O‘smirlarda somatik kasalliklar rivojlanishining psixologik omillari

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

136.5 KB

Ko'chirib olish

O‘smirlarda somatik kasalliklar rivojlanishining psixologik omillari mavzusida yozgan Mundarija Kirish ..............................................................................................................3 I-BOB. O‘smirlarda somatik kasalliklar rivojlanishining nazariy asoslari..............................................................................................7 1.1. O‘smirlik davri to‘g‘risida tushuncha ...................................................7 1.2. O‘smirlik davri ijtimoiy- psixologik xususiyatlarining psixolog olimlar tomonidan o‘rganilishi....................................................................................14 II- BOB. O‘smirlarda uchraydigan somatik kasalliklarning psixologik xususiyatlarining amaliy jihatlari...............................................................28 2.1. O‘smirlarda surunkali somatik kasalliklar rivojlanishining psixologik omillari..........................................................................................28 2.2.O‘smirlarda uchraydigan somatik kasalliklarning psixologik tahlili...............................................................................................................42 Xulosa va tavsiyalar......................................................................................46 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati...........................................................48 1

K I R I SH Mavzuning dolzarbligi. Xozirgi davrda o`smirlarni voyaga yetkazishning o`ziga xos xususiyatlari, qonuniyatlari, imkoniyatlari, xatti- xarakat motiv-larining ifodalanishi va vujudga kelishining murakkab mexa- nizmlari mavjud. Shuni aloxida ta’kidlash kerakki, o`smirlarni kamol toptirishda ularning xususiyatlarini tula xisobga olgan xrlda ta’lim-tarbiyaviy tadbirlarni kullash shaxslararo munosabatda anglashilmovchilikni vujudga keltirmaydi, sinf jamoasi urtasida ilik. psixologik muxitni yaratadi. O`smirlar muammosiga e’tiborni kuchaytirish zarurligining asosiy sabablari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: fan va texnika rivojlanishi natijasida madaniyat, san’at va adabiyot, ijtimoiy-iktisodiy shart- sharoitlarning uzgarayotgani; ommaviy axborot tizimining kengayishi tufayli o`smirlar ongliligi darajasining kutarilgani; o‘g‘il va qizlarning dunyo vokealaridan, tabiat va jamiyat krnunlaridan, tarixdan yetarli darajada xabardorligi; ularning jismoniy va aqliy kamoloti jadallashgani; o`smirlar bilan ishlashda goyaviy-siyosiy, vatanparvarlik va baynalmilal tarbiyaga aloxida yondashish zarurligi; 6) oshkoralik, ijtimoiy adolat, demokratiya muammo-larining ijtimoiy xayotga chukur kirib borayotgani; ukuvchilar uchun mustaqil bilim olish, ijodiy fikr yuritish, o`zini o`zi boshqarish, anglash, baxolash va nazorat qilishga keng imkoniyat yaratilgani shular jumlasidandir. O`smirlik yoshida bolalikdan kattalik x.olatiga kuchish jarayoni sodir buladi. O`smirda psixik jarayonlar keskin uzgarishi bilan akliy faoliyatida xam burilishlar seziladi. Shu davrga kelib , o‘smir shaxsida somatik 2

kasalliklarning uchrashi ham ,uning oldini olish bilan bog‘liq psixologik omillarni aniqlash bitiruv malakaviy ishining dolzarbligini belgilaydi. Tadqiqotning maqsadi. O‘smirlarda uchraydigan somatik kasalliklarning psixologik xususiyatlarini o‘rganish ilmiy ishning maqsadi hisoblanadi. Ilmiy tadqiqotning predmeti O‘smirlarda uchraydigan somatik kasalliklarning psixologik xususiyatlarini o‘rganish Tadqiqotning obyekti sifatida Qarshi shahridagi 27-umum ta`lim maktab o‘quvchilari Tadqiqot vazifalari. Bitiruv malakaviy ishi quyidagi vazifalarni amalga oshirish zaruratini taqozo etadi: 1.O‘smirlarda somatik kasalliklar rivojlanishining nazariy asoslarini taxlil etishga bag‘ishlangan ilmiy adabiyotlarni taxlil qilish.. 2. O‘smirlarda uchraydigan somatik kasalliklarning psixologik xususiyatlarining amaliy jihatlarini o‘rganish. 3. O‘smirlarda surunkali somatik kasalliklar rivojlanishining psixologik omillarini aniqlash. 4. O‘smirlarda surunkali somatik kasalliklar rivojlanishining psixologik omillarini aniqlovchi ijtimoiy-psixologik usul va so‘rovnomalarni ishlab chiqish, mavjud test va metodikalarning maqsadga muvofiq modifikatsiyalarini tanlash, amaliyotda sinash, tadbiq etish. Tadqiqotning metodologik asosi . Bosh metodologik asos bo‘lib mamlakatimiz Prezidenti I.A. Karimovning oilaviy tarbiya masalasiga bag‘ishlangan hamda ma’naviy-ma’rifiy islohotlarni chuqurlashtirishga yo‘naltirilgan qarorlari, S. Moscovisi, J. Jodelet, L.C. Kovar, P.S. Rosendlatt kabi olimlar tomonidan taklif etilgan ijtimoiy tasavvurlar konsepsiyasi; M.G. Davletshin, Elkonin, , E.G‘. G‘oziyev, Sh.R. Barotov, R.I.Sunnatova, 3

Z.T.Nishonova o‘smirlik davrining o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq etish bo‘yicha ishlab chiqqan nazariy yondoshuvlari xizmat qildi. Tadqiqotning qisman ilmiy yangiligi . Tadqiqotning ilmiy jihatdan yangiligi quyidagilar bilan izohlanadi: Ilk marotaba o‘smirlarda surunkali somatik kasalliklar rivojlanishining amaliy axamiyati aniqlandi va tahlil etildi; Tadqiqotning nazariy ahamiyati : shundaki, unda qo‘lga kiritilgan ilmiy tahlillar va xulosalar “Psixologiya” fanining “Umumiy psixologiya”, “Ontogenez psixologiyasi”, “Shaxslararo munosabatlar psixologiyasi”, hamda “Oila psixologiyasi” kabi sohalariga oid bilimlarni yanada boyitishga xizmat qiladi. Shuningdek, to‘plangan nazariy ma’lumotlar joylardagi psixologik xizmat markazlaridagi maslahatlar bo‘limlaridagi amaliy psixologlarga psixokorreksion - tuzatish dasturlarini ishlab chiqishda nazariy asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotda qo‘lga kiritilgan ilmiy xulosa va tavsiyalardan joylarda tashkil etilgan “Psixologik xizmat” bo‘limlaridagi amaliy psixologlar faoliyatida foydalanish mumkin. Shuningdek, nazariy xulosalardan “Oila psixologiyasi”, “Etnopsixologiya” kurslarini o‘qitishda, ota-ona va yoshlarga amaliy maslahat berishda, keng jamoatchilik, aholi o‘rtasida ijtimoiy-psixologik bilimlarni targ‘ib qilishda foydalanish mumkin. Bundan tashqari, Bitiruv malakaviy ish natijalari ma’naviy-ma’rifiy ishlarning samaradorligini oshirish, oilalarni mustahkamlash amaliyotiga tadbiq etilishi mumkin. Tadqiqotda qo‘lga kiritilgan empirik natija va nazariy xulosalar “Psixologiya” fanining “Ijtimoiy psixologiya”, “Etnopsixologiya”, “Shaxslararo munosa-batlar psixologiyasi”, “Umumiy psixologiya” hamda “Oila psixologiyasi” “Sotsial trening va amaliyot” kabi sohalariga oid bilimlarni yanada boyitishga xizmat qiladi. 4

