Bosh sahifa
Diplom ishlar
Psixologiya
Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning psixologik xususiyatlari
Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning psixologik xususiyatlari
Yuklangan vaqt:
12.07.2021
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
1743 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Pedagogik mahoratning psixologik xususiyatlari
Talabalarda oila – nikoh ustanovkalarning psixologik xususiyatlari
Oilada bola tarbiyasining ijtimoiy –psixologik xususiyatlari
Oliy maktabda tarbiya jarayonlarini tashkil etishning psixologik xususiyatlari
Yoshlarda ahloqiy va madaniy malakalarni shakllantirishning psixologik xususiyatlari
![K I R I SH Mavzuning dolzarbligi. Respublikamizda mustaqillik yillarida inson shaxsiga nisbatan bо‘lgan munosabat keskin о‘zgardi. Jamiyatning a’zosi bо‘lgan har bir shaxs taqdiriga alohida e’tibor qaratila boshlandi. Ayniqsa, muayyan sabablarga kо‘ra, о‘z ota-onasidan, yaqin kishilari mehridan mahrum bо‘lgan yetim va qarovsiz bolalarga ta’lim-tarbiya berish, alohida ijtimoiy himoyaga olish ishlarining samarali yo’lga qо‘yilgani bu borada ulkan ishlar amalga oshirilayotganligining belgisidir. Xususan bu masala ijtimoiy psixologiya fanlarining dolzarb muammolaridan biriga aylanib borayotganligi ham shubhasizdir. Zotan, kelajagi buyuk davlatni bunyodga keltirish uchun har qanday davlatning asosiy bо‘g‘ini bо‘lmish oilalarning mustahkamligi, uning jamiyat oldidagi asosiy funksiyalaridan biri bо‘lmish tarbiyaviy vazifasini tо‘la-tо‘kis bajarishga, unda voyaga yetayotgan bolalarning tо‘liq oilalarda, ota-ona mehriga qonib, jamiyatning yetuk fuqarosi sifatida shakllanib ulg‘ayishiga sharoit yaratish davlatning ustovor vazifalaridan biri sifatida belgilangan. Buning uchun eng avvalo, mehribonlik uylarida tarbiyalanuvchilar sonini keskin kamaytirish, ularda mehribonlik uylarida emas, balki о‘z ota-onalari quchog‘ida, yaqinlari atrofida ulg‘ayishini ta’minlash mustaqil Respublikamizning istiqbolini belgilovchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Keyingi yillarda butun dunyo miqyosida, shu jumladan respublikamizda ham yetim va qarovsiz bolalar miqdori garchand keskin darajada yuqori kо‘rsatgichga ega bо‘lmasada, ularning soni sezilarli oshib bormoqda. Shu bois bir qator chet el, hamdо‘stlik mamlakatlari hamda О‘zbekiston olimlari tomonidan ushbu muammoning ijobiy yechimini topish maqsadida imiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Xususan, Andresyan A.P., Vinogradova A.A., Kim R.P.,Lobanov A.A., Semenova V.YE., Tursunov S., O.Ochilov, Haydarov I.O. kabi tadqiqotchilar ishlarida yetim va qarovsiz bolalar bilan ishlash,bu holatlar yuz berishining yetakchi omillarini va ularning о‘ziga xos xususiyatlarini о‘rganish, ularni oilaviy hayotga tayyorlash hamda jamiyatning tо‘laqonli a’zosi sifatida tarbiyalash kabi qator masalalar ilmiy jihatdan tadqiq etilgan [10,19]. Respublikamizda mehribonlik uylarida tarbiyalanayotgan bolalarga har tomonlama e’tibor qaratish borasida hukumatimiz bir qator amaliy tadbirlarni amalga oshirmoqda. Yurtimizda yetim va qarovsiz bolalarga moddiy-maishiy shart-sharoit 3](/data/documents/0b7653b5-a7c5-473e-b08c-74ba4cca29ea/page-3.png)
