Talabalarda oila – nikoh ustanovkalarning psixologik xususiyatlari - Psixologiya - Diplom ishlar

Talabalarda oila – nikoh ustanovkalarning psixologik xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

497.5 KB

Ko'chirib olish

Talabalarda oila – nikoh ustanovkalarning psixologik xususiyatlari Reja: Kirish 1-bob Oila va nikoh 1.1. Oila va nikoh institutining rivojlanishi tarixi 1.2. Oilaning jamiyat taraqqiyotida tutgan o`rni 1.3. Oilaning ijtimoiy funkstiyalari 2 -bob. Oilaviy munosabatlar psixologiyasi 2 .1. Er-xotin munosabatlarining shakllanishi 2 .2. Romantik sevgida munosabatlarning rivojlanishi 2 .3. Romantik munosabatlarga asoslangan munosabatlarning turlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati Kirish Mavzuning dolzarbligi. Oila, oilaviy munosabatlar, ayniqsa oiladagi ota–onalar bilan farzandlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlar insoniyat jamiyati yuzaga kelgan ilk davrlardan buyon, shuningdek, bugungi kunda ham eng dolzarb muammolardan biri bo`lib kelmoqda.

O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishishi munosabati bilan ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyoti yangi bosqichiga ko`tarildi. Yangi demokratik jamiyatni barpo qilishning muhim omili hisoblangan umuminsoniy va umumbashariy qadriyatlarga hamda milliy an`analar rivojiga keng imkoniyatlar ochib berildi. Prezidentimiz I.A.Karimovni oila masalalariga bag`ishlangan ma`ruzalarida oila mustahkamligini ta`minlovchi ijtimoiy-ma`naviy omillarga katta e`tibor berayotganliklari hammaga ma`lum. Ayniqsa, yurtboshimizning oila tarbiya o`chog`i ekanligiga oid fikrlari biz uchun alohida ahamiyatga egadir: “Oila xaqida gapirar ekanmiz, avvalambor, oila hayotning abadiyligini, avlodlarning davomiyligini ta`minlaydigan, muqaddas urf-odatlarimizni saqlaydigan, shu bilan birga, kelajak nasllar qanday inson bo`lib etishishiga bevosita ta`sir ko`rsatadigan tarbiya o`chog`i ekanini tan olishimiz kerak” 4 . Mustaqillik sharofati bilan mamlakatimizdagi murakkab ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy muammolarni hal qilish bilan birga millatning o`ziga xosligi, betakror fazilatlarning asosi bo`lgan madaniy va tarixiy qadriyatlarni tiklash jarayonida xalq ta`limi tizimining tutgan o`rni beqiyosdir. “Har qaysi millatning o`ziga xos ma`naviyatini shakllantirish va yuksaltirishda, hech shubhasiz, oilaning o`rni va ta`siri beqiyosdir. CHunki insonning eng sof va pokiza tuyg`ulari, ilk hayotiy tushuncha va taavvurlari birinchi galda oila bag`rida shakkllanadi. Bolaning xarakterini, tabiati va dunyoqarashini belgilaydigan ma`naviy mezon va qarashlar-yaxshilik va ezgulik, olijanoblik va mehr-oqibat, or-nomus va andisha kabi muqaddas tushunchalarning poydevori oila sharoitida qaror topishi tabiiydir” 7 . Mustaqillikka erishgach 1997 yildan boshlab yillarga maqom berilishi, ularning oila, inson, ijtimoiy muhit ahamiyatiga bog`lanishi, shular bilan bog`liq ravishda davlat miqyosida qator qarorlarning qabul qilinishi va ularni bajarish bo`rtasida ko`plab tadbirlar amalga oshirilayotganligining o`zi Respublikamizda oilalar mustahkamligini ta`minlash, oilalararo ijobiy psixologik iqlim bo`lishiga erishish, oilalarda shaxslararo, avlodlararo, millatlararo munosabatlarni maqsadga muvofiq bo`lishligi masalalariga alohida e`tibor berilayotganligidan dalolat beradi. 2

Muammoning o`rganilganlik darajasi: Respublikada oila masalalariga nafaqat ijtimoiy-siyosiy jamoatchilik, balki keng ilmiy jamoatchilik e`tiborining ham yanada kuchaytirilishiga asos bo`ldi. SHaxslararo munosabatlar, ulardagi psixologik va etnopsixologik iliq muhit muammosiga taalluqli adabiyotlarni tahlil qilish shuni ko`rsatadiki, ta`lim–tarbiya jarayoni bir necha asrlar davomida buyuk allomalarning diqqat markazida turgan. CHunonchi, SHarq mutafakkirlaridan Muhammad Ibn Muso Al-Xorazmiy (783-850), Abu Nasr Forobiy (870-950), Abu Rayhon Beruniy (973-1048), Abu Ali ibn Sino (980-1037), Alisher Navoiy (1441- 1501), Abdulla Avloniy (1878-1934) va boshqalar oilada bolalarni tarbiyalash muammosiga o`zlarining diqqat–e`tiborini qaratganlar va o`zlaridan keyingi, ya`ni bugungi kun avlodlariga qoldirganlar. Sobiq ittifoq psixologlaridan A.K.Bayburin, YU.V.Bromley, L.Levi-Bryulь va boshqalar tomonidan ham oilada bola tarbiyasi va milliy xususiyatlarning shakllanishini o`rganish bo`yicha tadqiqot ishlari olib borilgan. Lekin, o`smirlarning milliy xarakter xususiyatlari bo`yicha olib borilgan tadqiqot ishlari, bizning fikrimizcha etarli emas. L.S.Vigotskiy, A.N.Leontьev, L.I.Bojovich, A.V.Petrovskiy, D.B.Elьkonin, I.V.Dubrovina, D.I. Felьdshteyn va boshqalar o`smir o`quvchilar shaxsining muloqot jarayonidagi holatlarining shakllanishi yuzasidan o`z nazariy qarashlarini bildirishgan. Lekin mazkur tadqiqotlarda ham ham milliy xususiyatlar chuqur o`rganilmagan. SHu bilan birga ular O`zbekistonning psixologik iqlim sharoitidagi yashayotgan shaxslarning muloqot sifatlarini hammasiga har doim ham mos kelavermaydi. SHuningdek, sobiq ittifoq davrida psixologiya fanida o`smirlarning milliy shaxs xususiyatlarini shakllantirish va saqlashning eng asosiy ijtimoiy institutlari bo`lmish, oila va maktabni ilmiy jihatdan tadqiq qilishga etarli darajada e`tibor berilmagan. Respublikamizning psixolog olimlaridan M.G.Davletshin, YE.Ғ.Ғoziev, B.R.Qodirov,Ғ.B.SHoumarov,V.M.Karimova,N.A.Sog`inov,T.M.Adizova,X.K.Ka rimov, M.X.Fayzieva va boshqa psixologlarning oila va oilada o`smir bolalar 3

tarbiyasi bo`yicha olib borgan ishlari e`tiborga loyiq. Oila psixologiyasining dolzarb muammolarini o`rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Tadqiqot maqsadi – bugungi kun o`zbek oilalarining o`ziga xos tomonlarini o`rganish va mavjud muammolar yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqish va talabalar ongida oila-nikoh munosabatlari haqidagi tasavvurlarini yanadi boyitishdan iborat. Tadqiqot vazifalari: 1. Oila psixologiyasi muammolari yuzasidan o`rganish bo`yicha chop etilgan psixologik adabiyotlarni ilmiy-nazariy jihatdan tahlil qilish. 2. Nazariy ma`lumotlar asosida oilaning o`ziga xosligini o`rganish, o`zaro munosabatlarni tahlil qilish: 3. Oilalarda mavjud muammolarni o`rganish orqali yosh oilalarga tavsiyalar va ko`rsatmalar ishlab chiqish; Tadqiqot ob`ekti sifatida Qarshi shahridagi oliy o`quv yurtlari talabalari, yosh oila a`zolari qamrab olindi. Tadqiqot predmeti – o`zbek oilalarida o`zaro psixologik moslik, oila a`zolarining o`zaro munosabatlarining o`ziga xos tomonlari, o`zaro nizolar, ularning kelib chiqishi va ularni bartaraf etishning o`ziga xos tomonlari, oilalarda mavjud muammolar va ularni kelib chiqish sabablari muammoning predmeti sifatida tanlandi. Tadqiqot metodi sifatida kuzatish; suhbat; maxsus psixologik testlar: anketa metodlaridan foydalandik. Tadqiqotning metodologik asosi I.A.Karimov asarlari, O`zbekiston Respublikasining Konstitustiyasi, “Ta`lim to`g`risida” gi Qonuni va Qadrlar tayyorlash milliy dasturi kabi rasmiy xujjatlar, g`oyalar metodologik manba sifatida olindi. SHarq mutafakkirlarining oila va oilada bola tarbiyasi to`g`risidagi qarashlaridan foydalanildi. Ishning qisman ilmiy yangiligi: 1. Tadqiqotda oila psixologiyasini o`rganish bo`yicha psixolog olimlarning ilmiy ishlari asosida mazkur fanning dolzarb muammolarini echimini topish borasida ish olib borildi. 4

2. Oila a`zolarining muloqot sifatlarining ko`rsatgich qiymatlari bilan ota- onalar munosabatlari o`rtasidagi o`zaro korrelyastiya bog`lanishlar har xil ko`rinishda bo`lishi mumkinligi aniqlandi. 3. Oila psixologiyasining dolzarb muammolarini o`rganish orqali tavsiyalar va ko`rsatmalar ishlab chiqiladi. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati: 1. Tadqiqot natijalari o`zbek ta`lim olayotgan o`smirlarning muloqot sifatlari va ota-onalar munosabatining o`rtasidagi o`zaro bog`liqliklari haqidagi ilmiy tasavvurni to`ldiradi. 2. Ijtimoiy psixologiya, etnopsixologiya, umr davrlar psixologiyasi, pedagogik psixologiya hamda oila psixologiyasi fanlarini nazariy material sifatida boyitadi. 3. Tadqiqot natijalaridan maktab psixologlari o`quvchilar shaxsi va ota-ona- o`smir munosabatini aniqlash uchun mo`ljallangan metodik qo`llanmalar ishlab chiqishida yordam berishi mumkin. 4. Pedagog va amaliy psixologlarga, umum ta`lim maktablarining o`quvchi va o`qituvchilari amaliyotda qo`llashida xizmat qilishi mumkin. 5. Mahallaning diniy ma`rifat va ma`naviy ahloqiy tarbiya masalalari bo`yicha maslahatchilari uchun ish faoliyatining nazariy asoslarini yaratishda foydalanishlari mumkin. Himoyaga olib chiqadigan asosiy holatlar: 1. Oila psixologiyasi psixologiyaning muhim tarmoqlaridan biri bo`lib, bu sohadagi bilimlarni yosh avlodga singdirish orqali oilaviy muammolarning kelib chiqish sabablari haqidagi tasavvurlarni shakllantirish muhim hisoblanadi. 2. Oila a`zolarining muloqotga kirishimlilik va tashkilotchilik qobiliyati hamda atrofidagilarga nisbatan shaxslararo munosabatini, ularning yoshi, jinsi va xududiy yashash joyiga ko`ra o`sishi bilan oilada ota-onalar munosabati turlari va tarbiya nuqsonlari o`rtasida o`zaro korrelyastiya bog`lanishlarning o`xshash va farqli tomonlarini mavjudligi yoritib beriladi. 4. Oilada shaxslararo munosabatlarni tadqiq qilish orqali tavsiyalar ishlab chiqish va dolzarb muammolarni echishda katta ahamiyat kasb etadi. 5

Ishning bosqichlari. Tadqiqot ishi 2009-2010 o`quv yilida birinchi bosqichi amalga oshirildi. Asosan bu bosqichda tadqiqot ishining nazariy asoslari o`rganildi, bu sohada olib borilgan izlanishlar bilan tanishildi. Ikkinchi bosqich 2010-2011 o`quv yilini o`z ichiga olib, tadqiqot metodlari tanlandi, dastlabki tadqiqotlar o`tkazildi. Uchinchi bosqich 2010-2011, 2011-2012 o`quv yillarini o`z ichiga olib, bu bosqichda asosan tadqiqot ishlari amalga oshirildi, olingan natijalar matematik statistik tahlil qilindi. Mavzu muammosidan kelib chiqqan holda turli kechalar, ijtimoiy psixologik treninglar, uchrashuvlar tashkil qilindi. 1-BOB. OILA VA NIKOH 1.1. Insoniyat tarixida oila va nikoh institutining rivojlanishi tarixi Tarixan oila va nikoh masalalarining qanday bo`lganligi, ushbu 6

qadriyatlarga olimlar va allomalarning munosabatlari qanday bo`lganligi o`ta muhim va amaliy ahamiyatli hisoblangan. Oilaviy munosabatlar tizimining rivojlanishi nikohga kiruvchilar sonining kamayishi va nikoh uchun sherik tanlash tartiblarining qat`iy belgilanishi yo`nalishida ro`y bergan. Insoniyat ijtimoiy tashkil topishining eng qadimiy shakli bu urug`-qabila bo`lib, u bir ayol urug`idan tarqagan, matriarxat zotidan kelib chiqadigan (uning qizlari, qizlarning farzandlari va ularning avlodlari) barcha odamlarni o`zida birlashtirgan. SHu tariqa urug` – mohiyatan matriarxal oila bo`lib, onaning zotidan tarqalgan barcha avlodni bir-biriga chatishtirib boravergan. Bunday urug` shaklining saqlanib qolgan andozalaridan biri ruslardagi “matreshka” o`yinchog`i bo`lib, u bizga ona avlodlarining o`zaro bir-birlaridan kelib chiqishini ifodalaydi. Gruppaviy yoki guruhiy oila – bir necha opa-singillarning boshqa bir toifa erkaklar guruhi bilan nikohga kirishini taqozo etgan. Bunday ayollar yo o`z qavmidan bo`lgan erkakka yoki tamoman boshqa – begona urug`ning vakili bo`lmish erkakka turmushga chiqishi mumkin bo`lgan. Lekin avlodning kelib chiqishi onalik urug`iga bog`langan, otalikni belgilash holatlari inobatga olinmagan. S. Golod ning yozishicha (1998 y.), onadan tarqagan avlodlar XIX asr oxiri va XX asr boshlarida ham ko`pgina xalqlarda saqlanib kelgan. Juftlik oila – alohida, bir-biriga unchalik yaqin bo`lmagan yoki mutloq begona ikki kishi o`rtasidagi nikohni nazarda tutgan bo`lib, ular o`rtasidagi munosabatlar har doim ham mustahkam bo`lmagan va tomonlarning xohish- irodasiga ko`ra u istalgan vaqtda barbod bo`lishi ham mumkin edi. Hozirda mavjud bo`lgan oilalarda shaklan shu model saqlab qolingan. Patriarxal oila – bir erkak kishining bir yoki bir nechta ayol o`rtasidagi nikohiga asoslangan bo`lib, bunda erkakning huquqlari xotinnikidan ko`proq bo`lgan, nikohning bu shakli ayni xususiy mulkchilik rivojlangan davrlarda keng tarqalgan. Bunday oilada, tabiiy, erkak huquqlari ustivor bo`lib, uning har qanday oila masalalarini echish va qarorlar qabul qilishdagi mavqei yuqori hisoblangan. SHu sababli avlodlarning kelib chiqishi, urug`ning tarqalishi kabi masalalar 7

erkakning avlodlari shajarasidan boshlangan, mulkka egalik va unga vorislik ham erkaklar tabaqasi orqali yuritilgan. Monogam oila – bir erkak va bir ayol juftligi o`rtasidagi nikoh munosabatlarini nazarda tutadi. Ularning er-xotinlik munosabatlari ham umrbod hisoblangan (qadimgi grek so`zlaridan olingan: “monos” – bir, yagona, tanho; “gamos” – nikoh ma`nosini bildiradi). Oilaning bunday shakli taxminan uch ming yillar avval paydo bo`lgan. O`z mohiyatiga ko`ra bu – patriarxal oilaning bir ko`rinishi hisoblanib, yaqin yillardan buyon oilaning bu shakli ayollar va ayollarning teng huquqliligi, bolalar tarbiyasidagi muayyan erkinlik, ona va bolaning oila hayotidagi nufuzi ortishi shaklida rivojlanib kelmoqda. Lekin biz oila va nikoh tushunchalarining allomalar va taniqli olimlar izlanishlarida qanday ifoda etilganiga e`tiborni qaratamiz. Ana shunday nikoh tarixiga qiziqqan olimlardan biri qadimgi grek faylasufi Platon bo`lgan. Uning fikricha, barcha zamon va makonlarda patriarxal oila ijtimoiy munosabatlarning, jamiyat hayotining asosi bo`ladi, davlat esa ana shu kabi oilalarning birlashuvidan paydo bo`lgan. 1 Lekin Platon ning o`zi o`z qarashlarini oxirigacha himoya qilib, fikrlarini yakunlay olmadi. “Ideal davlat” 2 deb nomlangan loyihasida u jamiyatda hamjihatlikni ta`minlash uchun ayollar, bolalar birlashmalari va sarmoyalarning umumiyligiga erishish lozim, degan fikrni ilgari surdi. Lekin ayni shu oxirgi fikr aslida yangi emas edi. Qadimgi grek tarixchi olimi Geradot o`zining mashhur “Tarixlar” deb nomlangan asarida ayollar birlashmalari bir qator qabilalar uchun o`ziga xos xususiyat ekanligini ta`kidlagan edi 3 . Bu kabi ma`lumotlar antik davrga xos bo`lgan qator manbalarda o`z ifodasini topgan. Aristotelь Platon ning izdoshi sifatida uning “ideal davlat”ga oid fikrlarini rivojlantirib, ustozining patriarxal, ya`ni, erkak kishi etakchi bo`lgan oila modelini yoqlab fikr bildirgan. Uning fikricha, oilalar birlashib, “turar-joylarni”, “turar- joylar” birlashib, yaxlit davlatni tashkil etadi. 4 Platon va Aristotelь larning shu kabi 1 Платoн . Закoны // Сoч.: в 3 т. – M.: 1972. – Т.3. – Ч.2. – С. 148-150. 2 Платoн . Гoсударствo // Сoч.: в 3 т. – M.: 1972. – Т.3. – Ч.1. – С. 244-459. 3 Герадoт. Истoрии. – Л.: 1972. – С. 232. 4 Аристoтель . Пoлитика // Пoлитика Аристoтеля. – M.: 1911. – С. 4-32. 8

nuqtai nazarlari anchagina davrgacha hukmron bo`ldi va oila jamiyatning bo`lagi sifatida, o`ziga xos bo`linmas patriarxal institut sifatida idrok etildi. Franstuz ma`rifatparvari Jan-Jak Russo o`z davrida “Oila – eng qadimiy va asli tabiiy bo`lgan jamiyat bo`lagidir. Oila – kerak bo`lsa, jamiyat siyosiy qiyofasini belgilovchi obraz, bunda etakchi, rahbar – go`yoki ota misoli, xalq esa – farzandlar kabidir” 5 deb yozgan edi. Bu aslida insoniyat tarixida uzoq vaqtgacha ustivor bo`lgan paternalizm tamoyilining yaqqol timsolidir ( “patern” – ota, otalik, etakchilik ma`nosini bildiradi). SHunday qilib, antik davrning faylasuflari ham, ulardan keyingi o`rta asr, hattoki, yangi davrga kelib ham ko`plab tadqiqotchilar va allomalar oila institutiga alohida ahamiyat berib, o`z asarlarida ijtimoiy munosabatlarning tabiati va namoyon bo`lishini aynan oilaviy munosabatlarning xarakteridan qidirish lozimligi fikrini yoqlab keldilar. SHu kabi fikrni nemis faylasuflari Kant va Gegelь ning mutloq g`oyaga aloqador asarlarida ham ko`rish mumkin. Ular avvalo “oila” va “nikoh” tushunchalari o`rtasida bevosita aloqa mavjudligini ta`kidlaydilar. SHu bois bo`lsa kerak, hanuzgacha shu ikki tushuncha ko`pincha sinonimlarday o`zrao bog`liqlikda ishlatiladi. SHunday bo`lsada, oilashunoslar bu ikki tushunchaning o`rtasida nafaqat farq borligini, balki ular aslida tarixan turli davrlarda paydo bo`lganligini ham isbot qila oldilar. Masalan, rus olimi A.G. Xarchev ning kitoblarida bu ikki tushunchani farqlovchi jihatlar aniq belgilangan. Xususan, uning talqinida “nikoh – erkak va ayol o`rtasidagi tarixan o`zgaruvchan o`zaro munosabatlarni bildirib, shu orqali jamiyat ularning jinsiy hayotlarini tartibga soladi, o`zaro er-xotinlik munosabatlarini hamda farzandlari bilan shakllanadigan munosabatlarni, bu boradagi huquq va majburiyatlarni belgilaydi, yo`naltiradi” 6 . Oila esa nikohga nisbatan murakkabroq tabiatli munosabatlarni ifodalaydi, chunki u nafaqat er va xotinlarning o`zaro munosabatlarini, balki ularning farzandlari, qarindosh-urug`lar, ikkalalari uchun yaqin bo`lgan insonlar munosabatlarini ham qamrab oladi. 5 Руссo Ж.-Ж. Oб oбщественнom дoгoвoре, или Принципы пoлитическoгo права // Пед. сoч.: В 2 т. – M.: 1981. – Т.2. – С. 170. 6 Харчев А.Г. Брак и сеmья в СССР. – 2-е изд., перераб. и дoп. – M.: 1979. – С. 66. 9

