarga ishora qilish mumkin, masalan: “Bu halqacha xuddi osmon yoki daryo suvidek ko‘m-ko‘k. Bu predmet quyoshdek sap- sariq. Mana bu halqacha esa pishgan olchadek qip-qizil. Bunisi esa yozdagi maysadek yam-yashil”. Bunday bog‘liqliklar bolalarga, nafaqat halqalarning rangini, balki shu ranglarning nomalarini ham eslab qolishga yordam beradi. Bolalar bu materialni yaxshi o‘zlashtirib olganlariga ishonch hosil qilgach, pedagog vazifani yanada murakkablashtirishi, ya’ni halqalarni shu rangdagi qutichalarga solib chiqishni taklif qilishi mumkin. qutichalar o‘rniga xuddi shu ranglardagi tayoqchalardan ham foydalanish mumkin. Bolalar halqachalarni mos rangli tayoqchalarga ilib chiqishlari lozim. Bunda bolaning faqat tafakkuri emas, balki qo‘llarining mayda mushaklari ham rivojlanadi. “Burchaklar” mashqi. Maqsad : bolalarda makon haqidagi tasavvurlar, obrazli tafakkurni rivojlantirish, qismlarni bir-biriga moslab bir butunlik hosil qilish, yasash-qurish, hajmli shaklni yaratishda rang va shaklni moslash malakalarini hosil qilish. Jihozlar : 27ta kubik uchta-uchtadan uchburchak hosil qilib bir-biri bilan yelimlangan (5-ilova). Uchburchaklar uchta rangga bo‘yalgan: uchtasi qizil, uchtasi ko‘k, uchtasi yashil ranglarga. Rang va shakllarni bir-biriga moslash natijasida har xil naqshlar, shakllar, qurilmalar hosil qilish mumkin. Yo‘l-yo‘riqlar : kubiklar va uchburchaklarning ranglarini, uchburchaklar tuzilishini diqqat bilan o‘rganib chiqish. Bolalarni kubiklar va uchburchaklar rangi haqida umumlashma fikr bildirishga o‘rgatish. O‘yin qoidasini tushuntirish: kubiklar va burchaklardan ularning ranglarini moslab har xil fazoviy shakllar tuzish va ishda kubiklarning to‘liq yig‘indisidan foydalanishga undash. Bu mashqni o‘zlashtirish davrida bolalar kubiklar va uchburchaklarning bir qismidan foydalanadilar. Tuzilishi hayolda rejalashtirilgan yoki topshirilgan shaklga qarab, 3-5 kubik va uchburchaklar ishlatiladi. 51

“Har xil rangdagi domino” mashqi. Maqsad : bolalarni domino o‘yini qoidalari bilan tanishtirish, kerakli rangni tanlay olish qanchalik muhimligini ko‘rsatish, ranglarni to‘g‘ri nomlashga o‘rgatish. Jihozlar : 28 donadan iborat bolalar dominosi, unda rasmlar joylashtiriladigan kvadratlarda rasmlar bo‘lmaydi, balki ular har xil ranglarga bo‘yalgan bo‘ladi. Ranglar yetti xil bo‘lishi kerak. Yo‘l-yo‘riqlar : pedagog o‘yinchilar komandasini to‘playdi. Unda 4tadan ortiq bola bo‘lishi tavsiya etilmaydi. Komanda a’zolariga dominoni taqsimlab bo‘lib beradi. Har bir o‘yinchiga 7tadan domino to‘g‘ri keladi. Shundan so‘ng “qip-qizil” kartochka tushgan o‘yinchi uni stol ustiga qo‘yadi. Navbatdagi o‘yinchi kvadratlardan biri qizil rangga bo‘yalgan dominoni stol ustiga qo‘yadi. Keyin ranglari to‘g‘ri keladigan kartochkalarni stolga qo‘yish kerak bo‘ladi. Agar bolada kerakli rang bo‘lmasa, u o‘z galini o‘tkazib yuboradi. Domino kartochkalarini birinchi bo‘lib tugatgan bola g‘olib hisoblanadi. Agar o‘yinda 2 yoki 3 bola qatnashayotgan bo‘lsa, bu holda stol ustida 14ta yoki 7ta kartochka qoladi. Bu kartochkalar o‘yin davomida kerakli rangdagi kartochkalari qolmagan bolalar uchun qo‘shimcha sifatida xizmat qilishi mumkin. Ranglar nomlarini yaxshiroq o‘zlashtirib olish uchun, kerakli rangdagi kartochkani stolga qo‘yishda boladan uning rangini aytishni so‘rab turish maqsadga muvofiq “Quvnoq applikatsiya” mashqi. Maqsad : bolalarning asosiy ranglar haqidagi bilimlarini mustahkamlash, mantiqiy tafakkuri va nutqini, tayyorlab qo‘yilgan har xil qismlardan bir butun predmet tuzish malakasini rivojlantirish. 52

