Yoshlarda ahloqiy va madaniy malakalarni shakllantirishning psixologik xususiyatlari - Psixologiya - Diplom ishlar

Yoshlarda ahloqiy va madaniy malakalarni shakllantirishning psixologik xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

553 KB

Ko'chirib olish

1 Yoshlarda ahloqiy va madaniy malakalarni shakllantirishning psixologik xususiyatlari

2 Kirish………………………………………………………..……………...3 I- bob: Yoshlarda axloqiy va madaniy malakalarni shakllantirishning psixologik xususiyatlarini nazariy tahlil etish.......................................................7 1.1.О‘rta Osiyo mutafakkirlarining axloq-odob haqidagi qarashlari…... …..7 1.2.Axloqiy va madaniy malakalar haqidagi tushuncha....................... ……17 II- bob: Yoshlarda axloqiy va madaniy malakalarni shakllantirishning psixologik omillarini o`rganish……….................................................................27 2.1.Oilada axloqiy tarbiya va madaniy malakalarni shakllantirish ................27 2.2. Yoshlarda axloqiy va madaniy malakalarni shakllantirishda xalq milliy urf-odatlarining va an’analarning roli.. ………….................…...............................46 2.3. Shaxsni axloqiy jihatdan tarbiyalashda maktab, oila va jamoatchilik hamkorligi …….........................……………….............................….................... 54 Xulosa …………………………………………...………………………..6 1 Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati…………......……………………….. 65

3 K i r i sh Jamiyatda kechayotgan ijtimoiy islohotlarning samaradorligi uning fuqarolari ega bо‘lgan ma’naviyatga bog‘liq. Shu bois mustaqillikning dastlabki yillarida О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov jamiyat rivojlanishining ma’naviy-axloqiy negizlarini aniq belgilab berdi. Bular: umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik, xalqimizning ma’naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish, insonning о‘z imkoniyatlarini erkin namoyon qilishi va vatanparvarlikdir. Zero, jamiyat rivojlanishi faqat uning iqtisodiy taraqqiyotinigina emas, balki ma’naviy yuksalishini ham taqozo etadi. Har qanday mafkura kabi О‘zbekiston Respublikasi milliy istiqlol mafkurasining asosiy g‘oyalaridan biri ham jamiyatda ma’naviy-axloqiy qarashlarning ustuvorligiga erishish sanaladi. Ijtimoiy tarbiyaning boshqa turlari kabi ma’naviy-axloqiy tarbiya asosini ham ilg‘or milliy, ma’naviy-axloqiy qadriyatlar, xalq pedagogikasi g‘oyalari tashkil etadi. Ma’naviy-axloqiy qadriyatlar sohasida ijobiy yechimni ta’minlash uchun zarur bо‘lgan asosiy vazifalarni kо‘rsatar ekan, О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov quyidagilarni ta’kidlaydi: “Bu sohadagi asosiy vazifamiz – milliy qadriyatlarimizni tiklash, о‘zligimizni anglash, milliy g‘oya va mafkurani shakllantirish, muqaddas dinimizning ma’naviy hayotimizdagi о‘rnini va hurmatini tiklash kabi mustaqillik yillarida boshlagan ezgu ishlarimizni izchillik bilan davom ettirish, ularni yangi bosqichga kо‘tarish va ta’sirchanligini kuchaytirishdir. Bu sohadagi ishlarimizning pirovard maqsadi – iymon-e’tiqodi butun, irodasi baquvvat, erkin fuqaro ma’naviyatini shakllantirishdir. YA’ni, mustaqil dunyoqarashga ega, ajdodlarimizning bebaho merosi va zamonaviy tafakkurga tayanib yashaydigan barkamol shaxs – komil insonni tarbiyalashdan iborat”. Mavzuning dolzarbligi: О‘zbekistonda istiqlol tufayli yoshlarni milliy ruhda axloqli-odobli qilib tarbiyalash masalasiga bо‘lgan e’tibor yanada kuchaydi. Chunki ma’naviy kamol topgan insonlargina barkamol jamiyat qurishlari mumkin. Ma’naviyatli inson bilimli, ma’lum kasb-hunar sohibi, о‘z Vatanining sodiq fuqarosi hisoblanadi. U о‘z davlati qonunlarini biladi va ularga amal qiladi, yurti

4 bilan g‘ururlana oladi, о‘z Vatani boyliklarini saqlaydi, uni yanada boyitadi, gо‘zalliklaridan bahramand bо‘ladi, har qanday zararli illatlarga qarashi kurashadi, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni avaylab asraydi. Mamlakatimiz erishgan istiqlolni mustahkamlashda va uni yanada rivojlantirishda ma’naviy sog‘lom avlodni voyaga yetkazish va ularda ma’naviy-axloqiy xulq-atvor shakllantirish bugungi kunning eng dolzab masalalaridan biridir. Ma’naviy-axloqiy tarbiya mohiyatiga kо‘ra inson ongining jamiyat bilan aloqadorligi, jamiyat oldida burchli ekanligi, о‘z xulq-atvorini jamiyat taraqqiyoti darajasiga bog‘liqligini tushunishi, jamiyat tomonidan tan olingan axloqiy meyor, ideal hamda talablarni bajarishda mas’uliyatni his etishi, ma’naviy-axloqiy bilimlarning e’tiqodga aylanishi va bu e’tiqodlarning tizimliligi, mustahkam ma’naviy-axloqiy his-tuyg‘u va xislatlarni shakllantirish, о‘quvchilar tomonidan ma’naviy-axloqiy xulq-atvor jamiyat a’zolariga bо‘lgan hurmat-e’tiborni namoyon etuvchi mezonlardan ekanligining anglab yetilishi, ma’naviy-axloqiy odatlarning shakllanishi va boshqalardan iborat. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi: Yoshlarda axloqiy va madaniy malakalarni shakllantirishning psixologik omillari va mexanizmlarini о‘rganishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari: 1)О‘rta Osiyo mutafakkirlarining axloq-odob va oila haqidagi qarashlarini о‘rganish. 2) Qur’oni Karim va Xadisi Sharifdagi axloqiy tarbiya haqidagi qarashlarni tahlil etish. 3) Oilada axloqiy tarbiya va madaniy malakalarni shakllantirishning о‘ziga xos xususiyatlarini о‘rganish va ilmiy asoslarini izohlash. 4) Yoshlarda axloqiy va madaniy malakalarni shakllantirishda xalq milliy an’analari va urf-odatlarining rolini kо‘rsatish. 5) Shaxsni axloqiy jihatdan tarbiyalashda maktab, oila va jamoatchilik hamkorligi xususiyatlari ochib berish.

5 6) Yoshlarda axloqiy va madaniy malakalarni shakllantirishning psixologik omillari va mexanizmlarini tahlil qilish hamda uning barkamol shaxs shakllanishidagi ahamiyatini kо‘rsatish. Bitiruv malakaviy ishning obyekti: Qarshi pedagogika kolleji talaba yoshlari. Bitiruv malakaviy ishning predmeti: Yoshlarda axloqiy va madaniy malakalarni shakllantirishning psixologik omillari va mexanizmlarini tahlil qilish hamda uning barkamol shaxs shakllanishidagi ahamiyatini kо‘rsatish jarayoni. Bitiruv malakaviy ishning asosiy metodlari: Yoshlarda axloqiy va madaniy malakalarni shakllantirish masalalari о‘rganilgan ilmiy, uslubiy adabiyotlar tahlili. Bitiruv malakaviy ishning metodologik asoslari: Umumiy psixologiya, yosh va pedagogik psixologiyaning asosiy prinsiplari, shaxsga taalluqli yondashuvlar, konsepsiyalar, psixolog olimlar va mutafakkir ajdodlarimizning axloq-odob, m a’naviy-axloqiy tarbiya muammosiga oid ta’limotlarining mohiyati va boshqalar. Bitiruv malakaviy ishning nazariy ahamiyati: Psixologiya, yosh psixologiyasi, pedagogika fanlarini m a’naviy-axloqiy tarbiya masalalari bо‘yicha yangi bilim, ma’lumotlar, mexanizm va qonuniyatlar bilan boyitadi. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati: 1) Axloq-odob, m a’naviy-axloqiy tarbiya masalalari bо‘yicha nazariy va amaliy ma’lumotlarini umumlashtirish, ixcham shaklga keltirish imkoniyati paydo bо‘ladi. 2) Yoshlarda axloqiy va madaniy malakalarni shakllantirish masalalari bо‘yicha kо‘rsatmalar, tavsiyalar ishlab chiqishda qо‘l keladi. 3) Mazkur mavzu bо‘yicha uslubiy qо‘llanmalar, ma’ruza matnlari va ilmiy maqolalar tayyorlashda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning tarkibiy tuzilishi va hajmi: kirish, 2 bob, 5 ta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxatidan iborat. U jami 6 2 sahifani tashkil etadi.

6 I- bob: Ilmiy adabiyotlarda axloq-odob va axloqiy tarbiya muammolarining о‘rganilishi 1.1.О‘rta Osiyo mutafakkirlarining axloq-odob va oila haqidagi qarashlari Jahon fani va madaniyatiga g‘oyat ulkan hissalar qо‘shgan О‘rta Osiyolik donishmandlar о‘zlarining keng qamrovli fikrlari bilan insonni qanday qilib baxtli hayotga yо‘llash mumkinligi borasida ham riyozat chekib izlaganlar, bu xususida odilona yо‘l topish uchun intilganlar. Ular о‘zlarining ana shu mazmunda yaratgan asarlarida axloqiy, odobli bо‘lish, fayz – barakali, totuv oila qurish baxt – iqbolga eltuvchi ishonchli yо‘llardan ekanligini kо‘rsatib berishgan. О‘rta Osiyodagi axloq, odob va oila haqidagi qarashlarning boshida xalqning о‘lmas dahosi yorqin nur sochib turadi. Sharqning buyuk faylasufi Abu Nasr Farobiy zabardast alloma sifatida о‘z davrida chuqur hurmat va e’zozga ega bо‘lgan. Mutafakkirning dunyoqarashi tabiiy va ijtimoiy fanlarning eng dolzarb muammolarini yechishga qaratilgan. U ulug‘ matematik, о‘tkir shifokor, buyuk tabiatshunos, atoqli faylasuf, yuksak didli tarbiyachi va kо‘zga kо‘ringan axloqshunos ham edi. Tarixiy manbalarga kо‘ra, Farobiyning yetmishdan ortiq tilni bilgani haqida rivoyatlar ham bor. Farobiy inson ahloqi haqida gapirar ekan, u axloqni jamoa mehnatisiz tasavvur eta olmaydi. Birgalikda mehnat qilish jamiyatni vujudga keltirganidek, axloqni ham jamiyat mehnati yaratadi. “... Har bir kishi boshqasiga uning yashashi uchun zarur bо‘lgan narsalarning, - deydi olim, - bir ulushini yetkazib beradigan joyda bir – biriga kо‘maklashuvchi kо‘p kishilarning birlashuvi orqaligina inson shunday kamolotga yetishishi mumkinki, u о‘z tabiatiga kо‘ra ana shunday kamolotga munosibdir. Bunday jamiyat barcha a’zolarining faoliyati jam bо‘lib, har bir kishi yashash va kamolotga erishish uchun nimaga muhtoj bо‘lsa, shularning hammasini yetkazib beradi. Shu sababli odamlar kо‘payishib, dunyoning kishilar yashaydigan qismida о‘rnashishdi, buning natijasida esa kishilik jamiyatlari paydo bо‘ldi...”. Shunga kо‘ra, u jamiyatni ijtimoiy foydali mehnat faoliyatisiz tasavvur eta olmasdi.

7 Farobiy baxt tushunchasini kishilarning turmushidagi saodatga erishuvi, deb tushunadi. Yaxshilik va yomonlik, burch va vijdon, nomus va adolat kabi kategoriyalaridan farqli о‘laroq, ya’ni umumiylashtirilgan baxt kategoriyasining yangi qirrasi maydonga chiqdi; u boshqa kategoriyalarni о‘z ichiga oladi. Uning fikricha, - “baxtga erishish uchun foydali bо‘lgan hamma narsa va baxtga erishilishida ishga solinadigan hamma narsa ... yaxshilikdir... va baxtga biron – bir darajada tо‘sqinlik qiladigan hamma narsa – mutlaqo yomonlik”dir. Farobiy axloqning bilim bilan mushtarakligini asoslab beradi. Uningcha, bilimlar insonni yaxshi axloqi, saxovatli va aql – idrokli qiladi. Inson bilimsiz о‘zi kо‘zlagan maqsadiga erisha olmaydi. Yaxshi inson bо‘lish uchun odamda imkoniyat bо‘lmog‘i zarurligi kо‘rsatiladi: ta’lim va tarbiya olish imkoniyati borligi tufayli ta’lim olish hamda tо‘g‘i tarbiya topish kerak. Bunda tarbiya – bu kishilar bilan muloqotda axloqiy qadr – qimmatni va odobni amaliy faoliyatni yaratishga olib boradigan yо‘l, - deb ta’riflanadi. Olim ta’lim – tarbiyani ustoz beradi deydi. Farobiyning “qattiq” va “yumshoq” tarbiya usullaridagi qarashlari hozirgi zamon axloq normasiga ham yaqin turadi. Chunochi, tarbiyalanuvchilar fan va hunar о‘rganishga moyillik bildirsalar, tarbiyachi ularga nasbatan “yumshoq” usulini, agar, maboda о‘zboshimcha va itoatsiz bо‘lsalar, ularga nisbatan “qattiq” usulni qо‘llanishi aytiladi. Lekin Farobiy о‘zining bu sohadagi axloqiy qarashlarini ustoz nuqtai – nazaridan quyidagicha о‘rinli talqin etadi: “Ustozga kelganda, u shogirdlariga qattiq zug‘m qilishga ham, haddan tashqari kо‘p yon berishiga ham intilmasligi lozim, chunki ortiqcha zug‘m shagirdda ustozga nisbatan nafrat uyg‘otadi; bordi-yu shogird ustozining shuda yumshoqligini payqab qolsa, bu hol unda ustozni mensimaslikka va undan hamda u beradigan bilimdan sovushga olib keladi”. Abu Rayhon Beruniy – jahon aql – zakovati, tafakkur ilmi tarixida alohida о‘rni tutgan buyuk mutafakkir. U fanning matematika, astronomiya, astrologiya, jо‘g‘rofiya, geofizika, antropologiya, etnografiya, arxeologiya, filsofiya,

8 minerologiya, ijtimoiy sohalarning yirik bilimdoni edi. Uning kо‘pchilik asarlarida insonning ahloq va odob xususida mukammal fikrlar bayon etilgan. Mutafakkirning “Minerologiya”, “Geodeziya”, “Hindiston”, “О‘tgan avlodlar obidalari” nomli yirik asarlarida inson shaxsi, uning axloqiy kamoloti, aql – idroki, halovat va lazzat, sabr – toqat va kamtarlik, gо‘zallik va did, poklik va jо‘shqinlik kabi tushunchalarga tafakkur ilmining yetuk bilimdoni sifatida ta’rif beradi. О‘z zamonasining qomusiy bilimdoni bо‘lgan Beruniy: “inson jamiyatda о‘z qarindosh – urug‘lari bilan birlashib olishga majburdir, bundan maqsad bir – birini qо‘llab – quvvatlash hamda har bir kishining ham о‘zini, ham boshqalarni ta’minlash uchun ishlarni bajarishdir”, degan xulosaga keladi. Beruniy “О‘tgan avlodlar obidalari” asarida ba’zi kishilar xulq – atvorida mavjud bо‘lgan ziqnalik, yolg‘onchilik, munofiqlik, xushomadgо‘ylik, ikkiyuzlamachilik kabi beiboliklarni ayovsiz qoralaydilar. Bunday odobsizlik va axloqsizliklarga qarama – qarshi oqillar haqida juda ibratli fikrlar aytadi. Olim axloqan mayib, xulqan nogironlik sirlarian tortib, hissiy lazzatni aqlga bо‘ysо‘ndirishga erishishga qadar idrokka ega bо‘lganlarni oqil kishilar, jismoniy lazzatni tan oluvchi shaxslarni beg‘am kishilar deb ataydi: “Oqil kishi ana shularning (yuqoridagilarning) hammasini aql – idrok va farosat nigohi bilan his etgandagina ma’naviy mamnuniyat sezadi, holbuki beg‘am odam jismoniy lazzatnigina tan oladi”. Beruniy “ozodalik va orastalik olijanoblikning о‘zagi” bо‘lishi kerakligini uqtiradi; insonning tashqi yoqimli qisfasi tо‘g‘ridan-tо‘g‘ri uning axloqiy qiyofasi bilan bog‘liqligi haqida gapirib, vaqtida “tishni yuvish, kо‘z va qovoqlarni toza tutish, ularga surma qо‘yish, sochni esa zarur bо‘lganda bо‘yash, tirnoqlarni olib turish va silliqlash” kabi hislatlar sihat-salomatlikdan tashqari insonning gо‘zalligi va pokligini ham ta’minlaydi, deydi. Ahloq-odob egasi bо‘luvchi inson eng avvalo о‘zining yurish-turishi, muomala-madaniyatida, hayot kechirishida, oila barqarorligida namuna bо‘lish kerakligini uqtiradi: “...Inson о‘z ehtiroslariga hukmron, ularni о‘zgartirishga qodir, о‘z jon va tanini tarbiyalar ekan, salbiy jihatlarni maqtagudek narsalarga

9 aylantirishga, uni ma’naviy shifokorlik bilan davolashga hamda asta-sekin, axloq haqidagi kitoblarda kо‘rsatilgan usullar bilan illatlarni bartaraf etishga qodirdir”. Ma’lumki, tabiatda, inson hayotida barcha narsalar muayyan о‘lchov asosiga qurilgan. Beruniyning fikricha, har bir odam ana shu о‘lchov, meyor qonuniyatlariga jiddiy amal qilib, maromida harakat qilsagina Ona tabiat in’om etgan imkoniyatlardan о‘z manfaati uchun oqilona foydalana oladi. Sharqda va jahon ilm-fanida Abu Ali ibn Sinoning nomi kо‘p tilga olinadi. U buyuk qomusiy olim sifatida tibbiyot, riyoziyot (matematika), falakiyot, fizika, kimyo, biologiya, dorishunoslik, ruhshunoslik, fiziologiya, filologiya, falsafa, axloq, estetika va badan tarbiya kabi kо‘plab fanlarning yetuk bilimdonidir. Mutafakkirning qalamiga mansub bо‘lgan “Donishnoma”, “Risolai ishq”, “Tib qonunlari” kabi asarlar О‘rta Osiyo xalqlarining axloq-odobi, psixologiyasi va tabobat ilmida alohida о‘rin tutgan yirik tadqiqotlar hisoblanadi. Ibn Sino axloq madaniyati haqida gapirar ekan, axloq - bu insonning о‘z- о‘zini idora qilish haqidagi fan, uning о‘zini kuzatish va о‘zgalarning xulq-atvori, odobi va yurish-turishiga bergan baholari natijasi ekanligini ta’kidlagan. Uning fikricha, axloq baxtli bо‘lish uchun inson о‘z axloqiy odatlari va xatti-harakatlarida qanday bо‘lishi lozimligi xususidagi fandir. Olim О‘rta Osiyo xalqlari hayotini chuqur о‘rganish orqali ularning axloq madaniyatidagi umumiylik va о‘ziga xosliklarni belgilaydi; an’analar, odatlardagi mushtaraklik - tо‘y marosimlari, ma’rakalar, turmush tarzlariga keng tо‘xtaladi. U axloqqa doir kо‘plab muammolarni odamning ruhiy holati va ma’naviy xossalarining his-hayajonli paydo bо‘lishi asosida talqin etadi. Ibn Sino: “Eng yuksak sevgi - bu insoniy ssvgi bо‘lib, bun day sevgi kishini sahovatli qiladi, uni oqkо‘ngil va jozibali kishiga aylantiradi”,- deb ta’kidlaydi. Mutafakkirning talqin etishicha, sevgi inson zimmasiga juda katta ahloqiy va huquhiy mas’uliyat yuklaydi.U inson baxtining negizi deganda, oshiqlik emas, balki oshiq- ma’shuqlikni tushunadi. Oshiq-ma’shuqlik bilan turmush qurish oila mustahkamligining asosi sifatida ta’kidlanadi.

