Etniklararo munosabatlar psixologiyasi - Psixologiya - Diplom ishlar

Etniklararo munosabatlar psixologiyasi

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2024.5 KB

Ko'chirib olish

“ Psixologiya ” yo‘nalishi bo‘yicha qayta tayyorlash va malaka oshirish kursi tinglovchisi Mavzu: “ Etniklararo munosabatlar psixologiyasi” BITIRUV LOYIHA ISHI

Mundarija KIRISH.............................................................................................................. 2 I-BOB. ETNIKLARARO MUNOSABATLAR PSIXOLOGIYASI MAVZUSINI O‘QITISHNING ILMIY-AMALIY AHAMIYATI.............. 7-18 1.1 Globallashuv jarayonida vujudga keladigan etniklararo munosabatlarning psixologik xususiyatlari...................................................... .............................. 7 1.2 Psixologning etniklararo munosabatlar diagnostikasi va korreksiya qilishdagi o‘rni.......................................................................................... ......... 15 II-BOB. “ETNIKLARARO MUNOSABATLAR PSIXOLOGIYASI” MAVZUSINI O‘QITISHGA DOIR ELEKTRON O‘QUV MODUL ISHLANMASI 19-66 2.1. Etnopsixologiya va din psixologiyasi fanining o‘quv dasturi (sillabus)... 19 2.2 “Etniklararo munosabatlar psixologiyasi” mavzusi ma’ruza-matni............ 24 2.3 “Etniklararo munosabatlar psixologiyasi” mavzusi bo‘yicha talabalarning mustaqil faoliyatini tashkil etish........................................................................ 44 2.4 Nazorat topshiriqlari (JN, ON, YANlar bo‘yicha savollar va testlar)......... 50 2.5 “Etniklararo munosabatlar psixologiyasi” mavzusi yuzasidan taqdimot.............................................................................................................. 61 2.6 “Etniklararo munosabatlar psixologiyasi” mavzusi bo‘yicha ta’lim texnologiyalari ............................................................................................. ..... 65 Xulosa ........................................................................................................ ....... 67 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati............................................................ .... 69 Glossariy............................................................................................................ 71 Kirish. M u s t a q i l l i k k a e r i s h g a n d a n k e y i n g i y i l l a r - m i l l i y o n g v a m a ’ n a v i y a t d a y u z b e r i s h i m u q a r r a r b o ‘ l g a n o ‘ z g a r i s h l a r , i j t i m o i y j a r a y o n l a r h a m d a m u n o s a b a t l a r d a g i i s l o h o t l a r n i n g c h u q u r i l d i z o t a 2

b o r i s h i b i l a n i z o h l a n a d i . T a b i i y k i , h a r b i r m i l l a t n i n g a q l i y v a p s i x o l o g i k q i y o f a s i o ‘ z i g a x o s t a r i x i y e t n i k v a t a b i i y - i q l i m i y s h a r t - s h a r o i t l a r d o i r a s i d a s h a k l l a n g a n l i g i b o i s , u n i n g r e a l h a y o t v o q e a l a r i g a , i j t i m o i y - s i y o s i y x o d i s a l a r g a b o ‘ l g a n m u n o s a b a t i h a m t u r l i c h a b o ‘ l i s h i s h u b h a s i z d i r . Z e r o , m i l l i y o ‘ z i g a x o s l i k l a r , x a l q n i n g x a r a k t e r l i b e l g i l a r i u z o q a s r l a r m o b a y n i d a m u a y y a n i j t i m o i y - i k t i s o d i y , t a b i i y - j u g ‘ r o f i y s h a r t - s h a r o i t l a r , s i y o s i y v a z i y a t l a r , d i n i y m a n s u b l i k l a r , b o s h q a m i l l a t l a r b i l a n h a m k o r l i k l a r , j a n g u - j a d a l l a r v a o s u d a l i k h o l a t l a r i n e g i z i d a t a r k i b t o p a d i . O ‘ z b e k i s t o n d a g i x a l q l a r n i n g h a m o ‘ z i g a x o s t u r m u s h t a r z i a s r l a r m o b a y n i d a t a r k i b t o p g a n . “ H a r q a n d a y s i v i l i z a t s i y a k o ‘ p d a n – k o ‘ p x a l q l a r , m i l l a t l a r , e l a t l a r f a o l i y a t i n i n g v a s a m a r a l i t a ’ s i r i n i n g m a h s u l i d i r ” d e b t a ’ k i d l a g a n e d i P r e z i d e n t i m i z I . A . K a r i m o v ( I . A . K a r i m o v “ A d o l a t l i j a m i y a t s a r i ” , 1 9 9 8 y i l T o s h k e n t . 5 3 b e t ) . Hozirgi kunda shiddat bilan rivojlanayotgan psixologik bilimlar ushbu jamiyatning real ehtiyojlari, uning taraqqiy etish zaruriyati, odamlar faoliyati va turmush farovonligini ta’minlash bilan belgilanadi. Psixologik bilimlar odam faoliyati va hayotining turli jabhalariga kirib bormoqda: ishlab chiqarish, siyosat, biznes, sog‘liqni saqlash, ta’lim va h. Biroq hozirgi jamiyat mazkur bilimlarni odamlarning turmush tarzi va kasbiy faoliyatida qo‘llashga faol ko‘maklashish u yoqda tursin ularni jiddiy qabul qilishga ham hali tayyor emas. Shu bois ham butun aholining psixologik ma’rifatliligini ta’min etish masalasi amaliy psixologiyaning markaziy muammolaridan biri bo‘lib qolmoqda. Ushbu maqsad yaxshi metodik tayyorlikka ega malakali psixologlarga bo‘lgan zaruriyatni tug‘diradi. Shu bilan birga bunday mutaxassislarni tayyyorlashda ayrim kamchiliklar kuzatilmoqda: ya’ni nazariya va amaliyot o‘rtasida uzviylikning yo‘qligi, xotiraga tayanish, sust metodik tayyorlik, fundamental psixologik fanlarni o‘qitish metodlarining eskirganligi. 3

Zamonaviy psixologik ta’lim psixologiyani o‘qitishning yangicha faol uslublarini ishlab chiqilishi, ilmiy tadqiqotlar va psixologlarning kasbiy amaliyoti negizida ishlab chiqilgan yangi dastur va metodik qo‘llanmalarga muhtoj. Psixologiyani o‘qitish metodikasi o‘quv predmeti sifatida ko‘plab ko‘zga ko‘ringan psixologlar (A.A.Lyublinskaya, B.M.Teplov, P.A.Shevandrin va h.) e’tiboriga tushgan bo‘lsada hali etarlicha o‘rganilmagan. O‘zbek psixologlarida ham qiziqish endi-endi uyg‘onmoqda (N.Xalilova). ayni damda psixologiyani o‘qitishning metodik ta’minoti to‘g‘risidagi masala dolzarbligicha qolmoqda. Psixologiyani o‘qitishning o‘ziga xos jihatlari va mushkulliklari mavjud. Ushbu mushkulliklar nafaqat psixologik bilimlar spetsifikasi bilan, balki ularni o‘zlashtirishning o‘ziga xosligi bilan ham belgilanadi. Psixolog- talabalarningmuhokama etilayotgan fanga munosabati ham alohida e’tiborga molik. Ular hamisha ham metodik bilimlarni o‘rganish zaruriyatini to‘la anglamaydi, metodik tafakkur spetsifikasi va uni maxsus shakllantirish kerakligini tushunmaydilar. Psixologik bilimlar boshqa fanlardan psixologiyani o‘qitish jarayoiida e’tiborga olinishi zarur o‘ziga xos jihatlari bilan ajralib turadi. 1. Psixologiya fanining predmeti tashqaridan qaralgandagina nisbatan o‘zgarmas ko‘rinadigan shaxsdir. Zotan shaxs yosh o‘tishi, faoliyat ko‘rinishi va h., bilan o‘zgarib boradi. Shuning uchun ham shaxsni aniq fanlaridagi kabi to‘la anglab bo‘lmaydi. SHaxsni aniq bilib bo‘lmaydi, uning ichiga chuqurroq kirib borish mumkin xolos. 2. Psixologik fanni anglash jarayoni dialogikdir. Zotan uning ob’ekti ham, sub’yekti ham – shaxsdir. Shuning uchun psixologik reallikni anglash jarayoni uni anglovchining shaxsiy xususiyatlari orqali o‘ziga xos tarzda o‘zgarib boradi, tuslanadi. Ya’ni anglanilayotgan xossalar xususiy xossalarga qiyoslanib, o‘lchovlarga solinib boriladi. Bunday hodisa nopsixologik hodisalarni (fizik, kimyoviy va h.) o‘rganish chog‘ida kuzatilmaydi. 4

3. Psixologik hodisalarni anglash jarayoni nafaqat mantiqiy tafakkurni, balki obrazli va yaqqol-harakatli tafakkurni va yaxshi shakllangan tasavvurni taqozo etadi. Psixolog-talaba obrazlar yordamida tafakkur qilishni o‘rganishi lozim. 4. Psixologik bilimlar biron-bir ilmiy voqelik emas, metodik maqsadlar uchun qulay muayyan umumlashtirilgan tuzilma sifatida namoyon bo‘ladi. Har qanday psixologik hodisani to‘la (nisbatan albatta) yoritish uchun quyidagilar mazmunini ochib berish shart: - Tushunchalar tizimini (tezaurus, atamalar, ta’riflar); - Psixologik hodisalar funksiyalarini (vazifalar); - Mexanizmlarni (hodisa qanday vujudga keladi va nimani bajaradi); - Turlarini (klassifikatsiyasi); - Qonuniyatlarni (qonunlar, xususiyatlar, xossalar); - Individual, yoshga doir va jinsiy xususiyatlarni; - Shakllanish va rivojlanish qonuniyatlarini (ontogenezda, balki filogenezda); - Buzilishlarni; - Psixologik nazariyalarni; - O‘rganish metodlarini. Psixologik bilimlar tuzilmasini anglash talabaga psixologik reallikni barcha munosabatlar va aloqalar turfaligini bir butunlik sifatida tasavvur qilish imkonini beradi. Bitiruv loyiha ishining maqsadi. Etniklararo munosabatlar mavzusini o‘qitishning nazariy va amaliy masalalarini tadqiq etish, mavzu yuzasidan elektron o‘quv moduli ishlanmasini yaratishdan iborat. Bitiruv loyiha ishi maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi: Birinchidan, oliy ta’lim muassasalarida o‘qitilayotgan “Etniklararo munosabatlar psixologiyasi” mavzusini o‘qitishning nazariy va amaliy muammolarini tahlil qilish; 5

Ikkinchidan, “Etniklararo munosabatlar psixologiyasi” mavzusini o‘qitishda innovatsion ta’lim texnologiyalari va ilg‘or xorijiy tajribalardan foydalanish yo‘llarini yoritish; Uchinchidan, “Etniklararo munosabatlar psixologiyasi” mavzusining mazmun-mohiyatini ochib berish; To‘rtinchidan, “Etniklararo munosabatlar psixologiyasi” mavzusini o‘qitishga doir elektron o‘quv modul ishlanmasini tayyorlash ; Beshinchidan, oliy ta’lim muassasalarida “Etniklararo munosabatlar psixologiyasi” mavzusini o‘qitishni yanada takomillashtirish yuzasidan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv loyiha ishining ob’ektini Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universitetida o‘qitilayotgan Etnopsixologiya va din psixologiyasi fani “ Etniklararo munosabatlar psixologiyasi ” mavzusini o‘qitish jarayoni tashkil etadi. Mavzuning predmeti oliy ta’lim muasasalarida “Etniklararo munosabatlar psixologiyasi” mavzusining mazmun-mohiyatini o‘rganish hamda uni nazariy va amaliy jihatdan tadqiq etish hisoblanadi. Bitiruv loyiha ishi nazariy va amaliy ahamiyati shu bilan belgilanadiki, tadqiqot natijasida olingan xulosalar “Etnopsixologiya va din psixologiyasi” fani bo‘yicha tashkiliy xarakterga ega bo‘lgan hujjatlarni ishlab chiqish uchun amaliy dastur bo‘lishi mumkin. Olingan xulosa va bildirilgan takliflardan ta’lim muassasalari faoliyatida, “Etnopsixologiya va din psixologiyasi” fanini o‘qitishda va takomillashtirishda foydalanish mumkin. Bitiruv loyiha ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv loyiha ishi kirish, ikki bob, sakkiz paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat holda yoritib berilgan. Bitiruv loyiha ishida 27 ga yaqin adabiyotlardan foydalanilgan. Ishning asosiy hajmi 72 betni tashkil etadi. 6

I-BOB. ETNIKLARARO MUNOSABATLAR PSIXOLOGIYASI MAVZUSINI O‘QITISHNING ILMIY-AMALIY AHAMIYATI 1.1 Globallashuv jarayonida vujudga keladigan etniklararo munosabatlarning psixologik xususiyatlari Mustaqillikning o‘tgan davri O‘zbekiston Prezidenti I.A.Karimov uslubining yangidan-yangi jihatlarini ochib berdi. Ularning siyosiy yo‘li, voqea va hodisalarga faqat o‘zigagina xos bo‘lgan munosabatlari yana ham aniqroq ko‘rindi. I.A.Karimov ish uslubining va siyosiy yo‘lining o‘z tengdoshlari va safdoshlaridan farqi, u milliy zaminda asrlar mobaynida tarkib topgan Sharq milliy davlatchilik va boshqaruv san’ati an’analariga hamohangligidadir. Prezident Islom Karimov boshqaruvchilik faoliyatidagi qat’iylik, qat’iy intizom diktatura ko‘rinishi yoki davlat qurilishidagi nuqson emas, aksincha yuksak talabchanlik va og‘ir ma’suliyatni chuqur his qilish ifodasidir. Buni Prezidentning “Komsomolskaya pravda” gazetasi muhbiri savollariga bergan javoblarida yaqqol ko‘rishimiz mumkin: “Muxoliflarim meni diktator qilib ko‘rsatishni juda xohlaydilar. Tan olaman: ehtimol mening harakatlarimda avtoritarizm nishonalari bordir. Ammo, men buni faqat bir narsa bilan izohlayman: tarixning muayyan davrlarida, haqiqiy davlatchilik qaror topayotgan paytda, ayniqsa bir tizimdan ikkinchisiga o‘tish davrida, har holda kuchli hokimiyat zarur. Qon to‘kilishiga va qarama-qarshilikka yo‘l qo‘ymaslik, mintaqada millatlararo va fuqarolarning totuvligi, tinchligi va barqarorlikni saqlash uchun shunday bo‘lishi zarur. Bu yo‘lda men jonimni fido qilishga tayyorman” . Ushbu so‘zlarning naqadar hayotiyligini tarix ko‘rsatmoqda. Aholisi juda zich bo‘lgan va biosferik zahiralarini yeb bitirayotgan Yyevropada sifatiy jihatdan yangi ko‘rinishdagi jamiyat va insonning tug‘ilishi - yer yuzida ro‘y bergan ilk chuqur inqirozga sabab bo‘ldi. Ko‘hna tizimlar yemirilishi, Renessans va Reformatsiya davrida, ayniqsa, yaqqol namoyon bo‘lgan xristian dinining yoyilishi bilan boshlangan inson psixologiyasining o‘zgarishi – bu ong va g‘ayrishuuriyni qayta qurish bilan bog‘liq bo‘lgan tub jarayondir. 7

San’at, falsafa, din va siyosiy kurashlarni o‘z ichiga olgan ushbu jarayon, sotsio- biosferik inqiroz bilan birga kuzatiladi. Hozirgi kunda u agressivligi kuchaygan ayrim islomiy jamiyat hududlarini qamrab olgan bo‘lsa, erta-indin Hindiston va Xitoyni, keyin XXI asr urushlaridan charchagan Afrikani tasarruf etishi mumkin. Bu qat’iy va muallaq tizimga 1 ega jamiyatdan imkon qadar erkin tizimli jamiyatga, ya’ni konservativ jihatdan mustahkam jamiyatdan biosferik sharoitlar bilan birga tezkor o‘zgarayotgan, jahon xo‘jaligiga xos tuzilmaviy ko‘rinishlarga ega jamiyatga sifatiy o‘tishdir. Sayyoramizda kechayotgan ijtimoiy jarayonlarga yuqoridan nazar tashlasak, iliq oqimlar ta’siri ostida eriyotgan muzliklarga o‘xshash holat ko‘zga tashlanadi. Qat’iy belgilangan va erkin ijtimoiy tizimlar o‘rtasidagi qarama-qarshilik zamonaviy jahon siyosatining asosiy mazmunini tashkil etadi. Ijtimoiy “muzlik”larning erishi hamda hamjamiyatning erkin, ya’ni beqaror holatga o‘tishi – insoniyat taraqqiyotining strategik yo‘nalishidir. Odamlar ongida ushbu jarayon demokratiya, shaxs erkinligi g‘oyalari hamda totalitar tizimlar va milliy chegaralar emirilishi ko‘rinishida aks etadi. Bugungi kundagi g‘arb olamiga xos bozor munosabatlariga o‘tish bilan bog‘liq ijtimoiy tizimlar demokratlashuv jarayonlari shunchalar keng qamrovli-ki, uni planetar miqyosdagi ijtimoiy tuzilmalar “erishi”ga qiyoslash mumkin. Fizik jarayonda modda haroratining oshishi turli yo‘nalishdagi molekulalar to‘qnashuvi chastotasi, ularning tezligi va amplitudasi, kristallik tuzilmalar emirilishi bilan ifodalanadi. Qo‘pol qilib qiyoslasak, ushbu hodisalar ijtimoiy jarayonga ham xosdir. “Qat’iy” tuzilma nafaqat Osiyo va Afrikaning ijtimoiy tizimlariga, balki jamoa tuzilmasining barcha boshlang‘ich ko‘rinishlariga ham xos. Gap azaldan individ hayotini tarkib toptiruvchi, har bir odamning o‘rni va vazifalarini uning tug‘ilishi va oilaviy mavqeiga qarab belgilovchi yaxlit etno-qardoshiy uyushmalar 1 Qat`iy ijtimoiy tuzilmalar – bu, ushbu tuzilmaga mansub har bir individning xususiy xatti- harakatlari jamiyatda qabul qilingan normalar asosida aniq belgilanadigan, unung erkin xatti- harakatini muayyan darajada cheklaydigan, biroq ushbu cheklovlar hamisha ham anglanavermaydigan tuzilmalardir . 8