Jihozlar : archa yig‘ish uchun yashil rangli uchta karton uchburchak (katta, o‘rta, kichik o‘lchamda), qizil rangli moychechak guli uchun 5ta karton yaproqcha va bitta kichikroq yashil rangli tasma (moychechak gulini yig‘ish uchun), yuk avtomobilini yig‘ish uchun karton detallar. Yo‘l-yo‘riqlar : bolalar tayyorlangan detallarni ko‘rib chiqadilar va ushbu detallardan nimalarni yig‘ish mumkinligini aytadilar. Pedagog har bir bolaning gapini diqqat bilan tinglaydi, keyin har bir bolaga tayyorlangan namunalarni ko‘rsatib turib, mashg‘ulotda nima qilishi kerakligini tushuntiradi (archa, gul va yuk mashinasi yig‘ilishi kerak). Vazifani bajarish oldidan pedagog hamma detallarni rangiga qarab ajratib chiqishni topshiradi: yashil uchburchaklarni alohida, gul detallarini alohida, qolgan detallar alohida. Birinchi bosqichda bolalar uchburchaklarni to‘g‘ri joylashtirib, ulurdan yangi yil archasini hosil qilishlari kerak: birinchi bo‘lib stolga eng katta uchburchak qo‘yiladi, uning ustiga o‘rtacha uchburchak va eng ustiga kichik uchburchak joylashtiriladi. Bolalar tayyorlab qo‘yilgan detallardan mustaqil ravishda gul ham tuzishlari lozim. Buning uchun avval ularga gul namunasi ko‘rsatiladi.. Bolalar topshiriqni bajarib bo‘lgach, pedagog ularning ishlarini tekshirib chiqadi va bolalarni rag‘batlantirib maqtaydi. Keyin bolalar mustaqil ravishda yuk mashinasini to‘playdilar. Buning uchun avvaldan tayyorlab qo‘yilgan detallardan foydalanadilar. Bu detallarning soni keragidan sal ko‘proq bo‘lishi lozim. Vazifaga bunday yondoshish bolalarni o‘z fantaziyalarini ishga solishga va mashinani o‘zlari xohlaganlaridek yig‘ishga undaydi Shunday qilib, tadqiqot natijalari bo‘yicha ishlab chiqilgan vazifalar to‘plami bolalarning sensor tajribani egallashlariga qaratilgan bo‘lib, buning natijasi o‘laroq bolalar o‘zlarining jismoniy va hissiy imkoniyatlarini anglaydilar, o‘zlarini o‘rab turgan predmetlarning xususiyatlarini bilib boradilar. 53