Bitiruv malakaviy ishda suhbat, eksprement, anketa, test metodlaridan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi : Bitiruv malakaviy ishi 2 ta bob , 4 ta paragraf , xulosa va tavsiyalar , foydalanilgan adabiyotlar ruyxatidan iborat bo‘lib , jami betni tashkil etadi 5

I-BOB. O‘smirlarda somatik kasalliklar rivojlanishining nazariy asoslari. 1.1 O‘smirlik davri to‘g‘risida tushuncha O‘smirlarni voyaga yetkazishning uziga xos xususiyatlari, krnuniyatlari, imkoniyatlari, xatti-xarakat motiv-larining ifodalanishi va vujudga kelishining murakkab mexa-nizmlari mavjud. Shuni aloxida ta’kidlash kerakki, o`smirlarni kamol toptirishda ularning xususiyatlarini tula xisobga olgan xrlda ta’lim-tarbiyaviy tadbirlarni kullash shaxslararo munosabatda anglashilmovchilikni vujudga keltirmaydi, sinf jamoasi urtasida ilik. psixologik muxitni yaratadi. Turgunlik yillaridagi suz bilan ishning «nomuvofikligi», axlok. tarbiyasidagi kupol xatolar o`smirlarning ruxiy dunyosiga salbiy ta’sir kursatdi. Insonning ruxiy dunyosini tubdan k.ayta kurish, shaxsni shakllantirishni insonparvarlashtirish xarakati boshlangan xrzirgi kunda o`smirlar takdiri masalasi xam jiddiy tus oldi. O`smirlik davri taklidchanligi, muk.im nuktai nazarningshakllanmaganligi, xissiyotliligi, mardligi, tantiligi bilan farklanadi. Shuning uchun tashki ta’sirlarga beriluvchan o`smir ugal- kizlarga aloxida e’tibor berish zarur. O`smirlar muammosiga e’tiborni kuchaytirish zarurligining asosiy sabablari: 1) fan va texnika rivojlanishi natijasida madaniyat, san’at va adabiyot, ijtimoiy-iktisodiy shart-sharoit-larninguzgarayotgani; 2) ommaviy axborot tizimining kengayishi tufayli o`smirlar ongliligi darajasining kutarilgani; 3) o‘g‘il va qizlarning dunyo vokealaridan, tabiat va jamiyat krnunlaridan, tarixdan yetarli darajada xabardorligi; 4) ularning jismoniy va akliy kamoloti jadallashgani; 5) o`smirlar bilan ishlashda goyaviy-siyosiy, vatanparvarlik va baynalmilal tarbiyaga aloxida yondashish zarurligi; 6) oshkoralik, ijtimoiy adolat, demokratiya muammo-larining ijtimoiy xayotga 6

chukur kirib borayotgani; 7) ukuvchilar uchun mustakil bilim olish, ijodiy fikr yuritish, uzini uzi boshkarish, anglash, baxrlash va nazorat kilishga keng imkoniyat yaratilgani. O`smirlik yoshida bolalikdan kattalik x.olatiga kuchish jarayoni sodir buladi. O`smirda psixik jarayonlar keskin uzgarishi bilan akliy faoliyatida xam burilishlar seziladi. Shuning uchun shaxslararo munosabatda ukuvchi bilan ukituvchining mulokrtida, kattalar bilan o`smirlarning muomalasida kat’iy uzgarishlar vujudga keladi. Bu uzgarishlar jarayonida kiyinchiliklar tugaladi. Bular avvalo ta’lim jarayonida ruy beradi: yangi axborot, ma’lumot- larni bayon kilish shakli, uslubi va usullari o`smirni k.oniktirmay kuyadi. Ukituvchining yangi mavzuni batafsil tushuntirishi, darslar ma’ruza shaklida olib borilishi ukuvchilarni zeriktiradi, ularda ukishga lokaydlik tugiladi. Ilgari ukuv materialini ma’nosiga tushunmay yodlab olishga odatlangan o`smir endi zarur urinlarni mantikiy xotira va tafakkurga suyangan xrlda uzlashtirishga x.arakat kiladi, uzlashtirilgan bilimlarni talab kilinganda ukuvchi bilan ukituvchi urtasida anglashilmovchilik paydo buladi, taxsil oluvchi unga karshilik kursata boshlaydi. Odobli, dilkash o`smir kutilma- ganda kaysar, intizomsiz, kupol, serzarda bulib koladi. Kattalar-ning yul- yurikdariga, talablariga muloyimlik bilan javob kayta-rib yurgan o`smir ularga tankidiy munosabatda buladi. Uning fikricha, kattalarningtalablari, kursatmalari mantikan ixcham, dalillarga asoslangan, yetarli obyektiv va subyektiv omillarga ega bulishi kerak. O`smirda shaxsiy nuktai nazarning vujudga kelishi sababli u kattalarning, ukituvchining kaygurishi, koyishiga Karamay, uzining fikrini utkazishga xarakat kiladi. Uning uz Kadr-kimmati xakidagi tasavvuri, narsa va x.odisalarga munosabati okilonalikdan uzoklasha boshlaydi, u ayrim ma’lumotlarni tushuntirib berishni yoktirmaydigan bulib koladi. Serzardalik kundalik xatti-x,arakatning ajralmas kismiga aylanadi. O`smir xulkidagi bunday uzgarishlar tajribasiz ukituvchi yoki ota-onani 7

kattik tashvishga soladi, asabiylashtiradi va ularning ukuvchiga munosabatini uzgartiradi. Natijada kelishmovchiliklar, anglashil-movchiliklar, nizolar kelib chikadi. Xush, o`smirning psixik usishini xarakatga keltiruvchi kuch nima? O`smirning psixik usishini xarakatga keltiruvchi kuch - uning faoliyatini vujudga keltirgan extiyojlar bilan ularni krndirish imkoniyatlari urtasidagi karama-karshiliklar tiziminint namoyon bulishidir- Mana shudialekgik karama-karshiliklar ortib borayotgan jismoniy, akliy xamda axlokiy imkoniyatlar bilan bark,arorlashgan stereotipga aylangan tashki olamni aks ettirishning shakllari urtasida sodir buladi. Vujudga kelgan ziddiyatlar va karama-Karshiliklarni, psixologik kamolotni ta’minlash, faoliyat turla-rini murakkablashtirish orkali o`smir shaxsida yangi psixologik fazilatlarni tarkib toptirish bilan asta-sekin yukrtish mumkin. Budavr insonning kamoloti kjrrirokboskichiga kutarilishi bilan yakunlanadi. Kamol topish o`smirdan umumlashtirish, xukm va xulosa chikarish, mavxumlashtirish, obyektlar urtasidagi ichki munosabat-larni urnatish, mux.im krnun, krnuniyat, xossa, xususiyat, mexanizm va tushunchalarni anglash, ixtiyoriy dikkat, barkaror kizikish, ongli motiv va mantikiy eslab krlishni talab kiladi. Bularning barchasi fanlarga doyr bilimlar tizimini vujudga keltiradi, amaliy kunikmalarni shakllantiradi, uzini uzi nazorat kilish, bax.olash, anglash singari xususiyatlarni tarkib toptiradi. Maktab va bilim yurtida, oilada mustakil faoliyatga keng im koniyatlar bulsa, ukuvchi muayyan vazifa va topshiriklarni bajara boshlaydi. Natijada o`smirning ijtimoiy mavkei ortib, faoliyati takomillashib, psixikasi xar tomonlama rivojlanib boradi. Xozirgi o`smirlar utmishdoshlariga nisbatan jismoniy, akliy va siyosiy jixatdan birmuncha ustunlikka ega. Ularda jinsiy yetilish, ijtimoiylashuv 8