haqida ketmoqda. Bunday jamiyatda inson hamisha umumiy faoliyat va hamkorlikni taqozo qiluvchi xatti-harakatlar ishtirokchisi bo‘ladi. U kelajagini o‘z urug‘i, yaqinlari hayotidan alohida qilib rejalashtirmaydi. Etno-qardoshiy tizimlar asosida, odatda, muayyan tabiiy sharoitlarga moslashgan faoliyat yotadi. Jamoa umumiy biosferik jarayonning uzviy qismi sifatida tarkib topadi, faoliyatni muhitga moslashtiruvchi “afsona” lar bilan yashaydi. Qat’iy ijtimoiy tizimlarda inson etnos, urug‘, oilaning ajralmas bo‘lagidir. U o‘z ijtimoiy guruhlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ularga psixologik jihatdan tobe’dir, barcha xatti-harakatlarini atrofidagilar fikriga muvofiqlashtirishga intiladi. Uning uchun o‘z hayotini, faoliyatini individual tarzda rejalashtirning hojati yo‘q. Ishlab chiqarishning urug‘-aymoqchilik ko‘rinishi mustahkam ko‘pdarajali shajarani yaratadi. Bunda esa har kimning o‘z yoshi va mavqeiga mos xulq-atvor va faoliyat mazmuni beriladi. Individlar, aslini olsa, mavjud xatti- harakat (mehnatga doir, oilaviy-maishiy va an’anaviy marosimlarning) hamishtirokchilari xolos. Aksariyati, bunday xatti-harakatlarni mantiqan idora qiluvchi alohida shaxsning o‘zi bo‘lmaydi. Guruhdagi ichki muvozanatni bitta sub’yekt, yagona ijtimoiy organizm sifatida harakat qiluvchi qat’iy belgilangan shaxslararo munosabatlar ushlab turadi. Hozirgi kunda ham alohida olingan o‘zbekning, uning hayotida faol ishtirok etadigan qardoshlik rishtalari bilan bog‘liq ko‘plab yaqin kishilari mavjud. Ushbu rishtalar odam hayotini tug‘ilganidan o‘lguniga qadar oziqlantirib turuvchi haqiqiy “kindikdir”lar. Bolani ona bilan bog‘lab turuvchi yagona kindikdan farqli ravishda bunday qondoshlik “kindiklar”i juda ham ko‘p bo‘lib, ularning girdobi har bir odamning umri davomida uning motivlari, emotsiyalari, ongi va faolligini ijtimoiy ehtiyojlar va odatlarning tartibga solingan maydoni bilan bog‘lagan holda o‘z ta’siri ostiga olib aylanadi. Shuning uchun ham vujudga kelayotgan barcha muammolar oila yoki aymoqqa tayangan holda echiladi. An’anaviy o‘zbek jamoasining yevropa jamoasidan farqli jihati uning sinf yoki stratalari gorizontal qatlamlarga emas, balki piramidal oilaviy-qabilaviy tuzulmalarga bo‘linishidadir. Ushbu tuzulma 9

ichidagina odam o‘zining qonuniy joyiga ega bo‘lib, hamdardlik va madad oladi, muloqotga kirishadi va faoliyat yuritadi. Bir qator ijtimoiy va psixologik mexanizmlar qat’iy tuzulmalarning ierarxiyasi barqarorligini ta’minlaydi. Bu chuqur etnik yoki jamoaviy ustanovkalar, ya’ni odamlarni yaxshilar sifatida “o‘zinikilarni”kiga hamda go‘yoki noloyiq va g‘ayir deb tan olingan “begonalarga” ajratish bilan bog‘liq. Monomadaniyatda guruhiy patriotizm tarkib toptiriladi, urug‘, oila, ota-ona oliy qadriyat darajasiga ko‘tariladi. Ushbu hurmat hokimiyat tuzulmalariga ham ko‘chiriladi. Hukumat bilan bo‘lgan o‘zaro munosabatlar emotsional tob’elik, g‘amxo‘rlik kabi oilaviy munosabatlar ko‘rinishining davomiga aylanadi (masalan, “rais-ota”, “rahbar- aka”). Qat’iy tuzulmalarning himoya mexanizmlariga, ularning negizini refleksiya qilinishiga qo‘yiladigan ta’qiqlar kiradi. Ta’qiqlar shahvoniy harakatlar tahliliga ham (ayniqsa, ota-onalarning) qo‘yiladi. Intim kechinmalarni oshkora namoyon qilish ham man etiladi. Qat’iy ko‘rinishdagi jamiyatni yevrogenetik jamiyatdan farqlovchi eng tub jihat uning madaniyatining yaxlitligi, moddiylashganligi hamda refleksiya qilinmaganligidadir. Ushbu madaniyat nafaqat alohida ob’ektlar – madaniyat asarlari – ko‘rinishida, balki o‘z odatlari va xulq-atvor qoidalariga ega shaxslararo aloqalar va munosabatlar bilan belgilanadigan barqaror tizimlarda mavjud. Bunday aloqalarning qat’iy tizimlari asosida yuz yillar mobaynida saqlanib kelgan etnos faoliyatining umumiy ko‘rinishi yotadi. Qat’iy “kristallik” ijtimoiy tizimlar monoetnik uyushmalar sifatida tarkib topgan. Markaziy Yevroosiyoning biosferik sharoitlari o‘zining keskin iqlimi bilan ajralib turgan, monoetniklik turli madaniyatlar uyg‘unlashuviga va o‘zaro refleksiya qilinishga yo‘l qo‘ymagan. Bu hol esa individni jamiyatdan alohida bo‘lib ajrab chiqishiga imkon bermagan. Bunday jamiyatda inson o‘zini etnosning hamda konkret ijtimoiy guruhlarning ajralmas qismiday his qiladi. masalan, boshqa bir madaniy qadriyatlarni o‘zlashtirishni istamagan, asrlar mobaynida cho‘lu-biyobonlarda ko‘chib yashagan qozoqlar uchun inson qaysi urug‘-aymoqqa 10

mansub ekanligi alohida ahamiyat kasb etsa, dehqonchilik bilan mash g‘ ul O‘zbekistonda qo‘ni-qo‘shnichilik, mahalla muhim o‘rin egallagan. Bunday jamoaviy ong erni qayta-ishlash bilash shu g‘ ullanadigan xitoy, yapon va boshqa ko‘plab xalqlarda ham kuzatiladi. Inson konkret ijtimoiy guruhning uzviy qismi sifatida harakat qiladi. O‘zbek, qozoq o‘z oilasidan tashqarida nemis yoki rusdan ko‘ra ko‘proq ojizdir. SHu bois ijtimoiy taranglik vujudga kelgan vaziyatlarda urug‘-aymoq ichidagi jipslashuv ahamiyati kuchayadi. Mabodo sotsium shunday uyushtirilsa uning siyosiy tuzilmasiga taalluqli tamoyillarni ongli holda qayta ishlash, ularning bajarilishini nazorat qiluvchi muassasalarni yaratish, qonunlar yozish zaruriyati tug‘ilmaydi. YAxlit jamiyat alohida inson xatti-harakatini o‘zaro kutilayotgan xulq-atvor orqali idora (nazorat) qiladi. Hukumatning saylanishiga hojat bo‘lmagani sababli u ongli maslak yo‘li bilan yaratilmaydi. Yevropa andozasi bo‘yicha yaratilgan “ refleksiv ” madaniyatning har qanday ko‘rinishlari (konstitutsiyalar, qonunlar va h.q.) qat’iy tuzilmalarda amal qilishlar anchalar qiyin. Agarda qat’iy tuzulmaga ega sharq mamlakatlarida bunday qonunlar yaratilgan taqdirda ham odamlar xulq-atvori rasmiy qoidalarga emas, g‘ ayrishuuriylik darajasida harakat qiluvchi psixologik mexanizmlar bo‘lgan an’anaviy axloq va barqaror aloqalar izmidadir. Bu hol avtoritarizmni bartaraf etishga ko‘mak bermaydi, huquqiy qonunlarga tayanib muammolarni echishga intilish ishtiyoqini uy g‘ otmaydi. G‘arb jamiyati – bu ko‘p jihatdan “refleksiya” qilingan tamoyillar jamiyatidir, Markaziy Osiyo jamiyati esa – barqaror aloqalar jamiyatidir. Odamlar xulq-atvorining ushbu aloqalarni determinatsiya qiluvchi dasturlardan mantiqiy og‘ishi – g‘ayritabiiy va kam uchraydigan holdir. Sharq davlatlari rahbariyatining xatti-harakatlari hech qanday qonun- qoidalarga bo‘yinsunmaydigan erkin va o‘zboshimchalikday tuyulishi mumkin. Biroq ushbu darajadagi hukumat doirasida ham inson o‘zining axloqiy talablari, oilaviy hamda shaxsiy aloqalarini determinatsiya qiluvchi turli omillar ta’siri ostida bo‘ladi. An’anaviy aloqalar uzilishi natijasida o‘zining ijtimoiy o‘rnini 11

yo‘qotayotgan qat’iy jamiyat a’zosida yuzaga keladigan fojeaviy kechinmalar va xavotir kuchini zamonaviy g‘arb dunyosi vakili tasavvur ham qilolmaydi. Yapon uchuvchi-kamikadzelarining ikkinchi jahon urushi yillaridagi qurbonliklari bunday tob’elik o‘limdan ham kuchli ekanini isbotlaydi. Aksariyat odamlarning rasmiy qonunlarga loqayd munosabatini shunga o‘xshash “qat’iy” aloqalar ta’siri bilan tushuntirish mumkin. “Erkin shaxs” g‘oyasi Yevroosiyoning sharqiga ko‘char ekan butkul boshqacha mentallikka va inson xatti-harakati texnikasining boshqacha modeliga yo‘liqadi. Bu yerda individ ijtimoiy guruh (oila, mahalla)larga shu darajada kuchli bog‘liq-ki, u o‘z xulq-atvorini faqat ushbu guruhning hamjihatlikdagi harakatlariga qarab qurishga majbur. Xatti-harakatlar Yevropalik yoki AQSHlik insonning harakati kabi uyushtirilmaydi, ya’ni individning maslagi va irodasi bilan belgilanmasdan, balki an’anaga ko‘ra va butun guruh ichida taqsimlangan faoliyat sub’yektlari vazifalariga qarab tashkil etiladi. Guruh ichida mavjud xulq-atvorni belgilovchi aloqalar ahamiyati yuqoriligi “demokratik” madaniyat, mafkura va iqtisodning kengroq yoyilishiga muayyan darajadagi qiyinchiliklarni paydo qiladi. G‘arb sivilizatsiyasi vakillari “ongli bitim”lar va kelishilgan qonun-qoidalar asosida o‘z faoliyatini mustaqil yurita olishga qodir sub’yektlarni ko‘ramiz, deb o‘ylashadi. Sharqona madaniyatda esa odamlar o‘rtasidagi aloqalar ularning xulq- atvorini belgilovchi iroda, ong yoki individlar xohish-istaklaridan-da kuchliroq omil bo‘lib chiqadi. Odamlar o‘z aloqalari va munosabatlarini mustaqil ravishda qurishmaydi, balki ular ijtimoiy guruh ichidagi munosabatlarning komponentlari sifatida uyushtirilishadi desa to‘g‘riroq bo‘ladi. Sharq mamlakatlaridagi “totalitarlik” sotsiumga mansub individlar xulq-atvorini boshqaruvchi ijtimoiy tizimlar tabiatida mavjud. Xristian dunyoqarashining taraqqiyoti va yevropa rivojlanishi davomida shakllangan “demokratik” qadriyatlar asosida mental omillar yotadi. Demokratiya asosida esa “shaxs erkinligi” va qonun oldidagi shaxs ma’suliyati g‘oyalari yotadi. Ushbu g‘oyalarni e’tirof etish o‘zini idora qilish va harakatlarini boshqarishning individual mexanizmlari mavjudligini taqozo etadi. Yevropa va AQSHda ushbu 12

psixologik mexanizmlar xalqlar assimilyasiyasi va etnik tizimlar emirilishi davomida taraqqiy etgan. Bu, o‘z navbatida, shaxsni individual sub’yekt sifatida ajralib chiqishiga yordam bergan. G‘arb madaniyatiga mansub inson go‘yoki ikki marta dunyoga keladi: birinchi marta, oila mehri-muhabbatiga tob’e go‘dak sifatida; ikkinchi marta – mustaqil yashay oluvchi va harakat qiluvchi shaxs sifatida. Birinchi tug‘ilish ham, ikkinchi tug‘ilish ham – bu, faoliyatni uyushtiruvchi avtonom ta’minot mexanizmlarini tarkib toptirish bilan bog‘liq, og‘riqli jarayondir. Sharq o‘zining qat’iy tuzilmalarini Yevropaning hozirgi kunda “erib” ulgurgan ijtimoiy tuzilmalari o‘z boshidan o‘tkazgan emirilishlarsiz saqlab qolgan. Sharqona faoliyat insonni o‘z oilasidan va u kelib chiqqan ustivor ijtimoiy tizimdan uzilish kabi – shaxsning ikkinchi bor tug‘ilishini talab qilmaydi. Bola xavf-xatar chog‘ida o‘z oilasi bag‘rida himoya qidirgani kabi qat’iy tizimga mansub inson oilaning va yoki avtoritar hukumatning panohini qidirib qoladi. Shuning uchun ham odamlarning ustivor qadriyatlari g‘arbona “demokratiya” ustunida ilgari surilgan qadriyatlardan keskin farq qiladi. Asosiy patriarxal qadriyatlarga oila sha’ni va ona himoyasi, aka- ukalar va do‘stlarga muhabbat kiradi. Ushbu oilaviy qadriyatlar shaxs erkinligi yoki rasmiy qonunlarga bo‘lgan itoatdan shu qadar kuchliki, jamoaviy qadriyatlar o‘rnga “demokratik” qadriyatlarni afzal bilish hiyonat va axloqiy jinoyat singari idrok qilinadi. Osiyo mamlakatlariga g‘arbona demokratik turmush tarzi andozalarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri joriy qilinishi XXI asr olami tinchligiga tahdid solishi mumkin. Agar “demokratiya”ning biroz ta’siri tushunmovchilik tug‘dirsa, ichki norozilikni uyg‘otsa, “demokratiya” jarayonining kuchayishi faoliyatni uyushtirish mexanizmlari va tub mental tuzilmalarning kuchli qarshiligiga duch keladi. Buning barchasi nafaqat alohida individlarning, balki butun jamiyat agressivligining o‘sishi bilan birga kuzatiladi. Ushbu agressivlik “demokratiya” yoyilishiga to‘sqinlik qiladi, sharq mamlakatlari hukumatlarini g‘arb madaniyatiga qarshi turishiga sabab bo‘lib xarbiy nizolarga olib kelishi mumkin. 13

Bugungi kunda Yevroosiyodagi O‘rta yer dengizidan tortib Falastin, Bosniya, Kavkaz, Tojikiston, Afg‘onistongacha va Pokistondan Hindiston va Xitoygacha cho‘zilgan umumiy taranglik hududi xususida so‘z yuritish imkoni mavjud. Bu hududlarda muntazam ravishda harbiy to‘qnashuvlar o‘chog‘lari paydo bo‘lishi kuzatiladi. Taranglikning ikkinchi chizig‘i Xitoy sharqida, Vetnam, Kambodja, Koreyada namoyon bo‘lmoqda. Nizolar G‘arbona demokratiyaning o‘zgacha mentallikka ega mamlakatlarga faol singdirilayotgan hududlarni belgilab beradi. Sharqona psixologiyaning o‘ziga xos xususiyatlari Markaziy Osiyo davlatlariga ham taalluqli. Sobiq Ittifoqning islomiy hududlarida “Sovet hukumatining” yoyilishi xristianlikka mansub hududlaridagidan prinsipial ravishda farq qilgan. Kommunizm mafkurachilarining yuksak xohish-ixtiyorigina kambag‘allarning uyushtirilgan armiyasi “zulmkor boylar” hokimiyatini kun- payakun qilgan, Sharqda amalga oshirilgan “xalq inqiloblari” xususidagi afsonalarni haqiqat qilib ko‘rsatgan. Aslida esa mashaqqatli mehnatni taqozo qiladigan biosferik sharoitlar, oilaviy pudratga asoslangan iqtisod va islom qadriyatlari hukumatning asrlar mobaynida shakllangan tizimlarini harbiy va mafkuraviy yemirilishdan himoya qilib kelgan. Eski an’anaviy tuzilma davlatning hokimiyat organlari qayta yaratilishi chog‘ida partiya, sovetlar, ma’muriy apparat vazifalarini o‘z zimmasiga olgan. Hokimiyatning real tayanchi bo‘lib rasmiy e’tirof etilgan qonunlar, rasmiy kiritilayotgan mansablar emas, odamlar psixologiyasining tub negizi, ularning an’analarga bo‘lgan chuqur, samimiy hurmati xizmat qilgan. Xristianlar ongining sinfiy yevropacha mezonlari islomiy jamiyatdagi munosabatlar tuzilmalari va psixologik tabiatini chuqur tahlil qilish uchun yaroqli bo‘lmagan. Pirovardida, an’anaviy tuzilmalarga qaratilgan zarbalar hamisha “nishonga” tegmay o‘tgan, hokimiyatning tashqi ko‘rinishini o‘zgartirgani bilan, uning tub biosferik- psixologik mohiyatini o‘zgartirolmagan. 14