Uchinchi bob bo‘yicha xulosa Bolalar rivojlanishidagi biron-bir kamchilikni erta (hayotining dastlabki oylaridan boshlab) korreksiyalash butun dunyoda maxsus pedagogika va psixologiyaning ustuvor yo‘nalishlaridan birini tashkil qiladi.Ilk bolalik bolaga psixologik-pedagogik ta’sir ko‘rsatish nuqtai nazaridan eng ahamiyatli davrdir. Agar bolaning kompensatorlik imkoniyatlari, to‘g‘ri tanlangan korreksion- pedagogik, psixologik va tibbiy ish bir-biriga mos kelib, bir-biri bilan maqbul uyg‘unlashsa, ular bola psixologik va jismoniy rivojlanishiga dastlabki nuqson ta’sirini ancha kamaytirishi, ayrim hollarda esa butunlay bartaraf etishi mumkin. Bunday hamkorlik kompensatorlik mexanizmlarining samarali shakllanishini, dastlab buzilgan psixik va motor funksiyalarining korreksiyasini ta’minlaydi, ya’ni bolalar kasalliklari va nogironligini profilaktika qilishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. L.S.Vigotskiy bolaning rivojlanishida har bir ta’lim turi uchun maqbul (optimal) muddatlar borligini ta’kidlagan edi. Aynan mana shu muddatlarda ta’lim oson, samarali va tejamli kechadi. Ta’limning maqbul muddatlari har bitta bola uchun uning eng yaqin rivojlanish zonasidan kelib chiqib belgilanadi, bunda ta’lim bolaning pishib yetilgan funksiyalariga emas, balki ko‘proq pishib yetilayotgan, rivojlanib kelayotgan funksiyalariga tayanadi Neyrofiziologik funksiyalarining buzilishi rivojlanish jarayonlarini o‘zgartirsa-da, biroq to‘xtatib qo‘ymasligi isbotlangan. Bunda bolaning psixikasi anomal shart-sharoitlarda rivojlanadi, biroq bola psixikasining yuqori moslashuvchanligi, kompensatorlik imkoniyatining kengligi tufayli rivojlanishdagi kamchiliklarni muvaffaqiyatli korreksiyalash bilan birga nerv tizimidagi xatto eng og‘ir shikastlanishlarni ham nisbatan tiklash yoki o‘rnini to‘ldirish imkoniyati yuzaga keladi.Erta boshlangan korreksiyalash ishlari bolalarning ijtimoiy faoliyatdagi yetishmovchilik darajasini ancha pasaytirib, har 54

bir bolaga imkon darajada umumiy rivojlanish, ta’lim olish, ijtimoiy faoliyatga qo‘shilishga yordam beradi Predmetlarni tadqiqi etish va o‘rganishning umumlashtirilgan usullari bolada qiyoslash, umumlashtirish operatsiyalarini shakllantirish, fikrlash operatsiyalarini kengaytirishda muhim ahamiyatga ega. Tilni o‘qitish jarayoni shunday tuzilganki, u eshitishdagi muammolar natijasida kelib chiqqan kamchiliklarni to‘ldirishga qaratilgan: lug‘atni boyitish; nutqning tovush tarkibini aniqlashtirish; tilning grammatik tizimini o‘zlashtirish; nutqning (so‘zlashuvning) har xil turlari va shakllarini o‘zlashtirish. 55