Oila va nikoh masalalariga tarixiy yondashuv shveystariyalik olim I.Baxoven (1815-1887) ishlarida, ayniqsa, uning “Onalik huquqi” kitobida yoritilgan. Undan tashqari, amerikalik tadqiqotchi L.Morgan (1818-1881)ning asarlarida ham oilaga nisbatan evolyustion qarashlar bayon etilgan bo`lib, “Qadimgi jamiyat” kitobi buning yaqqol namunasi hisoblanadi. Bu asarlarda oila institutining bevosita jamiyat tarqqiyoti bilan bog`liqligi, jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning takomili oilaning mustahkamligiga bog`liq ekanligi g`oyasi o`z isbotini topgan. Bu o`zgarishlar tarix mobaynida turli jins vakillari o`rtasidagi o`zaro munosabatlarga bog`liq tarzda kechishi ham ta`kidlangan. SHunday qilib, iilani ijtimoiy institut sifatida idrok etish va uni ilmiy jihatdan o`rganish an`analari tarixi XIX asrning o`rtalariga to`g`ri keladi. Ayni shu davrdan boshlab jahonning turli burchaklaridagi taniqli sostiologlar va antropologlar ( L.Morgan, M.Kovalevskiy, B.Malinovkiy, P.Sorokin, keyinchalik A.Xarchev, S.Golod va boshqalar.) oila muammolarini o`zlarining aniq tadqiqot mavzulari sifatida o`rgana boshladilar. Bir qarashda yangicha tuyulgan monogam oiladagi o`zgarishlar XX asrning boshlaridayoq kuzatila boshlangan. Olimlarning ta`kidlashicha, oila institutining o`zi tabiati nuqtai nazaridan ancha konservativ, ya`ni o`zgarmas, turg`un tizim bo`lgani bois, jamiyat miqyosida ro`y beradigan o`zgarishlar oila doirasida taxminan 10-30-yillardan keyingina aks eta boshlaydi. Bundan tashqari, rus sostiologi S.Golod ning yozishicha, Evropa xalqlari hayotida, oilaviy munosabatlarda kuzatiladigan barcha ijobiy jarayonlar monogam, patriarxal oilaning saqlanib qolingani sababli ro`y bergan bo`lsa, qolgan barcha salbiy holatlar aksincha, oilada ro`y berayotgan salbiy, yomon jarayonlardan kelib chiqadi. Bu kabi talqinlar tabiiyki, ko`plab tadqiqotchilarga oila va uning istiqbolini tushunishga, mazkur yo`nalishda jiddiy tadqiqotlar olib borishga xalaqit beradi. SHunga qaramay, oila institutida kuzatilayotgan har qanday o`zgarishlari odatda eng avvalo, ayolning – xotin-qizlarning jamiyat va oilada tutgan maqomlarining o`zgarib borayotganligi, ular malakalarining oshib borayotganligi 10

va kasb-hunar, lavozim pog`onalarida erkaklardan qolishmaslikka intilayotganligi bilan izohlanadi. Qayd etilgan holat bevosita oila hayotida ro`y berayotgan turli xil o`zgarishlarga, ham salbiy, ham ijobiy hodisalarga sabab bo`lmoqda. Ikkala jins vakillari xaq-huquqlarining amalda tenglashib borayotganligi xotin-qizlarning erkaklar – yigitlar oldida o`zini tutishi va o`z navbatida yigitlarning qizlarga, erkaklarning ayoliga bo`lgan munosabatlari, xushomad qilishlarida o`z aksini topmoqda. Ayniqsa, Evropa xalqlarida nikoh oldi sovchilik instituti yo`qolib, uning o`rniga o`z xohishi bilan o`ziga nikoh sheriginini tanlashi an`anasi barqarorlashdi. Lekin ayni holat saqlanib qolgan mamlakatlarda, jumladan, O`zbekistonda oila institutiga munosabat boshqacharoq, ya`ni an`analarga sodiqlik saqlanib qolgan. Sovchilikning ahamiyati shundaki, bunda o`rtada turganlar, kelin-kuyov oilasini tanigan, bilgan, surishtirgan odamlar bo`lgani sababli ham ular yosh oilaning mustahkam bo`lishidan juda manfaatdordirlar, shuning uchun haqiqiy o`zbekona mezonlar, “teng-tengi bilan” tamoyili asosida, sovchilar yordamida qurilgan nikohlar aksariyat holatlarda mustahkam bo`ladi. SHuni ta`kidlash lozimki, har bir davrda bo`lgani kabi hozir ham yoshlarning o`z ihtiyori bilan, bir-birlarini yoqtirib qolishlari oqibatida paydo bo`lgan oilalar mavjud. YOshlarning ayrimlari o`z ixtiyori bilan qalliq tanlashni, yoqtirib, sevib turmush qurishni oldindan niyat qiladi. SHunisi borki, o`z ihtiyori bilan turmush o`rtog`i tanlashda ota-ona va oilasi manfaatlari, ularning istak-xohishlari deyarli inobatga olinmaydi. Odatda bu kabi yoshlar nikoh oldidan ota-otasining roziligini olmaydi, shu sababli, ko`pincha, bunday nikoh engil-elpi qarorlar oqibati bo`lib, uzoqqa bormasligi mumkin. Respublika “Oila” ilmiy-amaliy markazi 2003 yilda o`tkazgan tadqiqot natijalariga ko`ra, ajralishib ketgan yosh oilalarning 90 foizidan ortig`i nikoh motivi-sababi sifatida “sevish-sevilish”ni ko`rsatganlar. Xotin-qizlarning iqtisodiy mustaqilligi tufayli XX asrga kelib ayolning oila va jamiyatda tutgan o`rni va maqomi keskin o`zgardi. Oxirgi paytlarda butun dunyoda matriarxat davridagi kabi oilaning etakchisi, boshlig`i roliga ko`pincha ayol da`vogarlik qila boshlashi kuzatildi. Buning oqibatida erkak kishining oiladagi 11

etakchilik roli, oilada resurslarni boshqarish, qarorlar qabul qilish va farzandlarni jamiyat hayotiga jalb etishdagi maqomi sezilarli darajada pastladi. Ikkinchi tomondan, ayol-onaning oilasi va bola tarbiyasi uchun bo`sh vaqtining kamayib borayotganligi, reproduktiv mas`uliyatning jamiyatda lavozimlar pog`onasida yuqoriroq o`rin egallash istagiga nisbatan pastlab borayotganligi salbiy oqibatlarga olib kelmoqda. SHu sababli sanoati rivojlangan mamlakatlarda tug`ilishlar sonining kamayib borayotganligi, oqibatda aholi sonining keskin pasayishi kuzatilmoqda. Afsuski, bunday holatlar O`zbekistonning shahar hududlarida ham kuzatilmoqda. Oilaning tarbiyalovchi vazifasi oila a`zolaridan tashqari boshqa insonlarga, muassasalarga – enaga va guvernantkalarga, yoki davlat tomonidan to`la muhofazaga olingan tashkilotlar – Mehribonlik uylari, Muruvvat uylari va boshqalar zimmasiga yuklatilmoqda. Sobiq totalitar tuzum davrida ushbu vazifaning davlat zimmasida ekanligi, individual, oilaviy tarbiyaning gruppaviy tarbiya bilan, tarbiyalanuvchi shaxsiga e`tiborning keskin kamayishi bilan o`zgartirildi. Oqibatda hech kimga tegishli bo`lmagan, psixik va aqliy rivojlanishi o`rtamiyona bo`lgan bolalar paydo bo`ldi. Bu ochiq yoki yashirin onalik deprivastiyasi ni keltirib chiqardi. Ya`ni, XX asr o`rtalariga kelib, monogam oilada o`zgacha uyg`unlik kashf etgan, yaxlit guruhday tasavvur etilgan oilaning vazifalari – nikohga kirish, jinsiy hayotni ta`minlash va o`zidan nasl qoldirish – reprodukstiya bir-biri bilan bog`lanmagan vazifalar tarzida ayrocha, alohida funkstiyalarday tasavvur etila boshlandi. Agar XIX asr oxirlarigacha oila paydo bo`lishi bilan unda farzandlar tug`ilishini kutish odatga aylangan bo`lsa, yangi davrga kelib, qachon tashkil bo`lganligiga qaramay, bola tug`ilishini rejalashtirmaydigan oilalar hamda boshqa tomondan, oilasiz, nikohsiz ham tug`iladigan bolalar ko`paydi. Ochiqroq aytadigan bo`lsak, turmushga chiqmasa-da, bola tug`adigan yolg`iz onalar ham paydo bo`ldi. SHu tariqa nikoh bilan oilaning reproduktiv vazifasi o`rtasida tafovut paydo bo`ldi. Jinsiy hayot borasida sodir bo`lgan o`zgarishlar shuki, agar ilgari bunday munosabat oiladan tashqarida ro`y bersa, jamiyat ham, din ham uni qoralar edi. 12

So`nggi o`n yilliklarda dunyo miqyosida erkaklar ham, ayollar ham erkin jinsiy hayotga oddiy munosabat sifatida qaraydigan bo`lishdi. Ma`naviy inqiroz hisoblanmish bunday munosabatlarga jamiyatning befarqligi ilg`or fikrlovchi insonlarni jiddiy tashvishga solmoqda. Buning asosiy sababi jamiyatda ma`naviy qadriyatlar inqirozga yuz tutgani bo`lsa, ikkinchi tomondan, bunga ayollar o`rtasida kontrasteptiv vositalardan foydalanishning urf bo`lishi va ular o`zlariga berilgan ijtimoiy erkinliklarni noto`g`ri idrok etishlari, ommaviy axborot vositalari orqali u yoki bu xalq mentalitetiga mos kelmaydigan axborotlarning keng tarqalishi sabab bo`layotir. Eng achinarlisi, ayrim yoshlar va ularning ota-onalari uchun “nikoh” va “ajrim” tushunchalari oddiy narsaday, ziddiyatsiz qabul qilinadigan bo`ldi. Ular o`z shaxsiy mas`uliyatini his etmayaptilar. Sanoat rivojlangan mamlakatlarda 51 foizgacha bo`lgan nikohlar muayyan muddatdan so`ng barbod bo`layotganligi odatiy holday qabul qilinadi. CHet el axborot vositalarining ba`zi taniqli shaxs, aktyor yoki millionerning har 3-4 yilda almashinib turiladigan nikohlari to`g`risida yozilayotgan maqolalari eng o`qimishli, qiziqarli axborotday talqin etilmoqda. Tabiiyki, bu ularni o`qiyotgan yoshlar ongiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Ta`kidlash joizki, bunday holatlarda ajrimlarning tashabbuskorlari ko`pincha ayollar bo`lib, bu o`z navbatida oila ajrimlari sonining ortib borishiga, farzandlarning aybsiz aybdorlarday noto`liq oilalarda tarbiyalanishiga olib keladi. Yangi davr oilasi: tipologiyasi, turlari, xususiyatlari. Oilani turlarga bo`lganda, turli olimlar turlicha yondashadilar. Masalan, Sank-Piterburglik olim S.I. Golod (1998) faqat er va xotin hamda ularning farzandlaridan iborat oilalarni tasavvur etgan holda ularning oila davrasidagi ijtimoiy nufuzlari va rollari nuqtai nazaridan oilani toifalarga bo`lib o`rganishni taklif etadi. Xususan, u monogam oiladagi munosabatlarni oilaviy tabaqalar nuqtai nazaridan farqlashni taklif etgan. Undan tashqari, Golod o`z kitobida oxirgi yillarda Rossiyada keng tarqab borayotgan o`ziga xos tabaqali oilalarga ham ilmiy jamoatchilikning diqqatini qaratadi. Patriarxal monogam oila – bu o`z mohiyatiga ko`ra oiladagi erkak kishining nufuzi, etakchilik roli, xotinning unga, farzandlarning ota-onaga tobeligini nazarda 13

tutadi. Bundany oilada o`g`il bolalar otaning oilasini sira tark etmaydi, aksincha, uylangan taqdirda ham turmush o`rtog`ini shu xonadonga olib keladi, qizlar esa kimga turmushga chiqsa, uning familiyasiga o`tib, o`z ota-onasining uyini tark etadi. Bunday oilada urug`ning atalashi (familiya), shajara va mulkka egalik otaning yo`lidan amalga oshiriladi, oilaviy rollar esa erkaklarniki yoki xotinlarniki tarzida aniq tafovutlanadi. Erkaklar oilaning moddiy boyliklari, resurslari, ta`minoti bilan shug`ullansalar, ayollar asosan uy ishlari bilan band bo`ladilar. Oilaning ijtimoiy nufuzi, obro`si otaning, erning, o`g`ilning iqtisodiy maqomidan kelib chiqadi, ayolniki esa – farzandlar soni bilan belgilanib, uning professional maqomi ko`p hollarda oilaning, turmush o`rtog`ining ijtimoiy maqomiga salbiy ta`sir ko`rsatadi, farxzandlar ko`z o`ngida otaning avtoriterti pastlaganday bo`ladi, ayrim holatlarda erning oila ta`minotaidagi ulushi tushib ketishi ham ayolning oila moddiy ta`minotiga bevosita aralashishiga sabab bo`ladi. Monogam oila – bola manfaatiga yo`nalgan oila (detostentrik) XIX asrning oxiri – XX asrning boshlarida paydo bo`lgan hodisadir. U xotin-qizlarning ijtimoiy hayotdagi rolining ortishi hamda bola huquqlarining oshib borishi bilan izohlanadi. Bunday holatlarda gap ko`proq oilada farzandlar soni haqida emas, balki oilada umuman bola borligining qadrlanishi to`g`risida boradi. Ota-onalar bunday sharoitda ko`proq bolaning kelajakda kim bo`lishi, u egallashi lozim bo`lgan martabalar, uning istiqboli xususida qayg`uradigan, shu bois ham oila byudjetining asosiy qismi uni ta`minlash, unga zarur ta`lim va tarbiyani berish, g`amxo`rlik qilishga sarflanadi. Bolalar bilan bog`liq ehtiyojlarning o`sib borishi oqibatida mamlakatda ham bolalar ta`minoti, ularning ozuqasi, kiyim-kechagi, o`yinchoqlar, bolalarning madaniy-ma`rifiy maskanlarini rivojlantirishga ixtisoslashgan sanoat korxonalari ko`payadi, rivojlanadi. Bolalar va yoshlarning turli ma`rifiy o`choqlarining kengayishi, yangi texnika va texnologiyalarning asosan bolalar manfaatiga bevosita bog`lanishi, yoshlarning kasb ta`limini takomillashtirish ishlari, ular o`qishi va bilim olishi muddatlarining uzaytirilishi ularning mehnat sohasiga kechroq kirib borishiga olib keladi. Ya`ni, ilgarigiga nisbatan bolalar kechroq mustaqil hayotga kirishadi. Buning oqibatida nikoh yoshi ham tobora 14

kattalashib boradi. Kattalar tomonidan bolaga e`tiborning, shu bilan bir qatorda tashvishlarning ortishi, o`z navbatida bolalarning tug`ilish soni kamayishiga olib keladi. Bolalar erka bo`lib, ular erkinligi ortib boradi, ota-onaning butun diqqat- e`tibori ularga qaratiladi. Bu toifa oiladagi bola manfaati shu qadarki, ba`zan ona faqat bolani o`ylash, unga e`tibor qilishni afzal bilganidan, eridan ham voz kechishi holatlari ham kuzatiladi. Bola manfaatiga yo`nalgan oilaning ham turli ko`rinishlari bo`lib, ulardan biri avtoritar tip dir. Bunda bola soni bittami yoki ikkitami ota-onaning cheksiz g`amxo`rligi, ular obro`si bilan parallel tashkil etiladi. Masalan, ko`pgina amaldorlarning oilasi shunday. Ota-ona bola nazarida eng nufuzli, aqli har narsaga etadigan, shuning uchun bola ham xuddi otasi yoki onasiday bo`lib etishish motivastiyasi kuchli bo`ladi. Ambivalent detostentrik oiladagi bola ko`proq ota-onaning hissiy-emostional g`amxo`rligi ta`sirida bo`ladi. Masalan, bu agar qiz bo`lsa, u faqat otasi yoki onasi, yoki ikkisining doimiy erkalashlari og`ushida katta bo`lib, oxir-oqibat shunday holatga ko`nikib ketadi. Oilaviy munosabat faqat shunday bo`lsa kerak, degan fikr ba`zan o`zi mustaqil oila qurganda, uning yangi xonadonga ko`nikishiga jiddiy xalaqit beradi. Kvaziavtonom detostentrik oila da bola huquqlari kattalarniki bilan deyarli tenglashtiriladi, ularga kattalar bilan bir qatorda oilaviy yumushlarni bajarish erki, o`z holicha qarorlar qabul qilish huquqlari berilgan bo`ladi. Buning albatta, ham ijobiy, ham salbiy jihatlari bor. Er-xotin oilasi XX asrning 60-chi yillarida paydo bo`lib, u ham ayollar, ham bolalar emansipastiya jarayonlarining oqibati sifatida qaraladi. Bunday oiladagi o`zaro munosabatlar asosan erkak va xotin o`rtasidagi muomalaga, uning qanchalik samimiy, iliqligiga bog`liq bo`ladi. Ayolga o`z xohish-irodasini mumkin qadar namoyon etish, unga ma`lum ma`noda mustaqil erishish imkoniyati yaratiladi. U ko`p holatlarda turmush o`rtog`iga suyukli, erka va zarur yor rolini o`ynaydi. Golod er-xotinning bir-birlariga yaqin bo`lishlarining 4 xil jihatini farqlaydi: simpatiya (yoqtirish), samimiyat, minnatdorlik va erotik jihatdan 15