jarayoni, psixik usish oldinrok namoyon bulmokda. Shu sababli bizda ugil va kizlarni 10-11 dan 14—15 yoshigacha o`smirlik yoshida deb xisoblanadi. O`smirlik insonning balogatga yetish davri bulib, uziga xos xususiyati bilan kamolotning boshka pogonalaridan keskin farklanadi. O`smirda ruy beradigan biologik uzgarishlar natijasida uning psixik dunyosida tub burilish nuktasi vujudga keladi. Balogat davriga 11 (12) -15 yoshli kizlar va ugil bolalar kiradi. Kamolotning mazkur pallasida jismoniy usish va jinsiy yetilish amalga oshadi. Bolaning buyi 11-12 yoshida 6 -7 sm, xatto 10 sm gacha usishi mumkin. Birok, bu boskichda kizlar ugal bolalarga Karaganda tezrok. usadilar. O`smir 13-14 yoshga tulganda^xar ikkala jins urtasida buyning usishi kariyb baravarlashadi. Un besh yoshga kddam kuyganda esa ugal bolalar kizlarni ortda krldirib ketadilar. Shundan keyin to umrning oxirigacha usishda ugil bolalar ustunlik kiladilar. O`smirlik davrida buy bilan tana nomutanosib ravishda usadi, natijada bolalar orik., nimjon va uzun buyli bulib kurinadilar. O`smirlarda yurakning xajmi va tiriklik sigimi xar yili 25 foiz kattalashib boradi. Buyning jadal usishi va tana ogarligining ortishi bilan kon xayda kislorodga extiyoj xam ortadi, bu extiyoj yurak xajmining kengayishi va funksional faoliyati kursatkich-larining boyishi evaziga ta’minlanadi. Mazkur davrda tananing umumiy xajmidan 7-8 foizini k.on tashkil kiladi, k.on bosimi birmuncha oshadi, simob ustunining 110-115 mm darajasida buladi. Yurak kiskarishining chastotasi bir kadar sekinlashadi, masalan, 11 yoshda dakikdda 85-90 marta urgan bulsa, 14-15 yoshlarda 70 gacha pasayadi. Yurak kengayishi bilan birga kon tomirlari xam yugonlashadi. Kon aylanishi tizimining kayta kurilishi, vegetativ, nerv sistemasidagi bekarorlik krn aylanishini buzadi va o`smirda ba’zan Kon bosimining ortishi ruy beradi. 9

Kon aylanishining uzgarishi Kizlarda ogirrok kechadi, chunki ularda yurak vaznining ortishi oldinrok boshlanib, oldinrok yakunlanadi. O`smirlik davrida iafas olish organlari jadal rivojlanadi. Upkaning tiriklik chfhmh kuyidagicha buladi: ugal bolalarda -11 yoshda 1900-2000 ml; 15 yoshda 2600-2700 mm. kizlarda-11 yoshda 1800-1900 ml; 15 yoshda 2500-2600 ml. Shuning uchun nafas olish xar dakikada 2 marta kamayadi. Ugal bolalar korin bilan, kizlar esa kukrak bilan nafas ola boshlaydidar. Kukrak kafasi, nafas olish muskullari tez usa boradi va jinsiy yetilishni kuchaytiradi. 11-12 yoshdagi o`smirning ichki sekretsiya bezlari kayta kuriladi. Gipofizning old kismi ishlab chikaradigan gormonlar gavdaning usishini ta’minlaydi. Gipofizning urta kismi kuchayishi sababli pigmentlar almashinishi uzgaradi, natijada soch korayishi, yuzlarning okarishi namoyon buladi. Gipofiz bilan bir katorda Kalkonsimon bezning funksiyasi xam kuchayadi. Kalkonsimon bez ishlab chikaradigan tiroksin gormoni organizmda modda almashinuvi va energiya sarfini keskin orttiradi. Markaziy nerv sistemasida Kuzgaluvchanlik uzgaradi natijada yakkol x.is-tuygular tugala bosh laydi. Kalkonsimon bez faoliyatining kuchayishi kuzgaluvchanlik, asabiylashish va tolikishni keltirib chikaradi. Bosh miya kobigada tormozlanish jarayonining susayishi shiddatli emotsional ke-chinmalarni vujudga keltiradi, xulk-atvorda parokandalik, Fafl-ritabiiylik paydo buladi. Kalkonsimon bez funksiyasining uzgarishi va modda almashinuvining buzishi sababli o`smirda semirish ruy beradi. Mazkur yosh davrida jinsiy bezlar faoliyati kuchayadi. Balogatga yetishning birlamchi va ikkilamchi alomatlari usa boshlaydi: utal bolalarda ovoz uzgaradi, yugonlashadi, muylov va sokol paydo buladi, kizlarda esa kukrak bezlari rivojlanadi va xrkazo. Natijada boshka jinsga kizikish ortadi, orzu, xoxish, noziktuygu, sogynch, iztirob kabi kechinmalar paydo buladi. 10

O`smirlar jinsiy yetilish sirlarining 17 foizini ota-onadan, 9 foizini ukituvchilardan, 4 foizini maktab vrachidan va kolgan yashirin jixatlari, xolatlari tugrisidagi ma’lumotlarni kucha-kuydan, urtokdari va dugonalaridan eshitib bilib oladilar. Kutilmagan xolatlar va ma’lumotlar ularning xatti- xarakatini chigallashtiradi, yakkalikolamiga berilish boshlanadi, fe’l-atvorda ayrim illatlar paydo buladi. Goxo o`smirlar orasida axlokan tubanlashuv xollari ruy berishi mumkin. Ularni bunday kiliklardan, nopok gurux va tudalardan xalos etish maksadga muvofikdir. Ijtimoiy xayotda yaramas odatlarni keltirib chikaruvchi anchagana manbalar bor: birinchidan, kino zallari vatelevideniyeda o`smirlarga tugri kelmaydigan filmlarga ruxsat k.ilinishi; ikkinchidan, jamoat joylarida va kucha-kuyda kattalarning nojoiz kiliklar kursatishlari; uchinchidan ta’limda biologik usish tugrisida yetarli bilimlar berilmasligi; turtinchidan, vrachlarning bu soxada keng kulamda ish olib bormasligi; beshinchidan, ota- onalarda fiziologik va psixologik bilimlar yetishmasligi; oltinchidan, o`smir bolalar va kizlarga muljallangan materiallarning kamligi va xrkazolar. O`smirlar muloxazasini tadkik kilish ularda axdokiy tushun chalar baravar tarkib topmasligini kursatdi. A.I.Maliovanov o`smirlarni turtta guruxga ajratadi: 1) xatti-xarakatda uzlari anglagan, ijobiy koidalarga tayanib ish tutadigan, suzi bilan ishi moye o`smirlar; 2) axlokiy tushunchalari kiliklariga moye keladigan o`smirlar; 3) xatti-xarakatlari axlokiy normalar xakidagi bilimlari bilan ajralib turadigan, shu bilimlarga moye xarakat kilmaydigan o`smirlar; 4) uzlari biladigan axlokiy talablar bilan, kundalik xulk-atvorning alokasini tushunmaydigai o`smirlar. Ilmiy tadkikotlar va xayot tajribalari ayrim axlokiy tushunchalarni notugri tushunib, shaxening ba’zi fazilatlarini notugri baxolab, mustakillikka intiladigan, uz irodasini namoyish 11