1.2 Psixologning etniklararo munosabatlar diagnostikasi va korreksiya qilishdagi o‘rni Zamonaviy etniklik paradoksi. XX asrning 60-70 yillaridan boshlab jahon miqyosida xalqlarning o‘zligini saqlab qolish, maishiy madaniyat va psixologik tuzilishining o‘ziga xosligini ko‘rsatish, millionlab odamlarda etnik mansubligini his etishga chanqoqlik bilan belgilanadigan jarayonlar ko‘zga tashlandi. Biroq ayni kunda ro‘y berayotgan etnik tiklanish jarayoni odamzot taraqqiyotining asosiy xususiyatlaridan hisoblanadi. Alohida odamlar va xalqlarning o‘z ildizlariga murojaat qilishi, milliy o‘zlikni anglashga qiziqishning kuchayishi turli shakllarda namoyon bo‘lmoqda: ko‘xna odat va an’analarni reanimatsiya qilish, kasbiy madaniyat folklorizatsiyasi, milliy “ruh”ni anglashga intilishdan tortib o‘z milliy davlatchiligini yaratish va tiklashgacha. XX asrning 90-nchi yillarida sobiq Yugoslaviyada serblar va xorvatlar, Burundi va Ruanda mamlakatlaridagi tutsi hamda xutu qabilalari, sobiq sovet ittifoqida abxazlar va gruzinlar, armanlar va ozarbayjonlar o‘rtasida vujudga kelgan qonli to‘qnashuvlarni misol qilishimiz mumkin. Etnograf va sotsiologlar sobiq sovet ittifoqi hududida har qanday daqiqada portlashga olib kelishi mumkin bo‘lgan millatlararo ziddiyatlar mavjudligini bilganlar. Biroq XX asrning 80-yillar inqirozi sabab vujudga kelgan keskin vaziyat barchani tang axvolga solib qo‘ydi. Ushbu vaziyatga nafaqat davlat tuzilmalari, balki millatlararo ittifoq gullab-yashnayotganligini isbotlash bilan shug‘ullanayotgan tarixchilar, faylasuflar, sotsiologlar, demograflar kabi ilmiy jamoa ham tayyor emasligi namoyon bo‘ldi. Psixologlar ham tayyor emas edilar faqat buning sababi bo‘lak edi – etnopsixologiya fani endi-endi tetapoya qilayotgandi, zotan etnopsixologik tadqiqotlar XX asrning 30-nchi yillaridan buyon o‘tkazilmayotgan, ushbu yo‘nalishdagi tadqiqotlar ta’qiq ostida edi. Shuni e’tirof etish lozim-ki, insonning o‘z milliy mansubligini anglash, uning o‘ziga xos jihatlarini qidirish shaxslararodan tortib davlatlararo munosabatlargacha jiddiy ta’sir o‘tkazishini inobatga olish etnik faktorning 15

psixologik aspektini o‘rganish naqadar muhimliligini ko‘rsatadi. Etnopsixologiya zamonaviy jamiyat oldida turgan turli “milliy” muammolarni tahlil etuvchi etnosotsiologiya, etnopolitologiya fanlar singari rivojlanishi zarur. Etnopsixologlar turli millat vakillari o‘rtasidagi munosabatlar paytida paydo bo‘layotgan tushunmovchiliklar sabablarini qidirish; boshqa etnos vakillarini mensimaslik, inkor etishga majbur etadigan psixikaning madaniyat bilan belgilanadigan jihatlari bor-yo‘qligini aniqlash; etniklararo taranglik va etniklararo ziddiyatlarga olib keladigan psixologik hodisalarni tadqiq etish bilan shug‘ullanishadi. Javobni taqozo etuvchi ko‘plab savollar orasida bugungi kundagi etnik identiklik roli oshib ketishining psixologik sabablari to‘g‘risidagi savolga javob topish ham o‘ta dolzarbdir. Zamonaviy olamda etnik mansublik (identiklik) kuchayishining psixologik sabablari. Jahon ilmida asrlararo sarhadlarni tavsiflovchi etnik tiklanishning bir necha tushuntiruvchi konsepsiyalari mavjud. Turli sotsiologik maktablar etnik identiklik kuchayishini quyidagicha tushuntirishadi: a) rivojlangan xalqlarning iqtisodiy va texnologik ekspansiyasi natijasida paydo bo‘lgan mehnatning etnomadaniy bo‘linishiga nisbatan rivojlanishi ortda qolgan xalqlarning reaksiyasi sifatida; b) jahon ijtimoiy raqobat natijasida moddiy va ma’naviy madaniyat unifikatsiyasi ro‘y berishiga qaramasdan ichki etnik o‘zaro ta’sir jadallashuvi sifatida; v) iqtisod va siyosat borasida katta ijtimoiy guruhlar ta’sirining oshishi va ommaviy kommunikatsiya vositalari sharofati bilan ularning jipslashuvi jarayonining engillashuvi sifatida. Bizni “etnos” har bir insonni nisbatan tartiblashgan axborot yordamida tevarak-olamda yo‘naltirish; umumiy hayotiy qadriyatlar bilan ta’minlash; nafaqat ijtimoiy, balki jismonan himoyalash singari funksiyalarni muvaffaqiyatli bajaradigan psixologik jamoa sifatida qiziqtiradi. Inson o‘zini hamisha “biz” ning qismi sifatida his qilgisi zaruriyatini tuyadi, va etnos inson unga mansubligini anglash yordamida o‘z hayotida mazmun va o‘ziga tayanch topishi mumkin bo‘lgan yagona guruh emas. Bunday guruhlar sirasiga partiyalar, diniy 16

muassasalar, kasbiy uyushmalar, yoshlarning noformal uyushmalari va h.,ni kiritishimiz mumkin. Ko‘plab odamlar bunday guruhlarga “boshi bilan sho‘ng‘ib” ketishadi, biroq ularga a’zolik psixologik barqarorlik ehtiyoji qondirilishini ta’minlamaydi. Guruh tarkibi muttasil o‘zgarayotganligi, guruh mavjudligining vaqt ichra cheklanganligi, biron-bir hodisa tufayli guruhdan insonni badarg‘a qilinishi sababli tayanch unchalar ham ishonchli bo‘lmasligi mumkin. Etnik guruh bunday kamchiliklardan mustasnodir. Ayni pallada odamlar kayfiyatida o‘z ildizlariga murojjat singari psixologik ko‘chishlar kuzatilmoqda dedik. Bu odamlar ongida zamonaviy davrni inqiroz davri, tamaddunning emirilishi kabi idrok etilishining oqibatlaridandir. Xalqaro nizolar, yadro urushi xavfi, ekologik tahdidlar va h., bilan birgalikda his etiladigan ishonchsizlik, qo‘rquv, hayot mazmunining yo‘qolishi kabi kechinmalarning paydo bo‘lishi natijasidir. Inson uni qurshab turgan olam omonatligini sezgani sari kelajakka tik qarashdan qo‘rqib qolmoqda, uni optimizm tark etib bormoqda [ Toffler , 2001]. Kelajakdan qo‘rquv o‘z ildizlariga, tarixga bo‘lgan ehtiyojni oshirib ajdodlarining barqaror qadriyatlaridan panoh qidirishga majbur qilmoqda. Bundan tashqari, iqtisodiy jihatdan rivojlangan davlatlar hozirgi kunga qadar “umumiylikni his etish, mavjudlikka ma’no olib kirish bilan bog‘liq ehtiyojni qondirishga qodir mafkurani” yarata olmagan [ Ross, Nisbett, 1999, 326]. Xulosa qiladigan bo‘lsak, biz etnik identiklik kuchayishining sababi bo‘lgan axborotga haddan tashqari to‘lib-toshgan beqaror olamda barqarorlik va yo‘nalishni qidirish kabi psixologik omilni ajratib olishga muvaffaq bo‘ldik. Ikkinchi psixologik sabab isbotni taqozo etmaydi. Bu – ham bevosita (mehnat migratsiyasi, talabalar almashinishi, turizm, millionlab qochoq va emigrantlar), ham ommaviy axborot kommunikatsiyalarining yo‘ldoshli televidenie va Internet yordamida bilvositalashgan etniklararo aloqalar shiddatining oshishidir. Etnik identiklik kuchayishining psixologik sabablari odamzot uchun bir, aynandir. Biroq ijtimoiy beqarorlikka olib keladigan keskin ijtimoiy o‘zgarishlar davrida etnos alohida ahamiyat kasb eta boshlaydi. 17

Etnopsixologning etnik ziddiyatlar tahlili va ular echimini topishdagi o‘rniga to‘xtalar ekan G. Triandis quyidagi tarixiy misolni keltiradi: 1991 yil yanvarida Iroq tashqi ishlar vaziri Tariq Aziz va AQSH davlat kotibi Boris Beyker Jeneva shahrida uchrashadilar. Mazkur uchrashuv harbiy to‘qnashuvga yo‘l qo‘ymaslik, o‘zaro bir bitimga kelishuvning so‘ngi chorasi edi. Sulh tuzish paytida T.Aziz yonida Iroq prezidenti Saddam Xusayinning ukasi bor edi. U Bog‘dodga qo‘ng‘iroq qilib muzokaralar borishi xususida axborot berib turishi lozim edi. Beyker muloqotning faqatgina verbal kanalidan foydalanib quruq, aniq va lo‘nda qilib mabodo Iroq Quvaytdan chiqib ketmasa AQSH Iroqqa qarshi harbiy kuch ishlatishi mumkinligini aytadi. S.Husayin ukasi Beyker nima deganiga kam e’tibor berib, qanday aytilganiga haddan ortiq urg‘u qo‘yadi va Bog‘dodga quyidagilarni etkazadi: Amerikaliklar bizga qarshi chiqmaydi. Ular qo‘rqoq, ularning jahli chiqmagan, xotirjamlar. Ular quruq gapdan nariga o‘tishmaydi. Olti kundan so‘ng «sahrodagi bo‘ron» operatsiyasi boshlanadi. Mazkur etnopsixologik xato tufayli Iroq 175 mingga yaqin fuqarosidan ayrildi, 200 millionga yaqin dollar zarar ko‘rdi, fuqarolari qochqinga aylandi (Triandis N., 1994). Triandis yadro qurollari bilan to‘lib toshgan olamda etnoslararo o‘zaro munosabatga kirishish madaniyatini bilmaslik jamiyat o‘ziga ravo ko‘rishi mumkin bo‘lgan eng mudhish xatodir degan xulosani beradi. 18

II-BOB. “ETNIKLARARO MUNOSABATLAR PSIXOLOGIYASI” MAVZUSINI O‘QITISHGA DOIR ELEKTRON O‘QUV MODUL ISHLANMASI 2.1 Etnopsixologiya va din psixologiyasi fanining o‘quv dasturi (sillabus) «Etnopsixologiya va din psixologiyasi» fanining 2015/2016 o‘quv yili uchun mo‘ljallangan SILLABUSI Fanning qisqacha tavsifi OTMning nomi va joylashgan manzili: Nizomiy nomli Toshkent davlat pedagogika universiteti Kafedra: Amaliy psixologiya Pedagogika psixologiya fakulteti tarkibida Ta’lim sohasi va yo‘nalishi: 5210200 Psixologiya (Psixolog. Psixolog konsultant) Fanni (kursni) olib boradigan o‘qituvchi to‘g‘risida ma’lumot: Psixol.f.n. Botirov B.M. e - mail : Rohat -2013@ mail . ru Dars vaqti va joyi: 3-bino 4-38 auditoriya Kursning davomiyligi: 0 2 .09.201 5 -27.0 1 .2016 Individual grafik asosida ishlash vaqti: dushanba va shanba kunlari 14.00 dan 18.00 gacha Fanga ajratilgan soatlar Auditoriya soatlari Mustaqil ta’lim: 64 Ma’ruza: 38 Seminar 38 Fanning boshqa fanlar bilan bog‘liqligi (prerekvizitlari): Falsafa, etnologiya, etnografiya, aksiologiya Fanning mazmuni Fanning dolzarbligi va qisqacha mazmuni: Fanni o‘qitishdan maqsad – turli millat va diniy konfessiyalarda mavjud urf-odat, qadriyatlar shu milliy va konfessional muhitda shakllanayotgan shaxslarga qay tarzda ta’sir ko‘rsatishi mumkinligi xususidagi bilimlarni berishdan iborat. Fanning vazifalari - quyidagilardan iborat: - turli millat vakillarining o‘ziga xos idrok xususiyatlarini o‘rganish; - ularning xarakter xususiyatlarini o‘rganish; - millatlararo munosabatlarga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish; - din psixologiyasi bilan tanishtirish. Talabalar uchun talablar - o‘qituvchiga va guruhdoshlarga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo‘lish; 19

- universitet ichki tartib - intizom qoidalariga rioya qilish; - uyali telefonni dars davomida o‘chirish; - berilgan uy vazifasi va mustaqil ish topshiriqlarini o‘z vaqtida va sifatli bajarish; - ko‘chirmachilik (plagiat) qat’iyan man etiladi; - darslarga qatnashish majburiy hisoblanadi, dars qoldirilgan holatda qoldirilgan darslar qayta o‘zlashtirilishi shart; - darslarga oldindan tayyorlanib kelish va faol ishtirok etish; - talaba o‘qituvchidan so‘ng, dars xonasiga - mashg‘ulotga kiritilmaydi; - talaba reyting ballidan norozi bo‘lsa e’lon qilingan vaqtdan boshlab 1 kun mobaynida apellyasiya komissiyasiga murojat qilishi mumkin Elektron pochta orqali munosabatlar tartibi Professor-o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi aloqa elektron pochta orqali ham amalga oshirilishi mumkin, telefon orqali baho masalasi muhokama qilinmaydi, baholash faqatgina universitet hududida, ajratilgan xonalarda va dars davomida amalga oshiriladi. Elektron pochtani ochish vaqti soat 15.00 dan 20.00 gacha Fan mavzulari va unga ajratilgan saotlar taqsimoti: № Mavzular Ma’ruza Seminar Mustaqil ish 1. Zamonaviy e tni klik paradoksi 2 2 2 2. Etnopsixologiya fani predmeti 2 2 2 3 . Etnopsixologiyaning asosiy tarmoqlari 2 2 2 4. Etnopsixologik bilimlarning vujudga kelishi 2 2 2 5. A.R. Luriyaning O‘zbekistonda o‘tkazgan etnopsixologik tadqiqotlari mazmuni 2 2 4 6. Etnopsixologik bilimlarning G‘arb mamlakatlarida XX asrdagi taraqqiyoti 2 2 4 7. Z. Freyd va madaniy antropologi ya 2 2 6 8. Etnopsixologik tadqiqotlarning asosiy yo‘nalishlari 2 2 6 9 . Shaxs chizgilariga doir etnopsixologik qarashlar 2 2 4 20

10. Mentallikni tadqiq etish muammolari 2 2 6 11 . Ijtimoiy va etnik identiklik 2 2 4 1 2 . Millatlararo munosabatlar va ularning psixologik determinantlari 2 2 4 13 . Ijtimoiy hodisalar va atributiv jarayonlar 2 2 6 1 4 . Dinlarning kelib chiqishi 2 2 2 15 . Dinlarning kelib chiqishi 2 2 2 1 6 . Din tarixi 2 2 2 17. Sharqning diniy-falsafiy an’analari 2 2 2 1 8 . Ibrohimiy (Avraamik) dinlar 2 2 2 1 9 . Sektalar va ma’naviy xavfsizlik muammolari 2 2 2 Jami 38 38 64 Talabalar bilimini baholash tizimi: t / r Nazorat turidagi topshiriqlarning nomlanishi Maksimal yig‘ish mumkin bo‘lgan ball JN va ON ballar taqsimoti I. Joriy nazoratdagi ballar taqsimoti 35 ball 17 18 Ma’ruza va seminar mashg‘ulotlarda Maksimal ball 1- JN 2-JN 1 . Talabaning ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlardagi faolligi va o‘zlashtirish darajasi, daftarlarning yuritilishi va holati 19 0-9 0-10 2 . Mustaqil ta’lim topshiriqlarining o‘z vaqtida va sifatli bajarilishi (keys-stadilar, esse, referat, taqdimot va boshqa turdagi mustaqil ta’lim topshiriqlari) 16 0-8 0-8 II. Oraliq nazorat 35 ball 1 . Birinchi oraliq nazorat (amaliy mashg‘ulot o‘qituvchisi tomonidan qabul qilinadi) 15 Semestrning 7-haftasi 2 . Ikkinchi oraliq nazorat (ma’ruzachi va amaliy mashg‘ulot o‘qituvchisi tomonidan qabul qilinadi). Ikkinchi oraliq nazorat 2 bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqich, 10 ball-talaba yakka tartibda topshiriqlar oladi va himoya qiladi. Ikkinchi bosqich, 10 ball-talabalar 20 Semestrning 8-14-haftalar oralig‘ida 21

kichik guruhlarga bo‘linadi (har bir guruhda talabalar soni 5-7 tagacha bo‘lishi mumkin), har bir guruhga alohida topshiriqlar beriladi va himoya qabul qilinadi. Topshiriqlar 2-3- haftalar oralig‘ida talabalarga biriktiriladi. Guruhning faolligi, berilgan topshiriqni nazariy va amaliy jihatdan yoritilishi, xulosalarning mantiqiy bog‘liqligi, kreativ mulohazalarning mavjudligi, huquqiy- normativ hujjatlarni bilishi va boshqa talablarga mosligi hisobga olinadi. Guruhdagi har bir talabaga 0-10 oralig‘ida bir xil ball qo‘yiladi. Himoya kafedra mudiri tomonidan tasdiqlangan grafik asosida dars mashg‘ulotlaridan so‘ng tashkil etiladi III. YAkuniy nazorat 30 ball Semestrning oxirgi ikki haftasida Jami: 100 ball Asosiy darslik va o’quv qo’llanmalar № Muallif Adabiyot nomi Adabiyot turi Nashr i, yili Adabiyo tning ARM dagi shifri Adabi - yotning ARM dagi inven - tar raqami ARM dagi soni ARM dagi imzos i 1. L.Gumilyov Qadimgi Turklar O’quv qo’llanma 2007 y . 63.3 G95 021373 1 2. J.Tulenov Qadriyatla r falsafasi O’quv qo’llanma 1998 y . 60.55 YA 73E96 U-5402 1 3. B.M . Botirov Etnopsixo logiya O’quv qo’llanma 2012 y . 88.4 B99 924224 1 4. A.M. Бандурка , А . М . Друз Этнопсих ология Учебное пособие 2000 g. 88.4 B 23 924211 1 Qo‘shimcha adabiyotlar 1. В.А.Аверин. Психология личности. 2001 2. А.В.Морозов. Психология влияния. 2001 22

3. У.Джеймс. Научные основы психологии. 2003 Elektron ta’lim resurslari. 1. www. tdpu. uz 2. www. pedagog. uz 3. www. Ziyonet. uz 4. www. edu. uz 2.2 “Etniklararo munosabatlar psixologiyasi” mavzusi ma’ruza-matni ETNIKLARARO MUNOSABATLAR PSIXOLOGIYASI 23

REJA: 1. Etniklararo munosabatlar psixologik hodisa sifatida 2. Etniklararo munosabatlarning rivojlanish bosqichlari 3. Etnik tasavvurlar § 1. Etniklararo munosabatlar psixologik hodisa sifatida Etniklararo hodisalarning, shu jumladan ziddiyatlarning, tabiati va sabablarini tushunish uchun etniklararo munosabatlarning turfa ko‘rinishlari borligini e’tiborda tutish lozim. Ziddiyatlar ularning barchasida ham vujudga kelishi mumkin, biroq ziddiyatlarni qiyoslashda aksariyati yanglish xulosalar chiqariladi. Etniklararo munosabatlarning ikki asosiy, yoki “sof” ko‘rinishi mavjud: subordinatsion (vertikal) va gorizontal munosabatlar. Subordinatsion munosabatlar - ayrim etnoslar dominantlik (ustivorlik) qilgan paytda boshqa bir etnoslar unga tob’e bo‘ladigan h olat . Sobiq ittifoq davrida Rossiya ustivor, qolgan ittifoqdosh davlatlar unga tob’e sifatida bo‘lganlar. Ya’ni ayrim etnoslar yuqori nufuzli, qolganlari - past mavqeli bo‘ladi. Bunday tabaqalashgan, piramidal tizimlar, juz’iy variatsiyalari bilan, AQSHda, Hindistonda, Rossiyada mavjud. Bunday munosabatlar hattoki davlat konstitutsiyasida ham o‘z aksini topgan bo‘lishi mumkin. Masalan, SSSR Konstitutsiyasida ittifoqdosh respublikalar, avtonom respublikalar, avtonom viloyatlar va avtonom okruglar singari hududiy tuzilmalar alohida qayd etilgan edi. Bu haqiqiy etnik-davlatchilik piramidasidir. Gorizontal munosabatlar. Mazkur holatda etnik guruhlar yonma-yon yashaydilar va bir xil ijtimoiy mavqega ega bo‘ladilar. Har bir ijtimoiy guruh mohiyatan o‘z ichiga turli qatlam va sinflarni olgan subordinatsion hamjamoadir. Ikki yoki undan ko‘proq mustaqil etnik guruhlarni qamrab olgan jamiyatlar polidomenal guruhlar nomini oladi. Ularda o‘zarota’sirlar ichki sarhadlari doirasida bo‘lib boshqa etnik guruhlar bilan subordinatsion munosabatlarni tug‘ilishiga yo‘l qo‘ymaydi. 24