bog`liqlik. Monogam bo`lmagan oila toifasi chin ma`noda nikoh munosabatlariga tayanmaydi. Bundan oilaning uch xil ko`rinishi mavjud: Ajrimlar tufayli paydo bo`lgan noto`liq oila – XX asrning oxirlarida ko`payib ketgan noto`liq oila turi. Golod ning ma`lumotlariga ko`ra, Rossiyadagi oilalar ajrimi shu qadar ko`paydiki, har 100 ta nikohga 51 ta oila ajrimi to`g`ri keldi. Bunga sabablardan biri ota-onalik rollarining bajarilmasligi, otaning bola tarbiyasidan sovuqqonlik bilan chetlashishidir, chunki ko`pgina otalar ajralishgandan so`ng ma`lum muddat o`tgach, farzandlari bilan umuman yuz ko`rmas bo`lib ketishadi. Afsuski, O`zbekistonda oila va nikoh nechog`li qadrlanmasin, oilaviy ajrimlar ham qayd etiladi. Statistik ma`lumotlarga ko`ra, oxirgi yillarda yiliga o`rtacha 14,5 mingdan 15 mingacha oila ajrimlari qayd etiladi, ajrimlarning sudlar orqali rasmiylashtiriladigan turlari FXDYO orqali rasmiylashtiriladiganidan ko`proqdir. Ajrim bo`lgan oialalrning 70 foizi yosh oilalar bo`lib, ularda o`rtacha 2,5 ta bola chala etim bo`lib qoladi. Bu kabi noto`liq oilalarda o`ziga yarasha ijtimoiy-iqtisodiy muammolar paydo bo`ldaiki, shu bois ham davlatimizning oila siyosatining mazmuni noto`liq oilalar sonini kamaytirishga qaratilgandir. Bunda masalaning moddiy tomonidan ham uning ma`naviy-ahloqiy tomonlari bizni ko`proq tashvishga soladi. Beva bo`lib qolish, yoki turmush o`rtog`ining vafoti munosabati bilan noto`liq bo`lgan oila ham ko`proq onaning farzandi bilan yolg`iz qolishidir. Bunday oilalardagi ma`naviy muhit ajrim tufayli paydo bo`lgan noto`liq oilanikidan farq qiladi. O`zbek onalari bunday holatlarda otasining ruhi hurmatidan farzandlarida yuksak insoniy fazilatlarni tarbiyalashga intiladi. Bunday o`ziga xoslik qator tadqiqotlarda alohida qayd etilgan ( G. Yadgarova , 2003). Nikohdan tashqari oila XX asrning 90-chi yillarda ko`paygan oila turi, unda asosan yolg`iz qolgan ayol-ona oilani tebratadi. Bunday oilalar o`sha davrda Rossiyada 20-21 foizni, Buyuk Britaniyada va Franstiyada – 32-35 foizni tashkil etgan bo`lib, ko`proq yoshgina bo`la turib ona bo`lganlar (15-19 yoshlilar) yoki aksincha, reproduktiv yoshdan o`tib qolganlar – 40-44 yoshlilar tashkil etadi. Bu 16

o`rinda ikkala holatda xotin-qizlarning nikohga kirmasdan tug`ish motivlari turlicha bo`ladi. Rossiyada ota-onalardan bittasigina bo`lgan oilalarda 1989 yilda 4,5 mln. bola yashagan bo`lsa, bu ko`rsatgich 1994 yilda 5 millonga etdi ( A.G.Volkov, YE.L.Soroko, 1999). O`zbekiston sharoitida bu kabi holatlar favqulotda holatlar sifatida qaraladi, chunki ayrim udumlar va milliy qadriyatlarimiz farzandning nikohdan tashqari paydo bo`lishini qoralaydi, SHunday bo`lsa-da, turli sabablar va otag`onalarning vaziyatlar qurboni bo`lishi natijasida mamlkataimizda otalikni belgilash holatlari ortib bormoqdaki, unda ham ko`pincha rasman oila nikohsiz oiladay tasavvur etiladi. SHa`riy nikoh o`qilgani bilan rasmiy ravishda nikohning o`z vaqtida qayd etilmasligi mentalitetimizga zid bo`lgan shu toifa oilaalrning rasmiylashtirilib qolishiga sabab bo`lmoqda. Alьternativ oila turlari – kam uchraydigan oila turlari bo`lib, ular ayrim jihatlari bilan boshqalardan farqlanib turadi va o`z navbatida toifalarga bo`linadi. Masalan, ulardan biri – fuqarolik nikohi deb atalib, unda erkak va ayol o`z ixtiyorlari bilan rasmiy nikohni qayd emay, yashayveradi. Ba`zan bunday qarorga ular kutilmagan homiladorlik paydo bo`lganda ham kelishlari mumkin. Bunday nikoh bizning sharoitimizga, musulmonchilikka sira ham to`g`ri kelmaydi. Alternativ nkiohlar ko`proq g`arb mamlakatlariga xosdir. Lekin Golod ning ta`kidlashicha, hozirda Rossiyada mavjud oilalarning 7% shunday nikoh asosida tashkil topgan. Oilaning muqaddasligini tinimsiz targ`ib etishimiz azaliy qadriyatlarni ardoqlab kelayotgan yurtimizda bunday salbiy holatlarning bo`lmasligiga xizmat qiladi. Alьternativ nikohning yana bir ko`rinishi qayta nikohlar dir. Odatda bunday nikoh turi beva yoki tul qolgan shaxslarda uchraydi. Aslida ham birinchi qayta nikohlar XVI asrda Angliyada qayd etila boshlagan. Hozirda esa bunday nikohlar odatda beva qolganlar yoki ajrashib ketganlar o`rtasida qayd etilishi mumkin. Bunday oila turi ham ajrimlar ko`payishiga mos tarzda ortib bormoqda. Aralash oilalar yoki begona ota-onalar bilan yashaydiganlar oilasi. Bu – etimlarni boqib olish hisobiga paydo bo`ladigan, otalikka olish, o`gay ota yoki ona 17

bilan yashaydiganlar oilasidir. Ming afsuski, turli hayotiy vaziyatlar tufayli shunday oila ham bor, ular nisbatan ko`p bo`lmasa-da, O`zbekistonda ham mavjud. Godvin – nikohlar, uning asoschisi bo`lgan ingliz sostial-monarxi U.Godvin (1756-1836) nomi bilan bog`liq. U bunday oilani ideal deb hisoblagan, chunki bunday oilalar, asosan, ota-onaning xohish-irodasiga ko`ra paydo bo`ladi, yoshlarning istaklari bunda inobatga olinmaydi. Bunday nikohlarda jinsiy yaqinlik ko`zda tutilmaganligi sababli, o`zaro hurmat va bir tom ostida alohida yashashga mo`ljallangan bo`ladi, er va xotin bir-birlarining oldida faqat ma`naviy jihatdan majburiyatlarga ega xolos. To`g`ri, bir qarashda bunday nikoh bizdagi sovchilik yo`li bilan quriladigan oilaga o`hshab ketadi, lekin bizda zurriyod qoldirish, birga yashash talab etiladi. SHuning uchun yigit va qiz bir-birlarini sevmagan bo`lsalar- da, nikoh o`qilayotganda ularning rizochiliklari so`raladi, javob ijobiy bo`lgach, ular chimildiqqa kiritiladi. Godvin tipidagi nikohlar ko`pincha O`zbekistonda keksalar o`rtasida rsmiylashtiriladi. Masalan, kampiridan uning qazosi tufayli juda bo`lgan otaxon o`zaro kelishuv natijasida o`zga bir beva ayolga uylanadi, ular o`rtasidagi munosabatlar o`zaro samimiyat, hurmat, qo`llab-quvvatlov, keksalikni bezashga yo`naltirilgan. Lekin bu oila o`zidan zurriyod qoldirish kabi haqiqiy oilaga xos funkstiyalarning barchasini bajarmaydi. Bunday oila Islom dini arkonlariga ham mos bo`lib, bu ikki keksa odamning bir-birlari umrlarini cho`zishga qaratilgan samimiy munosabatlari majmuidir. Qo`shxotinlilik ham alьternativ nikoh turlaridan biri bo`lib, bunda bir erkak ko`pincha hufyona o`z qonuniy nikohidagi ayoldan tashqari yana boshqasi bilan shar`iy nikohda yashaydi. Qo`shxotinlilik ko`proq Osiyo va SHarq mamlakatlari aholisiga xos deb hisoblansa-da, hozirda bunday oilalar hattoki, Rossiyada ham kuzatilmoqda. Lekin bunday oila turi qonunan man etilgan. 18

1.2. Oilaning jamiyat taraqqiyotida tutgan o`rni. Har qanday davrda ham jamiyat va davlat aholi sonining bir maromda o`sib borishi, muayyan an`analar va muqaddas udumlarning saqlanib, avloddan-avlodga etkazilib turilishidan manfaatdor bo`lgan. Buyuk rus psixologi A.N.Leontьev avlodlararo muloqotning jamiyat taraqqiyoti uchun ahamiyatini o`rganib, ilk asarlaridan birida agar shunday muloqot bo`lmaganida, taraqqiyotning o`zi ham mutloq bo`lmas edi, deb ta`kidlagan. Bu vazifani bajarishda jamiyatning muhim bo`lagi bo`lmish oilaning roli kattadir. Demak, oila ijtimoiy institut sifatida eng avvalo tug`ilish orqali aholining ma`lum miqdorda muttasil o`sib borishi, odamlar o`rtasida migrastiya, ya`ni u erdan bu erga ko`chib turish yoki o`lim okibatida kamayib boradigan miqdorini 19

to`ldirish vazifasini bajaradi. CHunki ijtimoiy hamda iqtisodiy rivojlanish uchun mehnat resurslari va ishchi kuchining yangilanib borishidan jamiyat ham, odamlar ham manfaatdordir. Bundan tashqari, har bir jamiyatning betakror qadriyatlari, o`lmas merosi, avloddan avlodga o`tib boradigan an`analari bo`ladi. Fuqarolik holatlari, madaniy o`sish, ma`naviy yuksalishga xizmat qiluvchi qadriyatlarning saqlanib kelayotganligi ham oila tufaylidir. Masalan, shunday oilalar sulolasi borki, ular asrlar osha u yoki bu muqaddas qadriyatlarni kasb-kori, turmush tarzi orqali saqlab keladi (rassomchilik, san`atshunoslik, hunarmandchilik, gulchilik, kulolchilik, ilmiy meroslar, agrar sohada va h-zo). Umuman odamlar jamiyatining saqlanib qolishida ham oila ayrim alohida olingan shaxs bilan yaxlit jamiyat o`rtasida o`ziga xos “bufer” – ko`prik rolini o`ynab kelmoqda. Zero, madaniy va ma`naviy qadriyatlarni saqlab, avloddan- avlodga etkazishda davlat va jamiyatdagi ta`lim muassasalari, madaniyat o`choqlarining ham muayyan roli bor, lekin ularda o`zgarishlar tez-tez ro`y bergani sababli, ularning avlodlararo muqaddas sanalib kelinayotgan qadriyatlarni asrab- avaylashdagi roli oilachalik yuqori bo`lolmaydi. SHuning uchun davlat oilaning mustahkam va farovonligi, odamlarning unda tinchlik, xotirjamlikda yashashlaridan hamisha manfaatdor ekanligi sababli ham muayyan qonunlar va yuridik tizimni ushlab turadiki, ular orqali nafaqat nikohning o`zi, balki ota-ona va farzandlar o`rtasidagi munosabatlarni ham muvofiqlashtirib boradi. O`zbekistonda yosh oilalarga ko`rsatilayotgan muruvvatlar, bola tug`ilishi va katta bo`lishi uchun suyunchi puli, nafaqalarning belgilanishi, onalik va bolalikning ijtimoiy muhofaza qilinayotganligi, ota yoki ona farzand oldida o`z burchini bajarmagan taqdirda moddiy, ma`naviy, hatto, jinoiy sankstiyalar orqali jazolanishi ushbu noyob maskanni mustahkamlash, u orqali milliy va umuminsoniy qadriyatlarni keyingi avlodlar uchun saqlash vazifasini bardavom etishdan iboratdir. Tahlil etiladigan bo`lsa, odamlar o`rtasida ro`y beradigan ko`plab munosabatlar orasida faqat oilaviy munosabatlargina davlat tomonidan shunchalik ardoqlanadi, masalan, sevgi-muhabbat, do`st-yoronlik, odamlar urtasidagi oldi-sotti, tadbirkorlik. mehnat 20

munosabatlariga davlat deyarli aralashmaydi. Demak, oilaning jamiyat oldidagi vazifa lari deganda, uning avvalo oila a`zolarining muayyan ehtiyojlarini qondirish hamda shu orqali davlat va jamiyatning ehtiyoj va manfaatlariga xizmat qilish qobiliyati tushuniladi. Masalan, ota ishlab chikarish korxonasida ertadan kechgacha mehnat qilar ekan, bu bilan u nafaqat o`zining eb-ichish, dam olish, turli xaridlarni amalga oshirishga yo`naltirilgan ehtiyojini qondiradi, balki oila a`zolarini, birinchi navbatda farzandlari, uy bekasi bo`lsa, turmush o`rtog`ining ehtiyojlarini, qolaversa, u yoki bu korxonadagi rentabellikning oshishi, iqtisodiy ko`rsatkichlarning yuqori bo`lishiga, shu orqali o`z Vatanida ushbu sohaning rivojlanishiga hissa qo`shadi. 1.3. Oilaning ijtimoiy funkstiyalari. Oila psixologiyasiga oid ilmiy adabiyotlarda oilaning quyidagi funkstiyalari – jamiyat oldidagi vazifalari farqlanadi: Oilaning hissiy-emostional funkstiyasi – bu uning o`z a`zolari o`rtasida muayyan iliq munosabatlarni saqlash, ular o`rtasida mehr-oqibat, o`zaro g`amxo`rlik, bir-birini qo`llab-quvvatlash, sevish, sevilish kabi qobiliyatini namoyon etishidir. Bu oila uchun juda muhim bo`lib, insonning ruhiy salomatligi aynan shu vazifani qanday bajarayotganligiga bog`liqdir. Oilaning ma`naviy- psixologik muhiti sog`lom deganda, aslida ana shu a`zolar o`rtasidagi iliqlik, samimiyat, o`zaro bag`rikenglikning mavjudligi, mehr-oqibat kabi insoniy hissiyotlarning ijobiyligi tushuniladi. Jismoniy quvvatni ta`minlash funkstiyasi – oila a`zolarining jismonan sog`, tetik va o`zini yaxshi his qilishlarini ta`minlashga bog`liq bo`lgan sharoitlarni nazarda tutadi, masalan, har birimiz oilada boshpanamizga egamiz, bundan tashqari, mana shu o`z hududimizda, ya`ni, xonadonimizda dam olish, yaxshi sifatli, to`yimli taomlardan bahramand bo`lish, ijod qilish va o`qishimiz uchun 21

zarur, qulay imkoniyatlarga ega bo`lishimiz shart. Zero, agar shulardan birortasi ta`minlanmagan bo`lsa, bunday oila o`zini baxtli deb hisoblay olmaydi va qator noqulayliklarni his qiladi. Masalan, uysiz, boshpanasiz qolgan odamlarning nafaqat ruhiy, balki jismoniy azoblarga duchor bo`lganliklarini tasdiqlovchi psixologik tadqiqotlar mavjud. Ma`naviy muloqotni ta`minlash funkstiyasi – odamning o`z nasl-nasabi, ma`naviy-madaniy an`analari bo`lishiga intilishidan kelib chiqadi, har bir shaxs o`zini kimning avlodi, qanday an`analarning vorisi ekanligidan cheksiz faxrlanadi, u qanday oila bo`lishidan qat`iy nazar, albatta, o`z a`zolarini muayyan yaxshi urf- odatlar, muomala maromlari doirasida birlashtirishga qodir bo`lgandagina mustahkam va baxtiyor bo`ladi. Yangi tug`ilgan farzand teta-poya qilib yura boshlagan onlardanoq oilaning kattalari uni erkalatishlar orqali shirin muomalaga o`rgatadi, kattalarga xurmat, kichiklarka g`amxo`rlik, izzat tushunchalari xam oilada tarbiyalanadi. SHu funkstiyani ado eta olmagan oilada hamisha ko`ngilxiraliklar, janjal, ziddiyatlar bo`lishi ehtimoli kattadir. Jinsiy-hirsiy muloqot funkstiyasi – er va xotin o`rtasidagi ikkalasigagina taalluqli bo`lgan seksual ehtiyojlarni qondirish, shu orqali avlodlar bardavomligini ta`minlashga xizmat qiladi. Ushbu funkstiyaning bajarilishi er-xotin munosabatlariga bevosita ta`sir qiladi, ularning bir-birlariga vafo-sadoqatda bo`lishlarini, salomatliklari va to`g`ri turmush tarzini barqaror etishlariga xizmat qiladi. Baxt va tinchlik-xotirjamlikni barqarorlashtirish funkstiyasi ham o`ta muhim bo`lib, aynan oila har bir a`zosining muammolarini echish, uni tashqi turli ta`sirotlardan himoyalash, kerak bo`lsa, unda himoya immunitetini shakllantirishga yordam beradi. O`zbeklarda “O`z uyim – o`lan to`shagim” degan ibora bor, har kim o`z uyida chinakam xotirjam bo`lishi mumkin. Uzoq safarlarda, yuksak servis mavjud mehmonxonalarda dam olib kelgach, o`z uyida, oyog`ini uzatib, “shukur” deyishi uning eng katta baxtidir. SHu nuqtai nazardan farzandlarning ham sog`- omon katta bo`lishi, ular ongini turli tashqi ta`sirotlardan, yot g`oyalardan himoya qilishda ham oilaning roli benazirdir. Oila tinch va xavfsiz bo`lsa, demak, jamiyat 22

ham, davlat ham tinch va undagi osoyishtalik barqaror bo`ladi. Reproduktiv funkstiya – bu oilaning nafaqat avlodlar, vorislarni yaratishga aloqador vazifasi, balki, shu orqali ota va ona bo`lishdek baxtga muyassar bo`lish, davlatning esa tub aholi sonini muayyan miqdorda ushlab turishiga ham xizmat qiladi. Ayniqsa, o`zbeklarda nikohning dastlabki onlaridanoq, “uvali-juvali bo`linglar, qo`sha qaringlar” deb duo qilinadi va kelinchakning homilador bo`lishi intiqlik bilan kutiladi. CHunki aynan shu omil yosh oilaning mustahkamligida katta ahamiyatga molik bo`ladi. “Farzandli oila” tushunchasi oila psixologiyasida ham, oila sostiologiyasida ham muhim bo`lib, u oilada turmush tarzining deyarli barcha jabhalaridagi ko`rsatkichlarning mezonidir. CHunonchi, o`zbeklarda “Bolali uy – bozor, bolasiz uy – mozor” degan naklning ma`nosi ham farzand tug`ilgan uyga farishtalar yog`iladi, yaxshilik va xursandchiliklar, to`ylar uchun yo`l ochiladi, demakdir. Oila sostiologiyasi va demografiyasida oiladagi farzandlar soniga ko`ra guruhlarga bo`linadi. Masalan, ijtimoiy-psixologik nuqtai nazardan “kam sonli oila” – bu 1-2 nafar bola bor oiladir. Bu raqam umuman demografik jihatdan baholansa, aholining o`sishi va tabiiy yo`qotishlarning urnini qoplash uchun kamdir. Sostiolog A.Antonov ning fikricha (2005), jamiyatda aholi balansini saqlash uchun o`rtacha farzandlar soni 2,5 nafardan kam bo`lmasligi lozim. YOki jami oilalarning to`rtdan biri ikkita, uchdan biri uchta, 14 % – befarzand yoki yolg`iz, 7 %i ko`p bolali, ya`ni beshtagacha bolasi bor oilalardan iborat bo`lsa, avlodlar vorisligi ta`minlanadi. Lekin Rossiya misolida bu masalaga e`tibor beriladigan bo`lsa, aholining reproduktiv o`sishida jiddiy pastlashish kuzatilmoqda. U erda jami oilalar nisbatida kam bolalilar, ya`ni, 1ta yoki 2ta bolaga ega bo`lgan oilalar soni keskin oshib, bugun ularning ulushi 95 %ni tashkil etmoqda. Xalqaro YUNISEF tashkilotining 2004 yili e`lon qilgan monitoringi natijalariga ko`ra, Evropa mamlakatlarida ham Markaziy Osiyo davlatlarida ham tug`ilishning kamayishi holatlari kuzatilmoqda (1.1-jadval). 23