10 Allomaning axloq-odob, poklik va salomatlik tо‘g‘risidagi qarashlarida juda katta ibratli fikrlar bor. Abu Ali ibn Sino tо‘g‘ri sо‘zlash va tо‘g‘ri ishlash, halollik,insofli va adolatli bо‘lish, xushmuomala va shirinsuxanlikni odat qilish, nafsga berilmaslik, fozillar suhbatidan bahramand bо‘lish; kattalarning izzatini joyiga qо‘yish, kichiklarga shafqatlilik, samimiy dо‘stlik, muhtojlarga yordam berish va in’om – ehson qilishni unutmaslik, nodonlarga nasihat, maslahat berish kabi fazilatlarni barcha ezgulikning asosi ekanligini ta’kidlaydi. Hayotda inson salomatligi oilaviy muammolar uchungina emas, balki ijtimoiy masalalarni sog‘lomlashtirishda ham muhim ekanligiga e’tibor qaratiladi. Olimning “Urjuza”, “Tib haqida she’riy asar” va “Yurak dorilari” asarlari esa insonning turmushidagi katta ahamiyatga ega bо‘lgan sihat-salomat yashash xususidagi masalalarga tо‘xtaladi. XI asrning atoqli shoiri va buyuk mutafakkiridan biri Yusuf Xos Hojibdir. Donishmanddan bizgacha yetib kelgan asari - saodatga eltuvchi bilim – “Qutadg‘u bilig”dir. Asar о‘sha davr adabiyoti hamda adabiy tilining nodir obidasi hisoblanadi. Unda О‘rta Osiyo xalqlari, jumladan, о‘zbek xalqishshg ijtimoiy- sissiy va axloqiy-ta’limiy qarashlari о‘zining badiiy ifodasini topgan. Doston turkiy tilda bitilgan bо‘lib, zamonasining odob, axloq va yaxshilik tomon yetaklovchi odobnomasi edi. Shu sababli asar turli xalqlar va mamlakatlar orasida tez tarqaldi: uning nomlanishi quyidagicha ataldi: “... bu kitob yavloq aziz turur. Chin hokimlarning amsollari birla yaramish. Mochin hakimlarining ash’orlari birla orasta qilmish... Mochin olimlari va hakimlari qamug‘ ittifoq bо‘ladilarkim, Mashriq viloyatinda, Turkiston ellarinda Bо‘g‘raxon tilincha bu kitobdin yaxshiroq, hargiz ersa, tasnif qilmadi. Bu kitob qayu podshohqa yo qayu ihlimga tekdi ersa, g‘oyat adgusindin ul hukamo-tukamo biri bir turlik laqab ot ur dilar: chinlig‘lar “Adab-ul-muluk” otadilar, mochinlig‘lar “Oyin-ul mamlakat” dedilar. Mashriqlig‘lar “Zayn-ul-umaro” ot berdilar, eronlig‘lar “Shohnomai turkiy” atamishlar, turonlig‘lar “Qutadg‘u bilig” deb aytmishlar, ba’zilar “Pandnomai tuluk temishlar...”

11 “Bilim, zakovat sohibi bо‘lishning asosiy kaliti tildir. Til tufayli kishi о‘z ilmi, ahl-idroki, zakovatiga jilo bsradi, fikrini ravshan qiladi. Til, sо‘z kishining qadr-qimmatini oshiradi, ulug‘likka eltadi. Ammo sо‘zni о‘ylab, bilib, kezi kelgandagina sо‘zlash ksrak. Shundagina til va s о ‘zning nafi juda katta b о ‘ladi. О‘ ylamay s о ‘zlansa, s о ‘z kishi q adrini tushiradi, uni el e’tiboridan qoldiradi ” . Yusuf Xos Hojib Sharq xalqlarining turmush tarzini, urf-odatlari va an’analarini yaxshi bilar edi. Shu sababli ham, bu xalqlarning axloq-odob normalariga katta qiziqish bilan q aradi: kattalarni hurmat qi l ish — kichiklarning burchi ekanligini, о ‘z navbatida, kattalar ham kichiklarni e’zozlashi hamma uchun bur ch, i nsoniy qadr-qimmat be l gisi deb bildi. Mahmud Qoshg‘ariy (XI asr) о‘z davrining mutafakkiri, fozili edi. U arab, fors tili va adabiyotinnng puxta bilimdoni, turkiy xalqlar, elatlar va qabilalarning urf-odatlari, tilini atroflicha о‘rgangan olim sifatida mashhur edi. Ayniqsa, Mahmud Qoshg‘ariy yetuk elshunos (etnograf) va tilshunos olim sifatida tinimsiz izlandi. Bu tо‘g‘rida uning о‘zi quyidagicha yozgan edi: “Men turklar, turkmanlar, о‘g‘uzlar, chigillar, yag‘molar, qirg‘izlarning shaharlarini, qishloq va yaylovlarini kо‘p yillar kezib chiqdim, lug‘atlarini tо‘pladim, turli xil sо‘z xususiyatlarini о‘rganib aniqladim. Men bu - ishlarni til bilmaganligim uchun emas, balki bu tillardagi har bir kichik farqlarni ham aniqlash uchun qildim, bо‘lmasa men tilda ularning eng yetuklaridan, eng katta mutaxassislaridan, xush fahmlaridan, eski qabilalaridan, jang ishlarida usta nayzadorlaridan edim”. Uning saqlanib qolgan yagona yirik asari bо‘lmish – “Devonu lug‘otit turk” (3 tom) hozirgi zamon turkiy xalqlari uchungina emas, shuningdek, jahon tilshunoslik ilmida О‘rta Osiyo xalqlari, jumladan о‘zbek xalqi о‘tmishi, tarixi, tili va madaniyati sohasida asosiy manbalardan biri bо‘lib kelmoqda. Mahmud Qoshg‘ariy zukko tarixchi sifatida ijodiy izlanib, о‘zbek, xususan, turkiy qabilalarni о‘rganishda tarixiylikka amal qildi. XI asrda qorluqlar, tangutlar, basmil kabi qabilalar va ularning о‘zaro farqlari hamda til xususiyatlarini” urf-odatlarini kо‘rsatib berdi. Bular katta tarbiyaviy ahamiyatga

12 ega edi. Olim ushbu asarida, о‘sha paytlarda butun Turkiston doirasida chо‘zilgan katta hududda yashovchi urug‘lar, qabilalar, xalqlar va ularning tillarini qiyosan urganishdan tashqari, kо‘p sonli sheva va lahjalarning о‘ziga xos fonetikasi, morfologiyasi va leksikasini tilshunoslik nuqtai nazaridan tahlil ham qilib berdiki, bu narsa tekshirishning hozirgi zamon metodini о‘rganishda ham ibratlidir. Kaykovus Sharq pedagogikasi olamida munosib о‘ringa ega bо‘lgan shaxsdir. U о‘zining axloqnomasi – “Qobusnoma”sini 63 yoshida yaratdi va о‘z asarini о‘g‘liga bag‘ishlab yozganligini qayd etadi. Kitobdagi asosiy g‘oya – yoshlarni ota-onani hurmat qilishga, e’zozlashga chaqirishdir. Muallif ota-ona о‘z farzandi uchun, hatto “о‘limga ham tayyor” ekanligini ta’kidlab, о‘z navbatnda, ularni aslo ranjitmasliklari, aksincha shirinsuxanlik bilan munosabatda bо‘lishlarini uqtirib: “Har bir farzandki, oqil va dono bо‘lsa, ota-ona mehr-muhabbatin ado etmakdin bosh tortmagay”,- deydi hamda bu fazilat aqlli va dono farzandga xos narsa ekanligini qayd etadi. Mutafakkir ota-ona haqqini bilmak xususida g‘oyat muhim bir fikrni bayon etadi: “Nima eksang, shuni о‘rasan” degan о‘zbek va tojik xalqlari uchun mushtarak bо‘lgan maqolni ishlatib, oilada bola tarbiyasining qо‘yilishi ana shu muhim maqol asosiga qurilsa, mos ish tutilgan bо‘ladi, -deb hisoblaydi. Asarning yigirma yettinchi bobi – “Farzand parvarish qilmoq zikrida” deb nomlanadi. Bunda asosan, yoshlarning axloq-odob, tarbiya, hunar va mehnatga munosabati bayon etilgan. Kaykovus yoshlarga kasb va hunar о‘rganishni tashviq qilishdan tashqari, ularga jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishning foydali ekanligini targ‘ib qiladi. U yoshlarga harbiy ilmlarni, suvda suzishni, ot minishni, chavg‘on о‘ynashni, kamand tashlashni о‘rgatishni tavsiya etadi. Kaykovus insonni о‘rab turgan atrof-muhitning musaffo bо‘lishini istaydi. U insonning tashhi dunyoga bо‘lgan munosabatini, u bilan aloqasini bilishdan oldin, zohiriy dunyodagi barcha mavjudotning bir-biriga bо‘lgan о‘zaro munosabatini aniqlashga alohida e’tibor beradi. Kaykovus tarbiyani inson aqlini, shaxsiy hayotini tarkib toptiruvchi omillardan hisoblaydi, insonni tarbiyalashda hayotiy ta’sirning ahamiyatini e’tirof etadi: “Garchi har qishini tur mush ustodi donish

13 etmasa, hech kim unga sо‘z о‘rgatmoq uchun aziyat chekmasin, nedinkim, mehnati zoye’ ketg‘ay”. Asarda suxandonlik - notiqlik masalalariga katta e’tibor beriladi; nutqning gо‘zal bо‘lishi, nutqda sо‘zni noо‘rin ishlatmaslik masalalari yoritiladi; kishilarni tо‘g‘ri sо‘zlashga, yolg‘on sо‘zdan qochishga da’vat etiladi. Muallif yoshlarning xulq-atvoriga alohida e’tibor beradi; ularga insonparvar bо‘lishni, raiyatga yashirin muomala qilishni ta’kidlaydi. U notiq bо‘lishning yaxshi va noxush jihatlarini, rostgо‘ylik va yolgonchilikning foydali, zararli tomonlarini kо‘rsatib beradi. Kaykovus yozadi: “Kishi suxandon, suxangо‘y (notiq) bо‘lishi kerak. Ammo, ey farzand, sen suxangо‘y bо‘lg‘il va lekin durug‘gо‘y (yolg‘onchi) bо‘lmagil. Rostgо‘ylikda о‘zing shuhrat qozong‘il, toki biror vaqt zarurat yuzasindin yolg‘on sо‘z desang qabul qilg‘aylar”. Sharqning buyuk shoiri Alisher Navoiy jahon madaniyati va adabiyotida о‘zbek xalqining qadr-qimmati, hurmati va madaniyatini, adabiyoti va tilini kо‘z- kо‘zlagan allomadir. U she’riyat mulkining sultonigina emas, Sharq xalqlari, shaxsan, о‘zbek xalqining axloq-odob, tarbiya maktabining ham yetuk bilimdoni, adolatli va tadbirkor davlat arbobi, xalqparvar madaniyat sohibqironi edi. Xalq pedagogikasi, nasihatnomasi, о‘gitnomasini yangicha mazmun bilan boyitgan “Mahbub-ul-qulub” asari ulkan allomaning “ta’lim-tarbiya, axloq-odob” sohasidagi yirik risolasidir. Alisher Navoiy turmush va axloq-odob muammolari bilan bog‘liq bо‘lgan didaktik asariga “Mahbub-ul-qulub”, ya’ni “Qalblarning sevgisi” deb nom qо‘yishi bejiz emas. Navoiy о‘zining pok va musaffo qalbi buyurgan, aytishga chog‘lagan dardini ushbu risolada jamuljam qildi. Asarning birinchi qismida – “kishilarning ahvoli, fe’l-atvori va gap-sо‘zlarining ahamiyati haqida” qaynoq о‘gitlar aytilsa, ikkinchi qismida “yax shi fe’llar va yomon xislatlar tо‘g‘risida” axloqiy ma’lumotlar bayon qilinadi va bu qism 40 sarlavhaga ajratilgan. “Uylanish va xotinlar tо‘g‘risidagi” faslda buyuk mutafakkir uylanish va uning foydasi, oila odobi va oilada ayollarning fazilatlari haqida ajoyib fikrlar bayon etadi. Insoniy sevgi, chin muhabbat ikki xil jinsning turmushida barkamollik kasb etishi kabi

14 g‘oyalarni tarannum etgan bu nodir asar bugungi davrimiz uchun ham g‘oyatda qimmatlidir. Navoiy ayolning turmushdagi hissasiga quyidagicha tо‘xtaladi: “Yaxshi xotin - oilaning davlati va baxti. Uyning ozodaligi undan, uy egasining xotirjam va osoyishtaligi undan. Husnli bо‘lsa - kо‘ngil yozig‘i, xushmuomala bо‘lsa-jon ozig‘dir. Oqila bо‘lsa, rо‘zg‘orda tartib-intizom bо‘ladi, asbob-anjomlar pokiza va saranjom turadi. Kishi bu kabi jufti halol bilan qovushsa, agar bunday baxtga erishsa, g‘am va kulfatda sirdoshga, oshkor va pinhoniy dard-alamda hamnafas va mahramiga ega bо‘ladi. Turmushda boshingga har qanday jafo tushsa, hamdarding u; teskari aylanuvchi falakdan boshingga har balo kelsa, kо‘makdoshing u. Kо‘nglingga g‘am yuzlansa, u ham g‘amnok; badaningga xastalik va zaiflik yetishsa, uning ham joni halak... Ammo, xuda kо‘rsatmasin, nomuvofiq xotin uchrasa, о‘z uyingda halokatli illat paydo bо‘ladi. U beandisha, shallaqi bо‘lsa, kо‘ngil undan ozor va yomonlik axtaruvchi bо‘lsa, undan ruh azob chekadi. Tili achchih bо‘lsa, barchaning dilini yaralaydi; pokiza bо‘lmasa, undan eriga yuzi qoralik keltiradi. Agar mayxо‘r bо‘lsa, u uy odobligi yо‘qoladi, axloqsiz bо‘lsa, oila rasvo bо‘ladi. Yuqorida ta’rifi berilgan yaxshi xotinlar juda kam tug‘iladi. Kimga shunday xotin uchrasa, boshigi baxt qushining qо‘ngani shudir”. О‘zbek klassik adabiyoti tarixida buyuk Navoiydan sо‘ng alohida obrо‘- e’tiborga ega bо‘lgan, g‘azalnavislikda katta hurmat orttirgan san’atkor Zahiriddin Muhammad Boburdir. Madaniyatimiz tarixida о‘zbek xalqining urf-odatlari, an’analari va yashash tarzini jahon miqyosida tanitgan atoqli davlat arbobi, harbiy sarkarda, iste’dodli shoir, keng qamrovli tarixchi, geograf olim va tarjimon Boburning alohida о‘rni bor. Bobur jahongir lashkarboshi, sayyoh sifatida dunyoning talay mamlakatlarini kezib chiqhdi. U Afg‘oniston va Hindistonda uzoq yillar hukmronlik qildi. Bu davrda xalqlarning turmush tarzi, urf-odatlari, an’analari bilan yaqindan tanishdi. U adabist, san’at, tarix, jо‘grofiya va boshqa ilm-fanga doir kо‘p asarlar yaratdi. Boburning “Mufassal”, “Xatti Boburiy”, “Harb ishi”, “Musiqiy ilm” kabi asarlari о‘zbek milliy madaniyati tarixida yuksak о‘ringa turadi. Ayniqsa, uning

15 lirikasi kishilarni, xususan, yoshlarni hayotga, yor va diyor sevgisi, hijron va g‘urbat dardi, badbinlik va tarkidunyolik ustidan kulish, yaxshi xulq-odob va ma’rifat targ‘ibi, g‘alabalar nashidasi va mag‘lubiyat alami, afsus va nadomat kabi tushunchalarni farosat bilan anglab olishga yetaklaydi; chin insoniy sevgi va uning asosiga qurilan turmushni ulug‘laydi. Allomaning “Boburnoma” asari esa jahon tarixida katta obrо‘ orttirgan shoh bitiklardan bо‘lib, mutafakkirning butun kо‘rgan-bilgan esdaliklari majmuidir. Unda 1494-1529 yillarda bо‘lib о‘tgan voqealar, Movarounnahr, Xuroson, Afg‘oniston va Hindistonda rо‘y bergan feodal urushlar, ularning oqibatlari, turli о‘zgarishlar haqida gap yuritiladi; О‘rta Osiyo va boshqa mamlakatlardagi joylar, tabiat lavhalari san’atkorona va ilmiy tadqiq etiladi; vohea sodir etilgan joylarning tarixi, tabiati, muayyan hududlardagi mahalliy aholining xulh-atvori, urf-odatlari tо‘g‘risida aniq va tо‘liq ma’lumotlar beriladi. Jumladan, muallif Farg‘ona viloyatini shunday izohlaydi: “Yetti pora qasabasi bor, boshi Sayhun suyining janub tarafida, ikki shimol janubida. Janubiy tarafidag‘a qasabalari (dan) biri Andijondirkim, vasatta voqe’ bо‘lubdur, Fargona viloyatining poytaxtidur. Otlig‘i vofir, msvasi farovon, qovun va uzumi yaxshi bо‘lur. Qovun mahalida poliz boshida qovun sotmoq rasm emas”. Xullas, Sharq ta’lim-tarbiyasida ilmni targ‘ib etish, xulq-odob qoidalari muhim ahamiyatga ega bо‘lib, bugungi kunda yoshlarni tarbiyalashda muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega.

16 1.2. Qur’oni Karim va Xadisi Sharifda axloqiy tarbiya haqidagi qarashlar “Qur’on”- dunyo madaniyatining ulkan boyligi, barcha muculmonlarning muqaddas kitobi bо‘lib, arab tilida “Qiroat” ma’nosini anglatadi. “Qur’on” 114 suradan iborat. “Qur’on” kishilarni tenglikka, birodarlikka, tinch-totuv yashashga, ezgulikka undaydi. Shunga kо‘ra, u katta axloqiy qimmatga ega. “Qur’on”ning axloqiy qimmati haqida fikr yuritilar ekan, uning insonning ma’naviy kamolga yetishida qay darajada muhim о‘ringa ega ekanligiga amin bо‘lamiz. Shuning uchun u mana necha asrlardan beri insoniyatning eng ulug‘ qadriyati sifatida e’zozlanib kelinmoqda. Lekin islom aqidalarining, uning axloqiy, huquqiy talablarining asosiy manbai sanalgan “Qur’on” shо‘ro mafkurasi tomonidan qoralanib kelindi. U insonning qadr-qimmatini kamsitadi, bilish va yaratuvchilik qobiliyatini inkor etadi, aqlning, ijodiy kuchlarning ahamiyatini yо‘qqa chiqaruvchi, umuman, inson irodasi erkinligini, uning yaratuvchilik rolini kamsitadigan, odamning iste’dodini ijtimoiy-foydali mehnatdan chalg‘itadigan ta’limotni ilgari suradi, deb bir yoqlama va teskari tashviqot qilindi. Aslini olganda, islomda, shо‘ro mafkurachilari ta’kidlaganidek, din va dunyo alohida-alohida olib qaralmaydi. Islom insonning ruhiy tarbiyasiga ham, jismoniy tarbiyasiga ham bir xil e’tibor beradi. Islom odamlarni yaxshilikka da’vat etadi, yomonlikdan qaytaradi. Insonparvarlikni targ‘ib etib, razolatni qoralaydi, odob-axloq, ruhiy-ma’naviy poklik va yetuklikka, mehnat qilishga hamda yer yuzini obod va gо‘zal etishga undaydi. U adolat, tenglik, tinchlik, erkni tarannum etadi. Buni biz “Qur’on”ning insonning kamolotga erishishida qay darajada о‘rin egallashini, uning insonga, butun borliqqa munosabati, turmush tarzi va xulq-odob meyorlarini tarkib toptirishda ulkan ahamiyatidan ham bilsak bо‘ladi. Ma’lumki, yetuk inson, avvalo о‘zining ilmliligi bilan namoyon bо‘ladi. SHо‘ro ta’limotida esa, ilmli odam dinsiz bо‘la di, chunki ilmi kо‘paygan sari dinning “og‘u”, “puch narsa” ekanligini chuqurroq tushuna boradi va dinga e’tiqodi ham tugab boradi, deb ta’lim beriladi. Aslini olganda esa, Islom

17 musulmonlarni taraqqiyot sari undagan, insonlarni ilm olishga yо‘llagan. Chunki ipson shaxsi, jamiyat ilm bilan kamolga yetadi, taraqqiy etadi. Kishilarni ilmga qiziqtirish uchun “Qur’on”ning “Zumar” surasi 9- oyatida shunday deyiladi. Ayting: “Biladigan zotlar bilan bilmaydigan kimsalar barobar bо‘lurmi?!” Darhaqiqat, faqat aql egalarigina pand-nasihat olurlar. Islomda insonning aqliy kamoloti va tafakkurini rivojlantirishga katta e’tibor beriladi. Bular ilm va haqiqatni dalillar bilan isbotlashda: islomning aniqlik dini, uning taqlid dushmani ekanligida namoyon bо‘ladi. Haqiqatan ham, “Qur’on”da musulmonlarga dalil-isbotsiz narsani qabul qilmaslik buyuriladi, ilm doimo aniqlikni talab etishi, haqiqiy ilmiy narsalarga tayanish kerakligi, gumonga ergashmaslik haqida ta’lim beriladi. Shuningdek, “Qur’on”da ilmni ishonchli dalillar bilan asoslash, taqlid qilishga yо‘l qо‘ymaslik masalalari ham tal qin etilgan. Unda har bir fikrni kо‘r-kо‘rona, mohiyatiga yetmasdan asoslash qoralanadi. Har bir narsani har tomonlama о‘rganib chiqib, tо‘g‘risini tanlab olishga undaladi: “Mening bandalarimga - sо‘zga quloq tutib, uning eng gо‘zaliga (ya’ni najotga eltuvchi rost sо‘zga) ergashadigan zotlarga xushxabar bering! Ana о‘shalar Alloh hidoyat qilgan zotlardir. Va ana о‘shalargina aql egalaridir (“Zumar” surasi, 18-oyat). Har bir fikrni о‘ylab, tushunib, keyin unga rioya etganlar. Alloh hidoyat etgan kishilar, haqiqiy aql egalari deb ataladi. Albatta, ilm aql yordamida amalga oshadi. Shunga kо‘ra, “Qur’on”da insonni aql ishlatishga chaqiriladi. Unda aql insonga berilgan buyuk ne’mat, deb ta’riflanadi. Aqlni ishlatmaslikning yomon oqibatlari xususida sо‘z yuritiladi. Kо‘rinib turibdiki, Islomda bilim, aql inson kamolotining mezoni hisoblanib, inson kо‘rish, eshitish, aqlni ishlatish vositasida bilish qobiliyatiga ega bо‘ladi, deyilgan. Ammo shu paytgacha shо‘ro islomshunoslari Islom faqat di niy ilmni о‘rganishga chaqiradi, deb keldilar. Vaholanki, “Qur’on”da ham dunyoviy ilmlar (tabiiyot, psixologiya, geog rafiya, sotsiologiya), ham diniy ilmlarni о‘rganish targ‘ib etil gan.