kilishga x,arakat kiladigan o`smirlar uzlarida salbiy sifatlarni ustirishga urinishini kursatdi. Xatto ular uzlarida shakllangan ijobiy xislatlarni yukotishga xam xarakat kiladilar. Ukituvchi va ota-onalarning asosiy vazifasi ularning notugri karashlariga zarba berish va o`smirlarning adashishlariga yul kuymaslikdir. O`smir ugil-kizlar shaxeining kamol topishida uzini anglash muxim axamiyatga ega. Chunki uzini anglash jarayonida uziga baxo berish mayli va istagi uzini boshka shaxslar bilan tak.krslash, uziga bino kuyish extiyoji paydo buladi. Bular esa o`smirning psixik dunyosiga, akliy faoliyatiga, tevarak-atrofga munosabatining shakllanishiga ta’sir kiladi. O`smirlarda uzini anglashning rivojlanishi shaxeiy xulk-atvorini tushunishdan boshlanib, axlokiy fazilatini, xarakterini, akliy imkoniyat va krbiliyatini bilish bilan yakunlanadi. 1.2.O‘smirlik davri ijtimoiy- psixologik xususiyatlarining psixolog olimlar tomonidan o‘rganilishi 12

Venalik psixolog Z.Freyd va uning shogirdlari o`smirlik davrini baxolashda insonga azaldan berilgan kandaydir ilk mayl iishonasi sifatida vujudga keladigan uz mavkeini belgilashga ongsiz intilishni eng muxim asos deb xisoblaydilar. Bu intilish guyoki xudbinlik, boshka kishilarni mensimaslik paydo bulishiga, atrof-muxit bilan kelisha olmaslikka, xatto nizolarga olib kelar, ongsizlik extiyojlari va mayllari shaxsning faolligini belgilar emish. Sobik sovet psixologlari Z.Freyd nazariyasining mutlako asossizligini ta’kidlab, o`smirda imkoniyat bilan talabchanlik urtasidagi kelishmovchilik, uzini kursatishga moyillik va uz ichki dunyosiga kizikishning namoyon bulishi bilan tavsiflanishini asoslab berdilar. Ayrim psixologlar biogenetik usishning biologik omillariga, ya’ni jinsiy yetilishga aloxida axamiyat beradilar. Ularning fikricha, o`smirning psixik jixatdan inkirozga yetaklovchi, xayajonga soluvchi subyektiv ichki kechinmalari ugil va kizlarni tanxolik psixologiyasiga tortar emish. O`smir uchun xarakterli norozilik, kupollik, kaysarlik, shafkatsizlik, tajanglik, ginaxonlik, tajovuzkorlik kabi illatlar jinsiy yetilishning maxsuli yanga tuyrular, mayllar, kechinmalar o`smir xatti-xarakatida xukmron bulib, uning xulk-atvorini boshkaradi deb tushuntirilmokda. O`smirlikning psixologik kiyofasi, xolati, imkoniyati yagona sof biologik omilga boglik emasligi xammaga ayondir. Amerikalik psixolog R.Kulen o`smirlik davri xakidagi biogenegik nazariyani kattik tankid kilib, o`smirlik davri ijtimoiy-axlokiy kategoriyadir, degan goyani ilgari suradi. Ammo noturri nuktai nazardan o`smirlikni biologik va psixologik kategoriyadan tashkari deb xisoblaydi. R.Kulenning fikricha, o`smirlik davrida uchta asosiy ijtimoiy-axlokiy tamoyil mavjud bulib, ular emansipatsiya (kattalar ta’siridan kutulish) va mustakillikka erishish, xayot yuli va kasb-xunar tanlashga jiddiy munosabatda bulish, zarur 13

ijtimoiy-axlokiy normalarni uzlashtirishdan iboratdir. Uning fikricha, bola yukoridagi muammolarga e’tibor bermas ekan, o`smirlik davri kancha bulishidan Kat’inazar, u bolaligicha kolaveradi. R.Kulen uz nazariyasida biologik omillarni xam, o`smirlik davridagi usishning psixologik xususiyatlarini xam xisobga olmaydi, aksincha, ularni batamom inkor qiladi. O`smirlik davri xususiyatlarini tadkik kilgan D.B.Elkonin va T.V.Dragunovning ta’kidlashicha, ugil va kizlarning bu yoshda urtoklari bilan munosabatlarga intilishi, tengdoshlari jamoasining xayotiga kizikishi yorkin namoyon buladi. O`smirlarning urtokdik va dustlik tuygulari uzaro munosa-batlarini urgangan I.V.Straxov, ularning uzaro munosabatlarini uchta shaklga: ulfatchilik, urtokdik va dustlikka buladi. Xar bir yuksak tuyguni psixologik jixatdan ta’riflab, ularning ri-vojlanishini bayon kiladi, yuksak, insoniy tuygularning shakllanish sur’ati, barkarorligi ugil bolalar bilan kizlarda birmuncha farklanishini ta’kidlaydi. V.A.Krutetskiy va N.S.Lukinning fikricha, xakikii UR_ toklik va chinakam dustlik — mardonavor urtokdik va talabchan dustlikdir. Bunday urtokdik va dustlik amaliy yordamni va urtogining xatolarini tugri, samimiy va ochiktankid kilishni takozo etadi. Psixologlarning fikricha, o`smirlarga real ijtimoiy turmush shart- sharoitlari va shaxe faoliyatining maxsuli deb karash mumkin emas, chunki usishning biologik va psixologik konuniyatlarini inkor kilishga xakkimiz yuk. Shuningdek, o`smirlik davrining muayyan xech uzgarmas xususiyati va xarakteristikasi mavjud emas. O`smirlar urtasidagi uziga xos tipologik farklarni ijtimoiy omillarning ta’siri bilan, ta’lim va tarbiya sharoitlarining xususiyatlari bilan izoxlash mumkin. 14

Shu bilan birga, o`smirning jismoniy usishi xususiyatlari, jinsiy yetilishining iklim va milliy-etnografik omillari xam bor. O`smirlik inson shaxeining kamol topishida aloxida urin egallaydi. U inson kamolotining muxim boskichi xisoblanadi. O`smirlik davrida goyat katta axamiyatga ega bulgan psixologik uzgarishlar ruy beradi, bolaning muayyan ijtimoiy turmush sharoitida keyingi kamol topishi uchun zarur ta’lim-tarbiya ta’sirida barkaror, mustaxkam iz krldiruvchi, ijobiy xislatlar namoyon buladi. Tadrijiy ravishda izchil vujudga kelayotgan psixik uzgarishlar, shakllanayotgan fazilatlar va shaxening usishi, avvalo, mazkur yoshdagi ugil-kizlar faoliyatlarining (yetakchi va yordamchi faoliyat turlari: ukish, mexnat va uyin kabilar nazarda tutiladi) xususiyatiga bevosita bogliklir. O`smirning boshka yosh davrlaridan farklanadigan uziga xos xususiyatlari mavjud bulib, ular xis-tuygu va irodaviy sifatlarda uz ifodasini topadi. O`smir kichik maktab yoshidagi ukuvchidan farkli ravishda xayotni ilk bor shaxe sifatida faol ilmiy bilishda ishtirok eta boshlaydi, birinchi galda fakat narsa va xrdisalarning ayrim alomatlarini emas, balki ularning umumiy va obyektiv krnuniyatlarini anglab yetish, tushunish imkoniyatiga ega bulib boradi. Shaxening xar tomonlama, uygun rivojlanishiga mexnat faoliyati salmokli ta’sir kursatadi. O`smirlarning sinf va maktab yer uchastkasidagi mexnat faoliyati uz moxiyati bilan zarur axborot va ma’lumotlar berib, murakkablashib, ularning kuchiga kuch, gayratiga gayrat kushib, mexnat samarasidan, maxsulidan lazzatlanish xis-tuyrularini shakllantira boshlaydi. O`smirlik davrida xam uyin faoliyati ma’lum vaktgacha shaxening kamolotida uz axamiyatini saklab koladi. Jamoa bulib amalga oshiriladigan uyinlar va ularning keng kulamda utkazilishi utish davrida vujudga keladigan kiyinchiliklarni yengillashtirishga xizmat k.iladi. Uyin faoliyati o`smirda yuksak axlokiy xis-tuygularni vujudga keltiradi, matonatlilik, 15