1.1-jadval. Ayrim mamlakatlarda tug`ilish koeffistentlarining o`zgarishi (1000 nafar aholi soniga nisbatan tirik tug`ilgan bolalar soni ) № Mamlakatlar nomi 1989 yil ko`rsatkichi 2002 yil ko`rsatkichi 1 Rossiya 14,7 9,7 2 Qozog`iston 23,4 15,3 3 Qirg`iziston 30,5 20,3 4 Tojikiston 38,8 27,2 5 Turkmaniston 34,8 22,0 6 O`zbekiston 33,3 21,1 7 Rossiyada ko`p farzandli oilalar ulushi 1%ni ham tashkil etmagani holda, o`rtacha miqdorda bolalarga ega oilalar soni 5% gachani tashkil etadi. 8 SHuni ta`kidlash joizki, bizda ham ko`p farzandli oilalar soni yil sayin kamayib bormoqda. Tarbiya va nazorat funkstiyasi – ota-onalarni zurriyodlarini qobil va aqlli, imon-e`tiqodli, sog`-salomat voyaga etishini ta`minlashlariga bog`liq. CHunki, oila – nafaqat er va xotinni, ularning maqomlaridan kelib chiqib tarbiyalaydi, balki yosh avlodni ham oilasi, ota-onasiga munosib insonlar bo`lib etishishlari, jamiyatga foydasi tegishi uchun qayg`uradi. O`zbek oilasida avlodlardan meros bo`lib qolgan tarbiya mezonlari va an`analari mavjudki, ularning hayotiyligi va bardavomligi bois jamiyatda qadr topgan barchasida yosh avlod tarbiyasi masalasi etakchi hisoblangan udumlar va urf-odatlar hamon saqlanmoqda. Xususiy mulkka ega bo`lish va avlodga meros qilib qoldirish vazifasi ham muhim bo`lib, u har bir oilaning o`z jamg`armasi bo`lishini taqazo etadi, shuning uchun ham “Er-xotin – qo`sh ho`kiz” bo`lib, tinmay mehnat qiladi, orttirganiga to`y va oilaviy tadbirlar o`tkazadi, uy-joy, tomorqalarni farzandlariga meros sifatida qoldiradi. Bu ham oila mustahkamligiga, ota-onalarning obro`-martabasiga xizmat qiladi. 7 Сoциальный moнитoринг. – M.: “Иннoченти”, 2004. – С. 62. 8 Сoциoлoгия сеmьи: Учебник / Пoд ред прoф. А.И. Антoнoва . – 2-е изд., перераб. и дoп. – M.: ИНФРА-M, 2005. – С. 59. 24

So`nggi yillarda O`zbekiston Xotin-qizlar qo`mitasi tashabbusi hamda hukumatimizning qo`llab-quvvatlashi bilan oilaviy biznes, xotin-qizlar kichik va o`rta biznesini rivojlantirish, ayollar tadbirkorligi uchun banklardan imtiyozli kreditlar berish siyosati izchil amalga oshirilishi tufayli ayollarning oila byudjetiga qo`shayotgan hissasi ham ortib bormoqda. Buning natijasida farzandlarda ham tadbirkorlik xislatlari o`sishiga real imkoniyatlar yaratilmoqda. O`tkazilgan tadqiqotlarning natijalariga ko`ra, onasi tadbirkor bo`lgan qizlarda ilk yoshlikdanoq boshqaruv va liderlik sifatlari, tadbirkorlik ko`nikmalari shakllanib borar ekan ( V.M.Karimova , 2003). YUqorida ta`kidlangan vazifalar ijtimoiy-iqtisodiy tuzumning xarakteriga ko`ra o`zgarishi, biri dolzarb, biri esa kamroq ahamiyatli bo`lib qolishi mumkin. Lekin har bir oila a`zosining shu vazifalarga psixologik jihatdan tayyorligi – ularning inson sifatida o`zini baxtli his qilishini, oilasining mustahkam bo`lishi, farzandlarining komil bo`lib etishishlarini ta`minlaydi. Oilaning hayotiy tarzi uning hayotiy stikli, tutimi bilan bog`liq. Ayrim olimlar, masalan, V.Satir zamonaviy oilaning bola tarbiyasi va uning manfaatlariga bog`liq ekanligidan kelib chiqib, bu maskandagi hayot maromi va tutimini bola rivojlanishining bosqichlari bilan bog`laydi. SHunga ko`ra, quyidagi bosqichlar farqlanadi:  1-bosqich . Aksariyat olimlar oiladagi hayot stikli ikki yoshning uzoq muddatga ahdu-paymon qilib nikohga kirishga qaror qilgan onlaridanoq boshlanishini ta`kidlaydilar. Boshqa mualliflarning fikricha, oilaning boshlang`ich nuqtasi ikki shaxs rasman nikohga kirgan vaqt, ko`pchilikning guvohligida o`tkazilgan tantanalar bilan izohlanadi.  2-bosqich. Ikki yoshning intim qovushishi oqibatida zurriyodning paydo bo`lishi. Satir ning fikricha, zurriyodning paydo bo`lishi, tug`ilishi er va xotinning asl munosabatlarini sinovdan o`tkazadi va ular o`ziga xos yangicha munosabatlar davrini boshdan kechira boshlaydilar. Bu davrga asosiy mazmun va ma`no beruvchi voqea – bu er va xotinga yangi rollarning berilishi, anchagina katta ijtimoiy mas`uliyatni o`ziga qamrab olgan ota-onalik rollarining 25

boshlanishidir. Ko`plab xalqlarda, ayniqsa, o`zbeklarda bolaning dunyoga kelishi juda katta quvonchli marosimlar bilan boshlanib, ular qadriyat sifatida asrlar osha saqlab kelinmoqda. Masalan, bola tug`ilishi bilan bog`liq suyunchi marosimlari, aqiqa, beshik soldi, sunnat va beshik to`ylari kabilar shular jumlasidandir. SHunga qaramay, ayrim xalqlarda, masalan, evropa xalqlarida oilada farzandning tug`ilishi muayyan tashvishlar, ruhiy tarangliklar, ayniqsa, ona boshidan kechiradigan emostional hayajonlar, yaqinlariga ijtimoiy va moliyaviy tashvishlarni keltirib chiqaradiki, bu ham ba`zan oilaviy munosabatlardagi tarangliklarda aks etadi. Oila va farzand oldidagi bunday mas`uliyatlar ayrim hollarda er-xotin munosabatlarining darz ketishiga, ba`zan ajrimlarga, bizning sharoitimizda quda- andachilik munosabatlaridagi kelishmovchiliklarga ham sabab bo`ladi.  3-bosqich. Bola oiladan tashqaridagi ijtimoiy institutlar – maktabgacha ta`lim muassasalari, ayniqsa, uzluksiz ta`limning boshlang`ich o`chog`i hisoblangan maktabga bora boshlaydi. Maktab shunday maskanki, u erda har bir bolaning qay darajada va qanday ijtimoiylashgani sinovdan o`tadi. CHunki u endi nafaqat o`zi tengqur bolalar bilan, balki kattalar, begonalar, ko`chadagi turli toifali insonlar bilan muomalaga kirisha boshlaydi. Bu muomala jarayonida uning qanchalik hayotga tayyorligi, oilasida qanday ahloqiy va ma`naviy o`gitlarni olganligi, kimning bolasi ekanligi, oilaviy muhiti qandayligi bilina boshlaydi. Eng muhimi – maktabga kelgach, bolaning aqliy va intellektual salohiyati, intizomi tekshiruvdan o`tadi. Ya`ni, bolasini maktabga berar ekanlar, ota-onalar ham jamoatchilik oldida o`ziga xos sinov va tekshiruvdan o`tayotganday his qiladilar o`zlarini. Yaxshi yoki yomon ota-onalik rollari maktab yillarining dastlabki oy va yillarida bilingani sababli, ko`pgina ota-onalar ayni shu davrlarda kuchli stressni boshidan kechiradilar.  4-bosqich. Bola o`smirlik davriga qadam bosganda, u ota- onasidan mustaqillikni, hadeb ta`qib qilavermaslikni da`vo qila boshlaydi. Ota- onaning farzand oldidagi obro`si, kerakligi darajasi pastlay boshlaydi. Bu davrga kelib ota ham, ona ham o`zining farzandiga nisbatan munosabatlarini o`zgartirishga majbur bo`ladi, chunki bolada yangicha talab va istaklar, yangicha 26

fikrlash, urf-odatlar, musiqaga havas, turli xil guruhlar bilan muloqotda bo`lishga intilishlar paydo bo`ladi. Bu davr ota-onaning bolasida paydo bo`layotgan o`zgarishlarga, yoshga oid yangiliklarga qanchalik fahm va farosat bilan, sabr- qanoat bilan turib berishlarini sinovdan o`tkazadi. Sinovdan yaxshi o`tgan ota- onaning bolasi keyingi bosqichga eson-omon yaxshilik bilan, ochiq ziddiyatlarsiz o`tib oladi, aks holda o`smirlik davrining o`ziga xos ziddiyatlari girdobida ota-ona – bola munosabatlari jiddiy yomonlashadi, ayrim bolalar uydan ketib qolish holatlarigacha boradi.  5-bosqich. Bolalar katta bo`lib, balog`at yoshiga etadilar, o`qishlarni tugatib, mustaqil kasb-hunar egallash bosqichiga qadam bosganda, ayrim yoshlar mustaqil oilaviy hayot qurishga ham ulguradilar. SHu davrga kelib, “Bola – ota-ona” munosabatlari deyarli tugaydi. Ayniqsa, bu holat evropa xalqlariga mos, balog`at yoshiga etgach, deyarli barcha hayotiy masalalarni yoshlar o`zlaricha, o`z bilganlaricha xal qila boshlaydilar. Ota-onalar ularning xato qilib qo`yishlaridan xavotir olmay qo`yadi. Bizda, SHarq xalqlarida bu holat biroz boshqacha: ota-ona farzandi kasb-hunarli bo`lib, mustaqil professional yo`ldan ketayotgan bo`lsa ham, ularning kelajagi, oilasi, moliyaviy ahvoli borasida xavotirga tushaveradi, o`g`il uylanishi, qizlarning turmush chiqishlarida ota-ona va ularning ota-onalari – momolar va buvalar bosh-qosh bo`ladilar. Turmush o`rtog`i tanlash masalasi ham bizda juda kam holatlarda bo`yiga etgan qiz yoki yigit ixtiyoriga havola etiladi. Ya`ni, ko`chadan birdan notanish qizni “Tanishing, bu mening bo`lg`usi qallig`im, turmush o`rtog`im” deyishlar bizda deyarli uchramaydi, chunki bunga bizning asriy urf-odatlarimiz, oilaviy tarbiya mezonlarimiz yo`l qo`ymaydi. Ayrim bo`linmagan oilalarda o`g`il uylangandan keyin ham, qiz farzandli bo`lganda ham ota-onalar ularning g`amini eb, hayotda qoqilmasliklari uchun harakat qilaveradi. Hattoki, mamlakatimizning deyarli barcha hududlarida shunday odatlar borki, ona ko`zi yorigan qizining oziq-ovqati, emishi uchun to`la o`zini javobgar, deb hisoblaydi. CHunki bunga ikki sabab bor: birinchisi – yangi ko`zi yorigan ayol organizmida shunday yangilanish ro`y beradiki, uni o`ziga keltirish 27

uchun aynan yillar mobaynida o`z oilasida egan-ichganlari adaptastiya jarayonlarini tezlashtiradi; ikkinchidan – o`z onasining mehribonlik ko`rsatayotganligi yosh onaning yaqinda boshidan kechirgan –iyinchiliklarini unutish, o`zini chinakam ona sifatida onasiday his qilishini ta`minlaydi. Ushbu psixologik holat o`ta muhim bo`lib, aynan o`zbeklarda bu oila mustahkamligining omillaridan hisoblanadi. Qaynona ham ona, u ham keliniga achinadi, tug`ruqning azoblarini unutishi uchun qo`lidan kelganini qiladi, lekin o`z tuqqan onasining xabar olishi, yonida bo`lishi ko`plab kuzatishlarda yosh onaning onalik roliga tezroq kirib ketishiga, ko`krak suti bilan bolasini emizib katta qilishida katta rolь o`ynaydi. SHuni ham ta`kidlash joizki, ayrim hollarda ota-onaning yoshlar hayotiga aralashuvi shu qadar bevosita xarakterli bo`ladiki, bu yoshlar bilan ota-onalar o`rtasidagi nizolarga ham sabab bo`ladi, qaynona va kelin, qaynota va kuyov o`rtassida nizolar ham ana shunday aralashuvning ko`pligidan kelib chiqadi. Ya`ni, ota-onaning farzandi balog`at yoshiga etib, mustaqil hayotga qadam qo`ygandagi aralashuvlari, g`amxo`rliklari ham ijobiy, ham salbiy oqibatlarni olib kelishi mumkin. Farzandlarning mustaqil iqtisodiy maqomga ega bo`lishlari, o`z oilasiga ega bo`lishi ota va onaga boshqa yana qo`shimcha rollarni bajarishni taqozo etadi – kelin, kuyov, qaynona, qaynota va boshqalar Bundan tashqari, yangi paydo bo`lgan yosh oilaning qarindosh-urug`lari o`rtasidagi munosabatlar, masalan, quda- andachilik munosabatlari ham yosh oila va uning ota-onalari maqomlarining o`zgarishiga olib keladi. Masalan, “endi qudalikmiz”, “kuyovim bor”, “buvi yoki buva bo`ldim” kabi e`tiroflar shaxs ongida va xulqida jiddiy o`zgarishlarni keltirib chiqaradi. Ayrim ayollar ayni shu daqiqalardan boshlab, tashqi ko`rinishidan tortib, hayot tarzida ham jiddiy o`zgarishlarni boshlaydi, masalan, tez-tez ichadigan ota bu salbiy qilig`ini tashlaydi, chunki kelindan uyaladi; namoz o`qimaydigan ona quda-andalar oldida uyalaman deb, namoz o`qishga kirishadi, mahalla-kuyga ko`proq aralashadigan bo`lib qoladi.  6-bosqich. Keksalikning dastlabki belgilari – tanada keksalik 28

alomatlari, klimakterik holatlarning kelib chiqishi bosqichida inson qalbi qarimasada, ayrim jismoniy kuvvatsizliklar paydo bo`ladi. Odam nafaqaga chiqadi, suygan kasbi, mashg`ulotidan uzoqlashadi, do`stlari davrasi torayadi va h-zo. Lekin keksalikni tan olish va unga ruhan tayyor bo`lish, etnik madaniyat va uning qadriyatlariga bog`liq. Xalq ma`naviyati va madaniyati qanchalik yuqori bo`lsa, keksalikka munosabat ham shunchalik yuqori bo`ladi. Masalan, bizning etnik- madaniy muhitimizda keksalik va qariyalik hamisha e`zozlanib kelingan, masalan, Prezident Islom Karimov tashabbusi bilan 2002 yil “Qariyalarni qadrlash yili” deb e`lon qilindi, barcha keksalar bizda qarilik gashtini surish uchun belgilangan tartibda nafaqalar oladi, bayram, to`y-hashamlar va tadbirlarda keksalarni davralarning to`riga o`tqazish, ularga izzat-ehtirom qilish xalqimizning odatiy an`analaridandir. SHu bois bo`lsa kerak, o`zbekistonliklar keksalikni ham hayotning o`ziga xos davri sifatida mamnuniyat bilan kutib oladigan xalqdir. Ruslardagi “Starostь ne radostь” iborasining tagida ham o`ziga xos ma`no borki, ayrim evropa xalqlarida keksalar nafaqaga chiqqanlaridan keyin o`zlarini hech kimga kerak emasday his eta boshlaydigan, ular uchun umrning oxirgi davrlari keskin salbiy o`zgarishlarni keltirib chiqaradi, farzandlari esa o`z hayot tashvishlari bilan ba`zan ota-onalarni ham unutib qo`yadilar. Qariyalar uylarining paydo bo`lishi ham ko`p holatlarda aynan shunday o`zaro munosabatlarning oqibatidir.  7-bosqich. Oilaviy stiklning tugashi odatda turmush o`rtoqlardan birining o`limi bilan boshlanadi. Er-xotinlarning tirik qolgani beva bo`lib qolishi munosabati bilan u ham yangicha rollar tizimiga kiradi. Musulmonchilikda chol yoki kampir beva qolsa, uni ikkinchi nikohga da`vat qilish, taklif etish an`ana, farzandlar uchun farz hisoblanadi. Ayniqsa, erkak kishi beva bo`lib qolganda, farzandlarning biror kampirga yoki o`rta yoshli juvonga uylanishini taklif etishi farz sanaladi. Bu Islom dini qadriyatlariga ham mos keladi. YUqorida sanab o`tilgan hayotiy tutimlar oila a`zolari har birining xulq- atvorida, dunyoqarashi va odatlarida muayyan o`zgarishlarning kuzatilishiga, yangicha rollar o`zlashtirilishiga olib keladi. Har bir yangi bosqich shaxs ongida muayyan krizislar, ziddiyatlar bilan kechadiki, ularni engish, qiyinchiliklardan 29