18 Ma’lumki, ilm-fan taraqqiyoti insonning axloqiy kamolga yetishida katta ahamiyatga ega. Shunga kо‘ra, xulq-odob qoidalarini tarkib toptirishga “Qur’on”da asosiy e’tibor beriladi. Har bir shaxsning, jamiyatning ravnaq topishida axloqning asosiy roli tasvirlanadi. Zero, jamiyat a’zosi bо‘lgan har bir kishining axloqsizligi jamiyatga qay darajada zarar yetkazsa, yaxshi axloqli kishilar uning ravnaqiga shuncha hissa qо‘shadilar. “Qur’on”da har bir mо‘min-musulmon bajarishi zarur bо‘lg an yaxshi xulqlar insonni haqiqiy kamolotga undovchi insoniy fazilatlardir, deb tushuntiriladi. Chunki Islom dinining asosiy maqsadi ham yomonlikning oldini olish, kishilarga yomonlikning xunuk oqibatlarini tushuntirish hamda ularni doimo tо‘g‘ri yо‘lda yurishga chaqirishdan iboratdir. “Qur’on”da insonda imonning о‘ziga xos mezoni sanalgan sahovat, mehmonnavozlik, jasorat, sabr va qanoat, tо‘g‘rilik, vafodorlik va sodiqlikka katta e’tibor berilgan. Shundanmi, insondagi axloqiy xislatlardan eng muhimi xayru ehson haqida alohida fikr yuritiladi. Unda ehson mazmuni keng qamrovda olinadi. Unga muomala ham, inson amalga oshiradigan barcha yaxshi ishlar ham kiritiladi. Ehson - insonning tabiiy vazifasi bо‘lishi kerakligi talqin etiladi. Chunki Alloh barcha ne’matlarni insonga ehson etgan, inson ham shu ne’matlarni о‘zidan boshqalarga ehson etishi kerak: “Alloh senga ehson qilgani kabi sen ham (Allohning bandalariga) infoq - ehson qil”,- deyiladi (“Qasas” surasining 77- oyatida). Shuningdek, kim birovga ehson qilsa, uning foydasi о‘sha kimsaning о‘ziga qaytishi, chunki birovga yaxshilik qilgan kishi о‘zida ruhiy qanoat his etishi, boshqalar tomonidan hurmat-ehtiromga sazovor bо‘lishi ta’kidlanadi. Kishilardagi bu yaxshi xislat “An’om” surasining 160-oyatida “Kim biron chiroyli amal qilsa, unga о‘n barobar qilib (qaytarilur). Kim biron yomon ish qilsa, faqat о‘shaning barobarinda jazolanur”, deb ta’riflanadi. “Qur’oni Karim”da ehsonga loyiq kishilarga birinchi navbatda ota-onalar kiritiladi va ota-ona haqqi belgilab beriladi. “Al-Isro” surasining 23-24 oyatlarida ota-onaga yaxshi lik - Alloh taologa ibodat qilishdan keyin ikkinchi vazifa sifatida ta’kidlanadi. Ota-ona qanday inson bо‘lishidan qat’i nazar, farzand ularga nisbatan

19 hurmat saqlashi, ularning sо‘zlarini qaytarmasligi; ota-ona ham bolani dunyoga keltirish bilan birga, farzandga ta’lim-tarbiya ham berganligini unutmay, haqqiga doimo tayyor turish ta’kidlanadi. Mazkur oyatlarda eng oliy insoniy muomala qoidalari si fatida quyidagilar belgilangan: - ota-ona xatti-harakatining farzandga malol kelmasligi; - ota-ona bilan gaplashganda ularga og‘ir botadigan sо‘z aytmaslik; - ota-onaga ehtirom bajo keltirish; - ota-onaga rahm-shafqat qilish; - ularning haqqiga duo qilish. “Qur’on”da faqat ota-ona emas, oilaning boshka a’zolariga: qarindoshlar, yetimlar, kambag‘allar, qо‘ni-qо‘shnilarga ham yaxshilik qilish ta’kidlangan. “Niso” surasining 36-oyati da “Ota-onangizga hamda qarindosh-urug‘, yetim va miskinlarga, qarindosh qо‘shni va begona qо‘shniga, yoningizdagi hamrohingizga, yо‘lovchi musofirga... yaxshilik qilingiz!” deya kishilarni bir-biriga yaxshilik qilishga undaydi. Bu oyat katta axloqiy-ijtimoiy ahamiyatga ega. Chunki har bir oilaning mustahkamligi jamiyatni mustahkamlashga, har bir yetimga g‘amxо‘rlik esa jamiyatning taqdiri uchun harakat qiladigan ma’naviy yuksak in sonni kamolga yetkazishga olib keladi. Qо‘ni-qо‘shnilar bilan totuvlik mahallani mustahkamlashga yordam beradi, bu esa, о‘z navbatida, jamiyatning barqarorligiga olib keladi. Demak, yuqoridagi sura oila va jamiyat о‘rtasidagi mustahkam aloqani ham ifoda etadi. “Qur’on”da insonda tarkib topishi kerak bо‘lgan oliy xis latlardan yana biri sadoqat, deb ta’lim beriladi. Har bir jamiyatning ravnaqi shu jamiyatda yashayotgan kishilarning vataniga, xalqiga sadoqatiga ham bog‘liqdir. Sadoqat bor joyda ishonch, e’tiqod mavjud bо‘ladi. Bu xislat jamiyat uchun nechog‘lik zarur bо‘lsa, oila uchun ham shunchalik muhimdir. “Qur’on”da sadoqat barcha yaxshiliklarning debochasi sifatida talqin etiladi. Faqat sadoqat orqali kishilarda bir-biriga ishonch paydo bо‘ladi. Shunga kо‘ra Alloh musulmonlarni bir- birlariga sadoqatli bо‘lishga undagan: “Ey mо‘minlar, Allohdan qо‘rqingiz va

20 iymonlarida sadoqatlilar bilan birga bо‘lnigiz”,- deyiladi (“Tavba” surasi, 119- oyat). “Qur’on”da kishilar о‘rtasidagi о‘zaro munosabatlarni yaxshilash tо‘g‘risida ham gap boradi va bu oliy darajadagi insoniy xislat bо‘lib, pok qalbli kishilargina bunga erisha oladi, deyiladi. Bu xislat xoh jamiyat miqyosida bо‘lsin, xoh odamlar orasida bо‘lsin, tinchlik, osoyishtalik keltiradi. Shuning uchun ham kishilarning о‘zaro aloqasini mustahkamlash musulmonchilik talablaridan sanaladi. “Hujurot” surasining 10-oyatida: “Mо‘minlar hech shak-shubhasiz og‘a-inilardir. Bas, sizlar ikki og‘a-iningizning о‘rtasini о‘nglab qо‘yinglar”,- deyiladi. Kishilar о‘rtasidagi kelishmovchiliklarning oldini olish yoki ularning totuv yashashiga erishish jamiyat ahamiyatiga egadir. Ijtimoiy hayotda har bir shaxs yoki jamiyat kishilarining farovon va baxtli hayoti ularning tinch-totuv yashashiga kо‘p jihatdan bog‘liq. Shunga kо‘ra, “Qur’on”da kishilar о‘rtasidagi о‘zaro yordamga alohida ahamiyat beriladi. Yaxshilik va taqvodorlik yо‘lida bir-biriga yordam berishga chaqiriladi. “Qur’on” da yaxshilik tushunchasi ostida rostgо‘ylik, qanoat, saxiylik, shijoat va boshqa barcha fazilatlar nazarda tutiladi. Shu bi lan birga, “Qur’on”da jamiyatga, har bir kishiga zarar yetkazuvchi yomonlik bilan dushmanlik о‘rtasidagi hamkorlik qoralanadi. “Qur’on”da insondagi eng zarur xislatlardan sanalgan oli janoblik haqida ham fikr yuritiladi. Olijanoblik - yaxshilikni о‘zi uchun emas, boshqalar uchun zarurligini anglash, istashdir. Demak, olijanoblik ruhiy holat bо‘lib, inson kamolotini kо‘rsatuvchi xislatdir. “Xashr” surasining 9- oyatida garchi о‘zlarida ehtiyoj bо‘lsa-da, о‘zlarini qо‘yib (о‘zgalarni) oysor-ixtiyor qilurlar. Kimki о‘z nafsining baxilligidan saqlana olsa, bas, ana о‘shalar najot topguvchi zotlardir”,- deyiladi. О‘z manfaatidan о‘zgalar manfaatini ustun qо‘yuvchi olijanob xislatga ega bо‘lgan musulmonlargina shunday zot lardir. “Qur’on”ning ma’lum oyatlari shirinsuxanlikka bag‘ishlanadi. Tо‘g‘ri sо‘z va muomala madaniyatiga rioya qilish qonun-qoidalari Islomgacha ham bо‘lgan. Ammo faqat Islomgina uning asl mohiyati, inson kamoloti, jamiyat taraqqiyotida naqadar katta ahamiyatga ega ekanini yoritib bera oldi. Chunki kishilarda

21 shirinsо‘zlik, madaniy muomala taraqqiy etgan mamlakatdagina amalga oshadi. Shirinsо‘zlik insonning muomala mada niyatiga ega ekanligini kо‘rsatadi, obrо‘sini orttiradi, hurmatga sazovor qiladi. Shunga kо‘ra, “Qur’on”da har bir inson shirinsо‘z bо‘lishi, agar muloqotdagilar о‘zaro shirinsо‘z bо‘lmasa, dushmanlik sodir bо‘lishi ta’kidlanadi. Boshqa bir oyatda Alloh kishilarni sо‘zlashganda past ovoz bilan sо‘zlashga undaydi: «Kishilarga chiroyli sо‘zlar sо‘zlangiz” (“Baqara” su rasi, 53- oyat). Sо‘zlashganda ochiq yuzli bо‘lish, qо‘pollik qilmaslik, xushmuomala bо‘lish odoblari hayotda tinchlik va baxt-saodatga erishishda yorug‘ yо‘l sifatida talqin etiladi: “Alloh tomonidan bо‘lgan bir marhamat sababli ularga (sahobalaringizga) yumshoq sо‘zli bо‘ldingiz. Agar qо‘pol, qattiqqо‘l bо‘lganingizda edi, albatta atrofingizdan tarqalib ketgan bо‘lar edilar” (“Ol-i Imron” surasi, 159-oyat). Haqiqatan ham sо‘zlashish madaniyati har bir inson uchun eng zarur bо‘lgan, unga baxt-saodat, jamiyatga esa ravnaq keltiradigan muhim fazilatdir. Zero, davlat ahamiyatiga ega bо‘lgan diplomatik aloqalarning amalga oshishi ham elchilarimizning ana shu sо‘zlashish madaniyatini ne chog‘lik о‘zlashtirib olganligiga bog‘liqdir. “Qur’on”da insonni axloqiy kamolga yetkazishda yaxshi kishi lar bilan hamsuhbat bо‘lish ham katta ahamiyatga ega, deb kо‘rsatiladi. Bu hayotda yaxshilar bilan dо‘st bо‘lishda yordam beradi, dо‘st-dushmanni ajratib, о‘ziga hamkor dо‘st tanlashda madad beradi. “Va-n-jam” surasining 24 - oyatida “Bizning zikrimizdan qochgan va faqat hayoti - dunyonigina istagan kimsalardan yuz о‘giring”, deyiladi. “Kaxf” surasining 28-oyatida esa “Biz qalbini Bizni zikr etishdan g‘ofil qilib qо‘ygan, havoyi nafsiga ergashgan va qilar ishi isrofgarchilik bо‘lgan kimsalarga itoat etmang!”- deya ta’kidlanib, axloqan tuban kishilar bilan dо‘st tutinib, xato qilmaslikka undaydi. Yaxshi kishilar bilan ham, yomon kishilar bilan ham muomala-muloqatda bо‘lganda, albatta uning о‘ziga xos odob qoidalari bor. Islomda ruxsat sо‘rash va salomlashish odoblariga ham e’tibor beriladi. “Hyp”

22 surasining 27-28- oyatlarida bu borada aniq tavsiyalar berilganki, bu tavsiyalarga rioya qilish in son ma’naviy kamolotidan dalolat beradi. “Qur’on”da yana insonni axloqiy kamolga yetkazishga zid xususiyatlar: manmanlik, mayg‘о‘rlik va qimorbozlik, yolg‘onchilik, boshqalarni kamsitish, badgumonlik, chaqimchilik, g‘iybatchilik, ma’naviy buzuqlik, g‘azabnoklik, hasadgо‘ylik, ochkо‘zlik kabilar xususida ham ibratli fikrlar bildirilgan. Manmanlik - о‘z aybini tan olmaslik, takabburlik sanaladi. Manmanlik illati kishilarni sog‘lom fikr yuritishdan, о‘zini takomillashtirib borishdan mahrum etadi. Natijada jaholat illati paydo bо‘ladi. “Qur’on”da haqiqiy inson bir-birini kamsitmasligi, boshqalarni hurmat qilishi, shu bilan kishilar о‘rtasida totuvlikni mustahkamlashi mumkin ekanligi kabi g‘oyalar ham mavjud. Kishilarning bir-birini hurmat qilishi, о‘zaro dо‘stlik aloqalarini mustahkamlashi, kelishmovchiliklarning oldini olishda, xullas komil insonga xos bо‘lmagan pastkashliklardan saqlanishda ular katta ahamiyatga ega. Hadislarda insonning kamolotga erishishi uchun talab etiladigan insoniy fazilatlar ifoda etilgan bо‘lib, ushbu fazilatlar sirasiga о‘zgalarga mehr-oqibat kо‘rsatish, saxiylik, ochiq kо‘ngillik, ota-ona, kattalar va qarindoshlarga nisbatan muruvvatli bо‘lish, ularga g‘amxо‘rlik qilish, vatanga muhabbat, mehnat va kasb- hunarni ulug‘lash, halollik, poklik, dо‘stlik, oliyjanoblik, rahm-shafqatlilik, kamtarlik, rostgо‘ylik va vijdonlilik kabi xislatlar kiritiladi. Bundan tashqari, insonning о‘zini yomon illatlardan tiyishi, yaxshilik sari intilishi kerakligi borasidagi pand-nasihatlar ham о‘z aksini topganki, bularning barchasi Qur’oni Karimda qayd etilgan kо‘rsatmalarga asoslanilgan va komil insonni shakllantirishda asosiy mezon bо‘lib xizmat qiladi. Islom ta’limoti g‘oyalariga kо‘ra har bir musulmon eng avvalo iymonli bо‘lishi kerak. Qur’oni Karimda ta’kidlanganidek, Islom dini ta’limotining yaratilishidan muddao, murod kishilarda iymon, e’tiqodni shakllantirishdir. Hadislarda iymonning mukammal va mustahkam bо‘lishi quyidagi uch shartga qat’iy amal qilinishiga bog‘liqligi kо‘rsatilgan: tо‘g‘ri e’tiqodli bо‘lmoq, kishilar bilan yaxshi munosabatda bо‘lmoq, kishi о‘z ustida ishlamog‘i va о‘zini ibodat va

23 itoatga chaqirmog‘i kerak. Iymon daraxtga tenglashtiriladi va uning 60 dan ortiq shoxlari bor deya iymonning belgilari sanab о‘tiladi. Sanab о‘tilgan belgilarning har biri inson ma’naviy qiyofasini shakllantiruvchi va mukammallashtiruvchi xislatlardir. Bular quyidagilardan iborat: “qо‘li bilan va tili bilan о‘zgalarga ozor bermagan kishi musulmondir”, “о‘zingiz yaxshi kо‘rgan narsani birodaringizga ravo kо‘rmaguningizcha hech biringiz chinakam mо‘min bо‘la olmaysiz”; “Uchta xislatni о‘zida mujassam qilgan kishining iymoni mukammal bо‘lgaydir: insofli va adolatli bо‘lmoq, barchaga salom bermoq, kambag‘alligida ham sadaqa berib turmoq” . Bundan tashqari, kishilar uchun xos bо‘lmagan munofiqlik xislati xususida ham sо‘z yuritiladi, chunonchi, “Rasululloh sallallohu alayhi vassalam aytganlar: “quyidagi tо‘rtta xislat kimda bо‘lsa, aniq munofiq bо‘lg‘aydir, kimdaki, ulardan bittasi bо‘lsa uni tark etmaguncha munofiqlikdan bir xislati bor ekan, deyiladir : omonatga xiyonat qilgaydir, sо‘zlasa yolg‘on sо‘zlaydir, shartnoma tuzsa, shartida turmagaydir, urishib qolsa, kek saqlagaydir va nohaqlik qilmaydir” . Hadislarda inson ma’naviy kamolotining mezoni, uning tafakkur doirasi, dunyoqarashining kengligi, ilmiy bilimlarni qay darajada egallaganligi, о‘z bilimi bilan atrofdagilar va jamiyatga foyda keltirguvchi shaxs bо‘lib yetishishida muhim omildir deya kо‘rsatiladi. “Tolibi ilm qilish farzdir. Tolibi ilmga har bir narsa istig‘for aytadi, hatto dengizdagi baliqlar ham”. Bilimsizlik kishilarning nodonligiga zamin hozirlashi, ilmsiz jamiyatda esa jaholat hamda razolatning hukmronlik qilishi aloqida ta’kidlab kо‘rsatiladi. Bir qator hadislarda ilmning ibodatdan ustun ekanligi kо‘rsatib о‘tiladi. Xususan, “Ilm ibodatdan afzal va u taqvo dinining ustunidir” . Biroq ilmning manfaatsiz holda sarflashdan saqlanish maqsadga muvofiq ekanligi aytiladi va ilm ahlini ana shunga da’vat etiladi, haqiqiy komil insonning bilimga boy, xushxulq, sog‘lom bо‘lishi, uni faqat foydali ishlar va insonlarning farovon hayot kechirishlari yо‘lida sarf etish kerakligi ham uqtiriladi. Ma’lumki, islom ta’limotida eng yuksak xislatlardan biri sifatida ota-onaga

24 g‘amxо‘rlik, ularni e’zozlash, ota-ona haqqini о‘z о‘rniga qо‘yish, farzandning ular oldidagi haqqi borasidagi masalalarning yoritiligiga alohida e’tibor beriladi. Hadislarda ham ana shu talablar о‘z ifodasini topgan. Ota-onani xafa qilib yig‘latish eng katta gunohlari sifatida e’tirof etilgan. Ota-onaning ham о‘z navbatida farzandlarini tarbiya etmog‘i, odob о‘rgatishi, yaxshilik qilishi lozimligi ta’kidlanadi. Har bir kishining ota-onasiga yaxshilik qilganidek, bolalariga ham yaxshilik qilishi shartligi, zero, inson bо‘ynida ota-onaning haqqi bо‘lganidek, bolaning ham haqqi borligi xususidagi g‘oyalar qur’oni Karimda ham, Hadisi Sharifda ham uqtiriladi. Hadislarda kishilarning bir-biri bilan dо‘st, tinch-totuv yashashlari, о‘zaro muruvvatli, mehr-shafqatli bо‘lishlari kerakligi haqidagi g‘oya ham ilgari suriladi. Bu g‘oya opa-singil, aka-uka, qarindosh hamda qо‘shnilar о‘rtasida tashkil etiladigan muomala va munosabatlar mazmunining ochib berishga yо‘naltirilgan hadislar mohiyatida aks etadi. Ma’naviy-axloqiy xislatlarga ega bо‘lgan inson ota- ona, opa-singil, aka-uka va qо‘shnilarga yaxshilik qiladi, bu yaxshilik ular о‘rtasidagi totuvlikni keltirib chiqaradiki, pirovardida jamiyat taraqqiy etadi, tinchlik barqaror bо‘ladi, aholi farovon hayot kechiradi. Haqiqatdan ham inson hayotdan о‘tadi, lekin u ilm-ma’rifat, ziyo tarqatishda, xalq farovonligi yо‘lida qilgan ishlari bilan xalq orasida abadiy qoladi. Ana shunday xislatlardan eng muhimi saxovatdir. Bir qator hadislar mazmunan insonning saxovatli bо‘lishga undaydi. Saxovatli inson jamiyat taraqqiyotiga ham katta hissa qо‘shadi, uning ravnaqi yо‘lida mehnat qiladi, atrofdagilarni о‘zi ega bо‘lgan ne’matlardan bahramand etadi. Hadislarda insoniy xislatlardan ezgulik, iffat, sabr-qanoat, shukronalik kabilar ulug‘lansa, isrofgarchilik, ta’magirlik, ochkо‘zlik. nafsu havo hamda shahvoniy hissiyotlarga berilish, baxillik, johillik kabi illatlar qoralanadi. Aksariyat hadislar mazmunini yoritishda “yaxshi siyrat” va “iqtisod” tushunchalari qо‘llaniladi, chunonchi, “Yaxshi siyrat, chiroyli hay’at va har bir ishda iqtisodchilik yetmish xislatdan bir bо‘lagidir”. “Yaxshi siyrat” tushunchasi yaxshi

25 muomala, gо‘zal odob-axloq, ibratli hayot, shuningdek, chiroyli hayot-tashqi kо‘rinish ma’nosini anglatsa, “iqtisod” tushunchasi har bir xatti-harakatni tashkil etishda ma’lum meyorga amal qilish maqsadga muvofiq ekanligini nazarda tutadi. Shu bilan birga, hadislarda yana kishilarni baxillik va mol-mulkka hirs qо‘yishdan saqlanish kerakligi, shuningdek, kelajakka nisbatan ishonch bilan yashash xususidagi fikrlar ham о‘rin olgan. Chunonchi, “Birortangiz ekish uchun qо‘lingizda biror kо‘chatni ushlab turgan vaqtingizda qiyomat qoyim bо‘lib qolsa- yu, qoyim bо‘lishidan ilgariroq uni ekib olishga kо‘zingiz yetsa, albatta ekib qо‘ying”, - degan fikrlar hayotga bо‘lgan umid, kelajakka bо‘lgan ishonchning yorqin ifodasidir. Xulq-odob haqidagi hadislardan ezgu insoniy xislatlar ulug‘lanib, gunoh sanalgan illatlar qoraladi. Xulosa qilib aytganda, Islom shu paytgacha shо‘ro mafkurasida uning xalqlar о‘rtasida dushmanlik ruhini singdiruvchi, insonning qadr-qimmatini kamsituvchi, bilish va yaratuvchilik qobiliyatlarini, aqlning, inson ijodiy qobiliyatining kuchini, inson irodasining erkinligini inkor etuvchi din sifatida tanqid qilib kelindi. Lekin, biz yuqorida kо‘rib о‘tgan masalalar bunday fikrlar asossiz ekanligini kо‘rsatdi. Islom va uning asosiy ta’limoti mujassamlangan “Qur’oni karim”da insonni ham aqliy, ham axloqiy, ham jismoniy shakllantirishda, bir sо‘z bilan aytganda, komil insonni tarbiyalashda muhim manba ekanligi namoyon bо‘ladi.