Xulosa 1.Bolaning sensor rivojlanishi deganda predmetlarning tashqi xususiyatlari haqidagi tasavvurlarining shakllanishi va bola idrokining rivojlanishi tushuniladi: predmetlarning shakllari, rangi, xajmi, fazodagi holati, shuningdek hidi, mazasi va h.k.ni ajratish tushuniladi.Sensor rivojlanish, bir tomondan, bolaning umumiy akliy rivojlanishining poydevorini tashqil etsa, boshqa tomondan, maktabgacha tarbiya muassasasi va maktabda bolaning samarali ta’lim va tarbiya olishida muhim o‘rin egallaydi. Bunda bolaning mehnat faoliyati yetakchi o‘rin egallaydi . Atrof olam predmet va xodisalarini idrok etish orqali ularni anglash boshlanadi. Boshqa barcha anglash shakllari – xotira, tafakkur, tasavvur idrok obrazlari asosida quriladi, ularni qayta ishlash natijasi hisoblanadi. Shuning uchun normal akliy rivojlanish idrokka to‘liqligicha tayanmay namoyon bula olmaydi. Maktabgacha tarbiya muassasasida bolalar rasm chizishga, yopishtirishga, qurish, yasashga o‘rganadilar, tabiat hodisalari bilan tanishadilar, matematika va savod asoslarini o‘zlashtira boshlaydilar. Barcha sohalarda bilim va malakaga ega bo‘lish, doimiy ravishda atrofdagi predmetlar xususiyatlariga nisbatan e’tiborli bo‘lishni, ularni xisobga olish va ulardan foydalanishni talab etadi. Chunki, predmetning rasmini chizish uchun bola uning shakl va rangining o‘ziga xosligini aniqlashi, chizilgan rasm bilan aslining o‘xshash tomonlarini ko‘ra olishi kerak. Bolaning maktabda ta’lim olishga tayyorgarligi uning sensor rivojlanishiga bog‘liq bo‘ladi. 2. Psixologlar tomonidan olib borilgan izlanishlarning ko‘rsatishicha, bolalarning ta’limda (asosan 1-sinfda) duch kelishi mumkin bo‘lgan kiyinchiliklari idrokning yetarli darajada aniq va egiluvchan emasligi sababli yuz beradi, natijada 56

harflarni yozishda xatoliklar, rasm chizish va qo‘l mehnati darslarida narsalar yasashdagi aniqsizlik xolatlari uchraydi Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor h ususiyatlarini eksperemental o‘ rganish b o‘ yicha t adqiqot jarayonida geometrik figuralarni rangi,shakli,hajmi asosida ajratish malakalari tekshirildi. Eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarini sensor h ususiyatlarini eksperemental o‘ rganish b o‘ yicha t adqiqot jaoayonida eshitishida nuqsoni bo‘lgan bola lar u ish vaqtida qaysi belgiga asoslanganligini og‘zaki ta’riflab berish kerak bo‘lganida ancha qiynaldi. Bu bolalar hamma biladigan ranglar va shakllar nomilarini daktil va imo-ishora nutqi vositasida bayon etdilar..Olib borilgan tekshirishlar natijasi shuni ko‘rsatdiki, eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalar rang, shakl, kattaliklarni ajratish va nutqda qo‘llashda qiyinchiliklarga duch keldilar, ammo vazifalarni qiziqish bilan bajardilar 3 .Karlikning salbiy oqibatlarini yengib o‘tishda reabilitatsiya jarayonida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatish va yo‘l-yo‘riq berishdan ko‘ra, yuqorida keltirilgan ta’lim-tarbiya usullari bolaning ijtimoiy hayotga moslashishida ko‘proq ijobiy ta’sir ko‘rsatishi shubhasizdir. Bolalar o‘zlarini nafaqat kattalar bilan, balki o‘zlarining eshitadigan va eshitmaydigan tengdoshlari bilan ham tabiiy, erkin tutadilar. Ular notanish vaziyatdan va notanish odamlardan cho‘chimaydigan bo‘ladilar, yangi vazifalarni dadil qabul qiladilar va ularni bajarishda biron nimani eplolmay qolsalar, sarosimaga tushib, kattalarning yordamini kutib o‘tirmaydilar, qiyinchiliklarni yengib o‘tishga intiladilar. Kar bolalar gapira boshlaydilar, harakatchan, quvnoq, tashabbuskor bo‘ladilar. Ularning xatti-harakatlarida ijobiy his-tuyg‘ular ustunlik qiladi. Shunday qilib, kar bolalar reabilitatsiyasi jarayonida qo‘llanadigan har qanday korreksion texnologiya ularni ijtimoiy moslashishlariga yordam beradi. 57