yaxshilik bilan o`tish insondagi yaxshi fazilatlarga, tarbiyalanganlik darajasiga, sabr-qanoatiga bog`liqdir. Har bir bosqichda ota, ona va farzandlar, kuyov-kelinlar bilan o`zgacha munosabatlar tizimi shakllanadi. Masalan, bo`linmagan katta oilada oila boshlig`i – otaning qazo qilishi to`ng`ich farzandlar elkasiga katta mas`uliyatni yuklaydi. Uning oilaviy o`zaro munosabatlar tizimida o`rni keskin ravishda o`zgaradi. Agar turli hayot bosqichlarida oilaviy turmush tarzining o`zgarishinini inobatga olsak, oilaviy nizolar yoki ziddiyatlar shu muayyan ma`noda tabiiy bo`lib, uni har bir normal oila boshdan kechiradi. SHu bois ham o`zbekchilikda “ro`zg`or”, “turmush” deyilib, momolarimiz “g`or tub qo`yibdi”, “mush deb qo`yibdi”, deya oilaviy hayotning o`ziga xos murakkabliklari borgigiga ishora qiladilar. Bunday zidddiyatlar oilaviy rollar ko`payganda, farzand tug`ilganda, qudalar bilan munosabatlar boshlanganda, ayriliq ro`y bergan bosqichlarda ayniqsa sezilarli bo`ladi. Lekin ahil va mustahkam oilada bu ziddiyatlar deyarli asoratlarsiz, engillik bilan o`tib ketadi. Muammoli oilalarda esa oilaning kattalari ularni engish malakasi va tajribasiga ega bo`lmay, boshqalarga sezdirib qo`yadi, ba`zan oilaning ichidagi gap-so`zlar mahallaga, uzoq va yaqin qarindoshlargacha etib boradi. Tashqaridan bo`lgan aralashuvlar ba`zan oilaning maromini tiklasa, ba`zan, aksincha, uning xalovatini buzadi, muammolar chalkashib ketadi. Bu vertikal ziddiyatlar, ya`ni, oilaviy nizolarga tashqaridan ota-ona va boshqa qarindoshlarning aralashuvi tarzida kechadi. Ba`zan, kattalarning orzu-havaslari deb, yoshlar o`zlariga ma`qul bo`lmagan hayot tarzini boshdan kechirishga majbur qilinadilar ham. Masalan, yosh oila alohida uyda mustaqil yashashni xohlaydi, lekin qaynona ularni yonida, uning tazyiqi ostida yashashga majbur qiladi, yoki er- xotin farzandlari bilan birga alohida yashashni istaydi, kattalar esa ularning farzandlaridan birini shaharning boshqa bir chetida yoki boshqa shaharda yashashini talab qiladi. Momolar tarbiya tarzidan norozi bo`lmagan kelin-kuyov va ularning ota-onalari o`rtasida nizo kelib chiqishi mumkin. Bundan tashqari, ota- onalardan biri nogiron yoki uzoq muddatli xastalikka chalingan paytlarda ham yosh oiladagilarning ayrimlarida surunkali taranglik tufayli ichki va ochiq nizolar 30

paydo bo`lishi mumkin. Bu kabi mayda-chuyda muammolar har bir oilada bo`ladi, bu tabiiy, ularni engishga ruhan tayyorlik va oila a`zolarining bir-birlariga muruvvatliliklari oilaning baxtli bo`lishini ta`minlaydi. R.Kappenberg degan olimning ta`kidlashicha, ba`zan oilaviy munosabatlarda favqulotda paydo bo`ladigan hodisalar ta`sirida shok-ziddiyatlar paydo bo`ladi. Bu odatda kutilmaganda ro`y beradigan holatlarning oqibati bo`lib, oila a`zolari buni kutmaydilar. Masalan, er-xotinlarlardan birining xiyonati va uning oshkor bo`lib qolishi, o`g`ilning noqobil bo`lib giyohvand moddalar iste`mol qilishini kattalar bilib qolishlari, oila a`zolaridan birining boshqa jinoyat yo`liga kirib qolishi, falokatlar va shunga o`xshashlar oilaviy munosabatlarning to`satdan o`zgarishi, munosabatlarni qayta ko`rib chiqishni taqozo etadi. Bunda ham oiladagi kattalarning oqilligi, mahallaning hamjihatligi ijobiy rol o`ynashi mumkin. Oilaning turmush tarzi olimlar talqinida. Oilaviy hayotni tizimli tarzda tasavvur etib, uning psixologik xususiyatlarini o`rganishga jazm etgan olimlardan biri amerikalik tadqiqotchi Virjiniya Satir (1992, 2000) hisoblanadi. U oilaviy hayotni tavsiflash uchun quyidagi tushunchalarni ishlatadi: oila energetikasi, oila tizimi, chegarasi va funkstional xususiyatlari. Bu bilan u kelib chiqishi nuqtai nazaridan biologik hisoblangan ijtimoiy institutga texnologik metodologiyani tadbiq etishga urinadi. Bunday yondoshuv XX asr o`rtalariga xos bo`lib, u tufayli olim oilani tushunish borasida nafaqat yangi yo`nalishga asos soldi, balki uni davolash, bu boradagi tibbiy muammolarni ham o`rganishni boshlab berdi. Oila energetikasi tushunchasi o`z ichiga ko`plab jabhalarni xususan, oilaning tibbiy-biologik xususiyatlaridan tortib, uning psixologik mavjudligini belgilovchi omillar, ekologik shart-sharoitlardan boshlab, tiriklikning mezonlari bo`lmish ovqatlanish hamda har bir oila a`zosining xatti-harakatlarining namoyon bo`lishigacha qamrab oldi. Oilaviy hayotning psixologik energetikasini tavsiflash uchun Satir “oilaning emostional qozoni” tushunchasini ishlatadi, ya`ni, oila 31

a`zolarining kundalik muloqot, muomala jarayonlarini u go`yoki “bir qozonda qaynovchilarning birgalikda yashashida namoyon bo`ladigan hissiyotlar ko`zgusiday” tasavvur etadi. Bu “qozonda”gi his-kechinmalar hayotning muayyan davrlarida o`ta jo`shqin va boy bo`lsa, boshqa bir davrda mazmunan tor yoki tarang ham bo`lishi mumkin. Oila a`zolarining bir birlariga mehr-muhabbati, yaqinligi, hamkorligi ma`lum davrlarda kuchli ijobiy bo`lsa, boshqa davrda kimnidir kimdandir tobeligi bois yoki kimningdir qattiqqo`lligi bois torroq, mazmunsizroq bo`lishi ham ko`zatiladi. Oilaviy munosabatlar tizimi – Satir ta`rifida oila a`zolarining muayyan rollar doirasida u yoki bu holatlarda o`zligini namoyon etishi yoki ijrosi emas, balki, bu har bir oilaga xos bo`lgan o`zaro munosabatlar “xaritasi”dir. Masalan, biror oilaga yordam bermoqchi bo`lgan terapevtga ayni shu xarita kerak, chunki u real a`zolarning real o`zaro munosabatlarini boshqachasiga tasavvur etishi mushkul. Bu xaritaga ayni shu oila a`zolaridan tashqari, ularning yaqinlarining ta`siri ham kiradi. Masalan, agar erkak kishi oilada qandaydir ajrab qolgan bo`lib, xotini va farzandlari bilan yashagan taqdirda ham uning xotiniga bo`lgan real munosabatlariga boshqa uyda yashaydigan onasining ta`siri bo`lsa, demak, oilaviy munosabatlar xaritasida qaynonaning ta`siri ham albatta nazarda tutilishi shart. YOki birinchi nikohidan ajralgan ayol sobiq erining farzandi bilan birga yashayotganligi bois, hamisha uni eslab turishi, bolasining istagiga ko`ra, sobiq eri bilan ko`rishib turishi, hattoki, moliyaviy jihatdan unga tobe ham bo`lishi mumkin. Bu, tabiiy, ayni paytda real oilaviy munosabatlarga ta`sir etmay qolmaydi. Oilaning funkstional xususiyatlari – bu oila a`zolari o`rtasidagi munosabatlarning sifatiy taraflarini tavsiflaydi. Masalan,  muloqot uslublari;  har bir oilaga xos bo`lgan tartib-qoidalar;  o`zaro muloqot jarayonida kommunikativ to`siqlarning mavjudlari (yo`qligi). Satir o`zining psixoterapevtik tajribasidan kelib chiqqan holda oilaviy munosabatlar jarayonida ko`zga tashlanadigan muloqotning 5 xil uslubini 32

ajratadiki, ulardan to`rttasini u samarasiz deb ataydi, bittasi etarli darajada tajriba va bilimga ega bo`lgan etuk muloqot uslubiga kiradi. Dastlabki to`rttasi odatda muomala jarayonida biror muammo yoki to`siqni engishga, o`zini ataylab yaxshi ko`rsatishga, kimgadir yoqishga yoki aksincha, kimnidir nimagadir ayblashga, tanqid qilishga xizmat qiluvchi uslublardir. Masalan,  Xushomadgo`ylik uslubi kimlargadir ataylab yoqish maqsadida barcha oila a`zolarining xatti-harakatlaridan andoza olish, o`zini erga urib bo`lsa-da, o`zgalar bilan kelishib yashash, bu bilan o`zini hamisha erga urishni nazarda tutadi.  Ayblovchi uslub doimo kimnidir nimagadir o`rgataverish, tanqid va nazorat qilish, faqat o`zidan kuchli odam oldidagina biroz o`zini tortish bilan bog`liq kommunikativ harakatlarni o`z ichiga oladi. Birinchi va ikkinchi uslublar go`yoki bir birini to`ldiradi.  Hisob-kitobli muomala uslubi shundayki, unga ko`ra odam hamisha va har qanday vaziyatda aniq, bexato harakatlar qilishga intiladi, chunki bunday odam adashmay, doimo “to`g`ri, benuqson” bo`lishga intiladi, shuning uchun bunday insonning harakatlari doimo sun`iyday, his-tuyg`ulari esa mazmunsiz, doimo tazyiq ostiga olinganday bo`ladi.  CHetlashtirilgan muomala uslubi o`zini nima qilib bo`lsa-da o`zgalardan uzoqda, muayyan masofada tutishga qaratilgan, odamoviday boshqalarning nazaridan ham, ularning ta`siridan ham o`zini tortadi (masalan, bizda odatda yangi kelinchak o`zini ana shunday tutadi).  Etuk, adaptiv muomala uslubida esa inson hamisha o`z oiladoshlari bilan to`g`ri, samimiy, ochiq munosabatlarga tayyor bo`ladi. Bunday odam o`zining barcha fazilatlarini bilgani va saqlagani holda boshqalarning ham shaxs ekanligini, individualligini unutmagan tarzda muloqotga kirishadi. U gapirishni ham maromida eplaydi, o`zgalarni tinglashni ham biladi, shu sababli, unga qandaydir kommunikativ to`siqlar xatarli emas. Psixoterapevtik amaliyotda Satir ham Karl Rojers kabi barcha muomala 33

uslublarini tahlil qilar ekan, bir insonning boshqa bir insonni tinglay olishiga alohida e`tibor qaratadi. Asosiy maqsad shundan iboratki, har bir oila a`zosini o`z tartib-qoidalarini buzmagan holda muomala madaniyatiga o`rgatishdir. Masalan, oilaning muayyan tartib qoidalariga quyidagilar kirishi mumkin: “Yakshanba kunlari hamma to`planib, birga tushlik qilishadi”, “Otamiz uxlagan paytda unga hech kim xalaqit bermaydi”, “Maktab xarajatlari uchun bolalarga muayyan miqdorda pul beriladi” va hokazo. Ochiq tartib-qoidalardan tashqari, har bir oilaning yashirin qoidalari ham mavjudki, ular ham oilaviy munosabatlarning yaxshi bo`lishida katta rol o`ynaydi. Odatda bunday qoidalar muayyan mavzularning oila davrasida ko`tarilmasligi yoki ma`lum tarzda his-kechinmalarning namoyon etimasligida ko`rinadi. Masalan, otasining oldingi nikohdan farzandlari borligi mavzusi, oilada nogiron borligi, bolaning qandaydir falokat tufayli ruhan yoki jismonan dardman bo`lib qolgani, kimnidir qamalib ketganligi, ota va onaning birga yotmayotganligi, otaning spirtli ichimliklarga ruju qo`yganligi kabilar odatda oila a`zolari to`plangan paytda ochiq muhokama qilinmaydi. CHunki rasman taomil bo`yicha bunday holatlarga bevosita bolalarning aloqasi ham, aybi ham bo`lmaydi, shuning uchun ularda shu kabi salbiy tajriba paydo bo`lishidan saqlagan tarzda bu kabi holatlar muhokama qilinmaydi. Oilaning chegarasi va hududi deyilganda, odatda oilaning boshqa sostiomadaniy muhit vakillari bilan aloqasi, ularga bog`liqligi darajasi nazarda tutiladi. Satirning fikricha, shunday oilalar ham bo`ladiki, ular boshqalar bilan deyarli muloqotga kirmaydi, bu oilaga darvozadan ham, devoridan oshib ham kirib bo`lmaydi, u go`yoki o`z qobig`iga o`ralib olganday, o`z navbatida u boshqa oilalarga ham qiziqmaydi, oilaviy tantanalarga yaqin qo`shnilarni ham chaqirmaydi, o`qishi yoki ishxonasini hisobga olmaganda, boshqa ijtimoiy muassasalarga, masalan, teatr, kino, klublarga ham bormaydi. Odatda bunday “yopiq” turdagi oilalar unchalik inoq-ittifoq ham yashamaydi. Bizning sharoitimizda mahalla-kuyning tadbirlari ham ularsiz o`tadi. SHuning uchun ochiq turdagi, keng muloqotlarga asoslangan oila baxtli va mustahkam hisoblanadi. Bu 34

oilalarning dahlsizligiga ham zarar etkazmaydi. Taniqli amerikalik oilaviy psixoterapevt Salьvador Minuxin ham o`ziga xos konstepstiyaning asoschisidir. ( Minuxin S., Fishman CH., 1998). Uning fikricha, oila – murakkab tuzilishga ega bo`lib, tarkibiga ayrim alohida individlarni, bir qator tizimlarni qamrab oladi. Ichki tuzilmalar koalistiyalarga birlashib, oila doirasida turli hodisa va jarayonlarni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, har qanday oila boshqa o`ziga o`xshash tuzilmalar bilan murakkab munosabatlarni o`rnatadiki, bu tashqi tizimlar ba`zan oilani qo`llab-quvvatlash vazifasini ham bajaradi. Oila – eng avvalo rivojlanuvchi tuzilma bo`lib, unga yoshga oid qonuniyatlar xosdir. CHunki oila a`zolari yillar o`tgani sari rivojlanadi, etuklikka erishadi, qariydi, shu bois ham oila doimiy o`zgarish va rivojlanishlarni boshidan kechiradi. Oilaning tarkibiy tuzilmasi ham ilmiy jihatdan muhim bo`lib, uni eng avvalo alohida individlar tashkil etadi. Alohida individ o`z xohish-istaklari, ehtiyojlari, motivastiyasi, hayotiy maqsad-muddaolariga ega dastlabki avtonom birlikdir. Oila a`zolari esa oilaga kirishib, qo`shilib ketganligi nuqtai nazaridan bir-biridan farq qiladi. Oilaning ayrim a`zolari butun vujudi, borlig`i bilan oilaviy hayotga uyg`unlashga ketgan bo`lsa, boshqalari uning tarkibiga boshqa tashqi tuzilmalar hisobidan qo`shiladi. Masalan, uy bekasi oilaning birinchisi bo`lsa, yangi tushgan kelinchak ikkinchi xil oila a`zosini tashkil etadi. Lekin barcha oila a`zolari uning psixologik muhitini, undagi samimiyatni barqaror etishga o`z hissasini qo`shadi, faqat birinchisi oila manfaatlarini ichkaridan turib, faqat yaxshilikni, barqarorlikni o`ylab ish tutsa, boshqalari tashqaridan turli ma`lumotlar, “o`ziga xos havo” olib kirish yo`li bilan oila muhitini muvofiqlashtiradi. Er-xotin tizimi oiladagi er va xotindan iborat bo`ladi. Erkak va ayol qovishuvidan boshlanadigan bu tuzilma aslida butunlay bir-biridan farq qiluvchi qadriyatlar, qarashlar, kutishlar va e`tiqodlardan tarkib topadiki, agar ularning har biri o`zaro muloqot jarayonida bir-birlarini bilgani sari o`z qarashlari, xatti-harakat me`yorlari, odat va qiliqlaridan qisman bo`lsa-da, voz kechmas ekan, oilaviy birlik ro`y bermaydi. Bu juda katta psixologik jarayon hisoblanib, uning natijasi o`laroq 35

oilada er-xotinning bir-biriga adaptastiyasi, moslashuvi ro`y berishi mumkin. Yangicha “qovishuv”, bir-birini identifikastiya qilish, o`xshashliklar jarayoni adaptastiyaning muhim natijasi o`laroq, bunday bir-biriga yaqinlashish, “o`xshashlik va uyg`unlikning” paydo bo`lishi yillar davomida sayqal topib boradi. Lazarev va Rage degan olimlarning qayd etishlaricha, odam boshidan kechirishi mumkin bo`lgan stressor g`amlardan eng kuchlisi turmush o`rtog`idan judo bo`lish hisoblanadi, chunki ular yillar mobaynida bir-birlariga juda ko`nikib, kirishib ketgan bo`ladi. Ayni shu tuzilmadagi har qanday evrilishlar, nizolar va qiyinchiliklar yaxlit oilaning barcha a`zolariga birday ta`sir etadi. Ota-onalar tuzilmasi har doim ham er-xotinlikni nazarda tutmaydi, zero, uni yolg`iz momo, xola yoki to`ng`ich farzand ham tashkil etishi mumkin. SHuning uchun terapevtik muolajalarda yoki maslahatlarda ota-onalar tuzilmasini aynan kim tashkil etishini bilish ahamiyatlidir. Ota-onalar eng avvalo oilaning xavfsizligi, unda samimiyat muhitining bo`lishi, tarbiya jarayonlarining qanday kechishiga javobgardir. Ular shu oiladagi barcha farzandlarning kelajagini, kerak bo`lsa, juda yaxshi kamol topishi uchun o`z bilim va tajribasini safarbar etadigan insonlardir. Aka-opa-ukalar tuzilmasi – oilada farzandlarning hayotni o`rganishlari, bir- birlarini tushunishlari ba`zan tortishib, ba`zan do`stona muomalani yo`lga qo`yishlari juda muhimdir. Odatda oilada shakllangan va sayqal topgan aka-uka, opa-singilchilik munosabatlari keyinchalik do`stlar, hamkasblar, raqiblar bilan bo`ladigan murakkab o`zaro munosabatlarni yo`lga qo`yish uchun zarur bo`ladi. Muammoli oilalar deb, Minuxin oila ichidagi mavjud tuzilmalar o`rtasidagi munosabatlarning buzilishini tushunadi. Masalan, “pa-de-de” tipidagi oila (franstuzcha pas de deux – ikki kishi raqsi ma`nosini bildiradi) odatda faqat ikki kishidan iborat bo`lib, bunday oilada farzand bo`lmaydi. YOki farzandlari allaqachon “uchirma” qilingan bo`lib, ota-ona xonadonini tark etgan bo`ladi. Bu kabi oilalardagi o`zaro munosabatlar anchagina tarang bo`lib, aksariyat holatlarda bunday kechinmalar vaqtincha xarakterga egadir. Unda naslni davom ettirish, bola tarbiyasi kabi muammolarning mavjudligi er-xotin munosabatlariga rahna soladi. Ko`p farzandli oila (“choriq” tipli oila) munosabatlar tizimi serqirra bo`lgan 36