26 II-bob: Yoshlarda axloqiy va madaniy malakalarni shakllantirishning psixologik omillari va mexanizmlari 2.1.Oilada axloqiy tarbiya va madaniy malakalarni shakllantirish Axloqiy tarbiya oila tarbiyasining о‘zagini tashkil etadi. Oilada uyushtirilajak axloqiy tarbiyaning maqsadi bolalarda eng oliy axloqiy sifatlar ota- ona hamda oilaning boshqa a’zolari, shuningdek, atrofdagilarga nisbatan mehr- muhabbat, kattalarga hurmat, kichiklarga muruvvat, kamtarlik, tо‘g‘risо‘zlik, mehnatsevarlik, sahovat, insonparvarlik, adolat, vijdon, or-nomus, g‘urur, intizom, ijtimoiy burchni anglash va hokazolarni shakllantirishdan iboratdir. Shaxsda mazkur sifatlarning qaror topishida oiladagi sog‘lom muhit, oila a’zolarining psixologik jihatdan о‘zaro yaqinliklari, ehtiyoj, qiziqish va hayotiy yondoshuvilaridagi umumiylik, bir-birlarini har qanday vaziyatda qо‘llab- quvvatlay olishlari, ota-onalar tomonidan barcha farzandlariga nisbatan qо‘yilayotgan talablar, shuningdek, ularga kо‘rsatilayotgan e’tiborning bir xil bо‘lishi oila tarbiyasida ijobiy natijalarga erishishning omillari sanaladi. Oilada muayyan an’ananing qaror topganligi, unga oila a’zolari tomonidan bildirilayotgan hurmat, shuningdek, keksa avlod vakillarining shaxsi, ularning ijobiy sifatlari, mehnatda erishgan (garchi u oddiy bо‘lsa ham) yutuqlari, atrofdagilar bilan munosabati borasidagi suhbat yoki xotiralarning tashkil etilishi bolalarda hayotiy e’tiqodning shakllanishini ta’minlaydi. Oilada tashkil etiladigan estetik tarbiya bolalarda gо‘zallikni his qilish, undan zavqlanish, tabiat gо‘zalliklaridan bahra olish asosida his-tuyg‘u, idrok, tasavvur hamda qarashlarni yuzaga keltirish, ularni hayotni sevishga о‘rgatishdek vazifalarning ijobiy hal etilishini nazarda tutadi. Axloqiy va estetik qarashlar mazmuni о‘zgargan bir sharoitda oilada axloqiy va estetik tarbiyani tо‘g‘ri va samarali tashkil etilishi ayniqsa muhimdir. Bolalar juda yoshligidanoq soxta gо‘zalliklar (yarim yalang‘och yoki yalang‘och badan, meyoridan ortiq qо‘llanilgan pardoz, urfga kirib borayotgan kosmetik operatsiyalar “mahsuli”, о‘ta darajadagi yaltiroq mato yoki taqinchoqlar) gо‘zallikning timsoli emasligini anglab yetishlari lozim. Bola tasavvurida haqiqiy, tabiiy gо‘zallik (yam-yashil tabiat, nafis

27 qor uchquni, nozik gullar, beg‘ubor osmon, viqorli tog‘lar, tiniq zilol suv, toza, musaffao havo, bepoyon dalalar, qushlarning yoqimli ovozi, sharqiroq suv, “chuchvara”lar hosil qilayotgan yomg‘ir tomchilari, kamalak jilosi, shuningdek, ochiq, xushsurat, chiroyli tabassum, shirali ovoz, ta’sirchan badiiy va san’at asarlari, yuksak mahorat bilan yaratilgan о‘yinchoqlar (bolaning asabini junbushga keltiradigan elektron о‘yinchoqlar emas), yarashiqli liboslar va boshqalar)ning namoyon bо‘lishi uchun shart-sharoit yaratib berish maqsadga muvofiqdir. Bolalarda haqiqiy gо‘zallikni his etish tuyg‘usi tabiat bag‘rida, muzey, kо‘rgazma, kino va teatrlarda bо‘lish tufayli shakllanadi. Shu bois maktabgacha ta’lim muassasalari hamda boshlang‘ich sinf о‘quvchilari bilan tabiat bag‘riga, muzey, kо‘rgazma, kino va teatrlarga uyushtiriladigan ekskursiya va tashriflar katta tarbiyaviy kuchga egadir. Mehnat tarbiyasi ham oila tarbiyasining asosiy yо‘nalishlaridan biri sanaladi. Shaxsning mustahkam xarakter va qat’iy iroda egasi bо‘lib voyaga yetishida mehnatning roli kattadir. Bolalarni oilada tо‘g‘ri tarbiyalashda oila xо‘jaligining odilona tashkil etilishi, bolalarni oila xо‘jaligini yuritish ishiga jalb qilish katta ahamiyatga ega. Bolalar tomonidan bajariladigan oilaviy yumushlar ularning jismoniy va aqliy kamoloti darajasidan ortiq bо‘lmasligi, ularning tezda toliqishlari yoki mayib bо‘lishlariga sabab bо‘lmasligi lozim. Bolalar zimmasiga ularning yoshi, rivojlanish darajasi, jismoniy quvvatiga muvofiq yumushlarning taqsimlab berilishi, berilgan topshiriqlarning bajarilishi va ularning sifatini kattalar tomonidan nazorat qilib turish, bajarilgan topshiriqlarning haqqoniy bahosiga ega bо‘lgan havasini oshiradi, unda о‘z kuchiga bо‘lgan ishonchni yuzaga keltiradi. Oilada mustaqil ravishda, ayrim yumushlarning hamjihatlikka asoslangan holda bajrilishiga erishish katta ahamiyatga ega. Mehnatni tashkil etishda ota- onalarning shaxsiy namunasi, aka-opalarning ibrati, shuningdek, ota-onaning bola bilan birga ishlashlari katta tarbiyaviy kuchga egadir. Oilada tashkil etilgan mehnat bolalarni farosatli bо‘lish, ishni rejali olib borish, vaqtdan unumli foydalanish, tejamkor bо‘lish, shuningdek, о‘zgalar mehnati, inson mehnatining mahsuli bо‘lgan ne’matlarni asrab-avaylashga о‘rgatadi.

28 Oilada, shuningdek, atrof-muhit muhofazasi (ekologiyasi)ga oid tarbiyaviy ishlar ham tashkil etiladiki, bu jarayonda bolalarda “inson-tabiat-jamiyat” tushunchalari о‘rtasida yuzaga keluvchi о‘zaro muvofiqlik borasidagi g‘oyalarning qaror topishiga zamin hozirlaydi. Oila muhitida tashkil etilayotgan hovli sahnini supirib-sidirish, gulzorlarni tashkil etish, kо‘chatlarni о‘tkazish va ularni parvarish qilish, maishiy chiqindilarni bartaraf etishga nisbatan ehtiyotkorona munosabatda bо‘lish kabi harakatlar bolalarda tabiatni asrashga nisbatan mas’ullik tuyg‘usini shakllantiradi. Oilaviy hayotning meyorida bо‘lishi kо‘p jihatdan oila byudjetining holatiga ham bog‘liq. Shu bois oila a’zolari mehnati evaziga yaratilayotgan moddiy mablag‘larni tejab-tergab, ulardan о‘rinli foydalanish maqsadga muvofiqdir. Shu bois bolalarni ham yoshlikdan pul bilan muomala qilishga о‘rgatish, о‘zining shaxsiy hamda oila a’zolarining buyumlari, shuningdek, oila mulkiga nisbatan mas’uliyatli yondashishga kо‘niktirib borish muhim ahamiyatga egadir. Bolalarga pulning inson mehnatiga tо‘nadigan qiymat ekanligini tushuntirib berish, uni oilaning eng muhim ehtiyojlari uchun ishlatish lozimligini uqtirish, ular tarbiyasiga ijobiy ta’sir kо‘rsatgan bо‘lar edi. Oilada tashkil etiladigan iqtisodiy tarbiya bolalarda iqtisodiy savodxonlik hamda tafakkurning shakllanishida muhim о‘rin tutadi. Bolalarda iqtisodiy tafakkurni hosil qilishda ota-ona, oilaning katta yoshli a’zolarining namunasi katta tarbiyaviy ta’sir kuchiga egadir. Oila a’zolarining о‘zaro muomalalarini tadqiq qilgan venger sotsiologi M. Komloshi 10-14 yoshdagi maktab о‘quvchilarining о‘qishga va mehnatga bо‘lgan munosabatiga bevosita ta’sir qiluvchi oila muhiti (vaziyat, sharoit, holat) omillarini tо‘rt guruhga ajratadi: 1)ota-onalarning jamoatchilik faoliyati (ularning mafkura viy qarashlari va ishga nisbatan munosabatlari) ; 2) oila ichidagi-munosabatlari (ota va ona munosabati, ota-onalarning buva va buviga munosabatlari, aka-ukalar va opa-singillarning о‘zaro munosabatlari);

29 3)ota-onalarning tarbiyaviy-pedagogik faoliyati (ularning tarbiyaviy muammolari, qiziqishlari, maktab bilan hamkorliklari, о‘quvchilarga dars tayyorlash kezida ota-onalarning yordami, ularning tarbiyaviy ahamiyati); 4)oilada о‘quvchining faoliyati (о‘quvchining kundalik tartibi, xо‘jalik ishlaridagi muayyan majburiyati) va boshqalar. M. Komloshi yiqqan materiallarini tahlil qilib, oila muhiti (vaziyati, sharoiti, holati)ni uch toifaga: ijobiy, о‘zgaruvchan va salbiy toifalarga ajratadi. Ruhshunos olim V.I.Selivanov oilada shaxsni shakllantirish jarayonini о‘rganib, baxtli bolalik - bu oiladagi quvonchli hamjihatlikning hamda ota- onalarning bolalariga g‘amxо‘rligining samarasidir, degan xulosaga keladi. Muallif oilalarni yо‘nalishiga qarab, uch toifaga mansub ekanligini kо‘rsatib beradi: ijtimoiy-ilg‘or yо‘nalishdagi oila, ziddiyatli yо‘nalishga ega bо‘lgan oila, past darajadagi ijtimoiy yо‘nalishga mansub oila. Muallifning fikricha, birinchi toifaga xos bо‘lgan oilalar bizdagi oilalarning kо‘pchilik qismini tashqil qiladi. Bunday oilalarda shaxslarara munosabatlar axloq prinsiplari va qoidalaridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi, shuningdek har tomonlama kamol topgan shaxsning ijtimoiy ideali (yuksak orzu timsoli) nazarda tutiladi. Ijtimoiy-ilg‘or yо‘nalishdagi oilalarning voyaga yetgan a’zolari ishlab chiqarishda, korxonada, jamoat ishlarida faol qatnashadilar, ilg‘or madaniyatga nisbatan qiziqishlarini namoyish qiladilar, shuning bilan birga bu narsaga о‘z farzandlarida ham havas uyg‘otadilar. Oilada goho namoyon bо‘ladigan ziddiyatlarni juda qisqa muddatda hamjihatlik bilan bartaraf qiladilar. Ushbu toi faga mansub oilalarda xо‘jalik ashyolari, asboblari, qimmatbaho materiallar har xil ehtiyojlarni qondirish vositasi sifatida qaraladi, bu narsalar shaxsning kelajak istiqboli bilan mutlaqo bog‘lanmaydi. Uning ta’kidlashicha, ikkinchi toifadagi oilada barqaror yо‘nalish bо‘lmaydi. Oilaviy turmush munosabatlari uzluksiz ravishda biron-bir g‘oyaning boshqa g‘oya bilan о‘zaro niqoblangan kurashi bosqichida bо‘ladi; u yoki bu qarashlarning ustunligi, istiqboli hech qanday ahamiyat kasb etmaydi. Bunday holatning kо‘zga tashlanishi eskilik bilan yangilik о‘rtasidagi kurashni

30 anglatmaydi. Er-xotinning yoki boshqa voyaga yet gan oila a’zolarining murosasiz pozitsiyalari (nuqtai-nazarlari) kо‘pincha ularning fe’l-atvor xususiyatlaridagi tafovut negizi bi lan bog‘liq bо‘lib, mutlaqo eskilik sarqiti mohiyatidan kelib chiqmaydi. Oilada sо‘z bilan ish birligi masalasi bir-biriga qarama-qarshi yо‘nalishda bо‘ladi. Faqat burch hissigina, muayyan majburiyatni bajarishgina oila a’zolarini о‘zaro birlashtirib turadi. Mana bunday oilalarda er-xotinning bolalarga ta’sir о‘tkazish uchun kurashi, raqobati yaqqol namoyon bо‘ladi. Olimning e’tirof e’tishicha, uchinchi toifaga mansub oilalarda kо‘pincha meshchanlik udumi va ideallari hokimlik qiladi. Mazkur oilalarda barcha narsa yagona narsaga bо‘ysundirilgan, ya’ni mol-dunyo tо‘plashga, moddiy-maishiy jihatdan ustunlikka erishishga qaratilgan. Voyaga yetgan oila a’zola rining, ota- onalarning korxonada, muassasada, tashkilotda mehnat qilishi ana shu kо‘zlagan maqsadga yetish vositasi sifatida, har qanday mehnat esa, ish haqi miqdori bilan о‘lchanadi. Oila boshlig‘ining zо‘ravonligi, zolimligi, unga kо‘r-kо‘rona va sо‘zsiz bо‘ysunishi, sajda qilishlik, zaif va nimjon oila a’zolari faolligini poymol qilishga intilish va hokazolar ustun bо‘ladi, Meshchanlik ideali va diniy e’tiqod doirasidan tashqari chiqish hollari (kitob о‘qish, ij timoiy turmush faoliyatida ishtirok etish) kamsitilib, bekorga vaqt sarflash deb baholanadi. Shu boisdan past darajadagi ijtimoiy yо‘nalishga mansub oilalardan xudbin, qо‘rqoq, jamiyat uchun kam nafi tegadigan о‘g‘il-qizlar yetishib chiqishi mumkyn. Bugungi kunda psixologiya fanida oiladagi turmush munosabatlarining ju da kо‘p qirralari о‘rganilgan. Jumladan, har bir oila a’zolarining yashayotgan mikro muhitda tutgan о‘rni va erishgan obrо‘si, oilalarda er-xotin munosabatlari, ota- onalarning farzandlarga nisbatan muomalalari, turli yoshdagi farzandlarning о‘zaro muloqoti, ularning ota-onalarga munosabatlari, oila a’zolarining begona kishilar bilan muloqotga kirishish xususiyatlari, ular о‘rtasida о‘zaro yordam va birdamlik xususiyatlari, uy-rо‘zg‘or yumushlari taqsimoti, hordiq chiqarish, oila a’zolarida muloqot kо‘lamining kengayishi (oila doirasidan tashqari chiqish ) kabi shaxslararo munosabatlarning rang-barang jihatlari tadqiq qilingan. Shunga qaramasdan, oiladagi turmush munosabatlarining kо‘pgina tomonlari chuqur

31 tekshirilmagan, oilada oqilona munosabatlarni amalga oshirish uchun tayyor andazalar yetarli emas. Oiladagi munosabatlar ta’sirida ilk bolalikdan umumiy ishga -sodiqlik, vatanparvarlik, insonparvarlik, qat’iylik, qadr-qimmat hissi kabi yuksak insoniy hislar shakllana boshlaydi. Asta-sekin tug‘ishganlarga g‘amxо‘rlik, aka-ukalik va opa-singillik mehri, ota-onalarga muhabbat va shafqat kabi tuyg‘ular namoyon bо‘la boradi. Turmushdagi samimiy va oqilona munosabatlar, iliq ruhiy iqlim ta’siri natijasida oila a’zolarida kamtarlik, kо‘ngilchanlik, iltifot, sabr, uyatchanlik, tо‘g‘rilik, yaxshilik, yumshoqlik, dilkashlik, mehribonlik, talabchanlik, mehnatsevarlik, vijdonlilik, mehnatga mas’uliyat, ozodalik, izzat- nafs, tejab-tergashlik kabi shaxs xislatlari tarkib topadi. Agarda oilalardagi turmush munosabatlari qо‘pollik, andishasizlik negiziga qurilgan bо‘lsa, u holda oila a’zolari ruhiy dunyosida kekkayish, pismiklik, kо‘pchilik tomonidan qabul qilingan xatti-harakatlar qoidalarini sezmaslik, ularni mensimaslik, yalqovlik, mas’uliyatsizlik, ifloslik, bag‘ritoshlik, shuhratparastlik, dimog‘dorlik, illatlari unib chiqadi. Oila boshlig‘i hisoblangan ota-onalarning asosiy diqqat-e’tibori axloq normalari va qoidalari talabidan kelib chiqqan holda о‘z farzandlarida ijobiy xarakter xislatlarini zamon ruhiga mos shaxs fizilatlarini shakllantirishga qaratiladi. Mazkur toifadagi oila a’zolari davrasidagi suhbatlar,munozaralar,mulohazalar о‘zaro tenglik, о‘zaro hurmat ruhiga bо‘ysundiriladi. Oila munosa batlarining ushbu kо‘rinishida turli yoshdagi о‘g‘il- qizlarga maqsadga yо‘naltirilgan tarbiyaviy-pedagogik ta’sir о‘tkazish sistsmasi о‘z xususiyati bilan ajralib turadi. Unday oilada shaxslararo munosabatda ta’sir о‘tkazish sehri yashiringan holda bо‘ladi. Shu boisdan, tasodifan voqea va hodisalarning sodir bо‘lishi turlicha baholanadi va ularga bevosita aloqador oila a’zolari turmush tajribasidan kelib chiqqan holda, yo rag‘batlantiriladi yoki jazolanadi. Mana bunday odilona amalga oshirilgan muloqot ta’sirida о‘g‘il- qizlarda dо‘stlik, dilkashlik, xushmuomalalilik, shaxsiy xatti-harakatida va mulohaza yuritishida mustaqillik, shaxsiy qarashlari saqlangan holda yangi norma