![psixologik о‘zgarishlarni, aqliy axloqiy, xarakter hamda shaxslararo munosabatlarining о‘ziga xos xususiyatlarini о‘rganishni о‘z oldimizga maqsad qilib oldik. 1.2. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarni tarbiyalashning pedagogik-psixologik xusisiyatlari Ma’lumki, yetim va qarovsiz bolalar oiladagi bolalardan u yoki bu xususiyatlariga kо‘ra farqlanadi. Xususan mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilari xarakterida tajovvuzkorlik (agressivlik), ruhiy tushkunlik (dipressiya), о‘zini о‘zi anglashdagi noturg‘unlik, kabilar kuzatiladi. Tadqiqotlarning kо‘rsatishicha, bunday xususiyatlarning paydo bо‘lishiga sabab bо‘luvchi omillardan biri – ota-onalik mehrining yetishmasligi, ota-ona tarbiyasiga muhtojlik hisoblanadi. Angliyalik psixolog tadqiqotchi R. Bernis onalik mehriga tashnalikni tahlil qilib, shunday yozadi: “Salbiy dalilsiz “Men konsepsiyasi”ning rivojlanishi va hissiz tajavvuzkorlik bolaning ota-onasiga va ota-onalik rolini bajaruvchi kishilarga nisbatan qо‘polligi natijasidir. Buning natijasida bolada hech kimga qо‘shilmaslik, odamovilik, tundlik hissi paydo bо‘la boshlaydi. Bular esa “Men konsepsiyasini” belgilaydi” Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida tajavvuzkorlikni keltirib chiqaradigan yana bir sabab tengdoshlari va murabbiylari bilan kelisha olmaslik, shaxslararo munosabatlardagi nomutanosiblik bо‘lib hisoblanadi. Psixolog olimlardan A.S. Rotenbyuerg va S.M.Bondorenko mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida tajavvuzkorlikning kelib chiqishi yuzasidan о‘z ilmiy qarashlarini bayon etib quyidagilarni ta’kidlaydilar: “Agar bolalarda izlanuvchanlik faolligi yо‘nalishi о‘zgartirilsa ularda tajavvuzkorlikni yо‘qotish mumkin bо‘ladi” [19]. Agarda tadqiqotchilarning mazkur qarashlarini tahlil qilib kо‘radigan bо‘lsak, nemis tadqiqotchisi G.Ammon qarashlariga yaqinlikni kuzatishimiz mumkin. G.Ammonning ta’kidlashicha, har bir odam tajavvuzkorlik 31](/data/documents/0b7653b5-a7c5-473e-b08c-74ba4cca29ea/page-31.png)
![xislati bilan tug‘iladi, faqatgina keyinchalik shaxsning normal rivojlanishi natijasida bu tajavvuzkorlik asta-sekin ijodiy garmonik rivojlanishga о‘tadi. Tadqiqotchilarning ta’kidlashlaricha, о‘smir va о‘spirinlik yoshidagi tarbiyalanuvchilar uchun mehribonlik uyi oxirgi boshpana bо‘lib, undan keyin mustaqil hayotga qadam qо‘yadi. Mustaqil hayot kechirish tasavvuriga ega bо‘lmagan bolalar kо‘pincha hayotda qiynalib qoladilar. Tadqiqotchi N.N.Tolstix tomonidan о‘tkazilgan tadqiqotlar shuni kо‘rstadiki, kelajakka ishonch, unga nisbatan bо‘lgan munosabat, hayotiy rejalar, vaqtinchalik imkoniyat yaratish, о‘smirning kamol topishi ijtimoiy psixologik vaziyatlar ta’siri ostida kechadi. О‘smirning psixofiziologik kamolotida ijtimoiy vaziyatning roli bu bolalar psixologiyasi asosiy muammolardan hisoblanadi. Bu g‘oya о‘z davrida L.S.Vigotskiy tomonidan ham alohida ta’kidlangan va bu qarash keyinchalik shaxs psixologiyasi bо‘yicha yetuk mutaxassis L.I.Bojovich tomonidan rivojlantirilgan. Tadqiqotchilar A.M.Prixojan, N.N.Tolstixlarning kо‘rsatishicha, bolalar uyi tarbiyalanuvchilari uchun kundalik hayot, axloqiy meyorlar, о‘qish rejimiga itoat etish bilan bog‘liq bо‘lgan dominantli istak ahamiyatli hisoblanadi. Oddiy oilada tarbiyalanuvchilarni esa kundalik hayot tashvishlari bilan birga kо‘pincha umuminsoniy muammolar ham qiziqtiradi. О‘qishdan, oilaviy yumushlarga qarashishdan tashqari bо‘sh vaqtlarini qanday о‘tkazish va hokozalarni mustaqil hal qilishadi [34]. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilardagi bir tomonlama faoliyat motivining kambag‘alligi nafaqat hayotiy tajribaning yetishmasligi bilan balki, kattalar bilan munosabat xarakteriga ham bog‘liq bо‘ladi. Ma’lumki, maktab yoshigacha va kichik maktab yoshidagi bolalar psixikasining rivojlanishida kattalarning о‘rni beqiyosdir. Ularda kattalar bilan munosabatda bо‘lish ehtiyoji mehribonlik uyi kabi muassasalarda ayniqsa kuchliroq seziladi va alohida xususiyat kasb etadi hamda bunday munosabatlar tarbiyalanuvchilarning о‘z tengdoshlari bilan bо‘ladigan munosabatlarida yaqqol kо‘zga tashlanadi. Shaxslararo munosabatlardagi nomutanosiblik ayniqsa bahsli vaziyatlarda, ta’qiqlashlar, qiziqishlar to’qnashuvida, kattalar tanbehida, tengdoshlari tomonidan ayblanishlarda yanada kо‘zga tashlanadi. Bunday vaziyatlarda bolaning 32](/data/documents/0b7653b5-a7c5-473e-b08c-74ba4cca29ea/page-32.png)
![tasavvurlarga ega ekanligi aniqlagan. Oilada tarbiyalanuvchilar erkak va ayol hamda oilaviy munosabatlar haqida real tasavvurga ega bо‘ladilar. Kichik yoshdagi mehribonlik uylarida tarbiyalanuvchilarda qiziquvchanlik va shaxslararo munosabat xususiyatlarini о‘rganish yuzasidan psixolog olim T.M.Zemlyanuxina qator ilmiy tadqiqot ishlarini olib boradi. Xususan u bolalar muassasalarida tarbiyalanuvchilarning psixik taraqqiyotida umumiy tarbiya maskanlaridagi bolalarga nisbatan ancha orqada qolish holati mavjudligini ilmiy jihatdan asoslashga harakat qiladi. Tadqiqotchi о‘z kuzatuvlari va ilmiy izlanishlariga asoslanib, mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida muayyan faoliyatga yoki biror bir о‘quv predmetiga nisbatan bо‘lgan qiziqish faolligi sust va u namoyon bо‘lgan taqdirda ham qо‘rquv va ehtiyotkorlik asosida kechadi deb ta’kidlaydi. О‘z davrida mehribonlik uyidagi tarbiya jarayonining о‘ziga xos murakkabliklari yuzasidan ilmiy tadqiqot ishlarini olib borgan tadqiqotchi S.A.Dzenushkayte bolalar uylarida tarbiyalanuvchi shaxsining barcha maqsadlarini, istiqbolini ifodalovchi tarbiya maqsadining insonparvarlik xususiyatlarini quyidagicha ta’kidlaydi: - kimki yordamga muhtoj bо‘lsa, unga sitqidildan yordam kо‘rsatish lozim; - boshqalarga nisbatan hurmatda bо‘lish; - boshqalar q u vonchiga, g‘amiga sezgirlik bilan munosabatda bо‘lish; - boshqalar qayg‘usiga sherik bо‘lish; - insoniy qadr-qimmatga putur yetkazmaslik; - odamlar orasidagi insonparvarlik munosabatlariga zid kо‘rinishlarga qarshi murosasiz munosabatda bо‘lish [28]. Bugungi kunda butun dunyo miqyosida va Respublikamizda yetim va qarovsiz qolgan bolalarni oila tarbiyasiga olish muammosi eng dolzarb muammolar qatorida kо‘tarilmoqda. Mehribonlik uylari yoki boquvchisini yо‘qotgan bolalarni oilalar qaramog‘iga olish yurtimizda qadim-qadimdan eng ulug‘ milliy qadriyatlarimizdan hisoblangan bir paytda bugungi kunda bunday bolalarni oilalarga olish ular tarbiyasini oila a’zolari ta’sirida amalga oshirish davr talabiga aylanib bormoqda. Shu boisdan bugungi kunda qancha-qanchalab yetim 34](/data/documents/0b7653b5-a7c5-473e-b08c-74ba4cca29ea/page-34.png)