jasurlik kabi fazilatlar shakllanishi uchun kulay sharoit yaratadi. Mazkur faoliyat o`smirning akliy jixatdan usishiga, fikr yuritishiga, uz xis-tuygusini boshk,arishiga, jismoniy kamol topishiga turtki vazifasini ugaydi. Uyinning xar xili bilan mashgul bulish o`smirni faxmlashga, eslab kolishga, biror ishni amalga oshirishdan oldin uni rejalashtirishga va dik;katni bir nechta obyektga taksimlashga odatlantiradi. Tiyraklik, tezkorlik, farosatlilik kabi muxim xususiyatlar, xislatlar xam uyin va sport mashgulotlarida tarkib topadi. O`smir kamolotga erishgan sayin uning psixik dunyosida yangi fazilatlar va sifatlar paydo bula boshlaydi, psixikasida keskin k,ayta kurish sodir buladi. Uzgarishlar uning oldiga yangi talablar kuyadi, bu esa uz navbatida kuprok xukuk va erk berilishini, eng avvalo mustakil karorga kelish va uz xulk-atvorini makbul deb Xisoblab amalga oshirishni takozo kiladi. Psixik takomillashish, kamolotga intilish, nisbiy barkarorlik o`smirlik davrining eng muxim xususiyatlari xisoblanadi. Xozirgacha balogatga erishish va jinsiy yetilishning jadal-lashishi tugrisida bir butun ilmiy nazariya mavjud emas. Shuning uchun usishdagi jadallashuv, ya’ni akseleratsiya buyicha xam muayyan nazariya yaratilmagan. Ana shu boisdan xar xil ilmiy asosdagi, bir-biridan farkli e’tirozli kator nazariyalar paydo bulgan. Kuyida akseleratsiya muammosiga oid karashlar bilan tanishib chikamiz. Geliogen nazariyasi. Ushbu nazariya 1936 yilda chet el olimlari tomonidan yaratilgan bulib, uning asosiy moxiyati akseleratsiya Xodisasi kuyosh nurining bevosita ta’siri bilan vujudga keladi, degan goyadan iboratdir. Bu goya tarafdorlarining fikricha, bolalar kup vakt oftobda bulishi natijasida ularning usishida tezlashish, ya’ni akseleratsiya ruy beradi, chunki kuyosh nuri organizmni zarur elementlar, moddalar, ozikalar bilan ta’minlaydi. Ammo xozirgi davrda akseleratsiya xodisasi janubiy (kuyosh nurlari serob) mamlakatlarda shimoliy jugrofiy kenglikka joylashgan mamla- 16

$katlarda xam bir tekis ruy bermokda. Ikkinchi tomondan, shaxar muxitidagi kizlar va ugil bolalar kishlok bolalariga Karaganda tezrok voyaga yetishi kurilmokda, vaxolanki, kishlok odamlari kuyosh nurida kuprok toblanadilar. Demak, xozirgi davrda geliogen nazariyayei ziddiyatlarga sabab bulmokda. Umuman oftobda toblanishni akseleratsiya jarayonining muxim jixatlaridan biri deyish notugridir. Geteroziya nazariyayei. Un tukkizinchi asr oxiri yigirmanchi asr boshlaridan buyon ijtimoiy xayotda, turmushda keskin uzgarishlar sodir bulgani insonlar urtasidagi ijtimoiy, diniy, milliy, irkiy tafovutlarning kamayishiga olib keldi. Turli millat vakil-larining aralash nikoxga kira boshlagani bunga yorkin misoldir. Diniy e’tikrdlar, irkiy farklar, etnik va milliy xususiyatlar, xarakter, an’analar, urf-odatlar, marosimlar, rasm-rusum va xrkazolar aralash nikoxga x.yech kanday tusik.bula olmadi. Xayot tarzi \ar xil mamlakatlarning xalkdariga xos xususiyatlar xam aralash nikoxni tuxtata olmadi. Aralash nikoxga kirish tobora kengaymokda. Mazkur nazariyaga muvofik. psixik dunyodagi kayta kurishlar nasliy belgilar keskin uzgarishiga sabab buldi, natijada farzandlarning usishida kuchayish, jadallashish, akseleratsiya xodisasi vujudga keldi. Birok mazkur muammoni ilmiy jixatdan atroflicha asoslab berish uchun yukorida ta’kidlangan omillar yetarli emas. Shunga Karamay, geteroziya nazariyayei biologik usishda jadallashish jarayonini vujudga keltirishda aloxida axamiyat kasb etadi. Urbanizatsiya nazariyayei. Jamiyat rivojlanishida shaxarlarning roli ortishi bu nazariyaga asos kilib olingan. Un tukkizinchi ayerning urtalaridan boshlab, kishlok axrlisining shaxarga kuchishi (vokelik tarikasida) avj oldi, ya’ni axoli orasida migratsiya yoki urbanizatsiya xodisasi yuzaga keldi. Shaxarning turmush tarzi, uziga xos xususiyatlari, axborot tarmoklarining kengligi, madaniyat darajasi, fan-texnika, transport, maishiy xizmat kabi omillar bolalarning akliy, axlokiy, jinsiy jixatdan ertarok voyaga yetishi 17$