32 va talablarga moslashish, о‘z faoliyati uchun javobgarlik, emotsional zо‘riqish davrida о‘z-о‘zini qо‘lga olishlik kabi muhim fazilatlar paydo bо‘ladi. Oila munosabatlarining yana bir turi “avtoritar” deb atalib, bunda ota- onaning obrо‘si hal qiluvchi rol о‘ynaydi. Shaxslararo teng huquqlilik, erkin xatti- harakat qilish, tashabbuskorlik о‘z ahamiyatini yо‘qota boshlaydi. Oila a’zolarining yurish-turish, xatti-harakati kо‘pincha cheklab qо‘yiladi. Ota-ona tomonidan tarbiyaviy ta’sir о‘tkazishning asosiy metodi - jazolash hisoblanadi. Biroq onda-sonda rag‘batlantirish mstodidan foydalanilganda ham, u bolaga ma’navii ozuqa bermaydi. Farzandlarda ota-onaga yaqinlik, mehr hissi kamayadi, keyinchalik bu tuyg‘u uzoqlashish, “begonalashish” kechinmasiga aylanadi. Oiladagi shaxslararo munosabatlar ularni qondirmaydi; natijada odamovi, tund, ichimdagani top, tashvishlik, xavotirlik kabi sotsial norma va qoidalarga qiyinchilik bilan moslashishdan iborat xarakter xislatlari vujudga keladi. Shu sababdan oila a’zolari ruhiy dunyosida simpatiya (yoqtirish), empatiya (hamdardlik), samimiylik, hayrixohlik kabi yuksak insoniy his-tuygular juda nursiz ifodalanadi. Kо‘r-kо‘rona va sо‘zsiz bо‘ysunishga asoslangan munosabatlar negizida yotgan tarbiyaviy ta’sir qо‘rhoq va irodasi kuchsiz shaxsni tarkib toptiradi. Oiladagi turmush munosabatlarining aralash yoki qorishma toifasida bola shaxsini shakllantirishning muayyan pedagogik sistemasi mavjud emas. Oila a’zolari о‘rtasida bо‘ladigan muno sabatlar aksariyat hollarda о‘git-nasihat, axloqiy suhbat, yо‘l-yuriq kо‘rsatish bilan bog‘lanib ketadi. Bunday ota-onaning farzandlari bilan muloqoti erkdan va botinib fikr yuritishdan uzoq bо‘lganligi sababli, yumor hissiga befarqlik, о‘z-о‘zini qо‘lga ololmaslik, mas’uliyatsizlik, tanglik (stress), zо‘riqish holatini his qilmaslik, yetarli darajada shaxslararo aloqa о‘rnata olmaslik singari xarakter xislatlarini tarkib toptiradi. Jamiyatimizda kam uchrasa-da, anormal munosabatga ega bо‘lgan oilalar mavjuddir. Bunday toifaga ajralish darajasiga yetib borgan, bola oilaviy nizo manbai deb tushunuvchi, “bola” bahonasi tufayli qil ustada turgan, ichuvchi - alkogol yoki giyohvand oilalar kiradi. Oiladagi anormal holat osoyishta yashash,

33 tinch ijod qilish, muayyan о‘qish uchun zarur imkoniyatlar yaratib berishga qodir emas. Oiladagi turmush munosabati ichida “liberal” toifa ham kо‘zga tashlanib turadi. Oila davrasida murosasiz, kо‘ngilchan bо‘lishlik tashqi kо‘rinishdan iliq psixologik iqlimni, guruhiy moslikni о‘zida aks ettirgandek bо‘lib tuyuladi. Agarda murosasizlik “murosa-yu madora” qabilida kechirimlilikni bildirib kelsa, yuqoridagi fikrimizni tasdiqlagan bо‘ladi. Afsuski, “liberal”lik, murasasizlik oiladagi har qanday vaziyatni til topib hal qilishga, prinsipiallikdan uzoqlashishga, subutsizlikka olib keladi. Ota-onalarning farzandla ri bilan bunday munosabatda bо‘lishlari salbiy oqibat sari yetaklaydi: qat’iylik, mustaqillik, dadillik va chо‘rtkssarlik singari irodaviy sifatlar о‘g‘il-qizlar ruhiy dunyosidan uzoqlashadi. Murosasizlik ta’ sirida yosh avlod xarakterida munofiqlik, ikkiyuzlamachilik, keli shuvchanlik kabi illatlar tarkib topishi mumkin. Bu illitlar yoshlarning kelajak taqdirlari uchun о‘ta xavflidir. О‘zbek oilasi boshqa xalqlar oilasidan ancha farq qiladi. Kо‘pincha, о‘zbeklar bir oilada bir nechta avdod a’zolari birga hamjihatlik bilan istiqomat qilishadi. Ana shundan kelib chiqqan holda uning tuzilishi murakkablashib boradi: buva va buvi (katta avlod vakillari), ota va ona (ikkinchi avlod nomlari), katta- kichik farzandlar (uchinchi bо‘g‘in a’zolari), nevara za evaralar (tо‘rtinchi avlodga mansublar) kabilar. О‘zbek oilasi ijtimoiy guruh sifatida tarbiyaviy, xо‘jalik yuritish, moliyaviy-iqtisodiy (ta’minot va taqsimot) faollyat a’zolar о‘rtasida tо‘g‘ri muomala о‘rnatish, bо‘sh vaqt, hordiq kunlari hamda bayramlarni о‘tkazish, tashkil etish, uyushtirish kabi tadbiriy-ma’muriy vazifalarni bajaradi. Shuningdek, oila ijtimoiy tarbiya о‘chog‘i tariqasida о‘z a’zolari ruhiyati va ma’nagviyatiga katta ta’sir о‘tkazadi; ma’lumki, odamiylikning durdona urug‘lari xuddi shu tor muhitda murg‘ak qalbli bola tabiatiga sochiladi. Oilaviy munosabatlar turli negiz asosiga quriladi: iqtisodiy, mafkuraviy his-tuyg‘u, hissiyot, axloqiy-aqliy, qarindosh-urug‘chilik, yaqinlik, dо‘stlik va birodarlik kabilar. О‘z-о‘zidan ma’lumki, oila qaysi toifaga mansubligidan qat’i nazar о‘z

34 a’zolari ongiga iqtisodiy, manfkuraviy, axloqiy, aqliy, irodaviy, hissiy jihatdan ta’sir о‘tkazadi, ya’ni inson shaxsini shakllantirish vazifasiki о‘taydi. Oila a’zolarining dunyoqarashi, e’tiqodi, axloqiy xislatlari, yuksak insoniy his-tuyg‘ulari, jamiyat va tabiatga munosabatlari xuddi mana shu tarbiya maskanida tarkib topa boshlaydi. Shuning uchun xalqimiz “Qush uyasida kо‘rganini qiladi” deb bejiz aytmaydi. Binobarin, inson tarbiyasining barcha jihatlari, tar kibiy qismlari farzandlar ruhiyati va ma’naviyati olamiga oila davrasidagi suhbatlarda, о‘git-nasihatlarda, yaqqol xatti-harakatlar vositasida singdirib boriladi. Mehr-muhabbat, ahillik, kamtarlik, hotamtoylik, mehmondо‘stlik singari milliy xislatlar oila bag‘rida nish uradi va asta-sekin har bir oila a’zosining xulq-atvorida mujassamlashadi. Inson zoti uchun zaruriyatga aylangan odamiylik xislatla ri - odillik, oqillik, samimiylik, sahiylik, adolatlilik, kamtarlik, tantilik, nazari tо‘qlik ham oilaviy tarbiya ta’siri natijasida namoyon bо‘ladi. Umuman olganda, inson butun umr davomida tо‘plagan insoniy durdonalarining aksariyat qismini xuddi shu bolalik yillarida tо‘playdi. Shu sababdan, oilaviy tarbiyaviy ta’sir umuminsoniyat barkamolligi negizi, qolgan ijtimoiy tarbiyaviy muassasalar esa axloqiy va aqliy taraqqiyot ustqurmasi vazifasini ba jaradi, deb komil ishonch bilan aytish mumkin. Oilaning о‘ziga xos xо‘jaligi (tomorqasi, hosil yetishtirish maydoni, dov- daraxtlari, parrandasi, chorva mollari va boshqalar) va uning byudjeta mavjuddir. Xо‘jalik yuritish, asosan, oila boshlig‘i tomonidan tuzilgan rejaga suyangan holda (bir necha bor muhokamalardan sо‘ng kuchga kirish ehtimoli mavjud) amalga oshiri ladi. Ana shundan kelib chiqqan holda xо‘jalik yuritishga ayrim tuzatishlar va о‘zgarishlar kiritib boriladi. Yig‘ishtirilgan mahsulot, olingan ish haqining yig‘indisi oila jamg‘armasini hosil qiladi va bu jamgarmadan sarishtali, о‘z о‘rnida foydalaniladi. Oila boshlig‘i mavjud oilaviy jamg‘armani hisob-kitob qilgandan keyin chiqimlar rо‘yxatini va sarflanishi (qanday va nimalarga) mumkin bо‘lgan sarmoyani ajrim qiladi. Ana shunday rejalashdan keyingina tug‘ilgan kun, yubiley xarajatlari, tо‘y va bayramlarni nishonlash, bayram sovg‘alari tо‘g‘risida oila a’zolariga ma’lumot beriladi. Oila a’zolari daromadga qarab buromad qilishlari

35 maqsadga muvofiqdir. О‘rinsiz, tubsiz chiranishlar, isrofgarchiliklar oila iqtisodini sindirishga olib keladi. Iloji boricha, yosh bо‘g‘inni oila jamg‘armasini saqlashga, undan tejab-tergab foydalanishga tayyorlab borish muhim ahamiyatga ega. Chunki tejamkorlik ijtimoiy noyob va nodir xislat hisoblanib, yaratish, asrash avaylash orqali mahsulot va obidalarni kelgusi avlodga meros tariqasida qoldirishni о‘zida aks ettiradi. Shy narsani alohida ta’kidlab о‘tish kerakki, oilaviy munosabatlarda er- xotinning kasb-kori, ma’lumoti, bilim saviyasi muhim rol о‘ynaydi. Er-xotinlar sanab о‘tilgan mezonlar bо‘yicha qanchalik о‘zaro yaqin bо‘lsa, shunchalik teng huquqli, sermuloqot, ichki birlik, yengil his qilish, sezish, fahmlash yuzaga keladi. Bu narsalar oila barqarorligi, mustahkamligi, barkamolliligini ta’minlaydi, о‘zaro totuvlik, moslik, о‘zaro tushunish hukm suradi. Oilaviy munosabatlarni tо‘g‘ri yо‘lga qо‘yish hikmati - bu oila a’zolarining bо‘sh vaqtini tashkil qilish, har bir shaxsning xususiyatidan kelib chiqqan holda rejalash, goho sayr uyushtirish, soya-salqin joylarga safarga chiqish, birgalikda oila davrasida madaniy hordiq chiqarish, xо‘jalik yumushini bajarish va boshqalardir. Oila a’zolarining har biri teng huquqqa ega ekanligini nazarda tutish, shuning bilan birga о‘ta erk berib yubormaslikni diqqat markazidan chiqarmaslik zarur. Bayram kunlarini nishonlash ham oqilona, odilona hal qilinishi oilada iliq ruhiy iqlimni vujudga keltiradi. Shunga qaramasdan, oilada hamisha hamjihatlik, ahillik hukm suravermaydi, goho ziddiyatlar, janjalli holatlar yuzaga kelib turadi. Lekin bu ziddiyatlarning mohiyatiga qarab tezroq bartaraf etish lozim. Oilaviy ziddiyat va janjallar axloqiy, moddiy, ma’naviy, aqliy, his-tо‘yg‘u negizida vujudga kelishi mumkin. Hozirgi kunda janjallar kо‘proq moddiy va ma’naviy ruhiy omillar zamiridan chiqib kelmoqda. Har bir inson mehnat qilib turmush kechirish imkoniyatiga ega, shuning uchun о‘zgalarga tobe bо‘lish hissi qarshilik qilish turtkisini namoyon qiladi. Hozirgi davrda ham oila buzilish hollari, tirik yetimlar va qarovsiz farzandlarning mavjudligi sir emas. Psixologik tadqiqotlarining kо‘rsatishiga qaraganda, ajralish, oila buzilishining muayyan sabablari mavjuddir. Jumladan, er-

36 xotinning xarakter jihatdan mos tushmaganligi, farzand kо‘rmaganligi, kelinning ma’naviy va jismoniy jihatdan haqoratlanganligi, oiladagi moddiy ta’minot, tarbiyaviy qashshoqlik, oilada ortiqcha an’ana va marosimlarning mavjudligi, ichkilikka ruju qо‘yish, rashk, madaniy hordiq chiqarish imkoniyatining yо‘qligi, qarindosh-urug‘chilikdagi kо‘ngil buzar ishlar, munosabatlar yosh oilaning barbod bо‘lishiga olib keladi. Oila but bо‘lishi uchun birinchi navbatda, shaxslararo tenglikni qaror toptirish kerak. Ikki yosh, ya’ni bо‘lg‘usi kuyov-qayliqlar bir-birlarini chuqurroq о‘rganishlari, ayrim nuqsonlardan kо‘z yumishlari zarur. Eng asosiy narsa - bu ikki yosh qalb о‘rtasida chin muhabbat bо‘lishi darkor. Sevgi, ishq tug‘yonlari insonga kuch-quvvat bag‘ishlaydi, poklik sari yetaklaydi. Sun’iy о‘ylab topilgan eski marosimlarni turmush tarzidan quvib chiqarish zarur. Oilada mehnat taqsimotini tо‘g‘ri yо‘lga qо‘yish (ba’zan og‘irliklar kelin zimmasiga yuklatiladi) ayni muddaodir. Ichkilikbozlikka, о‘g‘irlikka, bekorchilikka, haromtamoqlikka qarshi о‘t ochish, tarbtibli kurash olib borish shart. Yoshlarni qiyinchilikni yengishga, о‘zgacha shart-sharoitga kо‘nikishga bolalikdan о‘rgatib borish lozim va hokazo. Yuqorida ta’kidlab о‘tilgan muammolarni hal qilish uchun oila va maktab hamkorligini chuqurlashtirish, ota-onalarning bolalar tarbiyasi uchun masuliyatini oshirish, keksalar ta’minoti va osoyishtaligini qaror toptirish maqsadga muvofiqdir. Xoh yoshlar, xoh ota-onalar xech mahal oila qurishga, qiz uzatish yoki о‘g‘il uylantirishga yuzaki, yengil-yelpi qaramasliklari lozim. Bu narsalarning barchasi о‘zbek oilasining tuzilishi hamda uning shaxslararo munosabat kо‘lamlari, ayrim ibratli tomonlari insoniy mezon bilan о‘lchanganligini kо‘rsatadi. Hozirgi davrda jamoatchilikni quyidagi dolzarb muammolar tashvishga solmoqda. Oilada о‘g‘il-qizlar kimlar tomonidan tarbiyalanayotirlar va ular qanday ruhda, maromda tarbiya olmoqdalar? Oilaning tarbiya ishi rejali va tartibli olib boriladimi? О‘quvchilar kо‘z о‘ngida ota-ona, katta yoshdagi qarindosh-urug‘lar, tug‘ishganlar qanday darajadagi obrо‘ga egalar? Oila tarbiyasida ota-ona о‘rtasida birlik, umumiylik - mavjudmi? Maktabda qо‘llanilayotgan axloqiy tarbiya

37 vositalari va shakllari qanday tadbiq etilmoqda? Oilada rag‘batlantirish va jazolash metodlaridan qay yо‘sinda foydalanilmoqda va shu kabilar. Shuningdek, shaxslararo munosabatlarda oila a’zolarining asab sistemasi (uning kuchi, muvozanati, ildamligi, beqarorligi), temperamenti (uning xolerik, sangvinik, flegmatik toifalari), g‘oyaviy maslagi (uning qiziqishi, his-tuyg‘usi, ideali, e’tiqodi, dunyoqarashi, shaxsiy pozitsiyasi), axloqiy xislati, diqqati (uning kuchi, tarqoqligi, parishonxotirligi, ziyrakligi), xotirasi, irodasi (mustaqilligi, qatiyligi, dadilligi, mard-qо‘rqmasligi), nutqi (mazmunli, mantiqli, ohangi, sur’ati, dag‘al va yumshoqligi), emotsional ichki kechinmalari (kayfiyati, ehtirosi, zо‘riqishi, jо‘shqinligi, qо‘rsligi, achchiqlanishi, hursandligi) kabi ruhiyat va ma’naviyat jihatlarini hisobga olgan holda joriy qilish muammolari ham kishilarni juda qiziqtiradi. Oila a’zolari о‘rtasidagi munosabatlar tuzilishini taxminam ushbu tarzda tunushtirib bersa bо‘ladi: 1) buva va buvi hamda oilaning qolgan barcha a’zolari aloqasi; 2) ota-onaning о‘zaro munosabatlari; 3) ota-ona va farzandlar orasidagi muloqot; 4) farzandlarning о‘zaro munosabatlari tartibi; 5) kelinning barcha oila a’zolari bilan munosabatlari; 6) kelinlarning (ovsinlar) о‘zaro muloqot qilishlari kabilar. Teng huquqli oila a’zolari о‘zaro inoq va ittifoq bо‘lib turmush kechirishlari uchun keksalar ruhiyati er-xotinlar ruhiyati va ma’naviyatidan, turli yoshdagi о‘g‘il-qizlarning ruhiy xususiyatlaridan (chaqaloqlik, gо‘daklik, bolalik, kichik maktab о‘quvchisi, о‘smirlik, о‘spirinlik) muayyan kо‘lamda bilimga ega bо‘lishlari shart. Psixolog olimlarning fikricha, oilaviy tarbiya kamchiliklarini keltirib chiqaruvchi omillarga quyidagilar kiradi: 1) bolalarga kattalar tomonidan diqqat-e’tiborning yetishmasligi; 2)farzandlar bilan muloqotga kirishish istagining mavjud emasligi yoki xohishning yо‘qligi;

38 3)ota-onalar bilan farzandlar о‘rtasida о‘zaro tushunishning yо‘qligi va unga ikki tomonlama intilishning yetishmasligi; 4)ota-onalarning о‘g‘il va qizlarga nisbatan qо‘pol muomalada bо‘lishlari; 5) kо‘r-kо‘rona otalik va onalik mehr-muhabbatining hukm surishligi va uning barqaror ahamiyat kasb etmasligi; 6)oila davrasida, muhitida doimiy janjallarning qaror topganligi va ularni kamaytirish uchun intilishning yо‘qligi; 7)ota-onalarning beqaror his-tuygulari, kayfiyatlari, ularning tartibsiz, tasodifiy xarakterga ega bо‘lishligi; 8)ota-onalarning shaxsiy qiziqishlarining о‘zaro mos tushmasligi va tubdan bir-biriga qarama-qarshiligi; 9) katta-kichik yoshdagi farzandlar davrasida ota-onalarning salbiy xulq- atvorlari hamda ularning ichkilikbozliklari, chekishlari, giyohvandligi, intim qiliqlari; 10) ota va ona о‘rtasidagi о‘zaro tushunmovchiliklarning surunkasiga davom etib turishi; 11)oila muhitida adolatsizlik, ikkiyuzlamachilik, о‘g‘rilik, tovlamachilik, poraxо‘rlik illatlarining namoyon bо‘lishi; 12)oila turmushining tо‘ralarcha qonun-qoydasi - shaxsiy manfaatdorlikka ruju qо‘yilganligi; 13) ota-onalarning bilim saviyalari va madaniy darajalarining past ekanligi; 14) oilada yaxshi an’analar, rasm-rusmlar, urf-odatlarning yо‘qligi va ma’lum qolipdagi salbiy xatti-harakatlarga rioya qilinishi, ijtimoiy muhitdan tubdan ajralib qolishligi, loqaydlik kabi qator kamchiliklar va illatlar о‘g‘il-qizlarni oqilona tarbiyalashga halal beradi, kо‘zlangan maqsad sari intilishga g‘ov bо‘ladi. Allomalarimiz ta’kidlaganidek, insonni tarbiyalashdagi eng asosiy yо‘l - e’tiqoddir, e’tiqodga esa ishontirish yо‘li bilangina ta’sir etish mumkin, xolos. Tarbiya ishining muvaffakiyatli chiqishi uchun tarbiyachilar tinmay о‘zlarini tarbiyalashlari kerak. Faqat ana shu yо‘llar bilangina yukorida kо‘rsatib о‘tilgan

39 oila tarbiyasidagi xato va kamchiliklarii bargaraf qilish mumkin. Mazkur mas’uliyatli burchni bajarshi uchun ota-onalar о‘z ustlarida kо‘proq ishlashlari va tarbiya vositalarini takomillashtirishga intilishlari zarur. Chunki tarbiyachining talanti bolalarga muhabbat va sadoqatdadir. Oila a’zolari odobi - о‘zaro tо‘g‘ri munosabatda va muomalada bо‘lishi, о‘zaro g‘amxо‘rligi, odilona talablar qо‘yishi, inson qadr-qimmatini hurmatlashi demakdir. “Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan birga, axloq-odobini ham yaxshilangizlar”, - deyiladi hadislarda. Farzand - hayotning guli. Darhaqiqat, odobli farzand bilan hayotimiz fayzlidir. Biroq farzandlarimiz xatti-harakatida ham goho nuqsonlar kо‘zga tashlanadi, ularni о‘z vaqtida oldini olib bartaraf etmaslik gunoh ishlarga olib boradi. Shuning uchun farzandlarimizga hadis namunalarini uqtirib borishimiz kerak. Bola ruhiyati va madaniyatidagi nuqsonlarni о‘z vaqtida payqab, ularni bartaraf etish tadbirlarini izlash va mohirona ish yuritib, tarbiyaviy ta’sir о‘tkazish orqali, shubhasiz, samarali natijalarga erishish mumkin. Buning uchun ruhiyat va pedagogika fanlariga asoslangan holda ish yuritish kо‘zlagan maqsad sari yetaklaydi. Bо‘lmasa “Quruq yogoch egilmaydi, qurigan kirshi (novda) bog‘lanmaydi, tugulmaydi”. Bu maqol biron narsani ishlatishda haddan oshirib yuborilgandan keyin, u narsa avvalgi holiga qaytmaydi. Tarbiya ishining zargarning mehnatidek nozik ish ekanligini unutmagan holda, bolaning kichik yosh davridan boshlab xulq-odob, yurish-turish malakalariga о‘rgatib borish, buning uchun, avvalo, mashq qildirish, suhbat, tushuntirish, ishontirish, ibrat-namuna kabi ilmiy-amaliy metodlardan oqilona foydalanish maqsadga muvofiqdir. Inson mashq qilish, ayrim odatlarni egallash orqali har qanday mо‘jizalar yarata oladigan darajadagi qudratli kuchga ega.. Dorbozu polvonlarning mahorati-yu, kosmonavt-uchuvchilarning jasorati tinimsiz mashq natijasi ekanligini tо‘g‘ri tushuntira olmasak, kelajakda “Sab’ai sayyor”dagi Bahromdek о‘z mahoratlariga qandaydir rag‘batlantirishni talab qilishlarining guvohi bо‘lamiz.