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI 1. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. -T.: «Sharq» nashriyot-matbaa konserni, 1999. – 184 b. 2. Karimov I.A. O‘zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo‘lmaydi. – T.: O‘zbekiston , 2005. – 448 b. 3. Karimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. –T.: O‘zbekiston, 1998. – 684 b. 4. Karimov. I.A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – 176 b. 5. A mirsaidova Sh.M. . Maxsus pedagogika fani rivojlanishida sharq mutafakkirlari g‘oyalarining o‘rni va roli . Ped.fan.nomz....diss.T.: – 1 8 b. 6. Aytmetova S.Sh. Yordamchi maktab o‘quvchilarining psixik rivojlanish xususiyatlari. –T .: O‘qituvchi, 1984. – 152 b. 7. Alimxo‘jayeva F.J. Zaif eshituvchi bolalar eshitish qobiliyatini rivojlantirishda didaktik materiallardan foydalanish. P.f.n. diss…avtoref. –M., 1992. 8. Ayupova M.Yu. Preodolenie fonetiko-fonematicheskiy nedostatochnos ti u detey uzbekov starshego doshkolnogo vozrasta. Avtoreferat. diss. …kand. ped. nauk. - M., 1992. 9. Bagrova I.G. K voprosu ob obuchenii slaboslishaщix shkolnikov vospriyatiyu rechi na slux //Defektologiya. – 1981. –№4. – s.42-47 10. Beltyukov V.I. Vzaimodeystvie analizatorov v protsesse vospriyatiya i usvoeniya ustnoy rechi (v norme i potologii) – M.: Pedagogika. 19 9 7. – 176 s. 58

11. Bogdanova T.G. Surdopsixologiya. –M., 2002. – 208 s. 12. Borovlyova R.A. Roditelyam malenkix ogloxshix detey (nachalo korreksionnoy raboti s detmi, poteryavshimi slux v 2,5 – 3 goda) // Defektologiya, -2004. -№.4 -s. 78-82. 13. Boskis R.M. Gluxie i slaboslisha щ ie deti. M.: Izd. APN RSFSR, 1969. – 336 s. 14. Boskis R.M. Uchitelyu o detyax s narushennim sluxom. – M.: Prosve щ enie, 1988. – 126 s. 15. Boskis R. M., Fingerman L.E. Razvitie pismennoy rechi v nachalnix klassax shkoli slaboslisha щ ix. –M., 19 9 8. – 143 s. 16. Boskis R.M. Razvitie smislovoy storoni rechi u gluxix i slaboslisha щ ix detey. –M., 1981. – 96 s. 17. Bikova L.M. Metodika obucheniya russkomu yaziku v shkole dlya gluxix detey. – M.: Prosveщenie, 1991. – 302 s. 18. Bikova L.M. Razvitie svyaznoy rechi gluxix uchashixsya nachalnix klassov. – M.: Prosveщenie, 1989. – 144 s. 19. Vigotskiy L.S. Voprosi detskoy psixologii. – M.: SPB. 1999. -222 s. 20. Zayseva G.L. Dialog s L.S. Vigotskim o problemax sovremennoy surdopedagogiki // Defektologiya. -1998. -№2 - s. 28-36. 21. Zikeyev A.G. Formirovanie i korreksiya rechevix navikov i umeniy v upotreblenii slojnosochinennix predljeniy mladshimi shkolnikami s narusheniyami v razvitii //Defektologiya. -2005. - №3. – s. 67-75. 22. Inklyuziv ta’lim. O‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma. Nogironlar uchun xalqaro dastur. – T., 2003. – 156 b. 23. Kastelyanos Peres Rosa-Mariya. Rechevaya gotovnost gluxix detey k obucheniyu v pervom klasse (na materiale Respubliki Kuba). Avtoref. diss. kand. ped. nauk. – M., 1989. 59