oiladir, unda ba`zan, farzandlarning to`ng`ichi ota-onalarday yuqori pog`onaga ham ko`tarilib qoladi. Bunday oiladagi munosabatlarning yaxshi bo`lishi uchun ota-ona har bir oila a`zosining vazifalari va oiladagi maqomlarini aniq tasavvur qilib, bo`lib berishi, to`ng`ich bola bilan kichiklar o`rtasidagi muomala qoidalarini bolalikdan bir maromda yo`lga qo`yilgan bo`lishi talab etiladi. Bu erda ota-ona tuzilmasi, ya`ni, ota-onaning mavqei, obro`si kuchli va etakchi bo`lishi shart. Distant oila yoki “akkordeon” tipidagi oilada a`zolardan kimdir, bu ko`p hollarda ota – u yoki bu sababga ko`ra oila a`zolari bilan kam ko`rishadi (uzoq muddatli safardagi dengizchi, harbiy xizmatchi, geolog, neft qazuvchi kabi). Ota bunday holatlarda o`zaro muomala jarayonlarida yo jismonan mavjud shaxs sifatida yoki ramziy tarzdagi ota sifatida ishtirok etadi. Oilada er-xotinlik aloqalari ham, ota va bola munosabatlari ham bolalar o`rtasidagi o`zaro munosabatlar ham aziyat chekib turadi. Gohida oilada go`yoki yashirin qolipda ajrim turganday bo`ladi. Lekin ayni shu holat ko`pincha distant oilaning ajrim bo`lgan oiladan afzal ekanligini ko`rsatadi. Beqaror oila tarkiban ham, turar-joy, yashash joyi masalasida ham o`zgaruvchan bo`ladi. Masalan, ayrim ayollar birinchi nikohidan ajralganidan so`ng tez-tez erkaklarni almashtiradi, toki ko`ngliga ma`qul bo`lgan insonni topmagunicha turlicha munosabatlar tizimida bo`ladi. Bu farzandlar tomonidan yaxshi qabul qilinmaydi, ona bilan bolalar munosabatlari hamisha taran turadi. SHunga o`xshash holatlar tez-tez turar joyini almashtirishga moyil oilaga ham xosdir. Munosabatlar tarangligi nafaqat shu oilaning ichida, balki yangi turar joyga kelib yangi tengdosh o`rtoqlar va sinfdoshlar orttiradigan bolalarga ham salbiy ta`sir ko`rsatishi tabiiydir Noto`liq oila – ba`zan turmush o`rtog`idan birining o`limi tufayli judolikka mahkum etiganlar oilasida ham o`ziga xos munosabatlar shakllangan bo`lib, ularda go`yoki “arvoh” oilaviy jarayonlarning barchasida ishtirok etayotganga o`xshaydi. Ayniqsa, sharq xalqlarida marhumning ruhini hurmat qilib, barcha oilaviy tadbir va marosimlarda ularning ruhlarini shod etuvchi duolar o`qiladi, ular yaxshi gaplar bilan eslanadi, duolar mavjud bo`ladi. Bu farzandlar tarbiyasida ham ijobiy, ham 37

salbiy rol o`ynaydi. SHunday qilib, Minuxin chizmasida oilaviy o`zaro aloqalar turlicha munosabatlar tizimi shaklida tasavvur etiladi. Amerikalik tadqiqotchi Myurrey Bouen (1913-1990) – AQSHda XX asrning boshlarida boshlangan oilani himoya qilish harakatining asoschilaridan bo`lgan, ushbu harakatdan ko`zlangan maqsad – oilani alohida tadqiqotlar ob`ektiga aylantirish, shu orqali uning inson salomatligidagi benazir rolidan foydalanish, hattoki, ruhan bemor bo`lganlarni davolashda oilaning imkoniyatlaridan foydalanish g`oyasini targ`ib etishdan iboratdir. Bouen fikricha, inson o`z umrini o`tkazadigan ijtimoiy guruhlardan eng muhimi – bu oiladir. SHu bois ham har bir shaxsni o`rganish uning oilasini o`rganishdan boshlanmog`i lozim. Ammo, ta`kidlaydi, muallif, inson qanchalik biologik tuzilmali, hissiyotlarga boy emostional tizimga ega bo`lmasin, u sekin-asta o`z oilasi qobig`idan ajralib, shaxsiy xususiyatlarda boshqalardan o`zgacha, ajralib, differenstiallashib boravedi. Ana shunday tafovutlanish, ya`ni, hayoti mobaynida o`ziga xos xislatlar egasi bo`lish, ota-onasi va yaqinlaridan farqlanuvchi sifatlarga ega bo`lib borish darajasi har bir insonda turlicha sodir bo`ladi. Har bir shaxsning hayotdagi insoniy burchlaridan biri ham ayni shu “alohidalikka, boshqachalikka” intilish va o`zgalar bilan hamjihatlikda yashash ko`nikmalarini orttirib borishdir. Bouen turli odamlarda testlar o`tkazib, ana shu farqlilikning shkalasini yaratdi. Unga ko`ra, shkalaning pastida joylashganlar (0 dan 25 ballgacha olganlar) odatda xavotirli hayot kechiradi va ko`pincha o`zgalarga tobe bo`lmaslikka intiladi, turli vaziyatlardan chiqib ketish yo`llarini yaxshi bilmaydi, nisbatan sokin va turg`un turmush tarzini boshdan kechiradi, biror xavf yoki mushkulotni sezib qolsa, yolg`izlikni, hech kimga ko`rinmaslikni afzal ko`radi. Bunday mijozlar bilan ishlash texnikasi shunga bog`liqki, ularni eng avvalo turli vaziyatlarda turlicha harakat qilish modellariga, ongi va aqli bilan bo`lib o`tgan voqea va hodisalarni tahlil qilishga o`rgatishdan iboratdir. Uning aksi bo`lgan, farqlar shkalasida yuqori ballarga ega bo`lganlar hamisha ko`pchilik ichida yuradi, ular bilan hamkorlik darajasi yuqori bo`lib, har qanday 38

mushkul vaziyatlarda ham o`zini qo`lga olib, muammoni echishning yo`llarini muvaffaqiyat bilan topadi. Uning munosabatlardagi egiluvchanligi shu qadar samaraliki, u kerak bo`lsa, odamlar bilan til topishish uchun o`z individualligidan ham voz kechib, odamlarga kirishib keta oladi, turli stress holatlarda iroda kuchini ishga solib, vaziyatni engib chiqa oladi. Bouen oiladagi o`zaro munosabatlar tizimini tasavvur qilish uchun fanga “emostional uchburchaklik” tushunchasini kiritdi. Unga ko`ra, oila tizimini, uning poydevorini tashkil etuvchi asosan uch inson yoki sub`ekt bo`ladiki, boshqa munosabatlar ularning vaziyatni nazorat qilishlari, u yoki bu vaziyatlarda o`zlarini qanday tutishlariga bevosita bog`liqdir. Agar oila faqat diada tipli o`zaro munosabatlargagina tayangan bo`lsa, xavfli, tarang vaziyatlarda ular o`rtasidagi munosabatlarning salbiy tomonga o`tib ketish ehtimoli yuqori bo`ladi, ya`ni, masalan, eri bilan urushib qolgan xotin uchinchi himoyachini izlaydi. Mobodo oilada yana uchinchi shaxs, masalan, farzand bo`lsa, bu taranglikning kuchi u qadar sezilmaydi. Agar oilada bitta emas, bir necha farzand bo`lsa, ulardan biri ota- onaga qo`shilib, o`sha emostional uchburchakni tashkil etadi, ayniqsa, o`smirlik davri qiyinchiliklarini boshidan kechirayotgan boshqa oila a`zosini tarbiyalashda ular uch kishi bo`lib, unga yordam qo`lini cho`zishlari mumkin bo`ladi. Bouen turli toifali muammoli oilalarni tahlil etib, ulardagi ziddiyatlarning asl sababi – ana shu kabi emostional uchburchaklikning hosil bo`la olmaganligida, deb xulosa qiladi va shu nuqtai nazardan oilalar tipini quyidagilarga ajratadi:  Er va xotin uzoq vaqt mobaynida ham bir-biriga ko`nika olmayotgan, munosabatlarini oydinlashtira olmagan oila turi . Ular emostional uchburchak doirasida o`zaro munosabatlarda bir-birlarini ayblash, kamchiliklarini topish bilan ovora bo`ladi, lekin munosabatlariga sira bolalarni aralashtirmaydi. Bouen nning fikricha, agar shunday tarang munosabatlarga farzand aralashsa, uchalasi o`rtasida yaxshi, iliq munosabatlar vujudga kelsa, bunday oila mustahkam bo`lishi mumkin. Aks holda, ota- onadan ayri ravishda bola yashashi, rivojlanishi mumkin, hattoki, uning psixikasiga bunday kemtiklik unchalik zarar etmasligi ham mumkin, lekin 39

oila oiladay bo`lmaydi.  Ikkinchi toifa oilada a`zolardan biri to`laligicha boshqasiga tobe bo`lib oladi, o`zidagi avtonomiyadan ataylab voz kechadi. Natijada bunday oilada ikkita “yolg`on, yashirin “Men”lar paydo bo`ladi, bir shaxs ikkinchisi ustidan to`la hukmronlik qila boshlaydi. Bunday nikohlar odatda mustahkam bo`lishiga qaramay, uni tashkil etuvchilardan biri – tobe “Men” turli psixosomatik va ruhiy kasalliklarga chalinib boradi, farzandlar ham shu munosabatlarga ko`nikib boraveradi. Aytish joizki, o`zbek oilalari orasida ayni mana shu toifa oilalar ko`p.  Uchinchi toifali oilada o`zaro munosabatlar bir maromda kechaveradi, lekin oilaning mut`e, tobe a`zosi tobora bolalarga bog`lanib, o`zidagi kamchiliklarni, xavotir va qo`rquvni bora-bora bolalarga yuklaydigan, ularni kerak bo`lsa, ayblashga o`rganib qoladi. Bu ba`zan oilaviy nizolarga sabab bo`lishim mumkin. Masalan, agar bola yo nogiron, yoki yagona, erka farzand bo`lsa, barcha nuqsonlar uning shu maqomiga bog`liq tarzda namoyon etilaveradi, onaning kamchiligi bolaning nochorligi yoki erkalatib yuborganlik niqobi ostida yashiriladi. Boshqa bolalarga xos bo`lgan u yoki bu muammo ham ayni shu bir bola tufayli paydo bo`lganday tasavvur etiladi. Bouen amalga oshirgan tahlillar Amerika muhitidan olinganday tuyulsa-da, oila universal ijtimoiy institut sifatida barcha hududlarda ham umumiy, ham hududiy qonuniyatlarga bo`ysungani sababli, yuqorida qayd etilgan holatlar va oila tiplari bizda ham mavjud. SHuning uchun ham biz misol tariqasida bir nechta nazariy hamda amaliy yondoshuvlarni ko`rib chiqdik. O`zbekistondagi oilalarning milliy o`ziga xosligi bo`lishiga qaramay, insoniyat taraqqiyoti mobaynida shakllangan ijtimoiy institut sifatida unda ham universal, umummilliy jihatlar va ular bo`ysunadigan qonuniyatlarning mavjudligi hech kimga sir emas. 40

2 -BOB. OILAVIY MUNOSABATLAR PSIXOLOGIYaSI 2.1. Er-xotin munosabatlarining shakllanishi Oilaviy munosabatlar attrakstiyasi . Oila a`zolari o`rtasida sodir bo`ladigan murakkab va serqirrali o`zaro munosabatlar ko`plab olimlar, shu jumladan, o`zbekistonlik olimlar ( M.Davletshin, Ғ.SHoumarov, YE.Ғoziev, B.Qodirov, X.Karimov, N.Sog`inov, F.Akramova, G.Yadgarova, M.Salaeva, D.Xoliqov, M.Fayzieva va boshqalar) tomonidan o`rganilgan. Ularda ko`proq o`zbek oilasiga xos urf-odatlar, udumlar, an`analar nuqtai nazaridan oilaviy munosabatlarning etnopsixologik qirralari tadqiq etilgan. Lekin oila institutini ijtimoiy voqelik sifatida uning qonuniyatlarini tahlil etar ekanmiz, bu o`rinda biz oilaviy o`zaro munosabatlarga xos bo`lgan munosabatlarning psixologik tabiatiga, kelib chiqishi va dinamikasiga e`tiborni qaratgan ko`plab tadqiqotlarda ilgari surilgan ma`lumotlarni keltirishni joiz deb bildik. SHu nuqtai nazardan oilaviy munosabatlar fenomenologiyasi ijtimoiy-psixologik izlanishlar ob`ekti sifatida 41

o`rganilgan bir qator tadqiqotlar natijalariga murojaat qilamiz. Oiladagi ijtimoiy munosabatlar va ularning kelib chiqish qonuniyatlarini batafsil monografik tarzda o`rganganlardan biri rus olimi L.Ya. Gozman (1987) hisoblanadi. U bu qonuniyatlarni ilmiy jihatdan tahlil etish uchun attrakstiya tushunchasini ishlatgan. Attrakstiya inglizcha attraction – tortilish, intilish so`zlaridan olingan bo`lib, u bir insonning ikkinchi bir insonga nisbatan his qiladigan ijobiy munosabatini anglatadi. Har qanday ana shu zayldagi diadik, ya`ni, diada – ikki kishi o`rtasidagi munosabatlarning boshlanishi simpatiya, yoqtirish yoki attrakstiya bilan bog`liqdir. Gozman ning ta`kidlashicha, juftlik munosabatlarida attrakstiyaga turtki bo`luvchi omillarning eng muhimi – bu sherikning tashqi, jismoniy jihatdan yoqimtoyligi va uning ijtimoiy-demografik xususiyatlaridir. Ya`ni, bir ko`rishda yoqtirib qolish, uning xusniga rom bo`lish kabilar attrakstiyaning dastlabki bosqichi bo`lib, bu aslida odamlar ongidagi bir bid`atga, ya`ni chiroyli odam aqlli va ahloqli bo`lishi to`g`risidagi tasavvurlarga bog`liqdir. Ayniqsa, bunday tasavvur xotin-qizlarga nisbatan qo`llanilishi isbotlangan. Buni muallif grafik shaklida U – simon egrilik tarzida tasavvur etadi. YOqtirib qolishga turtki bo`luvchi ijtimoiy-demografik xususiyatlarga eng avvalo insonning jamiyatda tutgan o`rni, ijtimoiy maqomi, ma`lumoti darajasi, kasb-kori, moddiy ta`minlanganligi, millati va diniy e`tiqodi, qaerda, kimlar bilan yashashi kabilar kiradi. Ko`pincha ayni shu belgilar yoki xususiyatlar bilan yaqin bo`lgan insonlar o`zaro bir-birlarini tezroq yoqib qoladilar, chunki o`xshash belgilar yoki ko`ngildagi sifatlarning sherikda, tanishda mavjudligi unga nisbatan ijobiy fikr- mulohazalarning shakllanishiga, stereotiplarning yaxshi ma`noda uyg`unlashishiga zamin yaratadi. Bundan tashqari, yoqtirib qolishga shaxsning qadriyatlari tizimi, hayotdagi maqsadlarining mushtarakligi, bajarayotgan ijtimoiy rollarining yaqinligi, omadlilik kabi qator jiddiy sifatlar ham turtki bo`ladi. SHuning uchun talabaning talabani yoqtirib qolishi, tibbiyot xodimining aynan shu sohada ishlaydigan odamni bir ko`rishda “sevib qolishi”, safarda birga bo`lganlarning yoki dam olish maskanlarida tanishib qolganlar o`rtasida romantik munosabatlarning uyg`onishi ehtimoli ko`proqdir. 42

Bir ko`rishda yoqtirib qolish jarayonining jiddiyroq munosabat-larga aylanishini tushuntirish uchun olimlar “uch filьtr nazariyasi” ni ilgari suradilar (3.1 – rasm). 3.1 – rasm. SHeriklik munosabatlarining dinamikasini ifodalovchi “uch filьtr” nazariyasi 1-filьtr bir insonning boshqa bir insonni bevosita o`ziga qaratishi bilan bog`liq jarayon bo`lib, bunda yangi tanishning tashqi jozibasi, bir qarashda ko`zga tashlanadigan sifatlari (masalan, qiz bolaning sochi uzun, ko`zi moviy, yigitning bo`yi uzun, alp qomat kabi) asosiy rolь o`ynaydi. Bunday munosabatlar ko`pchilikka xos, ya`ni aksariyat odamlar turli vaziyatlarda boshqa bir odamni yoqtirib qolaveradi. Agar bir-birini o`zaro yoki bir tomonlama yoqtirish mobaynida sherikning ijtimoiy-demografik xususiyatlari ham kutishlarga mos, ma`qul kelib qolsa, munosabatlar 2-filьtrga o`tadi. Agar yangi tanishlarning ijtimoiy-psixologik, shaxsiy xususiyatlari va hayotiy maqsadlari ham bir-birlariga ma`qul kelsa, uyg`un munosabatlar 3-filьtrga ham o`tadi. Har bir filьtrdan o`tishda sheriklar bir-birlari uchun o`zlarining yangidan yangi qirralarini ochaveradilar. Ya`ni, yangidan topishgan, bir-birini yoqtirib qolgan odamlar uchun muhim bo`lgan asosiy narsa o`xshashlikni qidirish va ularni inobatga olgan holda o`z munosabatini bildirishga intilishdir. Boshqa bir yo`nalish – bu sherigida o`zida etishmayotgan, o`zida mavjud bo`lmagan sifatni topish va uni o`zidagi sifat bilan uyg`unlantirishga intilish. Masalan, o`zi o`ta tortinchoq bo`lgan qizga dadil, gapga chechan yigitning yoqib qolishi ko`p kuzatilgan. 1-фильтр 2-фильтр 3-фильтр 43