uchun zarur shart-sharoitlar yaratdi. Kishlok axoliyey bilan shaxar xalkining yashash muxiti va turmush sharoitining yakinlashishi akseleratsiya jarayoniga ijobiy ta’sir etdi, lekin bu omilning uzi akseleratsiyaning sababi bula olmaydi. Nutritiv nazariya. Bu goyaning tub moxiyati shuki, usishdagi jadallashish (akseleratsiya) odamlarning ovkatlanishi yaxshilanishi, iste’mol kilinayotgan ozukalarda darmondorilar mikdorining kupayishi sababli vujudga keladi. Ushbu goya namoyandalariniig fikricha, V-6, V-12 darmondorilari va foliyev kislotasini odamlar kuprok iste’mol kilishi mazkur xolat namoyon bulishining asosiy omili emish. Tabiiyki, inson usishining jadallashuvida darmondorilar ma’lum darajada ijobiy ta’sir etishi mumkin, lekin mazkur omillarning uzi akseleratsiya uchun muxim va yagona negiz bula olmaydi. Shuniig uchun tibbiyot xodimlari gigayenachilar, biologlar, fiziologlar, psixologlarning ayrimlari bu goyani kullab-kuvvatlaydilar. Shuning uchun taxlil kilinayotgan, sharxda-nayotgan ilmiy nazariya akseleratsiya uchun ma’lum turtki vazifasini utaydi. Nurlanish nazariyayei. Bu nazariya namoyandalariniig fikricha, yer yuzida rentgen kurilmalarining kupayishi, atom, vodorod va neytron bombalarining portlashi natijasida insonda radioaktiv moddalar, radiatsiya nurlanishi darajasining sezilarli darajada ortishiga olib keladi. Yer kurrasiga tarkalgan zaryadlar bilan inson organizmining nurlanishi usishni kuchaytiradi, ya’ni akseleratsiya jarayoni yuzaga keladi. Shuning uchun bu nazariyaning ximoyachilari turli xususiyatga ega bulgan nurlarning anik dozasi organizmga ta’sir etishi, tarkalishi yemirilishga sabab bulmasa, insonning jismoniy usishi jadallashishi uchun imkoniyat yaratar emish. Ma’lumki, meyoridan ortik rentgen nuridan foydalanish xam organizm uchun zararlidir. Ana shu muloxazaga asoslanib organizm ayrim kismlarining rivojlanishi nurlar bilan boglikdir, degan xulosa chikarish mumkin. Xatgo, ayrim ilmiy 18

$manbalarda payvandlash apparatining yogdusi xam, chakmoknuri xam organizmga ijobiy ta’sir kilishi aytiladi. Birok tom ma’nodagi akseleratsiya uchun mana shu omillarning uzi yetarli emas, albatta. Ijtimoiy sharoitning yaxshilanishi nazariyayei. Yashash sharoit-larining yaxshilanib borishi, keng kulamda sanitariya va gigiyena tadbirlarining amalga oshirilishi, ovkatlanish sifatining ortishi, ota-onadan farzandga nasliy belgilarning (genlarning) bir tekis utishi kabi omillar akseleratsiya jarayonini tezlashtiradi, degan fikr kator mamlakatlardagi tadkikotchilar orasida keng tarkalgan. Ularning talkinicha, turmush sharoitining yaxshilanishi, kulayliklar yaratilishi turli imkoniyatlarning ishga solinishi uchun tabiiy zamin tayyorlashi mumkin. Lekin mazkur nazariya amaliy ma’lumot-larni tulik, atroflicha ifodalashni takozo etadi. Shuning uchun ushbu nazariyada masalaga xar tomonlama yondashish yakkol kuzga tashlanadi. Agar ijtimoiy sharoit chukur va ilmiy jixatdan yoritib berilsa, uning ta’sir kuchi yanada ortishi mumkin. Ijtimoiy akseleratsiya nazariyayei. Bu ilmiy nazariyaning asoschilaridan biri, yirik fiziolog olim AAMarkosyandir. Uning ta’riflashicha, xozirgi kishilardagi bilimlar xajmini yigirmanchi asr yarmidagi kishilarning bilimlari \ajmiga takkoslash orkali bolalardagi usish jarayonini aniklash ijtimoiy akseleratsiya deyiladi. Bolalardagi akseleratsiyaning sababi: birinchidan, ota- onalarning umumiy saviyasi yuksalgani, umumiy urta ta’limning amalga oshgani; ikkinchidan, ijtimoiy turmushda axborot vositalari tarmoganing kengaygani, ya’ni radio, televizor, teatr, kino, konsert zallari, madaniyat markazlari, ukuvchilar saroylari va uylari, yosh texniklar va tabiatshunoslar stansiyalarining, ulardagi ishtirokchi-larning kupaygani; uchinchidan, kitob, jurnal, maxalliy matbuot kulami va sifatining uzgarishi, informatika kulami kengayishi, internet tarmoga jadal usishi va xokazolardir. 19$

Bizningcha, mana shu omillar katoriga shaxslararo munosabat-larning tugri yulga kuiilishi, odamlarning okilona, odilona mulokrtga urgangani, jamoa va guruxlarda ijobiy psixologik muxit yaratilgani, asabiylashish, parokandalik kamayganini xam kushish mak.sadga muvofikdir. Yukrrida kurilgan akseleratsiya nazariyalarini aloxida olib karalsa, mazkur jarayonni tushuntirish imkoniyati torayadi. Shuning uchun ularning ijobiy jixatlarini tanlab, muayyan tizimni barpo etish va shu yaxlit tizimdan foydalanib, akseleratsiyaning moxiyati va uni keltirib chikaruvchi omillarni tushuntirish mumkin. O`smirlik yoshi dunyok,arash, e’tik,od, nuktai nazar, pozitsiya, uzligini anglash, baxrlash va xrkazolar shakllanadigan davr Xisoblanadi. Kichik maktab yoshidagi bola kattalarning kursatmalari yoki uzining tasodifiy, ixtiyorsiz orzu-istaklari bilan xarakat kilsa, o`smir uz faoliyatini muayyan prinsip, e’tikrd va shaxeiy nuktai nazari asosida tashkil kila boshlaydi. O`smir shaxeining tarkib topishida axlokuziga xos, ong aloxida axamiyat kasb etadi. Bunda ukuvchilarning axlokiy tushunchalarni uzlashtirishi va ularni turmushga tatbik, etishi muxim rol uynaydi. Umuminsoniy xislatlarni shakllantirish jarayoni, ukuvchidagi ishonch, akida, nuktai nazarning k.arama-k,arshiliklariga duch keladi. O`smir shaxeini tarkib toptirishda uning atrof-muxitga, ijtimoiy Xodisalarga, kishilarga munosabatini xisobga olish lozim. Chunki o`smirda muayyan narsalarga munosabat shakllangan buladi. Ijtimoiy turmushni kuzatish, undagi inson uchun zarur kunikmalarni egallash kattalar xulk-atvorini taxdil kilish imkoniyatini yaratadi. Natijada favkulodda xolatlarga — katta yoshdagi odamlarning tuggan nuli va uslubini baxolash kunikmasi tarkib topa boshlaydi. O`smir xulk-atvorini baxolashda (ragbatlantirish yoki jazolashda) kattalar ning kat’iyatliligi, prinsipialligi 20

sinchkov ukuvchi tomonidan taxlil kilinadi va kullangan tadbirning tugri yoki notugri ekanligi yana bir marta tekshiriladi. Shuning uchun ragbatlantirish va jazolash usullari okilona, uz vaktida kullanishi kerak. Psixologik adabiyotlarda mexnat bilan jazolash o`smir psixologiyasida keskin uzgarish yasashi ifodalangan. Ma’lumki, xamma ukuvchilarga mexnatning kaxramonlik, yaratuvchilik ekanligi uktirib kelinadi. Favkulodda mexnatdan jazo sifatida foydalanish ularga mutlako yomon ta’sir etadi. Psixologlar ugkazgan tadkikotlardan kurinadiki, o`smirlarning kupchiligi kdtiyatlilik, kamtarlik, magrurlik, samimiylik, mex-ribonlik, dilkashlik, adolatlilik kabi ma’naviy, axlokiy tu shunchalarni tugri anglaydilar. Ularning turmush tajribasida fan asoslarini egallashi natijasida barkaror e’tikod va ilmiy dunyo-Karash tarkib topadi, shular zamirida axlokiy ideallar yuzaga kela boshlaydi. O`smirlarning ideallari negizida orzu, maksad va ularni ruyobga chikarish rejalari namoyon bula boshlaydi. Muayyan kasbga mayl va Kizikish tugiladi. Orzu-istaklar rang-barangligi bilan bir-biridan keskin ajralib turadi. O`smirda uzini anglash rivojlanishi uchun sinf jamoasi va oila a’zolarining faoliyati muxim axamiyatga ega. Uning xatti-Xarakati, uz kuchiga, mayliga, yoshiga loyik ijtimoiy munosabatlari, muayyan muxitda uz urnini topishga intilishi uzini anglashining takomillashuviga pusta zamin yaratadi. O`smirlarda uzini anglash yangi bosk,ichga kutarilgach, ular uziga xos axlokiy namunani tanlaydilar. Ukuvchi uziga namuna bulgan shaxening xulk- atvori bilan uzining xatti-xarakatini solishtiradi va uzining ijobiy yoki salbiy jixatlarini anglab yetadi. Natijada unda uzini uzi tarbiyalashga botik, yana bir muxim xislat vujudga keladi. O`smir uzini uzi tarbiyalashda kitob kaxramonlaridan, kinofilm ishtirokchilaridan urnak olib, goxo ularga takdid kilib, butun iroda kuchi va xarakter xislatlarini ishga solib, xaR xil 21