40 Inson о‘z oldiga qо‘ygan maqsadiga yetish uchun tinimsiz mehnat qilar ekan, buning uchun avvalo, unda mustahkam iroda bо‘lishi lozim. Demak, biz tarbiyaviy ishimizning asosiy yо‘nalishini bolalarda mashq qilish sifatlarini shakllantirishga qaratishimiz zarur. Bunda kun tartibi katta rol о‘ynab, uning asosida о‘z faoliyatini tashkil etgan bola vaqtdan unumli foydalana oladi, hayoti davomida qunt bilan ishlash, mehnat qilish kо‘nikmasiga ega bо‘ladi. Unda intilish bilan shaxsiy imkoniyatiga baho berish о‘rtasida uyg‘unlik vujudga keladi. Vaqt-vaqti bilan axloqiy mavzularda suhbat о‘tkazib, bolaning ongiga ta’sir etish ham ahamiyatlidir. Bunday suhbatni badiiy asar qahramonlari, Vatanimizning ajoyib kishilari hayoti va faoliyati tо‘g‘risida, tabiat olami haqida qiziqarli qilib о‘tkazish mumkin. Bunda о‘g‘il va qizlarning yosh xususiyatlari,bilim saviyalari,aqliy imkoniyatlari, qiziqishlari, qobiliyatlari e’tiborga olingan holda tarbiyaviy tadbirni tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Bolalar о‘z ruhiy dunyosiga kо‘ra, foydali ishlari bilan kattalarga yordam berish istagida bо‘ladilar. Biroq turmush tajribasizligi va uquvsizligi tufayli ularning bu istaklari hamma vaqt ham amalga oshavermaydi. Goho “qosh qо‘yaman deb, kо‘z chiqarish” holati rо‘y beradi: u bir ishga dadil kirishadi-yu, sal vaqt о‘tmasdan ishkal chiqaradi. Shunday hollarda, ya’ni bola biron-bir foydali ishga qо‘l urmoqchi bо‘lganida zudlik bilan uni qanday bajarishni kо‘rsatib, yо‘l- yо‘riq berish lozim. Bunda uning muayyan faoliyatni (vazifani, topshiriqni) о‘zi mustaqil ravishda bajarishga odatlanishi bolaning kelgusi aqliy mehnatida ijodkorlik, tashabbuskorlik, mustaqillik kabi sifatlarning paydo bо‘lishida muhim rol о‘ynaydi. Tarbiya ishida ishontirish metodidan ham samarali foydalanish mumkin. Bu metodni kо‘pincha bola muayyan ishni dadillik bilan emas, balki sarosima, qо‘rquv hissi, ikkilanish tufayli bajara olmagan paytda ham, umuman, har qanday holatlarda ham qо‘llash maqsadga muvofiqdir. Ishontirish orqali bolada о‘z kuchiga ishonch tuyg‘usi paydo qilinadi; bu tuyg‘u esa bolaga kо‘tarinki ruh bag‘ishlaydi.

41 Axloqiy tarbiyada ibrat-namuna metodi alohida о‘rin tutadi. Pedagogik adabiyotlarda о‘qituvchi, ota-ona namunasi haqidagi nazariy fikrlar amaliy misollar asosida bayon qilingan, Bu bejiz emas, al batta. Chunki о‘quvchi uchun eng yaqin kishilar uning ota-onasi va о‘qituvchilaridir. Shuning uchun ham bola doimo taqlid qilib, о‘z ota-onasiday, о‘z о‘qituvchisiday bо‘lishni orzu qiladi: о‘qituvchining havas qо‘zg‘aydigan darajadagi odobi, yuksak madaniyatliligi, sipo va kо‘rkam kiyinishi, shirin muomalasi, yorug‘ chehrasi, kamtarinligi, oddiyligi, mehnatsevarligi, odamiyligi va bilimdonligi shogirdlarning beg‘ubor qalbiga mehr-muhabbat nuri bilan singib kiradi . Ota-ona esa farzandlar nigohida eng buyuk kishilardir. О‘ zining eng yaxshi sifatlari: mehnatse v arligi, bir-birlari bilan ahilligi, farzandlariga g‘ amx о ‘rligi, q о ‘shnilar bilan ittifoqligi, qariyalarga nisbatan me h ribonl i gi, kishilarga iltifotliligi - odamoxunligi, ochiqk о ‘ngil, kamtarlik xususiyati; oddiy va bejirim kiyinishi, xullas, tashqi va ichki qi yofa sining g о ‘zalligi bilan far zandlar nazarida “ eng chiroyli, istarasi issiq ” kishilardir. Haqiqatan ham, ana shu fazilatlar sohibi b о ‘lgan har bir ota va on a kelgusida о ‘z farzandlari tomonidan bir umr e’zozlanadi. Chunk i ular mashaqqat chekib jon pardasida ardoqlagan mehr chashmasi bil an о ‘stirgan nihollarining kelgusidagi shirin mevasidan bahr amand b о ‘ladilar. Zotan, xalqimizn i ng “ bug‘doy eksang - bug‘doy, arpp a ek sang - arpa о ‘rasan ” de g an naqli ayni hayotiy haqiqat talqiindir. Biroq, afsuski, ha yot da buning aksi ham b о ‘lib turadi: uzluksiz o iliviy janjallar, er-xotinning ota-onalik burchini unutib, farzandlarini о ‘z holiga tashlab q о ‘yishi va hatto, ajralishib ke t ib, bolalarni tirik yetim holdiri n i dahshatli hodisadir. Shunday kishilar ham borki, ular “bolalarimizning qornini tо‘ydirib, yaxshi kiyintirib boqib katta qilayapman-ku, tag‘in nima zarur” degan xayol bilan yashaydilar. Ular farzandga hamma narsani beradilar-ku, lekin unga kerak bо‘lgan bir narsani - onalik va otalik mehr-shafqatini bera olmaydilar. Shunday oilada voyaga yetgan kо‘pchilik farzandlarning qismati ayanchli, ular ota-onalari kabi xudbin, bemehr, hamma narsaga loqaydlik bilan qaraydigan kishilar bо‘ladilar.

42 Vaholanki, tarbiya ishida hatto kichik xatoga yо‘l qо‘yish ham kechirilmaydigan aybli ish bо‘lib, yomon oqibatlarga olib kelishi mumkin. Binobarin, kishi salomatligiga putur yetishi nihoyatda tashvishli holat bо‘lganidek, uning shaxsida yuzaga kelgan axloqsizlik kо‘rinishlari ham g‘oyat achinarli hodisadir. Bundan jamiyat ham, ota-onalar ham, о‘zi ham aziyat chekadi. Shuni unutmaslik kerakki, bemorni davolashdan ham kо‘ra shaxsning ma’naviy qiyofasi, uning ruhiyati va fe’l-atvoridagi illatni davolash ancha mushkuldir. Shaxsning rivojlanib, tarkib topishida asosan uchta omil hal qiluvchi ahamiyatga molikdir: biologik omil, ijtimoiy shart-sharoit (muhit) va tarbiY. Binobarin, kishining ma’naviy qiyofasi, uning fe’l-atvori, voqelikka munosabati, ilg‘or dunyoqarashi xuddi ana shu uchta omil tufayli qaror topadi. Zotan insonning haqiqiy komil inson darajasiga о‘sib yetishishida mazkur uchta omilning roli birdek ahamiyat kasb etadi. Muayyan sabablarga kо‘ra, bu omillarlan birortasi marom darajasida bо‘lmay, shaxs faoliyatida turli miqyosda amal qilinmasligi salbiy kо‘rinishlarni keltirib chiqaradi. Boshqacha qilib aytganda, shaxs ma’naviy qiyofasida chekinish yuz beradi - uning tarbiyasi buzila boshlaydi. Binobarin, “bolani boshidan, niholni yoshidan asra” degan hikmatga amal qilgan holda, yosh bо‘g‘inni eng kichik yosh davridan boshlab g‘oyatda e’tibor bilan tarbiyalab borsak, zarur xulq-atvor kо‘nikmalarini shakllantirsak, farzandlarimizning kelajagi haqida qayg‘urib, vatan oldidagi mas’uliyatimizni doimo his etgan holda ota-onalik burchimizni sharaf bilan ado etgan bо‘lamie. Ana о‘shanda bolalarimiz muhim xarakter xislatlarini egallab, ular oilaninggina farzandi bо‘lib qolmasdan, vatanga va xalqiga munosib farzand bо‘lib voyaga yetadilar. Bolaning kim bо‘lib yetishishi, asosan, oiladagi muhitga - tarbiyaviy ta’sirga bog‘liq. Bu tо‘g‘rida atoqli pedagog A. S. Makarenko alohida tо‘xtalib, agar biz farzandlarimizga yaxshi tarbiya bersak, bu bizning baxtimiz, shodligimizdir; yomon tarbiya bersak, bu — kelajakdagi achchiq kо‘z yoshimiz, noqobil farzand tufayli qon-qon yig‘lab yutadigan g‘amlarimiz, alamlarimiz, deb ota-onalarni ogohlantirgan edi. Zotan, bolani avvalo jismoniy sog‘lom qilib о‘stirsak,

43 mustahkam irodali qilib chiniqtirsak; murg‘ak qalbiga beg‘uborlikni, bokiralikni, chin odamiylik hissini, ulug‘vorlik, mardlik-mardonavorlik tuyg‘ularini, ehtiros va jо‘shqinlikni, olijanoblikni singdirib borsak, uning aqlini peshlab, turmush ehtiyoji uchun zarur bо‘lgan bilimlar bilan boyitsak, faoliyatiga mehnatsevarlik, g‘ayrat-shijoat, tashabbuskorlik, ijodkorlik, mustaqil harakat qilish, uddaburonlik kabi sifatlarni singdirib yuborsak, qobiliyatini aniq maqsad sari yо‘naltira olsak, biz ota-onalik va murabbiylik burchimizni bajargan bо‘lamiz. Ota-onaning sо‘zi bilan ishining birligi muhim fazilat bо‘lib, katta tarbiyaviy ta’sir kuchiga egadir. Ota-onalar bolaga tо‘g‘rilik va rostgо‘ylikning afzalliklari hamda spirtli ichimliklar ichish va chekishning zarari haqida gapirib, о‘zlari bunga amal qilmasalar, sо‘zlari foydasiz bо‘lib qoladi. Yolgonchilikning kishi xarakteridagi dastlabki kurtaklari yoshlikdan paydo bо‘ladi. Qush uyasida kо‘rganini qiladi, deganlaridyok, yolg‘on-yashiq, kо‘zbо‘yamachilik bilan shug‘ullanuvchi ba’zi yolg‘onni kо‘p gapiradigan kattalar orasida ulg‘ayib borayotgan yoshlar, ulardan yolg‘onchilik kasalligini yuqtiradi. Bu kasallikning oldi olinib, tarbiyaviy ta’sir kо‘rsatilmasa, bu illat niholdek nozik bо‘lgan bola xarakteriga о‘rnashib qoladi va yomon oqibatlarga olib keladi. Bola tarbiyasi hamma uchun ahamiyatli masalalardan. Chunki, bolani yoshlikdan qayoqqa yetaklasang о‘sha tomonga ketaveradi. Shuning uchun ularning fikrlash qobiliyatini о‘stirish uchun ibratli hikoyalardan aytib, о‘qib berish kerak. Avvalo bunday ishlarda bola qalbiga yо‘l topa olishlik eng asosiy vazifa hisoblanadi. Bola yoshligida hamma narsaga havas qiluvchi, о‘zidan kattalarga taqlid qiluvchi bо‘ladi. Ba’zan kattalarning yomon qiliqlarini о‘zlashtirishga ulgurgan bо‘ladilar. Bola xarakteriga xos bunday xususiyatlar tarbiyada keng ildiz otgan, uni kо‘proq oiladagi tо‘g‘ri tarbiya va о‘rinli, asosli tanbehlar, ibratomuz о‘gitlar zamirida ulg‘aytirsak, bu illatni asta-sekin yо‘qotish mumkin. Ammo biz kat talar ba’zida erkalanib yolg‘on gapirib kelgan bolalarga befarq qaraymiz: bunday qusurlarga “shunchaki kamchilik” yoki “hali bola-ku” degan tushuncha bilan

44 yondashmasligimiz kerak. Aks holda ana shu yuqoridagi “shunchaki kamchilik”lar qimmatga tushadi. Oila a’zolari о‘rtasida nutq odobi masalasi g‘oyat muhim masaladir. Biroq bu ishni amalga oshirishda, birinchi galda ota-onalarning о‘zlari namuna kо‘rsatib, sof ona tilida sо‘zlashishlari lozim. Ma’ lumki, “sen” va “siz” sо‘zlari ham bir og‘izdan chiqadi. Ayniqsa, о‘zbek kelinining xulq-odobi, mehnatsevarligi, uddaburon-chaqqonligi, saranjon-sarishtalik xususiyatlari bilan hammada havas uygotib gina qolmay, shirin sо‘z, xushmuomala, yoqimtoylik fazilatlari bir lan xonadonga nur yog‘diradilar. Baliq suv bilan tirik deganlaridek, odam odam bilan hayotdir . Buning asl ma’nosida odamlarning о‘zaro muloqotidagi aloqa quro lining ijtimoiy sifatlari yotadi. Binobarin, muomala-munosabatda nutq madaniyatiga rioya qilgan holda, mazmunli hamda ravon sо‘zlay olish naqadar ulug‘vorlikdir. О‘z navbatida, har bir odam muloqotda sezgirlik, ziyraklik, hozirjavoblik, ibolilik, iffatlilik namunasini kо‘rsata olishi boshqalar nigohi qarshisida xushsurat timsol yaratadi.

45 2.2. Yoshlarda axloqiy va madaniy malakalarni shakllantirishda xalq milliy an’analari va urf-odatlarining roli Har bir millatning tarixiy an’ana va urf-odatlari, udumlari, xullas hayot tarzini kо‘z-kо‘zlovchi madaniyatiga g‘amxо‘rlik qilish, shu asosda ularni yangi- yangi, mazmun bilan boyitish millatning tafakkur, fikrlash qobiliyatini qayraydi, boyitadi. О‘zbek xalqining bayramlaridagi, ayniqsa, “Navruz”dagi xalqimizning yashash tarzidagi bahorni iliq qarshi olish, yerga birinchi urug‘ qadash, sumalak, non ulashish, kurash, hashar, uloq, arqon tortish, dor о‘yin, aytishuv, topishmoq sahnasi, quloq-chо‘zma, о‘tganlarni eslash kabi yuzlab an’ana, urf-odat va udumlari bor. Tabiiyki, ushbu marosimlarni bajarish, ijro etishda til bilan tafakkur ishtirok etadi. Boshqacha qilib aytganda, bu jarayonda millatning idroki, tafakkuri natijalari sо‘z, jumla va gaplarda voqe bо‘ladi. Xalqimiz lug‘ati tarkibida - shevalar, lahjalar va dialektlarda hali о‘zbek adabiiy tiliga olib kirilmagan minglab haqiqiy turkiy-о‘zbekcha sо‘z va iboralar ham juda kо‘p. Bu sо‘z va iboralar о‘sha sheva va lahjalar uchungina aloqa vositasi vazifasini о‘tamoqda, xolos. Xalq – axloqiy qadriyatlar, qimmatli ana’alar ijodkori hisoblanadi. Xalq qadriyatlari va an’analarni о‘zining ozodligi uchun olib borilgan kurashlardan mardonavor ijod qildi, ularni tolmas mehnatda, chet el bosqichlari bilan qilgan janglarida qadrladi va e’zozladi. An’analarning ijtimoiy, siyosiy, axloqiy mazmuni turli tarixiy davrlarda ayniqsa keskin sinfiy kurashlarda yaqqol kо‘rindi. Ommaviy xalq harakatlari, inqilobiy janglar avj olgan davrda ham kishilar ijtimoiy qiziqishlar bilan yashaganlar. Yuksak ideallar uchun kurashgan vaqtlarda ham an’analar tarkib topgan. An’analarni о‘rganishda ular qanday tarixiy sharoitda va qaysi sinf tomonidan yaratilganligi, kimlar xizmat qilganini, kimning mafaatini yoqlaganini va qaysi sinfning hukumronligini mustaxkamlaganliginini kо‘ra bilish kerak. Urug‘ – jamoa tuzumi sharoitda an’analarni tо‘g‘ri, haqqoniy yoki soxta tushuntirib bergan. Bundan tashqari urf – odatlar va marosimlar ota - bobolar tomonidan ijro etilib, ularning avlodlari ham ana shu urf –odatlar va marosimlarga rioya qilishlari lozim bо‘lgan. K.Ramussen eskimoslar haqida jumladan shunday

46 deb yozadi: “Ularning hammasi har bir muayyan holda nima qilishi kerakligini a’lo darajada bilar edi, ammo mening “nima uchun shunday qilish lozim?”,- deb bergan savolim har safar javobsiz qolar edi”. K.Ramussen quyidagi bittagina “tushuntirish”ni eshitgan xolos, “... Bizning ota - bobolarimiz barcha eski turmush qoidalari bilan qurollangan. Bu qoidalar avlodlarimiz tajribasi va donishmandligidan vujudga kelgan. Biz bu qoidalar qanday va nima uchun paydo bо‘lganini bilmaymiz, ammo tinch yashash uchun ularga rioya qilaveramiz. Bizlar shunchalik sodda va ishonuvchanmizki, о‘zimiz bilmaydigan narsalardan ham qо‘rqaveramiz. О‘zimizning urf - odatlarimizni saqlaymiz va ularga rioya qilamiz”. Binobarin, an’analar hayot talablariga javoban paydo bо‘ladi va u yoki bu sinf manfaatiga javob bera olguncha yashaydi. Ular qandaydir ishning takrorlanishi natijasida, vaziyat taqozosiga kо‘ra paydo bо‘ladi. Bunda ular tasodifan vujudga keladi yoki ongli ravishda joriy etiladi. Ensiklopediyada an’ana quyidagicha ta’riflanadi: “an’ana (lotincha – trado – uzatish sо‘zidan)” ijtimoiy va madaniy merosning avloddan avlodga о‘tadigan va muayyan jamiyatda, sinflarda va ijtimoiy guruhlarda uzoq vaqt saqlanadigan elementi bо‘lib, u ijtimoiy merosning obyekt (moddiy va ma’naviy qadriyat)larning – о‘z ichiga qamraydi. Kichik ensiklopediyada bu ta’rif shunday aniqlashtirgan: “an’analar (trado – uzatish sо‘zidan) tarixdan tarkib topgan va ajdoddan avlodga о‘tadigan odatlar, ijtimoiy tartib, xulq normasi, g‘oyalardan iboratdir”. Pedagogika lug‘atida an’ana xususida shunday deyiladi: “oilaviy an’ana (lotincha – trado – uzatish sо‘zidan olingan) oilada qabul qilingan va katta avlod kichik avlodga beradigan odatlar hamda xulq normalarining majmui. An’analar maktabda muhtaxkam о‘rin olgan, jamoa saqlaydigan va о‘quvchilarning bir avloddan boshqa avlodga о‘tadigan odatlar, tartiblar, xulq qoidalaridir”. “An’ana bir avloddan ikkinchi avlodga о‘tgan, oldingi avlodlardan meros bо‘lib qolgan narsalar (masalan, g‘oyalar, qarashlar, didlar, harakat obrazlari, odatlar va hokazolar)”. Odat xatti – harakatda, turmushda о‘rin olgan tartib, deya izohlanadi. Shunday qilib an’analar о‘tish, berish degan ma’noni anglatadi.