Uchinchi yo`nalish ikkinchiga yaqin, ya`ni, yangi tanishda o`zidagi mavjud sifatlarning qarama-qarshisini izlash, masalan, yigit kamgap bo`lsa, shaddot, sergap qizni yoqtirib qoladi. Bu kabi kemtiklarni sherigi orqali to`ldirishga intilish, ularga kelajakdagi munosabatlarda anchagina egiluvchan bo`lish va har biridagi yaxshi sifatlarni qadrlashni o`rgatadi. 2.2. Romantik sevgida munosabatlarning rivojlanishi Romantik sevgi – ikki kishi o`rtasidagi munosabatlarning eng ko`p tarqalgan turi hisoblanadi. Olimlarning fikricha, romantik sevgi – eng kam anglanadigan, odamning biologik ehtiyojlari bilan bog`liq munosabatlardir. Bunday munosabatlarning eng muhim jihati shundaki, ikkala tomon ham bir-birlaridan o`zlari ko`rishni xohlagan sifatlarni qidiradi va ko`radi. SHu bois ham ko`pincha romantik his-tuyg`ularga asoslangan munosabatlarning umri qisqa bo`ladi, chunki real xulq-atvor bilan ideal tasavvurlar o`rtasida ziddiyat, nomutanosiblik paydo bo`lishi mumkin. Ayni shu munosabatlarning salbiy oqibatlari odamni qiynaydi, hayotdan umidsizlikni, boshdan kechirgan hissiyotlari yolg`onligini anglash unda juda qattiq aziyatlarni keltirib chiqaradi. Lekin bir yomonning bir yaxshisi bo`ladi, deganlariday, boshdan kechirilgan azoblar odamni shaxs sifatida takomillashuviga, ichki hissiyotlarning ko`p qirrali bo`lishiga olib keladi. Masalan, tashqi ko`rinishiga bee`tibor bo`lgan qiz bir yigit bilan romantik hissiyotlarga berilib qolib, toshoyna oldidan ketmaydigan, toza, orasta yurishga odatlanadigan, kiyimlarni ham hamisha bejirim kiyishga o`rganib boradi. Sevgilisiga yoqishni astoydil xohlagan yigit esa ayrim zararli odatlaridan, masalan, dangasalik, ko`p uxlash, tamaki chekish kabilardan voz kechib, yangidan turmush tarzini 44

boshlashga azmu-qaror qilishi tabiiy. YOki institutda o`qishni o`ziga ep ko`rmagan yigit talaba qizni sevib qolib, u o`qiydigan oliygohga ne-ne mashaqqatlar bilan kirib o`qigani bilan bog`liq misollar ham hayotda talaygina uchraydi. L. Kameron-Benjler (1993) ning fikricha, romantik sevgi hissi rivojlanishining 7 bosqichi bo`lib, unga quyidagilar kiradi: 1. O`ziga jalb etish – yangi tanishlarning bir-birlariga noverbal belgilar orqali qiziqishi borligini bildirish. Bu davrda sheriklar dilidagi istak va xohishlarini yangi tanishgan odamida mavjudligini tahlil etadi. Bunga odatda asosan odamdagi aql- zakovat, samimiyat, qo`li ochiqlik, yumor hissi, ishonchlilik, dadillik, qizlardagi ibo kabi sifatlar sababchi bo`ladi. Bu sifatlar hammaga yoqadigan sifatlar bo`lgani uchun ham yangi tanishlar o`zlarida aynan sherigiga yoqadigan shu sifatlarni namoyon etishga intiladilar. 2. Mashg`ullik yoki rom bo`lib qolish . Bu bosqichda tanishib ulgurgan yoshlar davomli uchrashuvlar natijasida bir-birlaridagi ijobiy sifatlarni anglab, bir- birlariga ko`nika boshlaydi. Faqat e`tibor ijobiy, yaxshi sifatlarga qaratilgani bois sheriklar adashishlari ham mumkin, qolaversa, yangi tanishlar o`zlarini biroz sun`iy tutib, asl qiyofalarini ataylab niqoblashga ham uringanliklari uchun mabodo salbiy sifatlar ham namoyon bo`lib qolgan taqdirda ayrimlar ajrashib ketadilar, ayrimlar esa uchrashuvlarni davom ettiraveradilar. 3. Ko`nikish – munosabatlardagi o`ziga xos yangilikning kamayib borishidir. Endi boshida o`zgacha joziba kasb etgan tashqi ko`rinish, xusn, qaddi-qomat kabilar odatiydek idrok etilib, hissiyotlar tobora kamayib boradi. 4 . Kutish – munosabatlarning muayyan bosqichida xayol-fantaziyadagi ideal obraz bilan real, kundalik hayotda tobora namoyon bo`lib borayotgan asl nusxa o`rtasida ayrim ziddiyatlar, qarama-qarshiliklar ko`zga tashlanishi bilan boshlanadi. Endi tobora kutishlar tizimida ko`ngil qolish, afsuslanish kabi holatlar ham paydo bo`lib, ong sherikdagi ayrim salbiy, yoqimsiz sifatlarni ham idrok qila boshlaydi. Bunga ayni shu davr ichida boshqalar bilan tanishish tajribasi ham sabab bo`lishi mumkin. Masalan, talaba yigitning boshqa bir shaharga olimpiadaga yoki xizmat safariga borishi, u erda o`zgacha nafosatli bir qiz bilan tanishib qolishi 45

unda solishtirish imkoniyatini yaratadi, va qaytib kelgach, uchrashib yurgan qizidan ayni o`sha sifatlarni kutadi, lekin topolmasa, undan ranjiy boshlaydi. 5. Ko`ngil qolish – bu shunday bosqichki, unda xayajonli ishq-muhabbat hislari o`rnini alam, g`azab, aldanganlikni anglash egallay boshlaydi, sherik to`g`risidagi ijobiy obraz salbiy obraz bilan almashib boradi. Ko`pchilik yoshlar ayni shu bosqichda bir-birlaridan ajralib qoladilar. 6. Haddan oshish yoki munosabatlar chegarasining darz ketishi – bosqichida sheriklardan biri (ba`zan ikkalasi bir vaqtda) munosabatlarga chek- chegara qo`yish vaqti kelganligini anglab qoladi. SHu fikr paydo bo`lgan ondan boshlab, ular yana bir karra qabul qilingan qarorning nechog`li to`g`ri ekanligini o`ylab ko`rishadi. Odatda bu noo`rin talablarni bir-biriga qo`yish orqali hissiyotlarni tekshirish orqali ro`y beradi. Masalan, “bu va yana bu takliflarimga ko`nsaang, senga uylanaman, bo`lmasa, oramiz ochiq” qabilida. 7. Munosabatlarning tugashi – bir-birlari bilan boshqa sira yuz ko`rishmaslik bilan bog`liq qaror chiqarishdan boshlanadi. Ayrimlar sherigining aybdor emasligini bilib tursa-da, munosabatlarni tugatgisi kelaveradi, ayrimlar esa bir-biridan ko`ngilsiz bo`lib qolgan bo`lsalarda, birgada yashayveradi. Bundaylar o`zaro muomalani keskin kamaytirib, deyarli gaplashmay ham yashayveradi, bunday arazlashlar ko`pincha u yoki bu tomonning depressiv holatini, asabbuzarlikni keltirib chiqaradi. CHunki odatda bunday holatda qolgan shaxs boshqa sevgilisi yo`qligidan yoki yangi tanishlar ham shunday aldab ketishidan, bolasi taqdirini ijobiy xal qila olmasligidan juda qayg`uradi va hatto kasalga ham chalinib qoladi. Er va xotin o`rtasidagi romantik munosabatlar yoki ishq-muhabbat aslida bir insonning boshqasi ustidan doimiy hukmronligi, bu hislardan o`z manfaati nuqtai nazaridan foydalanishi demakdir. Bunday harakatlarning tipik misoli adabiyotda o`z aksini topgan bo`lib, bu – Don Juan obrazidir. U o`z jinsiy mayllarini qondirish maqsadida yangidan-yangi qurbonlarni topadi va o`z xohishi yo`lida ularning his-tuyg`ularini toptab ketaveradi. YOki go`zal va kelishgan ayol o`z maftunkorligi bilan erkaklarni rom etish yo`li bilan ularning xislarini jilovlab olishi 46

mumkin. Ya`ni, SHostrom degan olimning fikricha, har qanday ishq-muhabbatda ana shunday manipulyativ holatlar mavjud bo`ladi. 2.3. Romantik munosabatlarga asoslangan munosabatlarning turlari Psixologik manbalarda sevgiga asoslangan munosabatlarning bir qator turlari va tipologiyasi keltirilgan. Biz bu o`rinda J. Li ning 6 tipli munosabatlar nazariyasini keltirishni joiz deb bildik. Ularning dastlabkisi – Eros , bu romantizm va xissiy mayllarga asoslangan muhabbat bo`lib, undan ko`zlangan asosiy maqsad – sevgilisining visoliga erishish va u bilan yaqin, jinsiy munosabatda bo`lishdir. Mania – bir tomonning ikkinchi tomon mehri va muhabbatiga erishishi uchun hamisha xavotir va intiqlik bilan bog`liq bo`lgan talabchan, intiq hissiyotidir. Ludis – o`ziga qaratilgan, xudbinlarcha muhabbat, bunda sevgiga erishmoqchi bo`lgan shaxs nima qilib bo`lsa ham suyuklisining visoliga erishmoqni ko`zlaydi. Storge – do`stona, mustahkam va samimiy hisga asoslangan bir-biriga yaqin, anchadan buyon tanish bo`lgan odamlar o`rtasidagi sevgi. Agape – biror ob`ektga nisbatan intiqlik, sabr-qanoat bilan boshdan kechirilayotgan ilohiy sevgidir. Nihoyat, Pragma faqat shu inson bilan yashagandagina hayotdagi barcha maqsad- muddaolariga erishish mumkinligini anglagan, hayotiy, aniq mo`ljalli, shaxsiy xudbinlikdan xoli bo`lgan toza sevgidir ( YE.Xetfild , 2003). SHu kabi sevgini tipologiyalarga ajratishga uringan olimlar soni ko`p (masalan, Maslou, Gozman, SHostrom va boshqalar), lekin barchasida ham aql- idrokka, hayotiy mo`ljallar xususiyatlariga, o`zaro hamkorlikka, tayyorlikka tayangan sevgi ancha baquvvat va umriboqiydir. Nikoh modeli va er-xotin munosabatlari Er bilan xotin o`rtasidagi o`zaro munosabatlarning o`ziga xosligi shundaki, u:  uzoq muddatga mo`ljallangan doimiy muloqot sirasiga kiradi;  bu munosabatlarning aksariyati diada shaklida ro`y beradi;  muomala va muloqotdan qoniqish bevosita nikohdan qoniqish uchun omil hisoblanadi. 47

Rus olimi A.I. Antonov ning ta`kidlashicha, eng mustahkam nikohga sabab bo`lgan munosabatlarda ikkala tomon ham shaxs sifatida tobora takomillashib, sayqal topib, ularda o`zaro mehrga, bir-biriga yordam berishga ishtiyoq ortib boraveradi. Ko`plab o`tkazilgan tadqiqotlar bo`yicha olimlarning ta`kidlashlaricha, er-xotinlik aloqalari etuk inson uchun eng ahamiyatli va hayotiy zarur bo`lgan munosabatlardir. Olimlarni qiziqtirgan muhim masala – mustahkam, baxtli nikohni tashkil etuvchi vosita nima ekanligini aniqlashdir. SHunisi xarakterliki, har bir inson o`z oldiga oila qurish, nikohga kirishni maqsad qilib qo`yar ekan, u avvalo, oila va nikoh borasida xalq orasida shakllangan tasavvurlarga tayanadi. Nikohga kirgan juftlik doimo nikoh tushunchasiga aloqador bo`lgan qat`iy doiralar va normalar dunyosida yashaydi, lekin har bir juftlikning hayoti o`zlarigagina aloqador bo`lgan o`ziga xos xufiyona, sirli olamdir. Zero, ikki individuallikning birlashuviga sabab bo`lgan his-tuyg`ular bir qarashda o`sha “xufiyonalik” sababli zarar ko`rayotganga o`hshaydi, ba`zan er va xotin bir-biriga nafaqat xarakter nuqtai nazaridan, balki tashqi ko`rinish bo`yicha ham o`xshab ketadi, deyishadi. Ikkinchidan, ayni shu birlik, o`xshashlik, “kirib ketishlik” erni ham ayolni ham jamiyatda o`ziga xos bir avtonomiyaga, jozibadorlikka erishib borayotganligining namoyon bo`lishiga turtki bo`ladi. SHu bois bo`lsa kerak, ijobiy hislar tufayli tashkil bo`lgan oilada sevish-sevilishning nafrat-agressiyaga almashinib ketishi ham oson kechadi. Arzimagan narsalar ham ba`zan ikkalasini urishtir qo`yishi mumkin. Bunday polyar, bir-biriga zid hissiyotlarning namoyon bo`lishi ayrim davrlarda unisi yoki bunisining kuchayib ketishiga ham sabab bo`ladi. Masalan, ayol farzand ko`rgan vaqtida, ko`proq chaqaloq bilan ovora bo`lib, eriga befarq qoladi, o`z navbatida unda ham ayoliga nisbatan befarqlik (hattoki, rashk, nafrat) hissi uyg`onishi, aksincha, muayan davrlarda esa ikkalasi Layli-Majnun bo`lishib, faqat bir-birining ishqida yonib yashashi ham kuzatilgan. YE.SHostrom (1994) er bilan xotin o`rtasidagi “ishqiy” pozitiv munosabatlarning quyidagi ko`rinishlarini bayon etadi:  bir-biriga bog`lanib qolish yoki o`zaro g`amxo`rlik qilish hissi. 48

Bu shu qadar kuchli bo`lishi mumkinki, er-xotin boshqa bir insonga shunga o`xshash yaqin munosabatni his etmay qoladi. Natijada ba`zan o`g`lini qizg`angan qaynona kelini bilan turli narsalarni bahona qilib, nizo chiqaraveradi.  do`stlik – er va xotinning bir-birlarida eng nodir sifatlarni, jumladan, o`ziga xoslik va individuallikni tan olishni nazarda tutadigan hissiyot;  eros – sevgining romantik ko`rinishi bo`lib, er-xotinning bir- biriga nisbatan xissiy-jinsiy mayllarining kuchini belgilaydi;  empatiya esa, erning yoki xotinning o`z turmush o`rtog`iga doimiy g`amxo`rligi, uni tushunishi va kerak bo`lsa, alьtruistik fidoiyligini baholovchi hisdir;  o`zligini sevish, qadrlash – bir tomondan er-xotinning har qanday sharoitda o`zida eng afzal jihatlarni anglay olish va boshqa tomondan, kerak bo`lsa, yori tufayli o`z xohish-istaklarini jilovlay olish, fidoiylikni namoyon qilishga imkon beruvchi hissiyot. YE.SHostrom ning fikricha, “er va xotin vaqti-vaqti bilan bir-birlariga zug`um qilish, xafa qilishga ma`nan haqlidirlar”, lekin bunday munosabatlarning yakuni yaxshilik bilan tugashi, shu bahona bir-birlarini yanada yaxshi va yaqindan bilishlariga turtki bo`lishi kerak. Er va xotin o`rtasidagi salbiy munosabatlarga asos bo`luvchi hissiyotlarga olimlar quyidagilarni kiritadilar:  achchiqlanish – oilaviy hayotda ko`p uchraydi, chunki u o`zaro g`amxo`rlik va bog`liqlik kamaygan sharoitlarda o`z-o`zidan paydo bo`ladi; F. Perlzning yozishicha, “Vaqti-vaqti bilan bir-biridan achchiqlanib turish – demak, bir-birini sevish va o`zaro muomalaga bo`lgan intiqlikdir”.  aybdorlik – o`zining qilmishi uchun o`ch olishday gap, ko`pincha bu hissiyot ataylab namoyon etiladi;  arazlash – turmush o`rtog`idan o`ch olish maqsadida namoyon etiladigan his-tuyg`u; 49

 nafrat – turmush o`rtog`iga go`yoki dushmaniga qaraganday muomala qilish va bu yo`lda ba`zan uzoq vaqt gaplashmay qo`yish yoki ataylab o`zini yomonday ko`rsatishdir. Afsuski, bu hissiyot oilaviy hayotda tez-tez bo`lib turadi. Lekin u odamni ichidan zil ketishiga, ich-etini eb qo`yishiga olib keladi;  tanqid qilish – qo`rqoqlikka o`xshaydi, aniq munosabatlarning xarakterini namoyon etishga imkon bermaydi, SHostromning fikricha, bu hissiyot achchiqlanishga o`tgani ma`qul;  turmush o`rtog`idan yiroqlashish, ketib qolish – bu ham ma`lum ma`noda bir-birini nazoratda ushlashning bir ko`rinishi, lekin vaziyatni aniq oydinlashtirib olishga xalaqit beradi;  befarqlik – umuman munosabatlarni yashiruvchi xis bo`lgani uchun u aloqalarning yomonlashib ketishini tezlashtiradi, hattoki, bunda psixoterapevtik yordam berish ham mushkul bo`lib qoladi. SHu kabi munosabatlar mohiyatan shaxslararo munosabatlarning ko`rinishlarini ifoda etadi. Er-xotin munosabatla-rini muvofiqlashtirish-ga oid qonuniyatlar Ya.Gozman, K.Xorni va boshqalarning yozishlaricha, faqat emostional hissiyotlarga tayangan er va xotin munosabatlari tobora vaqt o`tishi bilan oqilona hamkorlik va do`stlik, qon-qarindoshlik munosabatlariga aylanib boradi. YU.Dubrovin ning (2004) ta`kidlashicha, “Ko`pchilik nikohlarni baxtli ham baxtsiz ham deb atash mushkul, chunki ularda er-xotinlarning bir-birlarini sekin-asta tarbiyalab borishlari va taqdir taqozosi bilan bora-bora munosabatlar chuqurlashib, tushunish hissi va do`stona munosabatlar sayqal topib, u hattoki, romantik muhabbat darajasiga ko`tariladi”. Nikoh modeli . Oila va nikoh bo`yicha ko`plab mutaxassislar Z.Freyd va A.Adler ning g`oyalarini ma`qullagan holda shuni ta`kidlaydilarki, oila qurayotgan yosh kelin-kuyovlar o`zlari anglamagan ravishda o`zlari tarbiya topgan oilalarining modelini yangi oilaga tadbiq eta boshlaydilar. Ota-ona oilasi Z.Freyd ning psixoanalitik nazariyasi mos keladi. Unga 50