Etniklararo munosabatlarning bu ikki ko‘rinishi o‘rtasidagi tafovutlarni o‘z vaqtida Maks Veber belgilab bergan. U birinchi ko‘rinishdagi etniklararo munosabatlarni tabaqalashgan tuzilma, ikkinchi ko‘rinishdagi etniklararo munosabatlarni- etnik hamjihatlikda yashash tizimi deb atagan. Uning fikriga ko‘ra, subordinatsion tizim turli etnoslar sotsientalizatsiyasi orqali siyosiy tizim vujudga kelayotganda etnik hamjihatlikda yashash tizimi bag‘rida yuzaga chiqadi. Agar etnik hamjihatlikda yashash tizimida har bir etnos o‘z qadrini saqlab qololsa, tabaqalashgan, subordinatsion tizimda ustivor etnik guruh faxr-iftixorga aylanadi. Bunday munosabatlarda etnoslar mavqei turlichadir. Tabaqalashgan tizimning o‘ziga xos jihati turli guruhlarga, tug‘ma deb qabul qilinayotgan ularga xos sifatlarga bog‘liq xolda, ichki qimmat yoki “soflik” yorlig‘i nisbat qilinishidadir. Dj.Berrman har qanday subordinatsion tizim ma’lum bir jihatlariga ko‘ra tabaqalashgan tizimdir deydi. Bunday tizimlar nafaqat Hindistonda, balki Shri- Lanka va boshqa mamlakatlarda mavjud. Tabaqalashgan va tabaqalashmagan jamiyatlarning vujudga kelishi. Ushbu ikki tizim o‘rtasidagi tafovutlar mazkur tizimlar turli yo‘llar orqali paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Tabaqalashgan tizimlar bir etnos boshqa bir etnosni to‘liq tasarruf etishi, yoki shunga o‘xshash hodisalar natijasida shakllanadi. Bunday hodisalarga misol qilib istilolarni keltirish mumkin. Deylik Hindistonni inglizlar tomonidan istilo etilishi tabaqalashgan tizim yaratilishiga sabab bo‘lgan (ushbu mamlakatlarda oldindan mavjud tizimlarni qayta qurish evaziga). AQSH jamiyati ham tabaqalashgan, biroq u nafaqat istilo, balki migratsion jarayonlar natijasi hamdir (AQSHga negr-qullar ko‘plab keltirilgan, vaxolanki bu ham Afrika negroid etnoslarini to‘laqonli tasarruf etilishiga barobardir). Muayyan davlat hududi va axolisi tasarruf etilganidan so‘ng mavqelar (tabaqalar) tizimi, mijozlar munosabati, Shuningdek, tobe guruh mafkurasi yaratiladi. 25

Tabaqalashmagan ko‘p sonli etnik tizimlar u yoki bu darajadagi ixtiyoriy migratsiya yoki chala-yarim tasarruf etilish natijasida vujudga keladi. Bunga ilgari bir-birlari bilan hech qanday munosabatlarda bo‘lmagan turli etnoslarning yagona hududda uyushishi ham sabab bo‘lishi mumkin. Chala-yarim tasarruf etilgan mamlakatlarda parallel guruhlar vujudga keladi, bunga Seylon, Nigeriya davlatlari misol bo‘lishi mumkin. Seylonda na tamillar, na ularning raqibi - singallar orolning butun hududi ustidan yakka hokimlikni o‘rnata olmaganlar. Iqtisodiy sabablar bilan bog‘liq migratsion jarayonlar Malayziya, Gviana va Trinidadda tabaqalashmagan tizimlar yaratilishiga olib kelgan. Sobiq ittifoq davrida ham keng ko‘lamli shunday jarayonlar ro‘y bergan. Biz ittifoqdosh respublikalarda rus va boshqa millat vakillari katta ijtimoiy guruhlarni tashkil etganligini nazarda tutmoqdamiz. Shunga o‘xshash jarayonlar G‘arbiy Yevro pada, xususan Germaniyada, hozirda turk va qurdlarning yirik guruhlari yashab kelmoqdalar. Parallel etnik guruhlar ham makoniy jihatdan alohida, ham aralash yashashlari mumkin. Chala-yarim tasarruf etilish va migratsiya aksariyati etniklararo munosabatlardagi ziddiyatlar o‘chog‘iga aylanadi. § 2. Etniklararo munosabatlarning rivojlanish bosqichlari Etniklararo munosabatlar taraqqiyoti, boqichlari va ushbu jarayon natijalari ikki yoki undan ortiq etnoslarning ilk to‘qnashuvlariga bog‘liq. SHunga ko‘ra etniklararo munosabatlarning ikki turi farqlanadi. Birinchi turining tavsifini sotsiolog R.Park bergan. U qaysidir etnik guruh yoki uning bir qismi mavjud jamoaga kirishini nazarda tutgan. Bunday vaziyatlarda (AQSh jamiyatiga xos bo‘lgan) ushbu guruh va jamiyatlarning o‘zaro munosabatlari to‘rt bosqichda shakllanadi. Birinchi bosqich- muayyan jamiyat tashkil topgan bir yoki undan ortiq etnik guruhlar bilan ilk to‘qnashuv. Ikkinchi bosqich: er va ish uchun raqobat boshlanadi. Endi ko‘chib kelgan etnoslar eng quyi mavqega ega bo‘lib, maxsus malakaviy tayyorlikni taqozo etmaydigan yumushlardan boshlaydilar. Ular dominant etnos na tilini, na madaniyatini bilmaganlari bois. Uchinchi akkomodatsiya bosqichi. Mazkur bosqichda etnoslararo uyg‘un xatti-harakatlar kuzatiladi, ular o‘rtasida stratifikatsion munosabatlar o‘rnatiladi. 26

Ikkala taraf ham bir-biriga nisbatan qanday munosabat qilish kerakligini tushuna boshlaydi. Aksariyat etnik guruhlar mehnatning ma’lum sohalarini o‘zlashtiradilar, xattoki ular ushbu faoliyat sohasiga tabiiy moyil ekanday tasavvur uyg‘otadilar. Raqobat ushbu jamiyatda mavqe uchun kurashga aylanadi. Mavqe esa, ma’lumki, insonga yoki jamoaga hokimiyat, boylik va hurmat keltiradi. “Etnik orolchalar” yaratilib unda xususiy madaniyat saqlanib taraqqiy etib boradi. AQSHda shunga o‘xshash qator koloniyalar mavjud: Nyu Yorkda Garlem, C h ikagoda – Sitsiliya, San-Fransiskoda – Xitoy shaharchasi. To‘rtinchi bosqich assimilyasiya bosqichidir. Mayda etnik birlik vaqt o‘tishi bilan katta jamoa madaniyatini o‘zlashtiradi. Ya’ni assimilyasiya bo‘ladi. YAngi jamoa madaniyatini qabul qilish va o‘zlashtirish bilan bir paytda aralash nikohlar ko‘payadi. Assimilyasiya odatda immigrantlarning ikkinchi va uchinchi avlodlaridan boshlab tezlashadi. Akkomodatsiyadan assimilyasiyaga o‘tish natijasida mayda kelgindi etnoslar yo‘q bo‘lib ketadi. Bunday jamoalarda dezorganizatsiya, deviant xulq (jinoyatlar, faxsh, giyoxvandlik) ko‘payishi kuzatiladi. Bolalarning ota-onalarga nisbatan hurmati pasayadi. YAngi avlod an’anaviy xulqdan og‘uvchi xulq-atvor ma’qullanadigan vaziyatga tushib qoladi. Assimilyasiya bosqichida immigrantlar mavqeini oshishi kuzatiladi. Biroq aralash nikohlar bois yangi jismoniy (antropologik) tip paydo bo‘ladi. Bir necha avlod almashinib migrantlarning jismoniy tipi yo‘qoladi. Koloniya yirik ijtimoiy jamoaning bir qismiga aylanadi. Assimilyasiya yakunlanadi. Ikkinchi toifaga taalluqli etniklararo munosabatlar. Etniklararo munosabatlarning mazkur ko‘rinishi “tasarruf etish va ustivorlik qilish” deb nomlanadi. Bunda ko‘p sonli immigrantlar nisbatan kam taraqqiy etgan hududga u erda muqim o‘rnashish niyati bilan bosib kiradi. Bosib olingan zaminning tub egalari bilan bosqinchilar o‘rtasida nizo va kurashlar vujudga keladi. Bosqinchilar g‘alabaga erishgandan so‘ng mamlakat hayoti tubdan o‘zgaradi. Tub aholi jiddiy qarshilik ko‘rsata boshlasa inqiroz va urushlar avjiga chiqadi. T.Shibutani va K.Kvanlar e’tirofiga ko‘ra “genotsid” tushunchasini 27

yaqindan qo‘llay boshlaganlari bilan butun xalqlarni qirish uzoq moziyga borib taqaladi. Genotsidga tayyorlovchi asosiy mexanizm tub aholi degumanizatsiyasidir (odamlar safidan chiqarish): odamlarni hayvon darajasiga tushirish bilan ularni psixologik sifatlardan mahrum qilishadi. Etniklararo munosabatlarning uchinchi modeli yangi koloniyalarni yaratish sanaladi. Ko‘p sonli bo‘magan bosqinchilar o‘zining iqtisodiy va harbiy ustivorligidan foydalanib yirik davlatlarni o‘z metropoliyalarining qo‘shimchalariga aylantiradilar. Bunday munosabatlarda etnik ramzlar va muqaddas qadriyatlari oyoq osti qilinadi. Va to‘rtinchi ko‘rinishdagi etniklararo munosabatlarga bosqinchilar bosib olingan yurt madaniyatini o‘zlashtirishidir . Qashshoqlashuv: madaniyatda buzilishlar, aynishlar yuzaga keladi. Deylik Amerika va Rossiyaning ko‘plab mayda elatlari o‘z madaniyatini yo‘qotganlar. Murakkablashuv: bir etnosning madaniyati boshqa etnos madaniyati ta’siri ostida murakkablashishi mumkin. Deylik, yapon madaniyatini xitoy madaniyatining o‘ziga xos bir qismidir deb e’tirof etilishi. Etnik madaniyatlar o‘zaro qiyoslangan taraqqiyotning turli bosqichlarida ekanini kuzatish mumkin. Madaniyat qanchalar yuqori bo‘lsa u shunchalar barqaror bo‘lib, o‘z manfaatlariga zarar etkazmasdan o‘zga madaniyatning yutuqlarini o‘zlashtira olish qobiliyatiga ega ham bo‘ladi. Taraqqiy etgan madaniyatlarda o‘zini himoya qilish mexanizmlari yaxshi shakllangan bo‘lishi mumkinligi olimlar tomonidan e’tirof etilgan. Bunday madaniyatlar va ularni tashuvchi etnoslar yot madaniyatning turli zararli unsurlaridan yaxshi himoyalangandirlar. Ular assimilyasiyaga kuchli qarshilik qiladilar. M.Mamatov fikriga ko‘ra: har bir individ shaxs sifatida shakllanar ekan, faqat o‘zi yashab turgan davrdagi ijtimoiy muiosabatlar ta’siri ostida bo‘lib qolmasdan, Shuningdek, tarixiy tajribalar, ajdodlar tomonidan yaratilgan, to‘plangan va avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan madaniy meroslar, milliy qadriyatlar ta’siri ostida ham shakllanadi. 28

Bunda ayniqsa, har bir xalqqa xos bo‘lgan milliy urf-odat va an’analarning roli kattadir. SHunday ekan etnopsixologiyaning asosiy o‘rganish ob’ektlaridan bo‘lgan urf-odat, an’ana, udum va turli marosimlarni atroflicha o‘rganish, ularni vujudga kelishi, namoyon bo‘lishi, saqlanishi va o‘zgaruvchanligi kabi qonuniyatlarini ochib berish ham nazariy, ham amaliy jihatdan ahamiyatga molikdir (M.Mamatov. Etnopsixologiya. Ma’ruzalar matni. T.: 1999 y). Yel universiteti professori, sotsiolog U.Samner (1840-1910) madaniyatlarni psixologik jihatdan o‘rganishga o‘zining ma’lum hissasini qo‘shgan. Ushbu mavzuga bag‘ishlangan uning asosiy asari - “Xalq odatlari” (1906) deb nomlanadi. Odat tushunchasiga u xulq-atvorning barcha madaniy belgilangan, standartlashtirilgan shakllarini kiritadi. Odatlarning paydo bo‘lishi va yashab kelishining asosiy sabablarini guruhiy o‘zaro ta’sir yoki faktorlar bilan bog‘laydi. Birinchi faktor, odamlarning o‘zaro va atrof muhit bilan kurashi. Odatlar bunda hayot uchun kurash jarayonida ortirilgan himoyaning ma’lum ko‘rinishidir. Bundan tashqari, odatlar odam xulq-atvorining to‘rt motivi mahsuli (ochlik, shaxvat, qo‘rquv, oriyat). U.Samnerning “Biz – guruh” va “Ular – guruh” kabi tushunchalari mashhur bo‘lib ketdi. “Biz – guruh”dagi munosabatlarda - birdamlik, guruhlararoda esa dushmanlik munosabatlari ustivor. U.Samner “etnotsentrizm”ning tarifini birinchilardan bo‘lib: insonning o‘z guruhini borliq markazi sifatida, qolganlarni unga bo‘lgan munosabatlarda baholanishi kabi qarashda,- deb bergan . M.Mamatov ham odatlarni tahlil qilar ekanmiz: “Qaysi bir urf-odat va an’anani, udum yoki marosimni ularning kelib chiqish sabablarini o‘rganmasdan turib qaraydigan bo‘lsak, ular bir qarashda, bemani, behuda bo‘lib ko‘rinadi. Aslida esa ularning barchasi kelib chiqishi bo‘yicha xalqning ijtimoiy-iqtisodiy va amaliy faoliyati natijasida vujudga kelgan va ularning ma’lum moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uchun xizmat qilgan”. – deb hisoblaydi. § 3 . Etnik tasavvurlar . 29

Individning ijtimoiylashuv jarayoni ijtimoiy rollar o‘zlashtirilishi bilan bevosita bog‘liq. Mazkur jarayon muvaffaqiyatli amalga oshishi u yoki bu ijtimoiy rolni bajarayotgan shaxs ega bo‘lishi lozim bo‘lgan ijtimoiy psixologik sifatlar to‘g‘risidagi insonnig sub’yektiv tasavvurlari bilan belgilanadi. Mazkur tasavvurlar sub’yekt ongida muayyan bir andozalar sifatida shakllanadi. Atrofdagi shaxslarni baholash paytida “o‘lchov” sifatida foydalanayotgan andozalar uning insonlarga qo‘yilayotgan axloqiy-estetik va antropologik- psixologik talablarining personifikatsiyalashgan ifodasidir. Bu uning turli majburiyatlarni bajarayotgan odamlar o‘zlarini qanday tutishlari lozim bo‘lganligi xususidagi u yoki bu darajada anglanilgan tasavvurlardir. Baholovchi andozalar konkret ijtimoiy jamoaning ideal vakili qanday bo‘lishi kerakligi to‘g‘risidagi bilimlar bilan chegaralanmaydi. Har bir odamda muayyan bir ijtimoiy birlikni ideal ifodalovchi shaxsga u yoki bu darajada farqlanib turadigan odamlar namunasi shakllanadi. Turli kasbga taalluqli va turli yoshga doir, Shuningdek, jinsiy guruhlarga kiradigan odamlar bilan muloqotga kiradigan insonda dolzarblashadigan andozalar hamisha bir hil bo‘lmaydi. Ular o‘zlarida o‘z “egalari” ning shaxs sifatida shakllanish jarayonida yuzaga kelgan o‘ziga xos tamg‘aga ega bo‘ladi. Odamlar rivojlanar ekan mazkur andozalar qayta anglanishi jarayonida muttasil yangi chizgilar bilan boyib boradi. Muayyan bir toifaviy alomat bilan umumlashtirilgan ijtimoiy andozalar turkumi “ijtimoiy kategoriya” tushunchasi ifodalaydigan bir hodisani yaxlit tavsiflash imkoniyatini beradi. Demak, ijtimoiy andozalar va ijtimoiy kategoriyalarni ishlab chiqish va takomillashtirish o‘zaro shartlangan bo‘lib ularning manbaasi sifatida nafaqat insonning shaxsiy tajribasi, balki jamiyat tomonidan ishlab chiqilgan va inson ta’lim jarayonida va odamlar bilan bevosita muloqotga kirishish chog‘ida o‘zlashtiradigan normalar ilgari suriladi. Andozalar, kategoriyalar stereotiplarni konkret tadqiq etish V.M.Senchenko, G.G.Finikova, V.N.Kunitsinalar tomonidan amalga oshirilgan. V.M.Senchenko ijtimoiy kategoriyalar genezisi bilan shug‘ullangan. Uning tadqiqotiga maktabgacha yoshdagi bolalar va yuqori sinf o‘quvchilari jalb etilgan. Ulardan 30

oddiy askarlar va ofitserlar shaxsini ifodalab berish so‘ralgan. V.M.Senchenko statistik metodlar yordamida sovet askari xususidagi asosiy shakllanish yo‘llarini ochib bergan. Maktabgacha yoshdagi bolalarda askarlar to‘g‘risidagi tasavvurlarning asosiy qismini tashqi jihatlar tashkil etishi aniqlangan (formasi, qurol-aslahalari va h.k). Katta bog‘cha yoshdagi bolalar esa tashqi belgilar bilan birga gavda tuzilishiga oid alomatlarni kiritisha boshlashgan. 1-sinf bolalarida yuqoridagi alomatlar saqlanishi bilan birga funksional belgilar ham o‘z aksini topa boshlagan (avtomatdan otish, tank haydash, akoplarda yotish). Keyingi yosh davrlari taalluqli guruhlarda mazkur tushunchaning mazmuni irodaga, xulq-atvor motivlari bilan bog‘liq sifatlar bilan to‘ldirilganda askarlarning irodaviy sifatlariga o‘smirlar katta ahamiyat berganlar. Shunday qilib maktabgacha yosh davrida vujudga kelgan andozalar va kategoriyalar shakllanishi maktab yoshi davrida taraqqiy etib o‘spirinlik va undan keyingi yosh bosqichlarida takomillashib borishi isbotlangan. Ko‘p sonli tadqiqotlarda mazkur shaxsga doir baholovchi stereotiplarda insonning o‘z xulqi, jinsi, yoshi, kasbiga taalluqli ham nazariy ham amaliy bilimlar zahirasi aks etishi ochib berilgan. Stereotiplar baholanayotgan odamlar tashqi xarakteristikalari bilan farqlana boshlagan davrdan ishga tushishini G.Ollport, P.Sekord tadqiqotlari ko‘rsatib bergan. Masalan, Sekord tomonidan odamlar yuzidagi muayyan bir belgilar (yuz shakli, ko‘z joylashuvi, og‘iz katta kichikligi) bilan shaxs xususiyatlari o‘rtasida ma’lum aloqadorlikni xos deb biladiganlar mavjudligi isbotlandi. Sekord tadqiqotida baholash uchun 24 nafar erkak surati qo‘llanilgan, o‘rtacha korrelyasion koeffitsent 0,65 ni tashkil qildi. Sekord mazkur natijalarni sinaluvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan baholovchi stereotiplar bilan tushuntirgan. D.Bruner va X. Perlmutter amerikaliklar, fransuzlar va nemislar katta guruhlarida o‘tkazgan tadqiqotlarida odamlarning o‘zlari uchun notanish kishini baholash mulohazalari mazkur odamlarning qaysi milliy etnik guruhlarga 31