47 An’analar tasodifan vujudga kelmasligi, balki yillar mobaynida tarkib topishi ma’lum. Demak, an’analar kо‘p marta takrorlanadigan va ajdoddan avlodga о‘tadigan muayyan qarashlar, e’tiqodlar, didlar, xatti - harakatlar normalari va qoidalari, ishlar va hodisalardir. Biz an’analar yashashining asosiy sharti ularning saylanishi va uzatilishida deb hisoblaymiz. An’ana kо‘p qirrali, murakkab hodisadir. Uni turli belgilariga kо‘ra tasniflash mumkin. Tabiiyki, bizni “ Urf-odat va an’analar nima?”, “Ular bir- biridan nimasi bilan farqlanadi?”, “Qanday an’analar mehnat an’analari deb ataladi va ularning boshqa an’analardan farqli jihatlari nimalardan iborat?” degan savollar juda qiziqtiradi. Bularni aniqlashning muhimligi shundaki, mavjud adabiyotlarda mazkur muammolarni yoritish bо‘yicha juda kо‘p chalkashliklar uchraydi, ayrim tushunchalar aralashib ketadi va hokazo. Masalan, “О‘zbek tilining izohli lug‘ati” kitobida “odat” sо‘zi muayyan xalqda qabul qilingan an’analar, shakllar deb “bir odam tomonidan qabul qilingan usullar, harakat tarzi, tamoyillar” deb izohlanadi. An’analar esa tarixan tarkib toptan va ajdoddan avlodga о‘tib kelgan maro simlar, axloqiylik normasi deb ta’riflanadi. Bizningcha, urf-odatlar va an’analarni bunday izohlash ilmiy nuqtai nazardan u qadar tо‘g‘ri emas. Chunki mazkur holda “an’ana urf-odat” va “urf- odat – an’ana” tushunchalari ta’rifi orasiga tenglik belgisi qо‘yilgan. Holbuki, bizningcha, an’ana urf-odatga nisbatan keng tushunchadir. Tо‘g‘ri, urf-odat va an’ana tushunchalarining ma’nosi ensiklopediyalarda “Izohli lug‘at”dagiga qaraganda kengroq yoritilgan. Lekin biz ensiklopediyalarda xam ayrim noaniqliklar bor deb hisoblaymiz. Masalan, ularda: “Muayyan jamiyatdagi va ijtimoiy guruhdagi urf-odatlar meros sifatida qoladigan, takrorlanadigan, har bir a’zo uchun stereotipga aylangan axloq qoidalaridir”, - deb yozilgan. Birinchidan, mazkur holda “meros sifatida qoladigan” iborasi noо‘rin ishlatilgan. Chunki urf-odatlar, axloq qoidalari meros sifatida о‘tmaydi, balki hayotning о‘zida о‘zlashtiriladi. Ular yosh avlodga ongli va ongsiz ravishda о‘tadi. “Meros sifatida о‘tish” esa irsiylik bilan borliq bо‘lib, xromosomalar, genlar orqali о‘tishdir va bu jarayonga uning hech qanday aloqasi yо‘q.

48 Ikkinchidan, urf-odat iborasini “jamiyatning har bir a’zosi uchun normaga aylangan axloq qoidasi” deb tushunish mumkin emas Chunki bitta jamiyatning о‘zida u yoki bu guruhlar rioya qilmaydigan, ayrim oilalar, shaxslar tan olmaydigan urf-odatlar bо‘lishi mukin va mavjuddir. Lekin bu hol ana shu urf- odatlarni tark etishga olib bormaydi. Demak, mazkur ta’rifdagi “meros” va “jamiyatning har bir a’zosi” sо‘zlari iboraning aniqligiga putur yetkazadi. Nihoyat, biz urf-odatning ensiklopediyalardagi ta’rifi bir-muncha keng deb hisoblaymiz. Bu ta’rif urf-odatdan kо‘ra an’anaga kо‘proq Tо‘g‘ri keladi. An’ana tushunchasida muayyan marosimlar va urf-odatlar, axloq qoidalari birlashadi. An’ana о‘ziga xos integratsiyalangan va ahamiyatli hodisa bо‘lib, unda avlodlarning ijtimoiy hayotga borliq tajribasi umumiy shaklda aks etadi. Professor G.N.Volkov ta’biri bilan aytganda, “an’ana u yoki bu kishilar guruhidan boshlanib, katta avloddan yosh avlodga о‘tgan urf-odatlar, marosimlar va axloq, qoidalarining majmuidir”. Aniqroq aytganda, an’ana qadriyatlarning tarkibiy qismi bо‘lib, u ijtimoiy va madaniy merosda uzoq, davrlar mobaynida saqlanadi, keyingi avlodlar tomo nidan qabul qilinadi va yil davomida yangi elementlar bilan boyib boraveradi. Binobarin, an’ana muayyan marosimlarga, udumlarga, urf-odatlarga qaraganda ancha keng va umumlashgan hodisadir. An’analar fenomen sifatida ijtimoiy hayotning turli sohalariga (huquq, siyosat, iqtisodiyot, etnografiya, din, adabiyot, san’at, madaniyat va hokazolarga) xos bо‘lib, ma’lum ma’noda barcha ijtimoiy tizim hayotiyligining muhim shartidir. G‘oyalar, uchrashuvlar, ma’lum ijtimoiy tadbirlar, jumladan, didlar, urf-odatlar, axloq normalari, marosimlar, bayramlar, qо‘shiqlar ham an’ ana shakliga kirishi mumkin. Shuningdek, xalqqa, mamlakatga, о‘lkaga, millatga va oilaga xos an’analar ham mavjud bо‘ladi. Umuminsoniy an’analar ham bor. Masalan, mehnat an’analari garchi, milliy kо‘rinishga ega bо‘lsada, umuminsoniy an’analardir. Ular ilg‘or jihatlari tufayli uzoq yashaydi, e’zozlanadi va avloddan avlodga о‘tadi. Davrning hamda ijtimoiy-iqtisodiy tuzumning talablariga javob beradigan an’analar ehtiyotkorlik bilan saqlanadi va boyitiladi; aks holda yangi an’ana bilan kurashda unutilib ketadi. Akademik F.Kogormning ta’kidlashicha, “an’analar

49 dialektik rivojlanadi, yangi an’analar qabul qilinadi, xalq, asrlar mobaynida yaratgan an’analardagi barcha yaxshi va ilg‘or narsalardan foydalaniladi. Ikkknchi tomondan, eskirgan va zamon talablariga javob bermay qolgan an’analar rivojlanish jarayonida yangi an’ana ga о‘z о‘rnini moneliksiz bо‘shatib beravermaydi. Odatda yangilik eskilikka qarshi kurashda vujudga keladi va о‘ziga yо‘l ochadi”. An’analar, urf-odatlar va bayramlarning har biri muayyan tarixiy davrning mahsulidir. Ular moddiy turmushga shart-sharoitlarining ta’siri bilan paydo bо‘lgan, rivojlangan, takomillashgan, asrlar osha ajdoddan avlodga о‘tib kelgan va xalqning yaxshi orzu niyatlari hamda ma’naviy boyliklarini о‘zida mujassamlashtirgan bо‘ladi. Ular sinfiy jamiyatda sinfiy xarakter kasb etadi. Ilg‘or an’analar esa yangi davr, ijtimoiy tuzum ehtiyojlariga moslashadi. Masalan, mehnatsevarlik, vatanparvarlik, insonparvarlik, mehmondо‘stlik, bolalar tarbiyasi bilan bog‘liq an’analar asrlar davomida yaratilgan bо‘lib, ular hozir xam ijtimoiy ahamiyatini yо‘qotmagan. Har bir avlod о‘zidan oldingi avlodlardan meros qolgan an’a nalar va urf- odatlarni mehnati, bilimi, tajribalari bilan boyitadi va rivojlantiradi. Urf-odatlarni etnograflar, faylasuflar, folklorshunoslar, publitsistlar turli nuqtai nazardan ta’riflaydilar. Faylasuf olim Ugrinov firicha, urf-odatlar yangi avlodga muayyan g‘oyalar, axloqiy xatti-harakatlar, boyliklar va tuyg‘ularni hadya etishning maxsus usulidir. Vorislikning boshqa usullaridan esa urf-odat lar о‘zining ramziylik tabiati bilan farqlanadi. “Urf-odatlar bilan bog‘liq xatti-harakat hamma vaqt ramziy lik bilan sug‘orilgan. Ramzlar о‘zida u yoki bu ijtimoiy g‘oyani obrazni, fikrni umumlashtiradi, bunga muvofiq tuyg‘ularni qо‘zg‘aydi”. Urf-odatlar, udumlar, rasm-rusumlar zanjirdan iborat. Ular madaniy boyliklarni avlodlarga hadya etuvchi muhim vosita hisoblanadi. Udumlar, rasm-rusumlar urf-odat singari ramziy obrazlarga ega emas. Ular kishilarning uzoq yillik faoliyati - mehnatdagi, turmushdagi, oiladagi amaliy xatti-harakati natijasida tarkib topadi.

50 Marosimlar - an’ananing badiiylashgan, ramziy belgilar, obrazlar musiqa, ras, qо‘shik, publitsistik na badiiy sо‘z vositasida anglashiladigan muayyan g‘oyalar, axloq normalari shaklidagi kо‘rinish. Marosim bir nechta rasm-rusum, udumlar zanjiridan iborat. U an’analarning tantanali badiiylashgan qismi bо‘lib, ommaviy harakatlar yig‘indisidir. Marosim urf-odatning hamma vazifasini ado etishga qodir emas, balki uning biror qismi - boshlanishi, kulminatsiyasi, tugallanishini namoyon qiladi. Shu bois urf-odat keng rejali xatti-harakat majmui bо‘lsa (tо‘y bayramlar, armiya safiga chaqirish va hokazolar), marosim ana shu tantana (urf-odat) ni о‘tkazish payti - badiiylashgan qismidir. Bayramlar – kishilarning xususiy va jamoa bо‘lib kechirish sharoitining yig‘indisi bо‘lgan tarixiy ijtimoiy taraqqiyot ja rayonida yuzaga kelgan, о‘zida ideallarni, estetik ehtiyojlarni ifodalagan an’analar va urf-odatlarning muayyan shakldagi tantana li kо‘rinishi. Bayram - jamiyat, davlat, sinf, ijtimoiy guruh, oila hayotidagi biror muhim va quvonchli voqeaga bag‘ishlangan kundir. Bayramlar bir qancha elementlarni о‘zida namoyon qilib, siyosiy tadbirlar (tantanali majlis, ilg‘orlarni mukofotlash), о‘ziga xos odatlar (harbiy parad, mehnatkashlar namoyishi), oilaviy tantanalar (qarindoshlar, dо‘stlar uchrashuvi) kabilarning zanjiridan iborat. Xalq an’analari, urf-odatlar va bayramlar kishilarning ja moa bо‘lib uyushishlarini, muloqotga kirishishlarini taqozo etadi. Zotan, ular xalk, hayotining barcha tomonlari - iqtisodiy, ij timoiy, milliy, ilmiy, madaniy, harbiy, kasb-hunar va ishlab chiqarish jabhalarida namoyon bо‘ladi. Anana, bayram va urf-odatlar turmush madaniyati tushunchasining tarkibida harakat qiladi. Anana va urf-odatlar kishilar ning о‘zaro va jamiyatga ijtimoiy munosabatlarini takror ishlab chiqarishda, oldingi avlod erishgan moddiy va ma’naviy boyliklar ni о‘zida aks ettirib, keyingi avlodga yetkazishda muhim vosita. Ibtidoiy jamoaning ilk davrida urf-odatlar shakllangan bо‘lib, bu davrda hech qanday doimiy tasavvurlar vujudga kelmagan edi. Urf-odatlar jamiyatning dinsiz davrida yuzaga kelgan ijtimoiy hodisadir. Ular kishilarning ijtimoiy mohiyati zaminida vujudga kelib, jamiyat rivojlanishiga, kishilar ongining

51 о‘sishiga faol ta’sir kо‘rsatgan. Chunki kishilar an’ana va urf-odatlar orqali о‘zlarining mehnat jarayoni, ijtimoiy xatti-harakatlarini tabiiy-estetik shaklda ifodalaganlar. Bunday odatlarga kо‘pchilik qiziqish bilan qaragan, ular faol mehnat malakalarining о‘sishiga jiddiy ta’sir etgan, kishilar kuchli ijobiy tuyg‘ular uyg‘otgan. Urf-odatlar orqali shaxs jamoa bilan chambarchas bog‘langan, jamoaning ijtimoiy, ahloqiy normalarini, ideallarini anglagan va qabul qilgan. Demak, an’ana, urf-odatlar insonning ham hissiyotiga, ham tafakkuriga kuchli ta’sir etuvchi hodisadir. Ular insonda turli kechinma va kayfiyatlar uyg‘otadi. Inson turmushida urf-odatlar ma’lum darajada odamning о‘z- о‘zini, ijtimoiy burchini anglashga, shaxs sifatida shakllanishiga ham ijobiy ta’sir qiladi. Ular odamlarga hayot kechirish, kurashish uchun ijtimoiy yо‘l - yо‘riqlar beradi. Bu xususiyat uzoq о‘tmishdagi urf-odatlarga ham xosdir. Chunki – fan, adabiyot, san’at sohasida urf-odatlar amal qilmaydi, mehnat an’analari ham urf-odat sanalmaydi. Urf-odatlar oilaviy turmush munosabatlarining, ahloqiy normalarini mayda tafsilotlarida namoyon bо‘ladi. Xotin-qizlar bilan munosabatda bо‘lish tartiblari, ular bilan salomlashish qoidalari, keksalarga kо‘rsatilgan hurmat- ehtirom, mehmondorlik va mezbonlik qoidalari, dafn marosimlariga borish, undan qaytish tartiblari i va boshqalar urf-odat hisoblanadi. An’analardan farqli о‘laroq urf-odatlar kishilarning ishlab chiqarishdan tashqi faoliyatlarini о‘z ichiga oladi. Shuning uchun urf- odatlar nisbatan barqaror ijtimoiy munosabatlar yig‘indisi hisoblanib kо‘pincha jamoatchilik fikriga tayanadi. Maishiy hayotda va oilaviy turmush urf-odat bilan chambarchas bog‘langan hodisadir. Ular kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiyot jarayonida shakllangan va rivojlanib boradigan obyektiv hodisa bо‘lib, jamiyat tarixining ilk davrida vujudga kelgan. Urf -odatlar ijtimoiy ong bilan uzviy bog‘liq bо‘lgandagina jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy о‘zgarish va rivojlanish sur’ati har bir oilaning ichki tartibi, boshqa oilalardan ajralib turadigan о‘ziga xos xususiyatlari bо‘ladi. YA’nihar bir

52 oilada dam olish, mehnatni uyushtirish, bayramlarni nishonlash, о‘zaro munosabatlarga kirishda о‘ziga hoslik bor. Kо‘pchilik oilalar uchun kо‘tarinki ruh, zavq - shavqlik, quvnoqlik, barcha oila a’zolari uchun yaxshi kayfiyatlar xos bо‘ladi. Bunday oilalarda kelishmovchilik, nifoqqa xojat yо‘q. Oila a’zolari bir-birlariga mehribon, g‘amxо‘r, ittifoqli bо‘ladi. Mehnat har birining ijtimoiy majburiyati, oila a’zolari hayotida rо‘y berayotgan har qanday voqea hamma tomonidan tantanali nishonlanadi. Tabiiyki, bunday oilalarda tarbiyalangan bolalar ham har tomonlama yetuk bо‘lib yetishadilar. Ayrim oilalarda esa, aksincha, yaramas, bо‘lmag‘ur, yomon odatlar unda о‘rnatilgan tartib bо‘lib qoladi. Bu oilada oddiy munosabat ham qо‘pollik, dag‘allik, zulm va zо‘rlikka asoslangan. Ota-ona munosabatidagi illatlar guvohi bо‘lgan bolalar ham qо‘pol, badjahl bо‘lib о‘sadi. Bu hol bolaning tengdoshlari, oiladagi aka-ukalari bilan munosabatlarida salbiy shaklda namoyon bо‘ladi. An’analar va urf-odatlar yoshlarni yuksak ideallar ruhida tarbiyalashda ta’sirchan vositadir. Zero, an’analar va urf-odatlarni shakllantirish, hayotga tadbiq etish murakkab jarayon bо‘lib, buning uchun uzoq vaqt kurash olib borish, ijtimoiy va ma’naviy, yutuqlarimizni yanada rivojlantirish, umummilliy an’analarni takomillashtirish talab etiladi. Yangi an’analar va urf-odatlar turmushimizning ma’naviy jihatdan tо‘ldiradi, turmush tarzining ijtimoiy-axloqiy, estetik ideallarini, xulq -atvor namunasini, kishilarni mehnatga bо‘lgan munosabatini mustaxkamlaydi, vatanparvarlik, mehnatsevarlik g‘oyalarini aks ettiradi. Xulosa qilib aytganda, anana va urf-odatlar kishilar ning о‘zaro va jamiyatga ijtimoiy munosabatlarini takror ishlab chiqarishda, oldingi avlod erishgan moddiy va ma’naviy boyliklar ni о‘zida aks ettirib, keyingi avlodga yetkazishda muhim vosita bо‘lib hisoblanadi

53 2.3. Shaxsni axloqiy jihatdan tarbiyalashda maktab, oila va jamoatchilik hamkorligi Mamlakatimizda bolalar tо‘g‘risida, onalar haqida g‘amhо‘rlik qilish chinakam davlat ahamiyatiga molik ishdir. “Jamiki yaxshi narsalar - bolalarga” shiori yanada baralla yangramoqda. Keyingi yillarda mazkur masala yuzasidan qabul qilingan qarorlar fikrimizning isbotidir. Ma’lumki, bola maktabga kelgunga qadar ham, maktabda о‘qish davrida ham, asosan oilada tarbiyalanadi. Oila davlatning asosiy kurtagi sifatida bolalarning dunyoqarashi, xulqi va didiga ta’sir kо‘rsatishi tabiiy holdir. Oila a’zolarining ma’naviy birligi yoshlarni har tomonlama kamol toptirishning dastlabki va asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Bolalarni barkamol inson qilib yetishtirishda – maktabni oila bilan mustaxkam bog‘lamay turib, tarbiya sohasidagi butun ishlarini muvaffaqiyatli amalga oshirib bо‘lmaydi. Shu maqsadda ota-onalar о‘rtasida ta’lim – tarbiyaga oid tashviqot ishlarini kengaytirish, ularni maktabning faol yordamchilariga, о‘quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqaridagi ishlarida har tomonlama foydali tashkilotchilariga aylantirish zarur. Jamiyatning jadal rivojlanishi, faoliyat turlarining tobora murakkablashib borishi shaxs ongiga kо‘rsatayotgan kо‘rinmas ta’sirlarning kuchayishiga olib kelmoqda. Mana shunday sharoitda kishining mavjud bilimi, kasb – hunari, malakalari kamlik qilib qolmoqda. Eng avvalo, insonlarda oilada tarkib topgan did, farosat, aql, odob, emotsional madaniyatga muhtojlik sezilmoqda. Estetik, axloqiy va boshqa tarbiya sifatlari kundalik hayot ehtiyojga aylanib bormoqda. Tabiiyki, bunday sifatlarga, oilaviy tarbiya orqali asos solinadi, kamol toptiriladi. Tо‘g‘ri, bunda ijtimoiy tarbiyaning о‘rnini inkor etib bо‘lmaydi. Ana shu nuqtai nazardan ularning monolit birligiga, о‘zaro hamkorliklariga asoslansak, barkamol inson tarbiyasida muvaffaqiyatlarga erishish mumkin. Oilaviy tarbiya pedagogika fanida murakkab muommalaridan biridir. Uning murakkabligi shundaki, har bir oila о‘ziga xos ibtidoiy guruh bо‘lib, tarbiyada faqat mazkur guruhga xos xususiyatlarga asoslanadi.