24. Kniga dlya uchitelya shkoli slaboslisha щ ix. Obuchenie russkomu yaziku, chteniyu, proiznosheniyu /Pod red. Korovin K.G. –M., 1995. – 160 s. 25. Kolshanskiy G. V. Logika i struktura yazika. –M., 19 9 5. – 114 s. 26. Komarov K.V. Metodika obucheniya slaboslisha щ ix detey gramote. – M.: Prosve щ enie, 1990. – 130 s. 27. Komarov K.V. Metodika obucheniya russkomu yaziku v shkole dlya slaboslishaщix detey. –M.: Prosveщenie, 1988. -224 s. 28. Matveyev V.F. Trudovoe obuchenie shkolnikov s narusheniyami sluxa v sovremennix usloviyax // Defektologiya. -2005. - №4. – s. 31-34. 29. Mo‘minova L.R. Nutqi umumiy rivojlanmagan maktabgacha yoshdagi bolalarni logopedik tekshirish bo‘yicha metodik qo‘llanma. –T.,O‘qituvchi, 1992. - 110 b. 30. Nesterovich T.V. Nekotorie voprosi formirovaniya grammaticheskogo stroya rechi u gluxix shkolnikov mladshix klassov // Defektologiya. – 1989. -№6. – s. 46-49. 31. Nikolayeva L.V. Osobennosti usvoeniya pervonachalnix vremyonnix geograficheskix ponyatiy slaboslishaщimi uchaщimisya. V kn.: «Izuchenie slaboslisha щ ix detey v protsesse obucheniya». – M.: Pedagogika, 1992. – 192 s. 32. Nikolayeva T.V. Kompleksnoe psixologo-pedagogicheskoe obsledovanie rebyonka tretego goda jizni s narushennim sluxom //Defektologiya. - 2004. -№4 – s. 40-46. 33. Nikulina L.V. Rabota s rechevim materialom na urokax razvitiya rechi v nachalnix klassax v shkole slaboslishaщix // Defektologiya. - 1990. - № 4. – s. 32-34. 34. Novaya model obucheniya v spesialnix ob щ eobrazovatelnix uchrejdeniyax VIII vida. / Pod red. A.M. Щerbakovoy. M.: Izdatelstvo NS ENAS, 2001. – 304 s. 60

35. Nurkeldiyev D.A. Aqli zaif bolalarning maktab ta’limiga nutqiy tayyorgarligini aniqlash metodlari. Ped. fanl. nom.…diss. - T., 2001 . 36. Nurullayeva Sh. Mustaqil ishlar // Boshlang‘ich ta’lim. -2002. -№5. - b. 28-29. 37. Programmi spesialnoy obщeobrazovatelnoy shkoli dlya slaboslishaщix i pozdnoogloxshix detey v 2 sbornikax. Sbornik 1. - M.: Prosveщenie, 1986. – 160 s. 38. Psixologiya gluxix detey. /Pod red. Solovyev I.M., Shif J.I., Rozanovoy T.V., Yashkovoy N.V. –M., 1991. – 306 s. 39. Pulatova X. M. Aktivizatsiya rechevoy deyatelnosti detey doshkolnogo vozrasta s obщim nedorazvitiem rechi. Avtoref. diss…kand. ped. nauk. T., 1994 40. Rau F.F. Formirovanie ustnoy rechi u gluxix detey. –M.: Pedagogika, 1981. – 280 s. 41. Rustamova R. «Nutqning grammatik qurilishini shakllantirish» dasturi. Zaif eshituvchi bolalar maktablarining 1-5 sinflari uchun. – T., 2004. – 56 b. 42. Standart obщego obrazovaniya slaboslishaщix i pozdnoogloxshix obuchayuщixsya. –M.: Prosveщenie, 2000. – 148 s. 43. Surdopedagogika / Pod red. M.I.Nikitinoy. –M.: Prosveщenie, 1989. - 384 c. 44. Suxotin V.P. Sintaksicheskaya sinonimika v sovremennom russkom literaturnom yazike. –M., 19 9 6. – s. 247. 61

O'xshashlar

Etniklararo munosabatlar psixologiyasi

Ichki ishlar xodimlarining o‘z kasblariga mosligini o‘rganishning psixologik xususiyatlari

Suitsidal xulq-atvor diagnostikasi va psixokorreksiyasi

Ichki ishlar xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi va uning huquqiy psixologiyada tutgan o'rni

Yuridik tashkilot xodimlari shaxsining psixologik tuzilishi