mansubligi to‘g‘risidagi tasavvurlar bilan belgilanishini isbotlagan. Agar kishining milliy mansublik alomati uning shaxsini baholashda birinchi o‘ringa chiqsa ular baholanayotgan odam taalluqli millatga xos xarakter xususiyatlari bilan assotsiatsiya qilingan. Shuningdek ishtirokchilar baholanayotgan odam qaysi millatga mansubligini bilmagan taqdirda ushbu odamni baholashda soddalashgan guruhiy stereotiplarga kamdan-kam murojaat etishini ham tasdiqlashgan. D.Bruner va X.Perlmutter ma’lumotlari turli davrda turli tadqiqotchilar tomonidan tasdiqlangan (E.Kentril, G.Ollport, K.Sodxi). Boshqa odam to‘g‘risidagi bilimlar shakllanishida baholanayotgan shaxsning ijtimoiy kasbiy statusi xususidagi informatsiya ya’ni, stereotiplar ahamiyati ham kam emas. Xayri va Gryuns tadqiqotlari buning yaqqol misolidir. Ularning tadqiqotlarida menejerlar va malakali ishchilarning katta guruhi ikki kichik guruhga bo‘linib ikki kishini baholashgan. Baholanayotganlarning bittasi birinchi guruhga fabrika mulkdori sifatida, boshqasi ishchi sifatida taqdim etilgan. Xuddi shu shaxslarni ikkinchi guruhga taqdim etayotib “fabrika mulkdorini” “ishchi” deb, “ishchi”ni esa “fabrika mulkdori” deb tanishtirishgan. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, ikki guruhga ajratilgan sinaluvchilarning bir odam to‘g‘risidagi fikrlari keskin farqlanishini ko‘rsatdi. Odam to‘g‘risidagi umumiy taassurot u fabrika mulkdori bo‘lgan holatdan malakali ishchi bo‘lgan holatga o‘tishda o‘zgargan. SHunday qilib rolli stereotiplar mavjudligi to‘g‘risidagi faraz o‘z isbotini topgan. Sobiq ittifoqda rolli stereotiplarni Z.F.Semyonova o‘rgangan. U telestudiyaga ishchi, xizmatchi, injener - texnik xodimlarni, olimlar, Shuningdek, o‘rta maktabning yuqori sinf o‘quvchilarini taklif etgan. Ularga teleyangiliklarning eksperimental soni namoyish qilingan. Eksperimentda ishtirok etuvchilar (jami 667 nafar, shulardan 291 nafari erkak va 376 nafari ayol) efirga translyasiya qilinayotgan ko‘rsatuvni ko‘rayapmiz deb o‘ylashagan. Ko‘rsatuvning bir lavhasida yangi kemaning ishga tushurilishi haqida gap ketgan. Olib boruvchi sinaluvchilarning turli guruhlariga turlicha tanishtirilgan: gohi olim sifatida, gohi jurnalist sifatida, gohi bosh konstruktor sifatida va nihoyat brigadir sifatida. YA’ni 32

eksperimentda bir shaxs bir ma’lumot bilan ishtirok etgan va baholangan, biroq uning ijtimoiy roli o‘zgarib borgan. Teleyangiliklarni ko‘rib bo‘lgach sinaluvchi teletomoshabinlar Z.F.Semyonova iltimosiga ko‘ra yangilikni aytgan kishi to‘g‘risidagi o‘z taassurotlarini maxsus shkalada ifodalaganlar. Ma’lumotlarni statistik qayta ishlab Z.F.Semyonova baholovchi stereotiplarda farqlar mavjudligini aniqlagan. SHu bilan birga mazkur stereotiplar nafaqat shaxsni ijtimoiy roli bilan balki sinaluvchilar taalluqli guruhlarning ijtimoiy tavsiflari bilan ham belgilanishi o‘z isbotini topdi. Yuqoridagi faktlardan shu narsa ayon-ki, stereotiplashtirish hodisasi boshqa odamni bilish istagidagi sub’yekt o‘sha odamning ijtimoiy roli, mavqeini aniqlagandan keyingina amalga oshishini ko‘rsatdi. V.N.Panfyorov, YU.G.Damaskinlar turli verbal ustanovkalarni odamni baholashda qay tarzda ta’sir o‘tkazishini o‘rganganlar. Ularning tajribalarida sinaluvchilarga elektron taxistaskop orqali bir erkak va bir ayol surati 0,02 soniya davomida taqdim etilgan va ularning tavsifini berish so‘ralgan. Birinchi marta taqdim etilganda sinaluvchilar faqatgina ushbu shaxslarning tashqi ko‘rinishi asosida olinadigan informatsiyaga tayanib “erkin” tavsif berishlari zarur bo‘lgan. Ikkinchi marta taqdim etilayotganda esa suratdagi shaxslar kurs sardorlari ekani e’lon qilingan. Uchinchi marta taqdim etilayotganda esa kurs sardorlari ustanovkasi yaxshi do‘st ustanovkasiga o‘zgartirilgan. To‘rtinchi marta taqdim etilayotganda yaxshi do‘st ustanovkasi a’lochi ustanovkasiga o‘zgartirilgan. So‘nggi, beshinchi taqdim etilishda esa ular ikkichilar deb e’lon qilingan. Tadqiqot natijalari insonning ijtimoiy psixologik tabiatini aks ettiruvchi nutqiy ustanovka yordamida sub’yektlar to‘g‘risidagi fikrni keskin o‘zgartirish imkoniyati mavjudligini ko‘rsatdi. Ya’ni ustanovka yordamida kishining aks ettiruvchi faoliyatini zaruriy yo‘nalishda o‘zgartirish mumkinligi aniqlandi. Ustanovka bunda kishi xulqiga ta’sir etish mumkin bo‘lgan psixologik mexanizm sifatida ilgari suriladi. Kishida hosil qilinadigan ustanovka uning ongidagi 33

“andoza-o‘lchov” mezonlarini faollashtiradi va inson muayyan bir baholovchi stereotiplar doirasida fikr yurita boshlaydi. Yuqorida keltirilgan faktlar inson boshqa odamlarni baholashda foydalanadigan stereotiplar ushbu insonning shaxs xususiyatlari bilan uzviy aloqada ekanini isbotlagan. Inson hayot davomida o‘zlashtiradigan tajribaning o‘ziga xosligi natijasida, mehnat, muloqot sub’yekti sifatida shakllanadi. Ayni shu jihatlar uning stereotiplari shakli va mohiyatini belgilaydi. Aniqki, inson hayoti muayyan ob’yektiv qonunlarga bo‘ysunadi. Inson tug‘ilishi bilan bir qator shartli guruhlarning, hayoti davomida esa ko‘plab mavjud guruhlarning a’zosiga aylanadi. Ijtimoiylashuv jarayonida u o‘zi mansub bo‘lgan guruhdan ma’lum belgilarga ko‘ra ajralib turuvchi shunga o‘xshash ijtimoiy birliklar xususidagi bilimlarga ega bo‘lib boradi. Bunday bilimlarda o‘sha ob’ektlarning ba’zi bir, aksariyati, yuzaki xususiyatlari aks etadi. Kundalik turmushida inson muayyan ijtimoiy ob’ekt to‘g‘risida tezkor xulosa chiqarishga majbur bo‘lganda, u individual va guruhiy tajriba orqali to‘plangan va shular bilan cheklangan bilimlardan foydalanadi. Odam, ob’yektiv psixologik qonunlarga binoan, bilish ob’ekti mansub bo‘lgan ijtimoiy birlik haqida ko‘pchilik ongida shakllanib qolgan tasavvurlarga tayanib ish ko‘radi. Shunday tasavvurlarning turkumi ijtimoiy perseptiv fenomenlar jumlasiga kiruvchi ijtimoiy stereotiplardir. “Ijtimoiy stereotip” tushunchasini amerikalik olim U.Lippman o‘zining 1922 yilda nashr etilgan “Ijtimoiy fikr” asarida ilk bora qo‘llagan. U.Lippman: “Ijtimoiy stereotiplar inson tafakkuri “psixik energiyani tejash tamoyili”ni amalga oshirish sababli vujudga keladi,- deydi - ushbu tamoyilning mohiyati har safar yangi hodisaga duch kelar ekan, odam unga yangicha javob qaytarmasdan, balki avval shakllangan kategoriyalar doirasiga olib kirishidadir. Garchi yangi axborot mazmuni biroz o‘zgarsada, bilish jarayoni engillashadi”. Etnik stereotiplar ijtimoiy stereotiplarning bir ko‘rinishidir. Etnik stereotiplarni o‘rganish bo‘yicha ilk tadqiqotlar D.Kats va K.Breyli tomonidan XX asrning 30 yil boshlarida o‘tkazilgan. XX asrning 40-yillarida esa 34

turli etnik guruh vakillari xususida ommaviy axborot vositalarida, badiiy adabiyotlarda, san’at asarlarida mavjud tasavvurlar o‘rganila boshlandi. Etnik stereotiplar – turli etnik guruh a’zolarining jismoniy, axloqiy va aqliy xususiyatlari haqidagi nisbiy barqaror, umumlashgan tasavvurlaridir. Zamonaviy etnopsixologiyada etnik geterostereotiplar - boshqa bir etnik guruh vakillarining xususiyatlari to‘g‘risidagi tasavvurlar bilan birga etnik avtostereotiplar – odamlar o‘zi mansub bo‘lgan etnik guruh a’zolari to‘g‘risidagi mavjud tasavvurlari farqlanadi. Ularning o‘rtasidagi eng katta tafovut etnik avtostereotiplar hamisha ijobiy mazmunga ega bo‘lishidadir. Etnik avtostereotiplar etnik o‘zlikni anglash komponentidir. Ularni o‘rganish etnik o‘zlikni anglash fenomenini teranroq tushunishga yordam beradi. Milliy xarakter etnik avtostereotiplar ko‘rinishida ham bo‘lishi mumkin. Zotan, etnos ma’lum xususiyatlarni o‘ziga xos deb bilar ekan muayyan vaziyatda ushbu tasavvuriga tayangan xolda xatti-harakat qilishi mumkin. Masalan, T.Yamamoto “YApon milliy xarakterini o‘rganish qo‘mitasi” tomonidan o‘tkazilgan o‘ttizga yaqin tadqiqotni tahlil qilib, yaponlar o‘zlariga quyidagi xususiyatlar xos deb hisoblashlarini qayd etadi: ozodalikni sevish, tabiat bilan uy g‘ unlikka intilish, iltifot, shaxslararo munosabatlarda ko‘ngilchanlik, murosasozlik, samimiylik, o‘z-o‘zini idora qilish, tinchliksevarlik, ammo harbda jasurlik, mag‘lubiyatni tan ola bilish, yangiliklarni tez o‘zlashtirish, ularga tez moslashish, original va ijodiy fikrlashga qodir emaslik, intozimlilik va h.k. Yapon olimi YA.Xaga o‘zining “Milliy xarakter haqidagi ocherklar” asarida yaponlarga hukumatga tobelik, vatanparvarlik, ajdodlar yodini hurmat qilish, oila sha’nini himoya qilish, tabiatdan zavqlana olish, ozodalik, olijanoblik xosligini ta’kidlaydi. Etnos avtostereotipining asosiy xususiyati etnos vakillari uning mazmuniga ko‘pincha ideal sifatlarni olib kirishidadir. Etnosotsiolog Z.V.Sikevich e’tirof etishicha, “Avtostereotipda salbiy xususiyatning mavjudligi etnik avtorefleksiya uchun notabiiy hodisadir”. Etnik avtostereotiplarning yana bir o‘ziga xos jihati uning mazmuni bilan etnos vakillarining o‘z tarixi haqidagi bilimlari o‘rtasida aloqadorlik 35

mavjudligidadir. Ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat barqaror bo‘lganda avtostereotiplar mazmunini shakllantirish uchun etnos tarixidagi ijobiy hodisalar, buyuk shaxslar haqidagi bilimlardan foydalaniladi. ETNIKLARARO MUNOSABATLAR PSIXOLOGIYASI MAVZUSI BO`YICHA TESTLAR Etniklararo munosabatlar psixologik hodisa sifatida 1. Etniklararo munosabatlarning qanday ko`rinishlari mavjud? a. Subordinatsion , dispozitsion b. Subordinatsion , piramidal c. Polidomenal , tabaqaviy d. Gorizontal, dispozitsion 2. A yrim etnoslar dominantlik (ustivorlik) qilgan paytda boshqa bir etnoslar unga tob’e bo‘ladigan etniklararo munosabatlar qanday nomlanadi? a. Gorizontal b. Subordinatsion c. Dispozitsion d. Tabaqaviy 3. Etniklararo munosabatlarning m azkur holat i da etnik guruhlar yonma-yon yashaydilar va bir xil ijtimoiy mavqega ega bo‘ladilar . Gap etniklararo munosabatlarning qanday ko`rinishi haqida ketyapti? a. Tabaqalashgan b. Gorizontal c. Polidomenal d. Subordinatsion 4. Ikki yoki undan ko‘proq mustaqil etnik guruhlarni qamrab olgan jamiyatlar qanday nomlanadi? a. Tabaqalashgan b. Gorizontal c. Polidomenal 36

d. Subordinatsion 5. Jumlaning bo`sh qismini to`ldiring: “ Maks Veber birinchi ko‘rinishdagi etniklararo munosabatlarni ___________ tuzilma, ikkinchi ko‘rinishdagi etniklararo munosabatlarni - etnik hamjihatlikda yashash tizimi deb atagan ” . 6. Quyidagi fikr kimga tegishli: “H ar qanday subordinatsion tizim ma’lum bir jihatlariga ko‘ra tabaqalashgan tizimdir ”. a. M.Veber b. Dj.Berman c. R.Park d. V.Vundt 7. Jumlani to`ldiring. “ ___________ tizim bir etnos boshqa bir etnosni to‘liq tasarruf etishi, yoki shunga o‘xshash hodisalar natijasida shakllanadi ”. 8. Jumlani to`ldiring. “ Muayyan davlat hududi va aholisi tasarruf etilganidan so‘ng mavqelar (tabaqalar) tizimi, mijozlar munosabati, shuningdek, tobe guruh ___________ si yaratiladi ” . 9. Tushunchalarga muvofiq tavsiflarni aniqlang: № Tushunchalar № Tavsiflar 1 Subordinatsion munosabatlar a Mazkur holatda etnik guruhlar yonma-yon yashaydilar va bir xil ijtimoiy mavqega ega bo‘ladilar 2 Gorizontal munosabatlar b Ikki yoki undan ko‘proq mustaqil etnik guruhlarni qamrab olgan jamiyatlar 3 Polidomenal guruh c turli guruhlarga, tug‘ma deb qabul qilinayotgan xos sifatlarga bog‘liq xolda, ichki qimmat yoki “soflik” yorlig‘i nisbat qilinadigan munosabatlar 4 Tabaqalashgan tizim d A yrim etnoslar dominantlik 37

(ustivorlik) qilgan paytda boshqa bir etnoslar unga tob’e bo‘ladigan h olat 10. Tushunchalarga muvofiq misollarni aniqlang: № Tushunchalar № Tavsiflar 1 Subordinatsion munosabatlar a Yevropa ittifoqi 2 Gorizontal munosabatlar b AQSh jamiyati 3 Polidomenal guruh c Iqtisodiy sabablar bilan bog‘liq migratsion jarayonlar Malayziya, Gviana va Trinidadda vujudga kelgan tizimlar 4 Tabaqalashgan tizim d Sobiq Sovet Sotsialistik Respublikalar Ittifoqining davlat Konstitutsiyasida ittifoqdosh respublikalar, avtonom respublikalar, avtonom viloyatlar va avtonom okruglar singari hududiy tuzilmalar ning qayd etilishi Etniklararo munosabatlar ning rivojlanish bosqichlari 1. Etniklararo munosabatlarning necha ko`rinishi mavjud? a. 2 b. 3 c. 4 d. 5 2. Etniklararo munosabatlarning rivojlanish bosqichlarining biri to`g`risida R.Park qanday fikr bildirgan? 38

a. “Q aysidir etnik guruh yoki uning bir qismi mavjud jamoaga kirib kelishi vaziyatida ushbu guruh va jamiyatlarning o‘zaro munosabatlari to‘rt bosqichda shakllanadi ” b. “Qaysidir etnik guruh yoki uning bir qismi mavjud jamoani fath etishi vaziyatida ushbu guruh va jamiyatlarning o‘zaro munosabatlari uch bosqichda shakllanadi” c. “Qaysidir etnik guruh yoki uning bir qismi mavjud jamoa istilo etishi vaziyatida ushbu guruh va jamiyatlarning o‘zaro munosabatlari ikki bosqichda shakllanadi” d. “Qaysidir etnik guruh yoki uning bir qismi mavjud jamoaga kirib kelishi vaziyatida ushbu guruh va jamiyatlarning o‘zaro munosabatlari besh bosqichda shakllanadi” 3. Muayyan jamiyat tashkil topgan bir yoki undan ortiq etnik guruhlar bilan ilk to‘qnashuv etniklararo munosabatlar rivojlanishining qaysi bosqichiga xos? a. Birinchi bosqich b. Ikkinchi bosqich c. Uchinchi bosqich d. To`rtinchi bosqich 4. Endi ko‘chib kelgan etnoslar eng quyi mavqega ega bo‘lib, maxsus malakaviy tayyorlikni taqozo etmaydigan yumushlarda ishlashni boshlashlari etniklararo munosabatlar rivojlanishining qaysi bosqich i ga xos ? a. Birinchi bosqich b. Ikkinchi bosqich c. Uchinchi bosqich d. To`rtinchi bosqich 5. Kelgindi va tub e tnoslar o`rtasida uyg‘un xatti-harakatlar kuzatilib, ular orasida stratifikatsion munosabatlar o‘rnatilishi etniklararo munosabatlar rivojlanishining qaysi bosqich i ga xos ? a. Birinchi bosqich b. Ikkinchi bosqich 39

c. Uchinchi bosqich d. To`rtinchi bosqich 6. Mayda etnik birlik vaqt o‘tishi bilan katta jamoa madaniyatini o‘zlashtirishi etniklararo munosabatlar rivojlanishining qaysi bosqich i ga xos ? a. Birinchi bosqich b. Ikkinchi bosqich c. Uchinchi bosqich d. To`rtinchi bosqich 7. Etniklararo munosabatlar rivojlanish bosqichlari ning mantiqiy ketma- ketligini ko`rsating: a. To`qnashuv akkomodatsiya assimilyatsiya raqobat b. To`qnashuv raqobat assimilyatsiya akkomodatsiya c. Raqobat to`qnashuv assimilyatsiya akkomodatsiya d. To`qnashuv raqobat akkomodatsiya assimilyatsiya 8. J amoalarda dezorganizatsiya, deviant xulq (jinoyatlar, faxsh, giyohvandlik) ko‘payishi ; b olalarning ota-onalarga nisbatan hurmati ni pasayishi; ya ngi avlod an’anaviy xulqdan og‘uvchi xulq-atvor ma’qullanadigan vaziyatga tushib qolishi etniklararo munosabatlar shakllanishining qaysi bosqichida ro`y beradi? a. To`qnashuvdan raqobatga o`tish bosqichida b. Raqobatdan akkomodatsiya o`tish bosqichida c. Akkomodatsiyadan assimilyatsiya o`tish bosqichida d. Assimilyatsiyadan akkomodatsiya o`tish bosqichida 9. Ko‘p sonli bo‘lmagan bosqinchilar o‘zining iqtisodiy va harbiy ustivorligidan foydalanib yirik davlatlarni o‘z metropoliyalarining qo‘shimchalariga aylantirish jarayoni qanday nomlanadi? a. Genotsid b. Koloniya c. Domen d. Degumanizatsiya 40