![va qarovsiz qolgan bolalar mehri daryo, qalbi dunyo insonlarimiz tomonidan о‘z qaromog‘lariga olinmoqda. Hech bо‘lmaganda ularga moddiy, ma’naviy va ruhiy yordamlar kо‘rsatilib ularning kо‘ngillarini kо‘tarishdek savob ishlar amalga oshirmoqdalar. Yetim va qarovsiz bolalarni oilalar qamroviga olish va uning ilmiy asoslari yuzasidan ilmiy izlanishlar olib borgan tadqiqotchi A.S.Spivakovskaya qarovchisini yо‘qotgan bolalarni oilaga olib tarbiyalash xususiyatining ikki xil kо‘rinishini ko`rsatadi. Birinchi toifaga quyidagi sabablar taalluqli: turmush tarzi ehtiyojini boshqarishga asoslangan tarbiyaga erishish, oliy maqsad yoki aniq sifatlar ta’minlashiga oid tarbiya. Ikkinchi guruhga: emotsional bog‘lanishli ehtiyojlarning aniq tizimlar ta’minotiga asoslangan tarbiya. Mehribonlik uyi va maktab internatlaridagi tarbiyalanuvchilarning shaxs va individual-psixologik xislatlarining shakllanishi va qator psixik holatlariga taalluqli muammolari bilan xorijiy davlatlar olimlari ham keng qamrovli ilmiy izlanishlarni olib borishgan. Xususan, avstriyalik tadqiqotchi A.Adler [9]. qarovsiz bolalar orasidagi jinoyatchilik, qonunbuzarlik holatlarini о‘rganib, ba’zi bir tadqiqotchilar fikrlarini inkor qiladi. Jumladan, uning fikriga kо‘ra qarovsiz holda qonunbuzarlik bilan shug‘ullanib ketgan bolani tarbiyaga olib, qayta tiklash mumkin emasligi haqidagi qarashga tanqidiy munosabat bildiradi va bola hech qachon tug‘ma ravishda jinoyatchi yoki qonunbuzar bо‘lib tug‘ilmaydi. Demak bunday bolalarni qayta tarbiyalash mumkin deb ta’kidlaydi [9]. Oilasida о‘zi yaqinlaridan ajralib qolish oqibatida bolalarda salbiy hissiyotlarning rivojlanib borish omillarini о‘rgangan tadqiqotchi A.Freyd о‘z ilmiy izlanishlarida bolani onasidan ajratib tarbiyalash jarayoni bolaning ruhiy holatini izdan chiqishiga sabab bо‘lishi mumkinligini kо‘rsatib о‘tadi. Oilada о‘z onasini, uning hissiy munosabatlarini eslay oladigan bolalar о‘z onasini tez-tez qumsab turadi, о‘z onasi bilan uzoq vaqtgacha kо‘rishmaslik esa ularda salbiy hissiyotlarning namoyon bо‘lishiga sabab bо‘lishi mumkin deb ta’kidlaydi tadqiqotchi. 35](/data/documents/0b7653b5-a7c5-473e-b08c-74ba4cca29ea/page-35.png)
![psixologik, huquqiy, pedagogik xususiyatlari, mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarining statistik, demografik, hududiy xususiyatlari har tomonlama tahlil qilishga harakat qilingan. Respublikamizda mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilari muammosini ilmiy tadqiq etishga bag‘ishlangan ishlarni kuzatar ekanmiz, butun dunyo mamlakatlarida bо‘lgani singari ushbu muammoni ilmiy tadqiq etish ishlari bir necha yо‘nalishlar bо‘yicha olib borilganligining guvohi bо‘lamiz. Jumladan mazkur muammo huquqiy, pedagogik, sotsiologik, demografik va psixologik yо‘nalishlarda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan [16]. Yurtimizda mustaqillik yillarida barcha iqtisodiy, ijtimoiy muammolar bilan bir qatorda turli xil sabablarga kо‘ra mehribonlik uylarida tarbiyalanayotgan bolalarning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini о‘rganishga keng miqyosda kirishildi. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxs va individual-psixologik xususiyatlarini tadqiq qilishda barcha mamlakatlar qatori Respublikamizda ham keng qamrovli ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Biroq ilmiy manbalar tahlili bu boradagi ilmiy izlanishlarni yetarli emasligini kо‘rsatmoqda. Shunga qaramasdan yurtimizda keyingi yillarda bu muammoga davlat siyosati masalasida qaralmoqda. О‘zbekiston Xalq ta’lim vazirligining 1994 yil 12 noyabrda bо‘lib о‘tgan yig‘ilishida bolalar va о‘smirlar о‘rtasida sodir etilayotgan jinoyatchilik, giyohvandlik, qonunbuzarlik, daydilik kabi salbiy illatlarning ortib borayotganligi munosabati bilan ularning oldini olishga qaratilgan profilaktik chora-tadbirlarni ishlab chiqish vazifasi mutasaddi tashkilotlarga topshirildi. Shuningdek, mazkur yig‘ilishda mehribonlik uylari va oilalarda tarbiyalanayotgan bolalar о‘rtasida bunday salbiy holatlarning oldini olish bо‘yicha chora-tadbirlarni zudlik bilan ishlab chiqilishi alohida ta’kidlandi va ustuvor vazifa qilib belgilandi. Bugungi kunda mehribonlik uylariga nisbatan xalqimizning munosabati о‘zgarib bormoqda. Yetim va qarovsiz bolalarga moddiy-ma’naviy yordam berish yuzasidan qator amaliy ishlar qilinmoqda. Ammo mehribonlik uyida tarbiyalanayotgan bolalarning ma’naviy hayoti, ularning tarbiyasi va ularning kelajagini ta’minlash borasidagi muammo hali xotirjamlikka imkon bermaydi. 37](/data/documents/0b7653b5-a7c5-473e-b08c-74ba4cca29ea/page-37.png)
![Kо‘p hollarda mehribonlik uylarida tarbiyalanayotganlarga berilayotgan tarbiyaning milliy asosda qurilmaganligi, bu sohadagi malakali mutaxassislarning yetishmasligi holatlari kuzatilmoqda. Ana shulardan kelib chiqib, О‘zbekistonda mustaqillik yillarida mehribonlik uylari ta’lim-tarbiya tizimiga milliylikni kiritish, ular ma’naviy hayotining mazmundorligini ta’minlashga doir sezilarli ishlar amalga oshirilmoqda. Tadqiqotchilardan O.Ochilova, Q.Oxunov, O.Jalilov, Muhayyo О‘ktamxon qizi, N. Pо‘latova, I.Haydarov, Tuxmurodov A. kabilar mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilarining pedagogik, psixologik, huquqiy, ma’naviy-ma’rifiy jihatlari yuzasidan ilmiy tadqiqot ishlarini olib bordilar [22]. Tadqiqotchi I.Haydarov izlanishlarida mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari shaxsining individual-psixologik xususiyatlari ilmiy jihatdan tahlil qilishga harakat qilinadi. Tadqiqotchilarning ishlarini davom ettirgan holda, mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarni tarbiyalashning pedogogik- psixologik xususiyatlarini о‘rganishdagi muhim omil bо‘lgan tayanch tushunchalarni о‘rgandik. Mehribonlik uylari – yetim va ota-onalarining yoki boshqa qonuniy vakillarining vasiyligisiz qolgan bolalar uchun davlat tomonidan ochilgan ta’lim tarbiya muassasasi. Yetim yoki qonuniy vasiylar qaramog‘ida bо‘lmagan bolalar, ota-onalari sud hukmi bilan ota- onalik huquqidan mahrum qilingan, ota-onalari voz kechgan bolalar uchun tashkil qilingan. Mehribonlik uylarida 3 yoshdan 16 yoshgacha bо‘lgan sog‘lom bolalar yashashi va tarbiyalanishi uchun zarur sharoitlar yaratiladi. Mehribonlik uylarida tarbiyalanuvchilarni о‘qitish va boqish tо‘la davlat ta’minoti asosida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Mehribonlik uylari 3-7 yoshli bolalar uchun bolalar bog‘chasi tartibida, 7-16 yoshli bolalar uchun umumiy о‘rta ta’lim maktabi tartibida ishlaydi hamda maktab ta’lim tarbiyaviy dasturiga muvofiq ish olib boradi. Mehribonlik uylarida tarbiyalanuvchilarning maktab о‘quv dasturini tо‘liq о‘zlashtirishlari, ularning mehnat kо‘nikmalarini shakllantirish va mustahkamlash, jismoniy kamol topishlari, axloqiy hamda estetik tarbiya olgan barkamol shaxslar bо‘lib yetishishlari ta’minlanadi. Shuningdek, yuqoridagi maqsadlarga qaratilgan 38](/data/documents/0b7653b5-a7c5-473e-b08c-74ba4cca29ea/page-38.png)