xususiyatlarni egallashga intiladi va bu yulda uchraydigan tusik Xamda k,iyinchiliklarni yengadi. O`smirlik yoshida psixologik jixatdan eng muxim xislat — voyaga yetish yoki kattalik xissining paydo bulishi aloxida axamiyatga ega. Kattalik xissi ijtimoiy-axlokiy soxada, akdiy faoliyatda, Kizikishda, munosabatda, kungil ochish jarayonida, xulk-atvorning tashki shakllarida uz ifodasini topadi. O`smir uz kuchi va kuvvati, chidamliligi ortayotganini, bilim saviyasi kengayayotganini anglay boshlaydi. Bularning barchasi unda kattalik xissini rivoj-lantiradi. Unda gashga tegadigan raxbarlikdan, urinsiz xomiy-likdan, ortikcha nazoratdan, zeriktiradigan gamxurlikdan xoli bulish istagi vujudga keladi. Mazkur jarayon uz navbatida kattalar bilan munosabat va mulokrtda noxush kechinmalarni paydo kiladi. Sinf jamoasi va oila a’zolari urtasidagi munosabatlarni uzgartirishgina kattalar bilan o`smirlar orasidagi "anglashil- movchilik govi"ni yukrtadi. O`smirlar bilan munosabatda ularning mustakilligi, faolligi, tashabbuskorligi, uzini boshkarishini xisobga olib, ortikcha Xomiylik, gamxurlik kilmaslik ijobiy samaralar beradi. O`smirning sinf jamoasi xayotida faol katnashish uchun intilishi goyat katta axamiyatga ega. Sinf jamoasi a’zolarining uzaro yordam, birdamlik, xamdardlik, buysunish odati, shaxeiy xamda ijtimoiy Kizikishlarini rivojlantiradi. O`smirlarning jismoniy usishi va jinsiy yetilishi ularning psixikasida keskin uzgarishlarni vujudga keltiradi. Ukuv fanlarining kupayishi, axborotlar tarmogining kengayishi ularning fikr yuritishini jadallashtiradi. Kichik maktab yoshidagi bolalarda endigina rivojlanish boskichiga kutarilgan intellekt o`smirlik davrida yanada takomillashadi. Ta’lim jarayonida ularda materiallarni taxlil va sintez kilish, muammoning moxiyatini tushunish jadal 22

sur’atlar bilan usadi. Tafakkurning rivojlanishi intellektni kushimcha ma’lumotlar bilan boyitadi. Ma’lumki, arifmetikadan algebraga ugish umumlashtirishning yukrri boskichga kutarilganini bildiradi. Binobarin, mazkur xrlatda mavxumlashgan sonlar kaytadan mavxumlashtiriladi, oldin umumlashtirilgan narsa va xrdisalar kaytadan umumlashtiriladi va natijada "mavxumni mavxumlashtirish", "umumlashmani umum lashtirish" degan ilmiy tushunchalar vujudga keladi. O`smir ukuvchilar urganayotgan fan asoslari, avvalo ularning mavxum tafakkurini ustirishga karatiladi. Uning akdiy faoliyati xususiyatlaridan biri — mavxum tafakkurning rivojlanishidir. Maktab ta’limi va mustakil bilim olish faoliyati ta’siri ostida, o`smirda analitik-sintetik faoliyat jadal sur’at bilan rivojlana boshlaydi. Shuning uchun unda sabab va natijani izoxdash ukuvi mustaxkamlanib boradi. Ukuvchi materiallarning muxim belgilarini ajratishga, keng ma’noli umumlashtirishni amalga oshirishga xarakat kiladi. Ta’lim jarayonida anchagina mavxum tushunchalar, masalan, matematikada — nukta, chizik, tenglik..., fizikada — kuch, solishtirma ogarlik, tezlik, amper, volt..., geografiyada — ekvator, kutb, kenglik, uzunlik, zona, plato..., tarixda — kul, davr, shaxeiy mulk, boylik, ekspluatatsiya va xokazolar vujudga keladi. O`smirlik davrida ukuvchilarda analitik-sintetik faoliyat yetarlicha rivojlanmagani, fikr yuritish usullari tupik emasligi uchrab turadi. Shuning uchun geometrik masalani yechish usulini yoki isbotlash yulini kursatib berilmasa, kiyinchiliklar tugiladi, ukuvchilar masalani eng oddiy usulda "tavakkal" yecha boshlaydilar. O`smirlar fikr yuritish faoliyatining xususiyatlaridan biri — yakkol-obrazli, kursatmali tafakkur tarkibining muxim rol uynashidir. Ularda mavxum tafakkur usishi bilan yakkol-obrazli tafakkurning tarkibiy kismi mutlako 23

yukolib ketmaydi, balki sakdanib koladi va rivojlanadi xamda tafakkurning umumiy strukturasida muxim rol uynaydi. O`smirning eng muxim xususiyatlaridan yana biri mustakil fikrlash, aklningtankidiyligi tez rivojlanishidir. Bu esa kichik maktab yoshidagi ukuvchidan farkdi uparok, o`smirning akdiy faoliyatida yangi davr boshlanganini bildiradi. Maktab ta’limining bevosita ta’siri bilan o`smirda uzini anglash jarayoni rivojlana boshlaydi. U uzining fikriga, mustakil Karashiga, biror masala yuzasidan uz muloxazasiga zga bulish uchun Xarakat kiladi. Shuning uchun ukituvchi yoki ota-onaning aytgan la^iga, kitob va dareliklarga tankidiy nuktai nazardan karaydi. Kupincha ukituvchining muloxazasidan, darelikdan xato va kamchiliklarni topishga intilib, uz gapida turib, ayrim fikrlarga Kat’iy e’tiroz bildirishga, tortishishga va baxslashishga moyil buladi. Aklning tankidiyligi ayrim xollarda ukituvchi bilan ukuvchi urtasida "anglashilmovchilik govi"ni vujudga keltiradi. Akdning "tankidiyligi" o`smirning asosiy xususiyatlaridan biri bulib, u uzgalar fikrini turli baxrnalar, sabablar bilan yukkd chikarishga Karatilgan buladi. Tafakkurning mustakilligi inson uchun juda katta axamiyatga ega. Ukituvchi dare jarayonida va daredan tashkari vaktlarda, xar Kanday ogir shart- sharoitlarda xam turli usullar bilan buxislatni kullab-kuvvatlashi, uning rivojlanishi uchun imkoniyat yaratishi kerak. Shuni xam esdan chikarmaslik lozimki, dastlabki davrda o`smirning nuktai nazarini, muloxazalaridagi xatolarini, muvaffakiyatsizliklarini yomonlash, uni izza kilish, izzat-nafeiga tegish, masxaralash mutlako mumkin emas. Aks xolda o`smir akdining ajoyib sifati barbod buladi va uning uzi jamiyat xamda tabiat krnunlariga, xolatlariga befarkkaraydigan shaxsga aylanib koladi. Ukituvchi ukuvchinilg akl-zakovatini tugri rivojlantirish uchun xar bir imkoniyatni tula ishga solishi: 1) o`smirlar ga tugri ta’riflashni, taxdil 24