54 Ta’kidlaganimizdek, oilaviy tarbiyaning ijtimoiy tarbiya bilan almashtirish bolalar kamolotiga salbiy ta’sir kо‘rsatadi. Masalan, yasli, bog‘chalarga bayram, faqat oilada о‘sgan va voyaga yetgan bolalar maktabga borganlarida о‘z tengqurlari ichida kо‘p jihatlari bilan ajralib turadi. Oilaning bolalarga moddiy va ma’naviy g‘amhо‘rligini, kо‘rsatayotgan tarbiyasini yasli. Bog‘cha tarbiyasi bilan yoki aksincha, yasli, bog‘cha tarbiyasini oilaviy tarbiya bilan almashtirib bо‘lmaydi. Faqat о‘zaro hamkorlik masalani ijobiy hal etish imkoniyatini beradi. Lekin о‘zining xususiyatlari va takrorlanmas ta’siri bilan oila bola tarbiyasida muhim omilliligicha qoladi. Amaliyotda kuzatganimizdek bolada ota- onasining mehri, erkalashlari asosida ota-onalariga, qarindosh -urug‘lariga bо‘lgan hissiyotlari shakllanadi. Bolaning otasiga bо‘lgan hurmati onaning hurmatini joyiga qо‘yishda asos bо‘ladi. Onaga bо‘lgan mehr – muhabbat oqibat natijada о‘z oilasiga, xotini, farzandlariga bо‘lgan munosabatlarda о‘z aksini topadi. Ikkinchi tomondan, bolalar ham о‘z ota-onalariga ta’sir kо‘rsatadilar. Oilaviy aloqalari oilaviy qiziqish, ma’naviy qoniqish hislarini takomillashiga sabab bо‘ladilar. Ota-onalarning о‘ziga va bolalariga bо‘lgan talabchanligi, katta va kichiklarning о‘zaro munosabatlari, dо‘stona muhit, ishonch va о‘zaro bir – birlarini tushunish oila, maktab va jamoatchilikning bolalar tarbiyasi yuzasidan olib boriladigan muhim omillardan biridir. Bunday birlikning rо‘yobga chiqishida, eng avvalo, ota-onalarning siyosiy ongliligi muhim rol о‘ynaydi. Chunki ota- onalarning faolligi oilaviy hayotda о‘z ifodasini topadi. Shu ma’noda bolalar о‘z ota-onalarining siyosiy va fuqarolik qiyofalariga qarab о‘z xulq atvorini tartibga soladilar, zо‘r atlarini joyiga qо‘yadilar. Bolalar ulg‘aya boshlashi bilanoq о‘z ota-onalarining qayerda ishlashlari, jamiyatda tutgan о‘rinlari, ularning bilimi bilan qiziqa boshlaydilar. Shuning uchun ham ota-onalarning nimalarga qiziqishlarini, kimlar bilan safdosh ekanliklarini bolalar mumkin qadar ertaroq bilganlari ma’qul. Ota-ona qanday ishda bо‘lmasin uni jiddiy, el hurmatiga loyiq bir ish deb biladigan bо‘lishi kerak. Bu borada oiladagi tarbiyaning maqsadga muvofiqtashkil etilishi yuzasidan javobgarlik

55 ma’lum darajada maktabga yuklanadi. Oiladagi hukmronlikning tarbiyaviy jihatdan tо‘g‘ri bо‘lishini ta’minlash maktabning muhim vazifalardan biridir. Oilaviy tarbiyaning mazmunli tashkil etilishiga dastlabki ta’sirni maktab belgilaydi. Maktabgina oilaviy tarbiya sardorligini oshirish yuzasidan rahbarlik qila oladi. Bu vazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishida, ijobiy hal etilishida ota- onalar о‘rtasida olib boriladigan tarbiyaga oid targ‘ibotning roli benihoyadir. Chunki ota-onalarni hozirgi zamon ruhiy, ta’lim-tarbiyaviy bilimlar bilan qurollantirmay turib, oilaviy-tarbiyani yо‘lga qо‘yib bо‘lmaydi. Ommaviy-tarbiyaviy targ‘ibotda eng yaxshi oilalar namunasida ta’sir kо‘rsatish eng maqbul yо‘ldir. Bola tarbiyasi yuzasidan oila, maktab va jamoatchilik hamkorligi hozirgi kunimizning dolzarb masalaligi ham mana shundadir. Chunki, birinchidan, bola tarbiyasida oila, maktab va jamoatchilik hamkorligining о‘zi murakkab jarayon bо‘lib, bunda muammolardan tashqari ishlab chiqarish jamoalari vakillari, yoshlar, kasaba uyushmalari ishtirok etadilar. Ikkinchidan, ota-onalar va qarindosh- urug‘lar turli mehnat jamoalarining vakillari bо‘lib, ishlab chiqarish va yoru dо‘stlarining ma’naviy hayotlaridagi omillarni muhokama qiladilar, ularning hayotga, san’atga, oilaviy majburiyatlarga bо‘lgan munosabatlari haqida gapiradilar. Shu sababli ham mana shunday toifa oilalarida tarbiya topayotganbolalar boshqa ota-onalarning kо‘chada, jamoat joylaridagi – hayot faoliyatlariga qarab о‘z ota-onalariga baho beradilar. Tо‘plangan tajribalarni yasli, bog‘chada, maktabdagi о‘rtoqlari bilan muhokama qiladilar va hokazo. Uchinchidan, о‘zbek oilalari, ularning hayot tarzi respublikamizdagi ulkan ijtimoiy voqealar natijasida sifat jihatdan о‘zgarishlar qilish uchun yangi samarador yо‘l va usullar qidirilmoqda. О‘zbek oilalarining bolalar tarbiyasi uchun imkoniyat doiralari ancha keng bо‘lib, kо‘plab oilalarimiz moddiy jihatdan yaxshi ta’minlangan. Ota- ona eng kamida о‘rta ma’limotli. Bunday holatlar ota-onalarning pedagogika, psixologiya sohasidagi bilimlar bilan qurollanishiga va maktab bilan hamkorlikda bolalar tarbiyasini yaxshilash imkoniyatini yaratadi. Ota-onalarning bilim saviyasi, umumiy tarbiyaga oid madaniyati, ijtimoiy intilishlari va talablari, bolalar

56 tarbiyasiga nisbatan turlicha munosabatlari, shakllangan hayot tajribalari, tarbiya va ijtimoiy taraqqiyot natijasida hosil qilingan ishonch va e’tiqoblari, oiladagi о‘ziga xoslik bolalar tarbiyasiga salmoqli ta’sir kо‘rsatadi. Kо‘plab о‘zbek qishloq oilalarida ma’lum darajada (bolalar tarbiyasi yuzasidan jamoatchilik yordami mavjudligiga qaramasdan) tarbiyaviy kuchlarning bir butunligiga erishilmagan, о‘zaro hamkorlikni qanday tashkil etish mumkinligi haqida ma’lumot yetarli emas. О‘qituvchilar ham sinf ota-onalar majlisining о‘tkazilishi maktab va oila hamkorligini ta’minlaydi, deb о‘ylashadi. Tо‘g‘ri, ota-onalar majlisi ham hamkorlikni ta’minlashning eng muhim omillaridan hisoblanadi, lekin oila, maktab, jamoatchilik hamkorligi uchun, ularni birlashtirish uchun maxsus tashkil etilgan markaz bо‘lishi lozim. Demak, maktab mukammal tashkilot sifatida barcha tarbiyaviy ishlarni maqsadga muvofiq tashkil etishi lozim. О‘z о‘qituvchilar jamoasini uyushtira olgan jamoatchilikni bolalar tarbiyasiga yо‘naltira olgan, ularning ota – onalarini yaxshi bilgan maktab ma’muriyatigina tarbiyaviy yutuqlarini qо‘lga kirita oladi. Bunday maktablar esa о‘z atrofidagi zavod, fabrika, xо‘jaliklar, otaliqqa olingan korxonalar bilan aloqani mustaxkamlab, о‘quvchilarning maktabdan bо‘sh vaqtlarini mazmunli tashkil etmoqdalar, qarovsiz, tarbiyasi og‘ir bolalarni о‘z nazoratlariga olmoqdalar. Bunday xayrli ishlarda kо‘plab ota-onalar maktab bilan yaqindan aloqada bо‘lib, о‘quvchilar tarbiyasi yuzasidan о‘qituvchilar jamoasi bilan bamaslahat ish olib borishmoqda. Lekin, kо‘plab ota-onalar bolalar tarbiyasiga tayyor emasliklari, ularga ta’sir etuvchi turli omillardan bexabriliklari, bola kamolotining murakkab tomonlarini bilmasliklari natijasida oilaviy tarbiyada kо‘plab kо‘ngilsiz voqealar ham sodir bо‘lmoqda. Bunday salbiy omillar о‘g‘il yoki qizlarning maktabdagi ta’lim- tarbiyasiga yomon ta’sir kо‘rsatmoqda. Voyaga yetmagan yoshlar orasida qonunbuzarliklarning kelib chiqishiga sabab bо‘lmoqda. Kuzatishlar shuni kо‘rsatadiki, hali ham ayrim ota-onalar bolalar tarbiyasi va ularning kelajaklari haqida zamon talabi darajasida tarbiyaviy ma’suliyatni his qilmayaptilar. Ota-onalar bilan suhbatlashish natijasida shu narsa aniqlandiki, ular

57 farzandlari 15-16 yoshga yetgandagina “О‘g‘lim yoki qizim yuqori sinfda о‘qimoqda. Kelajakda qayerga yuborsam ekan? Qayerga о‘qitsam ekan?” degan fikrga boradilar. Imkoni boricha, tanish- bilish orqali о‘zlari uchun ma’qul dargohga о‘qishga yoki ishga joylashtirmoqchi bо‘ladilar. Ular bolalarning qobiliyatiga ham, qiziqishlariga ham, xohishlariga ham e’tibor bermaydilar. Bunday holat ota-onalarning tarbiya masalasida aniq maqsad va dasturlari yо‘qligi oqibatida sodir bо‘ladi. О‘rni kelganda shuni alohida ta’kidlash kerakki ayrim maktab о‘qituvchilari orasida о‘z ishiga ma’suliyatsizlik bilan munosabatda bо‘luvchi shaxslar ham yо‘q emas. Ularning eng yomon holatlaridan biri tarbiyaga oid barcha kamchiliklarni ota-onalar zimmasiga yuklab qо‘yib, о‘zlari esa kuzatuvchi bо‘lib qolishlaridir. О‘qituvchi ota-onalarning faol yordamisiz bolalarning barkamolligini ta’minlay olmaydi. О‘ziga nisbatan talabchan muallim ota- onalar bilan hamkorlikda о‘quvchilarda mustaqil fikrlash va harakat qilish, yangilikni sezish, tashabbuskorlik hamda ijodkorlik qobiliyatlarini shakllantirish maqsadida ularga qat’i talablar qо‘yish uchun ma’naviy huquqqa ega bо‘ladilar. Respublikamizning ayrim maktablarida ota-onalarni ma’lum guruhlarga bо‘lib majlislarga chaqirish joriy etilmoqda. Masalan, yosh va kam tajribali oilalarni alohida, notо‘liq oilalarni, kо‘p bolali oilalarni alohida-alohida chaqirib, ular balan ishlash yо‘llari belgilanmoqda. Ba’zan ota-onalar bilan bolalarining “uy vazifalariga yordam berish kerakmi?” degan savolini berishadi. Bunga daf’atan “Ha” yoki “yо‘q” deb javob berish ham noо‘rin. Gap shundaki, uyga berilgan topshiriqlar bolalarning mustaqil ishlari bо‘lib, ularning fikrlash faolligini ta’minlashni maqsad qilib qо‘yadi. О‘quvchilarning u yoki bu о‘quv materiallari bilan amalda tanishishlari, tegishli xulosalar chiqarishlari nazarda tutiladi. Shu sababli uy vazifalarini bolalarning ishtirokisiz о‘zlari yechib bermasdan, balki uni yechishda tarbiyaviy rahbarlik qilishlari, fikrlash uchun imkoniyat yaratishlari lozim. Ba’zan shunday holatlar uchraydiki ota-onalar bolalarini о‘qitayotgan о‘qituvchilarini, tarbiyachilarini tanimaydilar, bilmaydilar. Bolalar bо‘sh vaqtlarini qayerda, kim bilan

58 о‘tkazishidan bexabar bо‘ladilar. Ba’zan esa, о‘qituvchilarining talablari, iltimos- istaklariga ters javob beruvchi, teskarisini bajaruvchi ota-onalarni ham uchratish mumkin. Maktabga tez-tez borib turuvchi ota-onalarning faoliyati maqtovga sazovordir. Chunki о‘qituvchilar bilan bо‘lgan uchrashuvlar, bolalari yuzasidan bi ldirilgan fikrlar о‘z navbatida ota-onalar uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Eng muhimi, ular bolalari orqali qayerda, kim bilan yuradi, ularning dо‘stlari kim va qanday fanlarga qiziqishlarini bilib oladilar, nazorat qilish imkoniyati ortadi. Maktab bilan oilani bog‘lovchi vosita – bu о‘qituvchilardir. О‘quvchilar bilan ishlash, ularning ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish, ijtimoiy faollikni ta’minlash orqali ota-onalarga ta’sir kо‘rsatish usullarini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. Bu borada maktab va oila aloqasini ta’minlovchi, ota-onalar majlislari, bolalar tarbiyasiga aloqador muammoni jamoa bо‘lib hal etish kabilarning rolini inkor etib bо‘lmaydi. Jumladan, “Bolangizni qanday о‘qishini bilasizmi?, Bolalarimiz odobi haqida suhbatlashaylik”, “Mustaqil hayot bо‘sag‘asida” kabi mavzularida olib boriladigan suhbatlar ota-onalarni о‘z bolalari haqida ularning kelajagi haqida qayg‘urishlariga sabab bо‘ladi. Majlisda faol ota-onalarning ishtiroki va о‘z tajribalarini batafsil bayon etishlari kо‘plab ota-onalar oldida turgan murakkab vazifalarning ijobiy hal etilishiga olib keladi. Albatta, buning uchun о‘qituvchilar jamoalari, sinf rahbarlari majlis о‘tkazish uchun asosli tayyorgarlik kо‘rishlari, qachon va qanday holda majlis о‘tkazish va undan kо‘zlangan maqsad rejalarini mukammal ishlab chiqishlari, tо‘plangan tajribalarni tahlil qilish, ota-onalardan kimlar sо‘zga chiqishi haqida kelishib olishlari lozim. Ana shundagina majlisning tarbiyaviy samaradorligini ta’minlanadi. Ota-onalarning tarbiyaga oid bilimini oshirish uchun jonli, hayotiy mavzularga qiziqarli ma’ruza, suhbatlar tashkil etish tavsiya etiladi. Bunda oilaning о‘zaro munosabatlari, oilaviy tarbiyada о‘qituvchining tutgan о‘rni, ularga ta’sir etish va boshqa sifatlarni chuqur tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Hayotiy bо‘lmagan misollar, umumlashtirishlar, quruq mavzular hech qanday

59 samara bermasligini hamma tushunadi. Maktab va oila hamkorligidagi ishlarda qо‘shimcha usullardan foydalanish yaxshi natija beradi. Jumladan, tashkilotlarning ota-onalarning о‘zlari о‘z xatti- harakatlarini, xulq-odoblarini tanqidiy baholashlari, ma’qullash va muxokama yuritish metodlarni qо‘llashdagi shaxsiy ta’sirni hisobga olish nihoyatda muhimdir. Bunday xatti-harakatga doir usullar, odatda, jamoatchilik tomonidan ijobiy baholangan bо‘lishi kerak. Chunki kattalar faoliyatning ijobiy yoki salbiy baholanishi ular kо‘rsatadigan tarbiyaviy ta’sirning kuchini yo oshiradi, yoki kamytiradi. Maktablarda ota-onalar bilan ishlashda esga solish, maslahat, taklif, iltimos, talab kabi usullar ham mavjud bо‘lib, ularni о‘rni kelganda, о‘z vaqtida qо‘llash yaxshi samara beradi.ularni tadbiq etishda nihoyatda nazokatli bо‘lish, kishi shaxsini hurmat qilish tavsif etiladi. Yuqoridagi ma’suliyatlarning bajarilishida sinf rahbarlarining tarbiyaviy faoliyatlari nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Masalan, sinf rahbarlarining har bir oilaga kirib borishi shu oilaga va ota-onalarga hurmat sifatida baholanadi. Sinf rahbarining ota-onalar bilan birgalikda tarbiyaviy chora-tadbirlarni belgilashlari, sinf rahbarining о‘quvchilar kо‘z oldida ota-onalari bilan sо‘hbatlashishlari ularning tarbiyasiga samarali ta’sir kо‘rsatadi. Hatto, sinf rahbarining uyiga, kelishining о‘zi ularning qalblarini quvonchga tо‘ldiradi. Sinf rahbarining ota- onalar bilan suhbatidan keyin о‘quvchilar hayotida sezilarli о‘zgarishlar yuz beradi, bu ularni hursand qiladi, yanada kuch- g‘ayrat sarflashga ilhomlantiradi. Faqat sinf rahbarlari emas, balki fan о‘qituvchilarining ham ota-onalar bilan qilayotgan hamkorliklari foydadan holi emas.

60 X U L O S A Yuqorida keltirilgan nazariy tahlillar va olib borgan tadqiqotlarimiz natijasi sifatida bitiruv malakaviy ishida quyidagi ilmiy xulosalarni qо‘lga kiritdik: Mustaqil О‘zbekistonning siyosiy, iqtisodiy - ma’naviy vazifalarini hal etish kо‘p jihatdan jamiyatning va undagi har insonning axloqiy darajasiga bog‘liqdir. Axloq shaxs ma’naviyatini rivojlantirishning asosi hisoblanib, undagi mehr-oqibat, sadoqat, samimiylik, izzat-hurmat, andishalik, vafo-muhabbat, halollik, odamiylik singari yaxshi fazilatlarni yoshligidanoq tarbiyalab borish muhim ahamiyatga ega. 1) Buyuk mutafakkirlarning axloq va odob haqidagi qarqshlari o`rganilib, uning ma`naviy kamolotga etishishdagi hozigi kundagi ahamiyati o`rganildi. 2) “Qur’on va Hadis”lardagi pand-nasihatlarda umuminsoniy fazilatlarga alohida urg‘u berilib, kishilarni tenglik, birodarlik, tinch-totuv yashash va ezgulikka undaydi. Ularda shaxsning muhim xislatlari: halollik, saxovat, himmat, mehru-oqibat, ehson, sharm-hayo, ilm izlash, muomala qoidalari, axloq mezonlari о‘z ifodasini topgan. Axloqning ham nazariy, ham amaliy masalalari tahlil etilgan. Mazkur ta’limiy-axloqiy asarlarda insonning ma’naviy kamolotga yetishida yuksak axloqqa ega bо‘lishi ilm- fanni egallashi asosidagina amalga oshishi mumkin, degan g‘oya ilgari surilgan bo`lib, qadr – qimmati hozir ham muhim ahamiyat rasb etadi. 3) Yoshlarda axloqiy va madaniy malakalarni shaklantirishda oila tarbiyasining roli muhim ekanligi aniqlandi. 4) Yoshlarda axloqiy va madaniy malakalarni shaklantirishda urf – odat va an`analarning roli o`rganilda, tahlil etildi va yoritildi. 5) Shaxsni axloqiy jihatdan tarbiyalashda maktab, oila va

61 jamoatchilikning hamkorligi muhim ahamiyatga ega ekanligi aniqlandi.

62 ADABIYOTLAR RО‘YXATI 1. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz ma’sulmiz. T.: О‘zbekiston . 2001 y. - 432 b. 2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.: Ma’naviyat. 2008 y. -176 b. 3. Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. –T., A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993.-224b. 4. Boymurodov. N. Amaliy psixologiya .T.: Yangi asr avlodi. 2009y. -316 b. 5. Vohidov. M. Bolalar psixologiyasi. T.: О‘qituvchi. 1982y. 6. Davletshin. M. Umumiy psixologiY. T.: 2002 y. -149 b. 7. Karimova V. va boshq. PsixologiY. T.: A.Qodiriy nom. xalq merosi nash. 2002 y. - 205 b. 8. Jabborov A. Ma’naviyat psixologiyasi. Qarshi. Universitet . 200 1 y. - 25 b. 9. Jabborov A. Pedagogik psixologiyaning etnik asoslari. T.: Zarqalam. 2006 y. - 48 b. 10. Nishonova Z. va boshq. Bolalar psixologiyasi va uni о‘qitish metodikasi. T . : О‘z. yozuv. uyush. nash. 2006 y. -160 b. 11. Platanov. K. va boshq. PsixologiY. T . : О‘qituvchi. 1982 y. 12. Petrovskiy. A. Umumiy psixologiY. T.: О‘qituvchi. 1993 y. -512 b. 13. Mahkamov U. Axloq-odob saboqlari. T . : Fan. 1994 y. - 136 b. 14. Tо‘laganova G. Tarbiyasi qiyin о‘smirlar.T.: Universitet, 2005 y.-128b. 15. Shcherbakov A.I. va boshq. Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiyadan partikum . T.: О‘qituvchi. 1991 y. -312 b. 16. G‘oziyev. E. PsixologiY. T.: О‘qituvchi. 1994 y. -224 b. 17. G‘oziyev. E.Umumiy psixologiY. T.: Universitet. 2010 y. -544b. 18. Yusuf Xos Hojib. Qutadg‘u bilik.- T., Fan, 1971.- 234 b. 19. Hoshimov K. va boshq. Pedagogika tarixi. T.: О‘qituvchi. 1996 y. -448 b. 20. Husayn Voiz Koshifiy. Axloqi Muhsiniy. D., Adib, 1991. -258 b. 21. Qur’oni Karim. О‘zbekcha izohli tarjima. T.: G‘.G‘ulom n.nash. 1992 y.

63 Internet saytlari: www.press -servis/ .uz. www. Typ.uz www. Uza.uz www.jahon.tiv.uz . www.press-uz.info . www.uzreport.com . www.gzt.uz www. Gov.uz. www. Iscs.uz www. Edu.uz. www. Ziyo net. Uz

O'xshashlar

Pedagogik mahoratning psixologik xususiyatlari

Talabalarda oila – nikoh ustanovkalarning psixologik xususiyatlari

Oilada bola tarbiyasining ijtimoiy –psixologik xususiyatlari

Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarning psixologik xususiyatlari

Talaba shaxsining ijtimoiy – psixologik xususiyatlarini o`rganish