10. Odamlarni hayvon darajasiga tushirish bilan ularni psixologik sifatlardan mahrum qilinishi nima deyiladi? a. Gumanizatsiya b. Degumanizatsiya c. Genotsid d. Domen Etnik tasavvurlar 1. Amerikalik olim U.Lippman 1922 yilda nashr ettirilgan “Ijtimoiy fikr” asarida ilk bora qo‘llagan tushunchani toping? a. “Ijtimoiy ustanovka” b. “Ijtimoiy stereotip” c. “Ijtimoiylashuv” d. “Etnik stereotip” 2. Jumlani to`ldiring: Inson tafakkuri “psixik energiyani _________ tamoyili”ni amalga oshirish sababli vujudga keladigan hodisa ijtimoiy ___________ nomini olgan. 3. Qaysi diagrammada ijtimoiy va etnik stereotiplarning o`zaro nisbati to`g`ri aks ettirilgan? a. b. c. 41Ijtimoiy stereotip Etnik stereotip Ijtimoiy stereotip Etnik stereotip

d. 4. Turli etnik guruh a’zolarining jismoniy, axloqiy va aqliy xususiyatlari haqidagi nisbiy barqaror, umumlashgan tasavvurlari qanday nomlanadi? a. Etnik ustanivka b. Etnik stereotip c. Etnik fikr d. Etnik ong 5. Etnik geterostereotip bu - …… a. boshqa bir etnik guruh vakillarining xususiyatlari to‘g‘risidagi tasavvurlar b. o`z etnik guruhi vakillarining xususiyatlari to‘g‘risidagi tasavvurlar c. boshqa bir etnik guruh vakillarining xususiyatlari to‘g‘risidagi ustanovkalar d. o`z etnik guruhi vakillarining xususiyatlari to‘g‘risidagi ustanovkalar 6. O`z etnik guruhi vakillarining xususiyatlari to‘g‘risidagi tasavvurlar deb nimaga aytiladi? a. Etnik geterostereotiplarga b. Etnik ustanovkalarga c. Etnik autostereotiplarga d. Etnik tafakkurga 7. Etnik autostereotiplar qanday psixik tuzilmaning komponentidir? a. Etnik o`zlikni anglash 42

b. Etnik ong c. Etnik ta`b d. Etnik fe`l Adabiyotlar ro‘yxati: 1. Кросс-культурная психология. Исследования и применение/ пер. с англ. Харьков: Изд-во Гуманитарный центр, 2007г. 2. Михневич, О.А. Национальное самосознание как интегративный признак нации/ Минск: Харвест, 2007г. 3. Налчаджян А.А. Этнопсихология. 2-е изд. СПб.: Питер, 2004г. 4. Психология: Учебник для гуманитарных вузов/ Под общей ред. В.Н.Дружинина.- СПб.: Питер, 2003г. 5. Сикевич З.В. Социологическое исследование: практическое руководство.- СПб.: Питер, 2005 г. 2.3 “Etniklararo munosabatlar psixologiyasi” mavzusi bo‘yicha talabalarning mustaqil faoliyatini tashkil etish O‘quv materialining o‘zlashtirilishi ta’lim oluvchilarning mustaqil faoliyatisiz samarali bo‘lmaydi. Mustaqil faoliyat davomida mazmun tafakkurning individal uslubi, anglash usullari, tajribaga muvofiqlashib boradi. Bilish usullari bilan mustaqil ta’lim hamisha ham axborot tuzilishi va xususiyatlariga adekvat bo‘lavermaydi. Shuning uchun talabalarni nafaqat 43

psixologik bilimlar tuzilmasiga, balki uni o‘zlashtirish usullariga ham maxsus o‘qitish zaruriyati tug‘iladi. Talabalarning mustaqil faoliyati leksiyani tinglash paytidan boshlangani bois, lektor ta’lim oluvchilarni leksiyaning o‘zidan mustaqil faoliyat yuritishga yo‘llab turishi, axborotni qidirish va o‘zlashtirishning eng samarali usullarini ishlab chiqishga undashi kerak. Dastlab talabalarda leksiya konspektlari bilan to‘g‘ri ishlash malakalarini shakllantirish lozim, masalan, tayanch konspektlarini tuzish. Tayanch konspekt asosiy nazariy qoidalar, faktlar, eksperimentlar mohiyati va h., tashkil topadi. Bunday konspektni tayyorlash talabalarda leksiyadagi asosiy fikrlarni ajratib olishga, ko‘rgazmali materialni anglashga, leksiya mazmunini qisqacha qayd etishga o‘rgatadi. Tayanch konspektlari bilan ishlash mohaiyati quyidagilardan iborat. Leksiya tugashidan 10-15 minut oldin o‘qituvchi talabalar oldiga hozir tinglangan leksiya yuzasidan tayanch konspektini tayyorlab berish vazifasini qo‘yadi. Agar mazkur vazifa ilk bora berilayotgan bo‘lsa, tayanch konspekti mohiyati va maqsadi tushuntirilishi lozim. Dars tugashidan oldin talabalarning 1-2 nafarining tayanch konspektlari tahlil etiladi. Keyingi mashg‘ulotda boshqa 1-2 nafar talaba o‘z konspektlarini o‘qib beradilar, o‘qituvchi o‘z fikr-mulohazalarini bildiradi. Bunday konspektlarni tayyorlash uyga vazifa sifatida ham berilishi mumkin. Mazkur vazifalar talabalar o‘quv faoliyatini nazorat qilish imkonini beradi. Leksiya davomida talabalarning mustaqil faoliyatini uyushtirishning boshqa samarali usuli ta’limga doir masalalarini hal etish sanaladi. Bu erda nafaqat reproduktiv, balki hamkorlikda amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan ijodiy masalalardan ham foydalanish mumkin. “Masala” tushunchasi psixologiyada fanida keng qo‘llaniladi. Masala – bu biron-bir o‘tmish muammoli vaziyatning ramziy (belgili) modelidir. Agar mazkur vaziyatda shartlar va qidirilayotgan hodisalar ajratib olinsa u masalaga aylanadi. 44

O‘quv masala deb biz ta’lim maqsadlari uchun maxsus ishlab chiqilgan masalaga aytiladi. Vazifa deb biron-bir xatti-harakatni bajarish talabi tushuniladi. Vazifa talablari masala talablari kabi o‘xshash bo‘lsada qat’iy emas: savolga javob berish, biron-bir harakatni amalga oshirish va h. Tafakkur tadqiqotchilari (R.Kettel, A.Bine, Dj.Gilford va boshqalar) insonga o‘ylashga majbur qilishning eng ma’qul usuli uning oldiga qator masalalarni qo‘yish deb hisoblashgan. O‘quv masalalari klassifikatsiyasi. O‘quv masalalariga doir eng mashhur klassifikatsiya D.G.Tollingerovaga taalluqli. U kognitiv xarakteristikalarga muvofiq o‘quv masalalarining 5 guruhini farqlaydi: 1) Bilimlarni qayta yodga tushirishga doir masalalar; 2) Oddiy tafakkuriy jarayonlarga doir masalalar; 3) Murakkab tafakkuriy jarayonlarga doir masalalar; 4) Bilimlarni umumlashtirishni taqozo etuvchi masalalar va insho; 5) Produktiv tafakkurga doir masalalar. G.A.Ballning o‘quv masalalariga doir klassifikatsiyai ham e’tiborga molik. Bilish jarayonlari bilan bog‘lagan holda u 5 ko‘rinishdagi masalalarni farqlaydi: 1) perseptiv (rasmni ko‘zdan kechirish, ob’ekt qismlarini topish va h.); 2) tafakkuriy (ob’ektlarni qiyoslash, tahlil, klassifikatsiya va h.); 3) imajinativ (obrazli), bo‘lib o‘tgan yoki bo‘lib o‘tishi kutilayotgan hodisalarni dastlabki bilimlarga tayangan holda tavsif etish; 4) mnemik masalalar (yod olish, esga tushirish....); 5) kommunikativ masalalar (munosabatlarni o‘rnatish, qo‘llab-quvvatlash va to‘xtatishga doir masalalar). Agar kasbiy ta’limni o‘quv vazifalari asosi qilib oladigan bo‘lsak unda o‘quv vazifalari klassifikatsiyasi quyidagi ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin: A) o‘quv axborotini o‘zlashtirish maqsad qilib olingan vazifalar; 45

B) kasbiy bilim, malaka va ko‘nikmalarni egallash maqsad qilib olingan vazifalar. Har bir guruh quyidagi turkum masalalarni qamrab olishi mumkin: A) ilmiy material yuzasidan olgan bilimlarni esga tushirilishini taqozo etuvchi to‘g‘ridan-to‘g‘ri savollar. Ular o‘quv material aktuallashuvini ta’minlaydi. Mazkur holat talabalarga bilimlarning qay bir ko‘rinishi muhim ekanligini anglash imkoniyatini beradi (asosiy tushunchalar, funksiyalar, mexanizmlar, xossalar, psixik hodisalarning turli qonuniyatlari va h.); B) oddiy xotira yordamida javob topish mushkul bo‘lgan, tafakkur qilishni taqozo etadigan, bilvosita savollar. Mazkur masalalar psixologik faktlar, qonunlarni interpretatsiya qilinishi, konsepsiyalar, nuqtai-nazarlar, tasavvurlarni tahlil etilishini talab qiladi; V) produktiv tafakkurni uyg‘otadigan muammolar. Psixologiya fanlarini o‘qitishda qo‘llaniladigan ta’lim vazifalari klassifikatsiyasi № Vazifalar guruhi A B V A Ta’limga doir axborotni o‘zlashtirish masalalari To‘g‘ridan- to‘g‘ri savollar Bilvosita (tafakkur etishga doir) Muammo- vazifalar B Kasbiy masalalar To‘g‘ridan- to‘g‘ri savollar Bilvosita (tafakkur etishga doir) Muammo- vazifalar Psixologiya fanlarini o‘qitishda vazifalarning barchasidan foydalanish maqsadga muvofiq. Etniklararo munosabatlar psixologiyasi mavzusini o‘qitishga doir masalalar. A-guruhiga doir masalalar. A) masalalar – oddiy savollar, talablar. - Etniklararo munosabatlarning subordinatsion ko‘rinishi tavsifini bering. - Etniklararo munosabatlarning mazkur holatida etnik guruhlar yonma-yon yashaydilar va bir xil ijtimoiy mavqega ega bo‘ladilar. Gap etniklararo munosabatlarning qanday ko`rinishi haqida ketyapti? 46

- Ikki yoki undan ko‘proq mustaqil etnik guruhlarni qamrab olgan jamiyatlar qanday nomlanadi? B) Bilvosita masalalar. - Jamoalarda dezorganizatsiya, deviant xulq (jinoyatlar, faxsh, giyohvandlik) ko‘payishi; bolalarning ota-onalarga nisbatan hurmatini pasayishi; yangi avlod an’anaviy xulqdan og‘uvchi xulq-atvor ma’qullanadigan vaziyatga tushib qolishi bilan etniklararo munosabatlar dinamikasining qanday aloqadorlik mavjud? 1. - Qaysi diagrammada ijtimoiy va etnik stereotiplarning o`zaro nisbati to`g`ri aks ettirilgan? e. f. g. h. 47Ijtimoiy stereotip Etnik stereotip Etnik stereotipIjtimoiy stereotip

V) muammoli masalalar. Bunday masalalar sifatida ilmiy muammolar ilgari surilishi mumkin. Dissertatsion tadqiqotlar bunday muammolar manbaasi bo‘lib xizmat qiladi. Masalan: - Etniklararo munosabatlar xususiyatlarini o‘rganadigan psixodiagnostik vositalar qanday ko‘rinishga ega bo‘lishi mumkin? B-guruhiga mansub kasbiy vazifalarga doir misollar. Bunga kasbiy bilimlar anglanishini ta’minlaydigan vazifalar kiradi. A) masalalar – oddiy savollar, talablar. - Etniklararo munosabatlar tahlilini amalga oshirishda psixolog dastlab nimalarni o‘rganishi lozim? 1) etnik tasavvurlarni 2) etnik munosabatlar dinamikasini 3) etnik ustanovkalarni 4) 1-nchi va 3-nchi javoblar. B) Bilvosita masalalar. Bunga kasbiy bilimlar anglanilishini ta’minlaydigan vazifalar kiradi. - quyida berilgan tushunchalarga muvofiq metaforalarni keltiring: Etnos, etnik munosabatlar, etnik ziddiyatlar, etnik avtostereotiplar, etnik geterostereotiplar, etniklararo munosabatlar dinamikasi. - Marginallik xulqdagi deviatsiyalarga sabab bo‘lishi mumkin-mi? Sabablarini ko‘rsatib bering. V) muammoli masalalar. Psixolog o‘zining kasbiy faoliyati davomida duch kelishi mumkin bo‘lgan vaziyatlarga doir. 48

- hozirgi kunda Yevropa mamlakatlarida yuzaga kelayotgan etniklararo munosabatlar bilan bog‘liq muammolar negizini tahlil eting; - Yevropa davlatlarida vujudga kelayotgan etniklararo munosabatlar Rossiya davlatida shakllangan etniklararo munosabatlardan nimasi bilan farq qiladi? Psixolog uchun mazkur farqlarni bilish nima beradi? - Ona o‘z o‘g‘lidan shikoyat qilib keldi. Uning so‘zlariga qaraganda o‘g‘lida xulqiy o‘zgarishlar kuzatilyapti. Psixolog o‘spirin bilan suhbatlashish chog‘ida unda o‘zbek millatiga mansub qizlarga nisbatan salbiy tasavvurlar mavjudligini aniqladi. Yigitcha hech qachon o‘zbek qizlariga uylanmasligini, bundan tashqari bir koreys qiz bilan yashirincha yashab kelishini aytdi. Vaziyatni tahlil etib, muammoning kelib chiqishiga doir mulohazaringizni bering. Psixolog sifatida mazkur masalaga yondashuv xususiyatlari nimadan iborat bo‘ladi? Ta’lim jarayoni samaradorligini ta’minlash uchun nafaqat masalalar sifati, balki ularning turkumi, tizimi ham katta ahamiyat kasb etadi. Mazkur tizimning quyidagi xususiyatlarini e’tiborga olish muhim: - Optimal miqdor (ular barcha asosiy tushunchalarni va o‘rganilayotgan mavzu qonuniyatlarini qamrab olgan bo‘lishi shart); - Rang-baranglik (imkoni boricha barcha ko‘rinishlari taqdim etilgani ma’qul); - Mazmunan jozibadorlik; - Qisqa ifodalanganlik. O‘quv masalalaridan ta’lim jarayonida foydalanish bo‘lajak-psixologlarni tayyorligining oliy darajasini ta’minlashga ko‘mak beradi. 2.4 Nazorat topshiriqlari (JN, ON, YANlar bo‘yicha savollar va testlar) Joriy va o raliq nazorati savollari 1. Zamonaviy etniklik paradoksi 2. Hozirgi kunda jahondagi etnik identiklik kuchayishining psixologik sabablari 49

3. Ijtimoiy beqarorlik vaziyatida etnik identiklik masalalari 4. Etnos psixologik jamoa sifatida 5. Madaniyat psixologik tushuncha sifatida 6. Tarix va falsafa ichida etnopsixologiyaning rivojlanishi 7. Germaniya va Rossiyada xalqlar psixologiyasining o‘rganilishi 8. V.Vundtning xalqlar psixologiyasi 9. G.S h pet etnik psixologiya predmeti to‘g‘risida 10. Madaniyatlar konfiguratsiyasi 11. Ust u vor va modal shaxs 12. Psixologik antropologiyaning predmeti va vazifalari 13. Idrok jarayonlarining empirik o‘rganilishi 14. Relyativizm, absolyutizm, universalizm 15. L.Levi-Bryul ibtidoiy va zamonaviy inson mentalligi to‘g‘risida 16. K.Levi-Stros tafakkur tuzilmasi universalligi to‘g‘risida 17. Ijtimoiylashuv, inkulturatsiya, madaniy transmissiya 18. Bola taraqqiyotiga madaniyat ta’siri 19. Bolalik etnografiyasi 20. Ijtimoiylashuvga bag‘ishlangan tadqiqotlar tahlili 21. S h axsni tadqiq etishning etnopsixologik muammolari 22. Milliy xarakter 23. Mentallik 24. O‘zbek milliy xarakteri to‘g‘risida 25. S h axs me’yorlari va patologiyasi muammosi 26. Ijtimoiy psixologiya va madaniy kontekst 27. Ekspressiv xulq va madaniyat 28. Makon va zamo n tili 29. Kauzal atributsiyadagi madaniyatlararo tafovutlar 30. Madaniyatning regulyativ funksiyasi 31. Individualizm va kollektivizm 32. Qadriyatlar tadqiq m adaniyatni o‘rganish yo‘li sifatida 50