muvofiq, bola o`zi katta bo`lgan oilasidagi o`z jinsiga mos ota yoki ona obraziga o`zini identifikastiya qilib, hayoti mobaynida ko`rgan-kechirganlarini xatti- harakatlarida takrorlaydi, qarama-qarshi jins vakili bo`lmish ota-onaning obrazi esa turmush o`rtog`ini tanlashni belgilaydi. Agar ushbu obraz ijobiy bo`lgan bo`lsa, masalan, qiz bola uchun otasi ideal, namunali tuyulsa, kelajakda shu qiz o`z turmush o`rtog`i bilan kelishib yashashga moyil bo`ladi. Mobodo obraz salbiy bo`lsa (ota ichuvchi yoki bevafolik qilib tashlab ketgan), unga o`xshamagan insonni qidiradiyu, aslida topgan taqdirda ham u bilan kelishib yashashiga o`zi ham ishonmaydi, ruhiy iztirobda bo`ladi, ko`p ikkilanadi. Agar o`zi o`sib ulg`aygan oila kichik bo`lsa, istiqbolda u ham aynan detostentrik, kichik oila qurishga intiladi. Opa-singil, aka-inilik munosabatlariga asoslangan oila modeli A.Adler g`oyalari ta`sirida ishlab chiqilgan. Unga ko`ra, er-xotin aloqalari mustahkam va barqaror bo`lishi uchun ikkasi o`z munosabatlari jarayonida akalari yoki opa- singillari bilan bo`ladigan hamkorlik, liderlik, hukmronlik, mas`uliyat, g`amxo`rlik, tobelik kabi qator munosabatlarini ro`yobga chiqarishlari lozim (sibling yondashuv). Bu aloqalarning bir ko`rinishi shundayki, unda er va xotin bir-biriga akaday, singilday u yoki bu munosabatlardagi kemtikliklarni to`ldirib borishlari mumkin (komplementar nikoh). Bu bizdagi munosabatlarga ham xos bo`lib, ko`pgina o`zbek oilalarida xotin erini “aka” deb atasa, er birinchi farzand tug`ilgach, xotiniga to`ng`ich farzandning ismini aytib murojaat qiladi. Bu holat ayniqsa, er o`z oilasida singillarining akasi bo`lgan bo`lsa, yoki xotin ham o`z navbatida ota-onasining uyida akalarning singlisi bo`lgan bo`lsa komplementar tarzda uyg`unlik kashf etadi, ular oilaviy munosabatlarda kim ustun, kim tobe kabi muammolarga duch kelmaydilar. Agar xotin o`z oilasida biriga singil, biriga opa bo`lib katta bo`lgan bo`lsa, u yoki bu tajriba eri bo`lgan munosabatlarda qisman komplementar vazifani bajaradi. Nihoyat, agar er o`z oilasida to`ng`ich farzand va xotin ham o`z oilasida to`ng`ich bo`lgan bo`lsa, unda er-xotin munosabatlari nokomplementar nikohga to`g`ri keladi, ya`ni, ular teng mavqeli bo`lgani uchun odatda o`zaro munosabatlarida liderlik va o`zaro adaptastiya holatlari muayyan 51

qiyinchiliklar va muammolar bilan kechadi, tez-tez bir-biriga nimalarnidir da`vo qiladigan, o`z fikrini uqtirish va amalga oshirishga moyillik kuzatiladi. Odatda bunday nikoh ikki ziyoli inson o`rtasida tuzilgan bo`lsa, ular baxtli bo`lishlari mumkin, ayniqsa, hozirgi davrda, lekin o`zaro til topishib, ko`nikib ketishlariga anchagina vaqt, sabr-toqat kerak bo`ladi. Ota-onasining oilasida ko`rgan-kechirganlari bolaning bo`lg`usi oilasi, undagi er-xotin munosabatlari, farzandlar tarbiyasi, qarindosh-urug`lar bilan bo`ladigan murakkab o`zaro aloqalarning qanday kechishini belgilovchi muhim omildir. Ushbu omilning ta`sirini batafsil o`rgangan olimlardan biri N. Pezeshkian (1993) bo`lib, u bunday ta`sirchanlikning 3 jihatini alohida ajratadi:  turli stresslarga nisbatan munosabat;  hissiyotlarga beriluvchanlik va uning oqibatlari – ijtimoiy xatti- harakat me`yorlari;  oilaviy munosabatlar. Pezeshkian ota-ona oilasida ko`rgan-kechirganlari ta`sirida turlicha stresslarga hozirjavoblikning to`rt xil tipik usullarini, yo`llarini ajratadi: Avvalo, bu – tana reakstiyalari yoki vujud bilan javob berish bo`lib, u turli psixosomatik kasalliklar yoki holatlarga nisbatan inson vujudining javobi (masalan, uyqu, kayf bo`lish, ochlik yoki to`qlik kabi) sifatida namoyon bo`ladi. Bunda masalan, ota-ona oilasida urf bo`lgan xazil-xuzul, aytishuvlar orqali u yoki bu zarar etkazuvchi tangliklarning oldini olish tajribasi nazarda tutiladi. Faoliyat ham stressning oldini olish vositasi sifatida muallif tomonidan ikki yo`nalishda bo`lishi mumkinligi qayd etiladi. Masalan, birinchisi – ishga mukkadan ketish orqali stressni echish bo`lsa, ikkinchisi – u yoki bu sohadagi yutuqlar va qo`lga kiritilgan natijalar orqali o`zini-o`zi tinchlantirish, tangliklardan “qochish”ni anglatadi. Muloqot yoki bevosita muomala shaklida odam ko`proq turli suhbatdoshlarni topib, ular bilan kirishib ketish orqali yoki aksincha, o`zini yolg`izlikka mahkum etish orqali stressni engillatish usuli bo`lsa, oxirgi yo`l – xayolga berilish, ya`ni, real harakatlarni ramziy taassurotdagi obrazlar bilan almashtirish hisobiga 52

tangliklardan uzoqlashishdir. Hissiyotlarga berilish hamda uni ijtimoiy xatti-harakat normalariga muvofiqlashtirish – bu ko`rgan-kechirgan hissiyotlar va xulq namunalari to`g`risidagi tasavvurlar. Pezeshkian bevosita hissiy-emostional normalarga sevgi- muhabbatni, ishonch, umid, sabr-qanoat, o`zgalarga e`tiborli bo`lish, o`zgalar bilan yaqin samimiy munosabatlarga kirisha olish, e`tiqodlilik, diniy hissiyotlarni kiritadi. Bunday hissiyotlar odatda ota-onasi, yaqinlari, aka, opalar, uka-singillar bilan o`zini identifikastiya qilish, o`zini ular bilan solishtirish, o`xshashlikka intilish jarayonida shakllanadi. Aynan shu sababli inson kimgadir ishonishga, samimiy muruvvat ko`rsatishga o`rganadi. Oila muhitida boshdan kechirgan hissiyotlar oqibati bo`lmish xatti-harakatlar normalariga esa bir so`zlilik, saranjom- sarishtalik, ozodalik, samimiyat, adolatlilik, intiluvchanlik, tejamkorlik, sadoqat, ishonch, xalollik kabilar kiradi. Pezeshkian, ayni emostional sohalarda er-xotin o`zaro munosabatlarining o`xshamasligini er-xotin nizolarida asosiy nizo keltirib chiqaruvchi sabab, deb hisoblaydi. Xatti-harakat normalaridagi kelishmovchiliklar ham muhim, lekin ular psixoterapevtik amaliyotda biroz yumshoqroq hisoblanadi. Ijtimoiy va oilaviy munosabatlar. Bola tajribasining asoslaridan biri undagi ota-ona oilasi ta`sirida shakllanadigan ijtimoiy fe`l-atvordir. Ya`ni, o`zaro ishonch, o`zini-o`zi baholash, Men-konstepstiyasi ota-onasi, aka-ukalari, opa-singillari ta`sirida bola ongida shakllanadigan hislatlardir. Bola ota-onasining o`zaro muloqotlariga qarab, umri mobaynida kuzatib, bilib-bilmay ularga taqlid qilib, tinchlik – xotirjamlikda, o`zaro hamjihatlikda yashashga o`rgansa, aka-uka, opa- singillariga qarab, jamiyatdagi murakkab o`zaro muomala holatlarida o`zini qanday tutishga o`rganadi, hayotning ma`nosini tushunib boradi, dunyoqarashi, dunyoviy hamda diniy e`tiqodlarining shakllanishi ham ayni shu munosabatlar ta`sirida ro`y beradi. Er-xotin munosabatlari avvalo adaptastiya, ya`ni bir-biriga asta-sekin ko`nikib, moslashib borish jarayonidan boshlanadi, zero, ularning har biri yangi muhitga, yangi ro`zg`orga o`z oilasida orttirgan shaxsiy tajribasi, oila to`g`risidagi ijtimoiy tasavvurlari bilan kirib keladi. Natijada ota-onasi oilasida olgan 53

tajribaning bir qismidan voz kechgani holda, yangi munosabatlar uchun yangi fazilatlarni o`zida tarbiyalay boshlaydi. 54

Xulosa. Mamlakatimizda izchillik bilan olib borilayotgan oila siyosatining tom ma`nosi XXI asr oilasining istiqboldagi rivojlanishi va taraqqiyotining ustivor yo`nalishlari jamiyat taraqqiyotining kafolatlari to`g`risidagi ezgu g`oyalarimizga hamohangdir. SHunga tayangan holda XXI asrda oilalar rivojlanishiga asos bo`luvchi ijtimoiy-siyosiy, ma`naviy-ma`rifiy, iqtisodiy omillar va tamoyillar quyidagicha ifodalanishi mumkin:  XXI asr oilasi jamiyatda ustivor bo`lgan demokratik tamoyillarga asoslangan, hech qanday siyosiy kuchlarning sub`ektiv xohish- irodasiga qaram bo`lmaydigan, jamiyatni olg`a rivojlanishiga to`siq bo`luvchi illat va asoratlarni bartaraf etishga qodir bo`lgan maskan rolini o`ynaydi;  Yangi asr oilasi milliy urf-odatlar, milliy qadriyatlar, an`analar va udumlarning jamiyat rivoji va oila barqarorligiga xizmat qiluvchi jihatlarini ilg`or, insoniyat taraqqiyotiga aloqador an`analar bilan uyg`unlashtiruvchi tabiiy makondir;  XXI asr oilasi insonparvarlik va demokratiya tamoyillarining tom ma`noda jamiyatda ustivor bo`lishi va har bir jamiyat a`zosi bo`lgan fuqaro tomonidan ongli tarzda idrok qilinishi uchun ma`rifat maktabini o`ynaydi;  XXI asr oilasi umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik, mamlakatda tinchlik va xavfsizllikni ta`minlanishi uchun ma`naviy qo`rg`on rolini o`ynaydigan ijtimoiy institutdir;  XXI asr oilasi “O`zbekiston – kelajagi buyuk davlat”, “Inson va uning manfaatlari har narsadan ulug`” degan tamoyillarni o`z a`zolari ongiga singdirish uchun qulay bo`lgan mafkuraviy muhitdir;  XXI asr oilasi xalqimizning ma`naviy boyliklarini, jahon stivilizastiyasining eng ilg`or yutuqlarini o`zida mujassamlashtiradigan va shu asnoda har tomonlama barkamol sog`lom avlodni tarbiyalovchi maskandir;  XXI asr oilasi h ar bir fuqaroning kuch va iqtidorini o`z halol va safarbar mehnati orqali ro`zg`orning iqtisodiy takomilini ta`minlash, shu orqali jamiyat ishlab chiqarish kuchlarining samaradorligi va qudratini ta`minlovchi 55

ijtimoiy munosabatlar makonidir. Oila iqtisodini barqarorlashtirishda oilaviy tadbirkorlik, ijara, oilaviy ishlab chiqarish, kasanachilik shakllaridan oqilona foydalanadi va oila byudjetini yaxshilash, turmush tarzini farovonlashtirish uchun zamonaviy texnika va texnologiyalardan, maishiy xizmat shahobchalari xizmatidan unumli va o`rindi foydalanadi;  XXI asr oilasi o` z fuqarolarida yuksak huquqiy madaniyatni shakllantirish orqali insonlarga berilgan huquq va erkinliklarga ongli munosabatini ta`minlovchi, bunda milliy, umuminsoniy va demokratik tamoyillar ma`no-mohiyatini etkazuvchi ijtimoiy institutdir;  XXI asr oilasi o`zining intellektual salohiyati, aql-zakovati va iqtidori bilan ilmiy-texnikaviy salohiyatdan keng va samarali foydalanish orqali innovastion kashfiyotlar va yuksak texnologiyalarni oila barqarorligiga yo`naltiruvchi, sog`lom ijodiy muhitni ta`minlovchi makondir. YUqorida ta`kidlab o`tilgandek, oila psixologiyai muammolarini o`rganish va shu asosda ijtimoiy psixologik tavsiyalar ishlab chiqishni talab qiladi, yosh avlodga zamonaviy oilalarning o`ziga xos tomonlarini, er-xotin, qaynona-kelin, ota-ona va farzand munosabatalari xaqidagi tasavvurlarni tshakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa oila psixologiyasi fani o`qituvchilariga bu fanni o`qitishda oila psixologiyasi muammolarini o`rganish, bu borada yaratilayotgan ilmiy va amaliy qarashlar haqida tushunchaga ega bo`lishi, ta`lim muassalarida har tomonlama etuk, namunaviy oila a`zolari bilan turli uchrashuvlar tashkil qilishi, ijtimoiy psixologik treninglar tashkil qilishi, uchrashuvlar kechalar tashkil qilish ishlarini olib borishni talab qiladi. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1. Karimov I.A. Biz tanlagan yo`l – demokratik taraqqiyot va ma`rifiy dunyo bilan hamkorlik yo`li. – T.: “O`zbekiston”, 2003. – 320 b. 2. Karimov I.A. O`zbekistonda demokratik o`zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo`nalishlari. – T.: “O`zbekiston”, 2002. – 80 b. 56

3. O`zbekiston Respublikasining Oila kodeksi. – T.: Adolat, 1998. – 302 b. 4. XXI asr oilasi konstepstiyasi. Respublika “Oila” ilmiy-amaliy markazi. – T.: NISIM, 2002. – 28 b. 5. Avdeeva N.N., Xaymovskaya N.A. Zavisimostь tipa privyazannosti rebenka k vzroslomu ot osobennostey ix vzaimodeystviya (v semьe i Dome rebenka) // Psixologicheskiy jurnal. 1999. T. 20, № 1. 6. Adler A. Pomoщь roditelyam v vospitanii detey. – M.: 1992. 7. Ayol, oila va jamiyat / Ilmiy-amaliy konferenstiya materiallari / Mas`ul muh. F. Otaxonov . – T.: 2007 – 260 b. 8. Aleshina YU.YE. Individualьnoe i semeynoe konsulьtirovanie. – M.: 1999. 9. Andreeva T.V. Semeynaya psixologiya. – SPb.: 2004. 10. Antonov A.I. Mikrosostiologiya semьi. – M.: 1998. 11. Antonov A.I. Evolyustiya norm detnosti i tipov demograficheskogo povedeniya// Detnostь semьi: vchera, segodnya, zavtra. – M.: 1986. – S. 10- 25. 12. Antonov A.I., Medkov V.M. Vtoroy rebenok. – M.: 1987. 13. Antonov A.I., Sorokin S.A. Sudьba semьi v Rossii XXI veka. – M.: 2000 (gl.6 “Semьya i zdorovьe”). 14. Antonov A.I., Borisov V.A. Krizis semьi i puti ego preodoleniya. – M.: 1990. 15. Beyker K. Teoriya semeynыx sistem M. Bouena // Voprosы psixologii. 1991. № 6. 16. Berdnikov T.V., Stepashov N.S., Sidorov G.A. YUnoe materinstvo v sovremennoy semьe. – Kursk: Izd-vo Kursk. gos.med.in-ta, 2000. – S. 164. 17. Bodalev A.A., Stolin V.V. Semьya v psixologicheskoy konsulьtastii. – M.: 1989. 18. Borisov V.A. Demografiya. – M.: 2002 19. Brazington R. Poryadok rojdeniya // Psixologicheskaya enstiklopediya. Izd. 2-ye / Pod red. R. Korsini, A. Auerbaxa. – SPb.: 2003. 20. Brutman V.I., Filippova G.G., Xamitova I.YU. Dinamika psixologicheskogo sostoyaniya jenщin vo vremya beremennosti i posle rodov // Voprosы 57

psixologii. 2002. № 1. 21. Brutman V.I., Filippova G.G., Xamitova I.YU. Metodika izucheniya psixologicheskogo sostoyaniya jenshin vo vremya beremennosti i posle rodov // Voprosы psixologii. 2002. № 3. 22. Bo`riev Ochil. O`zbek oilasi tarixidan. – T.: O`qituvchi, 1995. – 128 b. 23. Vidra D.O., Figdor G. Pomoщь razvedennыm roditelyam i ix detyam: Ot tragedii k nadejde. – M.: 2000. 24. Vinnikott D.V. Malenьkie deti i ix materi. – M.: 1998. 25. Volkov A.G., Soroko YE.L. Tipologiya semey i domoxozyaystv v Rossii: Razvitie i analiz (po dannыm mikroperepisi 1994g.) // Voprosы statistiki. 1999. № 5. 26. Gozman L.Ya. Psixologiya emostionalьnыx otnosheniy. – M.: 1987. 27. Golod S.I. Semьya i brak: Istoriko-sostiologicheskiy analiz. – SPb.: 1998. 28. Demoz L. Psixoistoriya. – Rostov-na-Donu: 2000. 29. Dikson R. Kolebaniya vozrasta vstupleniya v brak i doli nikogda ne sostoyavshixsya v brake v stranax raznыx kulьtur // Brak i semьya: demograficheskiy aspekt. – M.: 1975. – S. 45-59. 30. Kappenberg R.P. Semeynoe krizisы // Psixologicheskaya enstiklopediya. Izd. 2-ye / Pod red. R. Korsini, A. Auerbaxa. – SPb.: 2003. – S. 795-796. 31. Karimova V. Mehr va muruvvat oiladan boshlanadi. – T.: Yangi asr avlodi, 2004. – 28 b. 32. Karimova V. Oila tafakkur va salomatlik: (Oilada sog`lom turmush tarzini yaratish xususida) //Boshlang`ich ta`lim. – 2005. – № 2. – B.8-11. 33. Karimova V. Salomatlik psixologiyasi. – T.: Yangi asr avlodi, 2005. 34. Karimova V. Oilaviy hayot psixologiyasi: O`quv qo`llanma. – T.: 2006 – 142 b. 35. Karimov X.K. O`zbek oilalarida er-xotin nizolarining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari: Dis... psixologiya fanlari nomzodi. – T.: 1994. – 142 b. 36. Nistal M. Roditeli-odinochki // Psixologicheskaya enstiklopediya. Izd. 2-ye. R. Korsini, A. Auerbaxa. – SPb.: 2003. 58

37. Oila, jamiyat, qonun – T.: “O`zbekiston” - O`qituvchi, 2007 – 112 b. 38. Oilaga nechta farzand kerak – T.: Medistina, 1989. – 18 b. 39. Osnovы psixologiya semьi i semeynogo konsulьtirovaniya: Ucheb posobie dlya stud. vыssh. ucheb. Zaved. / Pod obщ. red. N.N. Posыsoeva.- M.: Izd-vo VLADOS-PRESS, 2004.- 328 s. 40. M. Oila ma`naviyati. – T.: “Ma`naviyat”, 1998. – 160 b. 41. tradistii, perspektivы / Pod red. P. Monsona. – SPb.: 1992. 42. Umarova M.M. O`smirlarda oilaviy qadriyatlar to`g`risidagi tasavvurlar shakllanishining ijtimoiy-psixologik shart-sharoitlari: Dis.... psixol.fan.nomzodi: 19.00.05. – T.: 2004. – 166 b. 43. www.pedagog.uz . 44. www.ziyonet.uz . 59

O'xshashlar

Pedagogik mahoratning psixologik xususiyatlari

Oilada bola tarbiyasining ijtimoiy –psixologik xususiyatlari

Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning psixologik xususiyatlari

Oliy maktabda tarbiya jarayonlarini tashkil etishning psixologik xususiyatlari

Yoshlarda ahloqiy va madaniy malakalarni shakllantirishning psixologik xususiyatlari