33. Aybdorlik va uyat h issi ijtimoiy nazorat mexanizmlari sifatida 34. Konformlilik individ xulqining guruh ichidagi regulyatori sifatida 35. S h axslararo, guruhlararo va etniklararo munosabatlar 36. Etniklararo munosabatlarning psixologik determinantlari 37. Etnik mansublikning asosiy komponentlari 38. Til va boshqa etnodifferensial alomatlar 39. Etnik mansublikni tiklanish bosqichlari 40. Etnik mansublikka ijtimoiy kontekst ta’siri 41. Etnik mansublikni qo‘llab—quvvatlash strategiyalari 42. Etnik mansublikni o‘lchash modellari 43. Etnotsentrizm ijtimoiy-psixologik hodisa sifatida 44. Etnik stereotiplar va stereotipizatsiya jarayoni 45. Etnik stereotiplar: asosiy xossalar 46. Ijtimoiy kauzal atributsiya 47. Etnik nizolar tushunchasi va ular klassifikatsiyasi 48. Etnik nizolar determinantlari 49. Etnik nizolarning kechish jarayoni 50. Etnik nizolarni bartaraf etish usullari 51. Adaptatsiya. Akkulturatsiya. Moslashuv 52. Yangi madaniy muhitga adaptatsiya qilish jarayoniga ta’sir qiluvchi asosiy faktorlar 53. Madaniyatlararo aloqalarning guruh va individlarga ta’sir oqibatlari 54. Madaniyatlararo o‘zaro ta’sirga tayyorlash 55. Madaniy assimilyator 56. Milliy qadriyatlar 57. Milliy ramzlar 58. Til ramz sifatida 59. Tarbiya mental hodisa sifatida 60. Patologiyalarni tushuntirishdagi etnofunksional yondashuv ahamiyati 51

Etnopsixologiya va din psixologiyasi fanidan yakuniy nazorat test-topshiriqlari № Savollar Javoblar To‘g‘ri Muqobil Muqobil Muqobil 1 Etnik psixologiya fani - .... Turli xalqlar va turli madaniyatlarga mansub kishilar psixikasi xususiyatlarini o‘rganadi Kichik va katta guruhlarda ro‘y beradigan psixik fenomenlarni o‘rganadi Turli xalqlar va turli madaniyatlarg a mansub kishilarni o‘rganadi Tevarak atrofdagi olam taraqqiyotining umumiy qonuniyatlarini o‘rganadi 2 Etnik psixologiya tarkibiga quyidagilarning qaysi biri kirmaydi SHaxsiy tajriba Milliy xarakter Milliy o‘zlikni anglash Milliy tuyg‘u va milliy manfaatlar 3 Etnik psixologiyaning asosiy tushunchalaridan biri Etnos Elat An’analar Odatlar 4 Madaniyatlarni o‘rganishda quyidagi sindromlardan qaysi biri qo‘llanilmaydi Ma’naviylik - ma’naviyatsizlik Soddalik - murakkablik Individualizm- kollektivizm Ochiqlik- yopiqlik 5 Xalqlar psixologiyasi nazariyasining muallifi kim: SHteyntal Barsini Benedikt Fromm 6 Hodisalarni tushunishga qaratilgan madaniy-spetsifik yondashuv qanday nomlanadi? Emik yondashuv Kross-madaniy yondashuv Ekologik yondashuv Etik yondashuv 7 O‘rganilayotgan hodisalarni tushuntirishga qaratilgan universalistik yondashuv qanday nomlanadi? Etik yondashuv Emik yondashuv Kross-madaniy yondashuv Ekologik yondashuv 8 Emik yondashuv oldida turgan vazifalarga nima kirmaydi? Ilmiy gipotezalarni ilgari surish Madaniyatning har bir elementini tizim ichkarisidan o‘rganish Faqat o‘rganilayotga n madaniyat tahlil birliklaridan foydalanish Faqat bir madaniyatni tadqiq etish 9 Etik yondashuv oldida turgan vazifalarga nima kirmaydi? Madaniyatni ichkaridan tushunish orqali tahlil etish Madaniyat ta’siridan xoli qiyosiy tahlil birliklaridan foydalanish Ilmiy gipotezalarni ilgari surish Ikki va undan ortiq madaniyatlarni o‘rganish 10 Insonning ichki olami bilan etnik jamoa darajasidagi etnomadaniy o‘zgaruvchilar o‘rtasidagi sistematik aloqalar qaysi etnopsixologik yo‘nalish predmetidir? Psixologik antropologiya Etnopedagogika Madaniyatlarar o qiyosiy psixologiya Millatlararo munosabatlar psixologiyasi 11 Turmush tarzi, odatlar va an’analarni kuzatish qanday nomlanadi? Etnografik kuzatuv Introspeksiya Etografiya Tarixiy- madaniy kuzatuv 12 Etnik psixologiyaning Kuzatuv, so‘rov, Kuzatuv, so‘rov, Kuzatuv, Kuzatuv, 52

tadqiqiy metodlari to‘liq ifodasini topgan qatorni toping shaxsni tadqiq etish, tushlar, ramzlar, e’tiqodlar tahlili, kontent-analiz, proektiv metodlar, eksperiment shaxsni tadqiq etish, e’tiqodlar tahlili, kontent- analiz, proektiv metodlar, eksperiment so‘rov, shaxsni tadqiq etish, tushlar, ramzlar, e’tiqodlar tahlili, proektiv metodlar, eksperiment so‘rov, shaxsni tadqiq etish, tushlar, ramzlar, e’tiqodlar tahlili, kontent- analiz, eksperiment 13 “Psixika faoliyat sifatida – ijtimoiy qurollar va ularni bajarish usullari bilan bilvosita belgilanadi” fikri kimga taalluqli? L.S.Vigotskiy A.R.Luriya L.Rubinshteyn E.Fromm 14 Interiorizatsiya bu - Bevosita ob’ektlar bilan munosabatga kirishish natijasida shakllangan sub’yektning xususiy harakatlarini mental loyihaga ko‘chirish jarayonidir-degan fikri kimga mansub? F.Piaje L.S.Vigotskiy E.Fromm A.Luriya 15 Interiorizatsi- Harakatlarni shaxslararo interpsixik shakllardan ichki, individual, intrapsixik shakllariga o‘tish jarayoni degan fikr kimga mansub? L.S.Vigotskiy E.Fromm A.Luriya F.Piaje 16 A.R.Luriya O‘zbekistonda o‘tkazgan etnopsixologik tadqiqotiga kimlar jalb ejtilgan? Tadqiqot aholining bir necha guruhlarida o‘tkazilgan bo‘lib ularning hech biri hech qanday oliy ma’lumotga ega bo‘lmagan va bir- birlaridan muloqotning amaliy usullari hamda madaniy dunyoqarashi bilan sezilarli farq qilmagan Tadqiqot aholining bir necha guruhlarida o‘tkazilgan bo‘lib ular bir- biridan ma’lumotlilik darajasi bilan va bir-birlaridan muloqotning amaliy usullari hamda madaniy dunyoqarashi bilan sezilarli farq qilgan Tadqiqot aholining bir necha guruhlarida (o‘zbek va qirg‘izlarda) o‘tkazilgan bo‘lib ular bir- biridan ma’lumotlilik darajasi bilan va bir- birlaridan muloqotning amaliy usullari hamda madaniy dunyoqarashi bilan sezilarli farq qilgan Tadqiqot aholining bir necha guruhlarida (o‘zbek, qirg‘iz, qozog‘lar o‘zaro qiyoslangan) o‘tkazilgan bo‘lib ular bir- biridan ma’lumotlilik darajasi bilan va bir- birlaridan muloqotning amaliy usullari hamda madaniy dunyoqarashi 53

bilan sezilarli farq qilgan 17 Z.Freyd o‘zining madaniyatga doir konsepsiyasini qaysi asarida bayon etgan? Totem va tabu SHaxvoniylik nazariyasi Tushlar talqini Psixoanaliz 18 Etnik psixologiya fanida qanday asosiy nazariy yondashuvlar mavjud? Relyativizm, absolyutizm, universalizm Relyativizm, absolyutizm, konstruktivizm Reaksionizm, absolyutizm, konstruktivizm Relyativizm, primordializm, universalizm 19 L.Levi-Bryul (1857-1939) etnopsixologiyani qanday ilmiy g‘oyalar bilan boyitgan? Ijtimoiy tafakkur, arxetiplar Milliy o‘zlikni anglash, etnos Millat, ibtidoiy tafakkur Millat, etnik stereotip 20 Etnik arxetiplar qanday xususiyatlarga ega emas? Onglilik Qadriyatlar tizimi Nasliy o‘tish Ongsizlik 21 Amerika etnopsixologik maktab asoschisi kim? F.Boas L.Levi-Bryul A.Kardiner M.Mid 22 F.Boas etnopsixologiya fanini qanday ilmiy g‘oyalar bilan boyitgan? Akkulturatsiya, madaniy relyativizm Proektiv tizimlar, madaniy relyativizm Akkulturatsiya , proektiv tizimlar Ibtidoiy tafakkur, proektiv tizimlar 23 Ikki yoki undan ortiq madaniyatlarning o‘z namoyandalari orqali o‘zaro boyish, ta’sir ko‘rsatish jarayoni qanday nomlanadi? Akkulturatsiya Madaniylashuv Proektiv tizimlashuv Milliylashuv 24 A.Kardiner etnopsixologiyaga qanday terminni olib kirgan? Proektiv tizimlar Akkulturatsiya Etnostereotip Madaniyat 25 Individlar ongida ularning hayotiy muhim ehtiyojlarini qondirish usullarini aks etishi natijasida hosil bo‘ladigan va ular shaxsi shakllanishiga hal etuvchi ta’sir ko‘rsatadigan mexanizmlar turkumi qanday nomlanadi? Proektiv tizimlar Akkulturatsiya Etnostereotipla r Introektiv tizimlar 26 Amerika etnografik maktab xususiyatlariga nima kirmaydi? Ijtimoiy-iqtisodiy omillar etakchiligi va taraqqiyotning psixologik faktori ikkilamchiligi “SHaxs”tushunc hasiga yo‘nalganlik Freyd nazariyasiga tayanish Ilk bolalikni tadqiq etish 27 L.S.Vigotskiyning etnopsixologik g‘oyalarini amaliy o‘rgangan olimni toping? A.R.Luriya B.F.Porshnev L.N.Gumilyov M.Mid 28 L.N.Gumilyov konsepsiyasida qaysi tushuncha o‘z ifodasini topmagan? Millat Etnos Irq Populyasiya 54

29 Jismoniy alomatlarga ko‘ra o‘xshash etnik guruhlar nima deb nomlanadi? Irq Populyasiya Millat Xalq 30 Madaniy, iqtisodiy va genetik o‘zaro bog‘liq individlardan tarkib topgan tizim qanday nomlanadi? Etnos Millat Irq Xalq 31 Bir etnos boshqa bir etnos tomonidan “hazm” etilishi jarayoni qanday nomlanadi? Assimilyasiya Metisatsiya Qovishuv Etnogenez 32 Etniklikni tug‘ma va o‘zgarmas sifat deb biladigan etnologik yondashuv - Primordializm Konstruktivizm Biologizm Darvinizm 33 Etniklikni ijtimoiy guruh a’zolari tomonidan yaratiladigan tizim sifatida qaraydigan yondashuv - Konstruktivizm Primordializm Darvinizm Biologizm 34 Etnos taraqqiyotining oliy darajasi - Millat Elat Xalq Urug‘ 35 Millatning ma’naviy darajasini aks ettiruvchi, ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, axloqiy, estetik, falsafiy va diniy qarashlari sifatida tushuniladigan murakkab mexanizm - Milliy ong Milliy o‘zlikni anglash Etnik ong Etnik o‘zlikni anglash 36 O‘z millati to‘g‘risidagi tasavvurlar turkumi - Milliy autostereotiplar Milliy geterostereotipla r Milliy ong Milliy xarakter 37 O‘zga millat vakillari to‘g‘risidagi tasavvurlar turkumi- Milliy geterostereotiplar Milliy ong Milliy xarakter Milliy autostereotiplar 38 Etnos nomi Etnonim Endoetnonim Ekzoetnonim Natsioetnonim 39 Etnosning o‘ziga bergan nomi - Endoetnonim Ekzoetnonim Natsioetnonim Etnonim 40 Boshqa etnoslar qo‘ygan etnos nomi - Ekzoetnonim Natsioetnonim Etnonim Endoetnonim 41 Turli millat vakillarini bir- birlaridan farqlash imkonini beradigan jismoniy va ma’naviy xislatlar majmuasi - Milliy xarakter Milliy ong Milliy temperament Milliy did 42 Muayyan etnos vakillarining hatti-harakati va faoliyati o‘ziga xosligini belgilaydigan emotsional- ekspressiv xususiyatlar majmui- Milliy temperament Milliy xarakter Milliy did Milliy ong 43 O‘z etnik guruhiga, manfaati va qadriyatlariga, Milliy tuyg‘u Milliy xarakter Milliy did Milliy temperament 55

o‘zga xalqlarga bo‘ladigan muayyan emotsional munosabat - 44 Muayyan davr yoki etnomadaniyat, ijtimoiy guruhning ichki olami aks ettiruvchi ijtimoiy- psixologik hodisalar tizimi - Milliy mentallik Milliy xarakter Milliy temperament Milliy kayfiyat 45 Milliy mentallik tarkibiga kirmaydigan komponentni toping: Ijtimoiy komponent Emotsional komponent Kognitiv komponent Xulqiy komponent 46 Milliy mentallik tarkibiga kiradigan individual hayot tajribasi natijasida o‘zlashtiriladigan hayotiy vaziyatlar va ob’ektlar to‘g‘risidagi bilimlarni qamrab oladigan komponent - Kognitiv komponent Ijtimoiy komponent Emotsional komponent Xulqiy komponent 47 Milliy mentallik tarkibiga kiradigan etnik qadriyatlar, qadriyatga oid tizimlar, elementar ustanovkalar aktuallashuviga javobgar komponent - Xulqiy komponent Kognitiv komponent Ijtimoiy komponent Emotsional komponent 48 Qanday fenomen etnogenez, ya’ni etnosning tarixiy taraqqiyoti jarayonida shakllanadi - Etnik identiklik Etnik xarakter Etnik ong Etnik fe’l 49 Inson o‘zini qaysi konkret etnik jamoaga mansubligini aniq anglashi nima deyiladi? Monoetniklik Bietniklik Marginallik Etniklik 50 Inson o‘zini ikki etnik guruhga mansubligini anglasa nima bo‘ladi? Bietniklik Monoetniklik Marginallik Etniklik o‘zi 51 Inson o‘zini hech bir etnos bilan identifikatsiya qilmasa qanday holat yuz beradi? Marginallik Etniklik o‘zi Bietniklik Monoetniklik 52 Etnik identifikatsiya necha bosqichdan iborat? 3 2 1 4 53 Guruh statusiga ko‘ra etnik identiklik klassifikatsiyasi: Ustivor guruh a’zolari, milliy kamchilikni tashkil etuvchi guruh a’zolari mansubligi Monoetnik, polietnik, marginal Normaga tushadigan etnik identiklik Normadan tashqariga chiqadigan etnik identiklik 54 Etnik guruh xususiyatlariga ko‘ra etnik identiklik klassifikatsiyasi: Monoetnik, polietnik, marginal Normaga tushadigan etnik identiklik Normadan tashqariga chiqadigan etnik identiklik Ustivor guruh a’zolari, milliy kamchilikni tashkil etuvchi guruh a’zolari 56

mansubligi 55 Etnik identiklik me’yorlariga ko‘ra klassifikatsiya: Normaga tushadigan etnik identiklik, Normadan tashqariga chiqadigan etnik identiklik Ustivor guruh a’zolari, milliy kamchilikni tashkil etuvchi guruh a’zolari mansubligi Ijobiy va salbiy etnik identiklik Monoetnik, polietnik, marginal 56 Etnik identiklik yo‘nalganligiga ko‘ra klassifikatsiya: Ijobiy va salbiy etnik identiklik Normaga tushadigan etnik identiklik, Normadan tashqariga chiqadigan etnik identiklik Monoetnik, polietnik, marginal Ustivor guruh a’zolari, milliy kamchilikni tashkil etuvchi guruh a’zolari mansubligi 57 Konkret etnos vakillarining psixik jarayonlari kechishi, o‘zaro ta’sir xususiyatlari, muloqot usulini belgilaydigan millat psixologiyasi komponentlari - Milliy-psixologik xususiyatlar Etnopsixologik xususiyatlar O‘zlikni anglash xususiyatlari Milliy tiynat 58 Milliy psixologik xususiyatlar tarkibi qaysi javobda to‘liq aks etgan? Motivatsion xususiyatlar, intellektual xususiyatlar, emotsional- irodaviy xususiyatlar, kommunikativ xususiyatlar Motivatsion xususiyatlar, intellektual xususiyatlar, emotsional- irodaviy xususiyatlar, irqiy xususiyatlar Mental xususiyatlar, intellektual xususiyatlar, emotsional- irodaviy xususiyatlar, kommunikativ xususiyatlar Motivatsion xususiyatlar, intellektual xususiyatlar, emotsional- irodaviy xususiyatlar, kognitivizm xususiyatlar 59 Milliy psixikaning spetsifik funksiyalari: Ob’ektivizatsiya, regulyasiya, idora Kognitiv, xulqiy, emotiv Ijtimoiy, individual, guruhiy Himoya, adaptatsiya, regulyasiya 60 Ramz bu -....... Biron-bir voqea yoki hodisaning o‘rnini bosuvchi, o‘zida ifodalovchi predmet, obraz yoki ma’naviy qadriyat Biron-bir voqea yoki hodisa bilan birga namoyon bo‘luvchi predmet, obraz yoki ma’naviy qadriyat Milliy mentallik tarkibiga kiradigan individual hayot tajribasi natijasida o‘zlashtiriladig an hayotiy vaziyatlar va ob’ektlar to‘g‘risidagi bilimlarni qamrab oladigan komponent Muayyan etnos vakillarining hatti-harakati va faoliyati o‘ziga xosligini belgilaydigan emotsional- ekspressiv xususiyatlar majmui 61 Etnik guruhga o‘zining etnik ramzlarini yaratish Etnik ramzlashtirish Etnik himoya mexanizmlari Etnik sublimatsiya Etnik atributsiya 57

imkoniyatini beradigan metodlar va usullar majmui - .... mexanizmlari mexanizmlari mexanizmlari 62 Ramzlarda biron-bir muhim sifatlarni ko‘rish Atributsiya Sublimatsiya Ratsionalizatsi ya Preksiya 63 Jamiyatda kutilayotgan sifatlarni ramzlarga ko‘chirish bu -.... Ramzlashtirish Atributsiya Proeksiya Ratsionalizatsi ya 64 Bir ramzdan boshqa bir ramzga muhim xususiyatlarni ko‘chirish bu ..... Proeksiya Ratsionalizatsiy a Sublimatsiya Atributsiya 65 Ramzning noadekvat xatti- harakatlarini oqlashga intilish (masalan, Gitler agressor emas, zarbaning oldini oluvchi etakchi) Ratsionalizatsiya Atributsiya Proeksiya Sublimatsiya 66 Ijtimoiy stereotip tushunchasi kim tomonidan fanga kiritilgan? U.Lippman Z.Freyd K.YUng Gegel 67 Stereotiplar funksiyalari qaysi javobda aniq berilgan? Axborotni tartiblash, idrokni osonlashtirish, qadriyatlar himoyasi, yo‘naltiradi, o‘ziga baho berishga ko‘maklashadi Axborotni tartiblash, idrokni osonlashtirish, qadriyatlar yaratishga, yo‘naltiradi, o‘ziga baho berishga ko‘maklashadi Axborotni saralash, idrokni osonlashtirish, qadriyatlar himoyasi, yo‘naltiradi, o‘ziga baho berishga ko‘maklashadi Axborotni tartiblash, idrokni qiyinlashtirish, qadriyatlar himoyasi, yo‘naltiradi, o‘ziga baho berishga ko‘maklashadi 68 Etniklararo munosabatlar klassifikatsiyasi: Sof, ilk uchrashuv xususiyatlariga qurilgan, ikki individ darajasida ro‘y beradigan Subordinatsion, ilk uchrashuv xususiyatlariga qurilgan, ikki individ darajasida ro‘y beradigan Sof, vertikal, ikki individ darajasida ro‘y beradigan modal, ilk uchrashuv xususiyatlariga qurilgan, ikki individ darajasida ro‘y beradigan 69 Tabaqalashgan etniklararo munosabatlar bu - Subordinatsion etniklararo munosabatlar Polidomenal etniklararo munosabatlar Gorizontal etniklararo munosabatlar Individlararo munosabatlar 70 Bir xil mavqega ega etnoslararo munosabatlar bu - Polidomenal etniklararo munosabatlar Gorizontal etniklararo munosabatlar Individlararo munosabatlar Subordinatsion etniklararo munosabatlar 71 Inson o‘zining emas, balki o‘zga madaniyat qadriyatlariga tayansa qanday xulq namoyon bo‘ladi? Konform Millatchi Marginal Vositachilik 72 Inson o‘zining madaniyati qadriyatlaridan o‘zga qadriyatlar ahamiyatini Millatchi Marginal Vositachilik Konform 58

inkor etsa qanday xulq namoyon bo‘ladi? 73 Inson na o‘zining, na o‘zga madaniyat qadriyatlarini tanlamasa qanday xulq namoyon bo‘ladi? Marginal Vositachilik Konform Millatchi 74 Ikki madaniyatni sintezlovchi kishi qanday xulq-atvorni namoyon qiladi? Vositachi Konform Millatchi Marginal 75 R.Parkga ko‘ra etniklararo munosabatlar rivoji to‘g‘ri aks etgan javobni toping: Ilk uchrashuv, raqobat, akkomodatsiya, assimilyasiya Ilk uchrashuv, akkomodatsiya, raqobat, assimilyasiya Ilk uchrashuv, assimilyasiya, raqobat, akkomodatsiya Ilk uchrashuv, akkomodatsiya , assimilyasiya, raqobat 76 Etnik guruhlarni muayyan etnik hudud ichra ko‘chish jarayoni - Migratsiya Integratsiya Konsolidatsiya Assimilyasiya 77 Til va madaniyati yaqinligi yuzasidan nisbatan mustaqil xalqlarning uyushib ketish jarayoni - Konsolidatsiya Migratsiya Integratsiya Assimilyasiya 78 Kishilarning yangi etnik muhitga moslashuv jarayoni - Akkomodatsiya Konsolidatsiya Migratsiya Integratsiya 79 “Diniy amaliyot turfaligi” asari muallifi kim? V.Djeyms V.Vundt E.Fromm K.YUng 80 Inson dindorligi xususidagi biogenetik nazariya kimga mansub? S.Xoll V.Vundt E.Fromm L.Vigotskiy 81 Individning diniy taraqqiyoti turning diniy taraqqiyotini takrorlaydi deb ta’kidlaydigan tamoyil- Rekapitulyasiya Biogenetik Determinatsiya Ong va faoliyat birligi 82 Diniy ta’limni bola tarbiyasi bilan aloqadorligi to‘g‘risidagi fikr kimga xos? S.Xoll V.Vundt E.Fromm U.Djeyms 83 Erta diniy tarbiyani boshlash infantilizmga sabab bo‘lishi mumkin deb kim taxmin qilgan? S.Xoll V.Vundt E.Fromm U.Djeyms 84 Din psixologiyasining asoschisi kim? S.Xoll V.Vundt E.Fromm U.Djeyms 85 Din bu sarob deya uqtirgan kim bo‘ladi? Z.Freyd S.Xoll V.Vundt E.Fromm 86 Ota oldidagi komplekslar dindorlikka sabab bo‘lishi mumkin deb hisoblagan kim? Z.Freyd S.Xoll E.Fromm K.YUng 87 Individni o‘rganish natijalari uning diniy qarashlari va xulq-atvori shakllanishini Z.Freyd S.Xoll E.Fromm K.YUng 59

tushuntirishga imkon beradi degan kim? 88 Diniy kechinmalar psixikaning bilish ehtiyoji bilan bog‘liq tabiiy hosilalardir degan qaysi olim? K.YUng Z.Freyd S.Xoll E.Fromm 89 Dindorlik individning tashqi niqobi emas uning tarkibiy qismiga, tajribasiga aylanishi darkor degan olim kim? K.YUng Z.Freyd S.Xoll E.Fromm 90 Erkinlikdan qochish avtoritar toifadagi dinlarga kirishni belgilashi mumkin deb hisoblagan kim? E.Fromm K.YUng Z.Freyd S.Xoll 2.5 “Etniklararo munosabatlar psixologiyasi” mavzusi yuzasidan taqdimot 60

2.6 “Etniklararo munosabatlar psixologiyasi” mavzusi bo‘yicha ta’lim texnologiyalari “Etniklararo munosabatlar psixologiyasi” mavzusi yuzasidan muammoli - ma’ruzaning ta’lim texnologiyasi modeli va texnologik xaritasi Muammoli - ma’ruzada ta’lim texnologiyasi modeli 65

Muammoli ma’ruzaning texnologik xaritasi Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat mazmuni ta’lim beruvchi ta’lim oluvchilar 1 - bosqich. O‘quv mashg‘ulotiga kirish (10 daq.) 1.1. Mavzuning nomi, maqsad va kutilayotgan natijalarni etkazadi. Mashg‘ulot muammoli ma’ruza shaklida borishini ma’lum qiladi. Tinglaydilar, yozib oladilar 2 - bosqich. Asosiy ( 70 daq.) 2.1. Talabalar bilimini suhbat shaklida faollashtiradi (№ ilova). Bilimlarni faollashtirish jarayonida o‘quv muammosini echish bo‘yicha izlanuvchilik faoliyatida faol ishtirok etishlari uchun talabalarning egallagan bilimlari etarliligini aniqlaydi. 2.2. Faollashtirilgan bilimlar asosida talabalarni mashg‘ulotda echiladigan muammoga “olib kiradi”, va uni ifodalaydi. Uni echishni tashkillashtiradi. Talabalar bilan birga tahlil qiladi, ularda paydo bo‘lgan qiyinchiliklarni aniqlaydi. 2.3. Muammoni echish yo‘llarini izlashni tashkillashtirishga o‘tadi: birinchi kichik muammoni ifodalaydi, so‘ngra muammoli savollarni berib va ular javoblarini muhokama qilib, talabalarni uni echish yo‘lini izlashga, ya’ni birinchi oraliq xulosaga olib keladi. SHu tarzda keyingi muammolarni echish yo‘llarini izlashni tashkillashtiradi. Mashg‘ulotni tashkillashtirish uchun yordamchi savol va xulosalar (№ ilova), ko‘rgazmali materiallardan (№ lova) foydalanadi. 2.4. Talabalarni kichik gurhlarga bo‘ladi, taqdimot uchun qog‘ozlarni, markerlarni tarqatadi,: muammoni echish “Echimlar daraxti” tasvirlashni, beradi. Guruhlarda ish boshlanganligini ma’lum qiladi. 2.5. Taqdimot boshlanganligini ma’lum qiladi, guruhlar chiqishlarini boshqaradi. Taqdimot yakunini qiladi, eng yaxshi muammoni echishning tuzilmaviy-mantiqiy chizmasini daftarga ko‘chirib olishni aytadi va yakuniy xulosani qiladi Savollarga javob beradilar. Muammoni echish bo‘yicha o‘z fikrlarini beradilar. Kichik muammoni echish bo‘yicha fikrlar bildiradilar, munozara qiladilar, tahlil qiladilar, xulosa chiqaradilar. Guruhlarda tuzilmaviy- mantiqiy chizma “Echimlar daraxti” tasvirlaydilar. Guruh vakillari taqdimot qiladilar, yakuniy xulosani beradilar, daftarga yozadilar 3 - bosqich. YAkuniy (10 daq.) 3.1.Mavzu bo‘yicha yakun qiladi, qilingan ishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e’tiborini qaratadi. 3.2. Mustaqil ish uchun topshiriq (№ ilova) beradi. Tinglaydilar. Topshiriqni yozadilar. Xulosa va takliflar 66

Bitiruv loyixa ishini yakunida quyidagi xulosa va takliflarga kelindi: 1. Zamonaviy psixologik ta’lim psixologiyani o‘qitishning yangicha faol uslublarini ishlab chiqilishi, ilmiy tadqiqotlar va psixologlarning kasbiy amaliyoti negizida ishlab chiqilgan yangi dastur va metodik qo‘llanmalarga muhtoj; 2. Psixologiyani o‘qitishning o‘ziga xos jihatlari va mushkulliklari mavjud. Ushbu mushkulliklar nafaqat psixologik bilimlar spetsifikasi bilan, balki ularni o‘zlashtirishning o‘ziga xosligi bilan ham belgilanadi. 3. Psixologik bilimlar boshqa fanlardan psixologiyani o‘qitish jarayonida e’tiborga olinishi zarur o‘ziga xos jihatlari bilan ajralib turadi. 4. Har qanday psixologik hodisani to‘la (nisbatan albatta) yoritish uchun quyidagilar mazmunini ochib berish shart: - Tushunchalar tizimini (tezaurus, atamalar, ta’riflar); - Psixologik hodisalar funksiyalarini (vazifalar); - Mexanizmlarni (hodisa qanday vujudga keladi va nimani bajaradi); - Turlarini (klassifikatsiyasi); - Qonuniyatlarni (qonunlar, xususiyatlar, xossalar); - Individual, yoshga doir va jinsiy xususiyatlarni; - Shakllanish va rivojlanish qonuniyatlarini (ontogenezda, balki filogenezda); - Buzilishlarni; - Psixologik nazariyalarni; - O‘rganish metodlarini. 5. Psixologik bilimlar tuzilmasini anglash talabaga psixologik reallikni barcha munosabatlar va aloqalar turfaligini bir butunlik sifatida tasavvur qilish imkonini beradi; 6. Mazkur muammolarni hal qilishda zamonaviy axborot kommunikatsiyalari yordamida yaratilgan elektron o‘quv ishlanmalaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 67

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. Rahbariy adabiyotlar. 68

1. Karimov I.A. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida. – Toshkent.: O‘zbekiston, 1995. -269 b. 2. Karimov I.A. YAngicha fikrlash va ishlash – davr talabi. – Toshkent.: O‘zbekiston, 1997. T.5. -384 b. 3. Karimov I. Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. T.7. –Toshkent.: O‘zbekiston, 1999. -139 b. 4 . K a r i m o v I . A . “ A d o l a t l i j a m i y a t s a r i ” , 1 9 9 8 y i l T o s h k e n t . 5 3 b e t II. Me’yoriy- huquqiy xujjatlar. 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T., 2014. 2. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997 yil. 9-son, 225-modda. 3. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997 yil. 11-12-son, 295-modda. III. Maxsus adabiyotlar 1. Андреева Г.М., Богомолова И.И., Петровская Л.А. Зарубежная социальная психология ХХ столетия: Теоретические подходы. - М.: Аспект Пресс, 2001.- 288 с. 2. Ахмедов Б.А. Историко- географическая литература Средней Азии 17- 18 вв. Изд-во “Фан”, Ташкент.- 262 с. 3. Бахранов Б. Проблемы национального самосознания личности в государственной политике независимого Узбекистана. Автореф. дис.. докт. Полит. наук. Ташкент, 1997.- 27 с. 4. Ботиров.Б.М. Миллий характер хусусиятлари маданий детерминациясини ўрганишнинг илмий-методологик муаммолари. Педагогик таълим, №1/2009, 31-36 бетлар. 5. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. – М. Наука. 1983. 412 с. 6. Вундт В. Элементы психолог i и народов. Изд-во “Въстника знан i я” (В.В.Битнера), Москва, 1913 г.,- 307 с. 69

7. Гумилёв Л.Н. Қадимги турклар. Тошкент, Ўзбекистон Республикаси Фанлар акадеияси: “Фан” нашриёти, 2007 й. 499 б 8. Гумилёв Л.Н. Этносфера: История людей и история природы.- М.: Прогресс: Изд.фирма «Пангея»; «Экопрос», 1993.- 543 с. 9. Дюркгейм Э. О разделении общественного труда: метод социологии/ Пер.с фран.Гофман А.Б.- М.: АН СССР ин-т социол., 1991. С. 80 . 10. История и психология. Издательство “Наука”, Москва.- 1970г. 384 с. 11. Лебедева Н.М. Введение в этническую и корсс-культурную психологию: Учебное пособие.- М.: Ключ- С, 1999.- 223 с. 12. Лебон Г. Психология народов и масс.- СПб.: Макет, 1995. 13. Лурия А.Р. Язык и сознание. Под редакцией Е.Д.Хомской. изд-во Моск. ун-та, 1979.- 320 с. 14. Маматов М.М. Этнопсихология. //Текст ы лекций. Т. 2003 .- 85 с . 15. Мацумото Д. Психология и культура.- Спб.: Прайм-Еврознак, 2002.- 416 с. (Серия “Психологическая энциклопедия”). 16. Мид М. Культура и мир детства. М.: Мир, 1988.- 215 с. 17. Налчаджян А.А. Этнопсихология. 2-е изд.-СПб.: Питер, 2004.- 381 с. 18. Солдатова Г.У. Психология межэтнической напряжённости. М.: Смысл, 1998. С. 40-63. 19. Стефаненко Т.Г. Методы этнопсихологического исследования.: Спецпрактикум по социальной психологии.- М.: Изд-во МГУ, 1993.- 79 с. 20. Стефаненко Т.Г. Этнопсихология: Учебник.- М.: Аспект-Пресс, 2004.- 368с. GLOSSARIY № Tushuncha Izoh 1 Akkulturatsiya madaniylashish, boshqa bir madaniyatni o‘zlashtirilishi 70

2 Etnik avtostereotip odamlar o‘zi mansub bo‘lgan etnik guruh a’zolari to‘g‘risidagi mavjud tasavvur 3 Etnik geterostereotip boshqa bir etnik guruh vakillarining xususiyatlari to‘g‘risidagi tasavvur 4 Etnik guruh ijtimoiy guruhlarning eng muhim shakllaridan biri 5 E tnik psixologiya xalq, etnosning psixik tuzilishi yoki “etnik psixikani” o‘rganuvchi fandir 6 Etnos tabiiy - tarixiy yo‘l bilan paydo bo‘ladi va taraqqiy etadi, ular jamoa guruhiga kiradigan kishilarning xohish-irodasiga bog‘liq bo‘lmasdan, o‘zini-o‘zi qayta tiklay olish qobiliyati hisobiga yuz yillar mobaynida yashashga qodir kishilar ijtimoiy guruhlarining tarixiy vujudga kelgan shakllari, jamoa bo‘lib yashashning alohida shakli 7 Gorizontal etniklararo munosabatlar etnik guruhlar yonma-yon yashaydilar va bir xil ijtimoiy mavqega ega bo‘ladigan etniklararo munosabatlar 8 Ijtimoiy psixologiya odamlarning ijtimoiy guruhlarga birlashishini o‘rganadigan, guruhiy tavsifni, shaxsning guruhiy faoliyati va xulq-atvorini, ijtimoiy psixologik qonuniyatlar, holatlar, hodisalar, ijtimoiy ustanovka kabilarni tadqiq qiluvchi psixologiya sohasidir 9 Madaniy murakkablashuv bir etnosning madaniyati boshqa etnos madaniyati ta’siri ostida murakkablashisishi 10 Madaniy qashshoqlashuv madaniyatda buzilishlar, aynishlar yuzaga keladi 11 Madaniy yo`qotishlar birinchi etnos ikkinchi etnosga to‘qnash kelgach o‘zining an’anaviy malaka va ko‘nikmalaridan mosuvo bo‘ladi 12 Madaniyatlar qo`shiluvi birinchi etnos ikkinchi etnosga to‘qnash kelganda uning ma’lum bir yutuqlarini o‘zlashtiradi 13 Metislar Ikki yoki undan ortiq xalqqa taaluqli individlar 14 Millat ma’lum bir guruhga taalluqli kishilarning birgalikda yashashi, oldingi ajdodlardan avlodlarga o‘tib kelayotgan an’analarni saqlab qolishga bo‘lgan harakati 71

hamda umumiy maqsad yo‘lida birlashishidir 15 Modal shaxs fikr yuritish texnikasi, tuyg‘ular, tadqiq etilayotgan shaxsning ko‘zga tashlanadigan alomatlari sifatidagi alohida madaniyatning o‘ziga xos o‘rtachalashtirilgan xarakter 16 Odat xulq-atvorning barcha madaniy belgilangan, standartlashtirilgan shakllari 17 Psixogenez Psixik xususiyatlar taraqqiyoti 18 Qadriyatlar odamlarning hayotdagi ustivor tamoyillari vazifasini o‘tovchi muddaolar xususidagi tasavvurlari 19 Referent guruh shaxs uchun muhim ijtimoiy guruh 20 Shaxs individual tafovutlar asosida yotadigan individ turli vaziyatlarda, tashqi muhitning turli sharoitlarida, boshqa odamlar bilan munosabatlarga kirishishda namoyon qilishi mumkin bo‘lgan barqaror xulqiy va kognitiv xarakteristikalar, chizgilar va moyilliklar turkumi 21 Subordinatsion etniklararo munosabatlar ayrim etnoslar dominantlik (ustivorlik) qilgan paytda boshqa bir etnoslar unga tob’e sanaladigan etniklararo munosabatlar 22 Xalq muayyan davlat hududida yashovchi etnosdir 72

O'xshashlar

Muloqot mavzusini o’qitishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish mexanizmi

Talabalarda oila – nikoh ustanovkalarning psixologik xususiyatlari

Ichki ishlar xodimlarining o‘z kasblariga mosligini o‘rganishning psixologik xususiyatlari

Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning psixologik xususiyatlari

O‘smirlarda somatik kasalliklar rivojlanishining psixologik omillari