kilishni, takkoslashni, materiallarni mav xumlashtirish va umumlashtirishni urgatishi; 2) ularga uz fikrini tugri, ravon va anik ifodalash yulini tushuntirib berishi lozim. Mustakil ravishda xukm va xulosa chikarish, muloxaza yuritish kabi aklning turli shakllaridan foydalanish o`smirlarda akdiy faoliyat kunikma va malakalarini ustiradi, natijada jadal rivojlanish pallasi amalga oshadi. Yukoridagi vazifalarni bajarish uchun avvalo o`smirlar oldiga turli obyektlarni mustakil xolda takkoslash, ulardagi uxshash va tafovutli jixatlarni topishni yuklash kerak. Buning uchun ularning dikkatini kuyidagi savollarga javob berishga karatish maksadga muvofivdir: "Bu xolatda kanday umumiylik mavjud?", "Ushbu narsalar kaysi belgi va jixdtlari bilan bir- biridan farkdanadi?" "Mazkur narsalar va xodisalar urtasida kanday uxshashlik belgisi bor?" va xokazolar. Botanika darelarida ukuvchilarga mox (yusin) bilan suv utini, zamburugning poyasi bilan ildizini takkoslashni tavsiya etib, poyaning ildizdan, sporaningurugdan nimasi bilan farkdanishini aniklashni topshirish foydalidir. O`smir akd-zakovatini kamol toptirish uchun ularga doimo mantikiy tafakkur usullarini urgatib borish zarur. Bunda mantikiy xatolarni tuzatib borishni aslo yoddan chikarmaslik kerak. O`smirda tugri mantikiy fikrlashni rivojlantirishda ona tili va adabiyot ukituvchisining roli juda muximdir. U xamma vakt ukuvchilarga tugri jumla tuzishni, ravon muloxaza yuritishni, fikrlashni, yozishni urgatib boradi. Ukituvchilar jamoasi xar kancha urinishidan kati nazar, ta’lim jarayonida tarbiyasi kiyin o`smirlar xam uchrab turadi. Xozirgi davrda, bunday ukuvchilar bilan yakkama-yakka ishlash usuli yaratilgan, fe’l-atvordagi nuksonlarning, xatti-xarakati nosoglomligining oldini olish va tuzatish yullari ilmiy asosda ishlab chikilgan. Tadk.ik.otlarning kursatishicha, tarbiyasi kiyin; 25

injik,, xulk.i salbiy bolalarning kelib chikishining ijtimoiy sabablaridan tashkari, pedagogik va psixologik sabablari xam mavjud. Ukuvchilarda nojuya xatti-xarakatlar paydo bulishining sabablari va turtkilari xar xildir. Krnunni buzish yoki koidaga xilof ish kilish darajasiga karab tarbiyasi kiyin o`smirlar jinoiy krnunbuzar va oddiy k,oidabuzar (tartibbuzar) guruxdarga ajratiladi. 26

II- BOB. O‘smirlarda uchraydigan somatik kasalliklarning psixologik xususiyatlarining amaliy jihatlari. 2.1. O‘smirlarda uchraydigan somatik kasalliklarning psixologik taxlili Shaxcning biologik usishidagi nuksonlar, sezgi organlarining kamchiliklari, ukishga salbiy ta’sir etuvchi oliy nerv faoliyati va temperamentdagi kusurlar tarbiyasi kiyinlarni keltirib chikaradi. Shaxening psixik usishidagi kamchiliklar, chunonchi, akd-idrokning zaif rivojlangani, irodaning bushligi, xissiyotning kucheizligi, zarur extiyoj va kizikishlar mavjud emasligi, o`smir - ning intilishi bilan mavjud imkoniyati urtasidagi nomutanosiblik va xrkazolar xatti-xarakatni izdan chikaradi. Shaxening fazilatlari tarkib topishidagi nuksonlar: axlokiy xislarningetishmasligi, ukituvchi, sinf jamoalari, oila a’zolari bilan notugri mulokot, ishyokmaslik, bush vaktni tugri taksimlamaslik va boshkalar xam salbiy kilikdarni vujudga keltiradi. Shaxening bilim, ukuv faoliyatidagi kamchiliklari: akdiy faoliyat usullaridan keng foydalana bilmaslik, eng muxim bilim, kunikma va malakalarni egallashdagi uzilishlar; maktab faoliyatidagi kamchiliklari: ukitishdagi nuksonlar, tarbiyaviy chora va tadbirlardagi xatolar xam shular jumlasiga kiradi. Maktabdan tashkari muxitning ta’siridagi nuksonlar, chunonchi, oilada pedagogik-psixologik bilimlarning yetishmasligi, oilaviy nizolar, ajralish, ota-onaning ichkilikka va shaxvoniy xayotga berilishi, balogatga yetmagan tengkurlarining ta’siri, madaniy-ma’rifiy ishlab chikarish jamoalari xamda jamoatchilik kurshovidagi kamchiliklar x.am tarbiyasi kiyin o`smirlar kupayishiga sabab buladi. Tarbiyasi kiyinlarni urganishda kinolavx.alar, yuridik varaka, ishontirish, ragbatlantirish, buysundirish, kurkitish, "sun’iy Kiyin x.olatni yaratish" singari usullardan foydalaniladi. Shulardan ayrimlarining mox.iyatiga kiskacha tuxtalamiz. 27

$Odatda novella, vokea, xikoya, sarguzasht, ocherk kabi adabiy asarlardan foydalanish o`smirlar xatti-xarakatining sabablarini urganishda yaxshi samara beradi. Ukituvchi, sinf raxbari yoki ichki ishlar xodimlari tomonidan tarbiyasi kiyin o`smirlarga tegishli asardan parcha ukib beriladi, sung ularda kanday kuzgalish yoki ta’sirlanish paydo bulayotganligi kuzatiladi. Tajriba koidasiga binoan, ukilgan parchada o`smirlarning sarguzashti, ajoyibot va garoyibotlar uz aksini topishi shart. Agar usul uzining ijobiy natijasini kursata olmasa, boshka vositalarni kullash maksadga muvofikdir. Navbatdagi boskichda ulardan ukilgan asar personaji yoki bosh kaxramonining urnida bulganida kanday ish tutishi suraladi. Shu yul bilan \ar bir o`smirni, kanday \odisalar kiziktirishi va unda kanday salbiy xatti-xarakat yoki illat mavjudligi anikdanadi. Ukituvchi ukuv-chilar bilan mulokotda x.ar bir o`smirdan asarning bosh obrazi yoki personajiga munosabatini surashi lozim. Chunki shaxeiy muloxazalar zaminida o`smirning ru\iy dunyosidagi turli kechinmalar aks etadi. Shu tufayli ularning nojuya xatti-xarakatlari nimalar bilan boglik ekanligi ukituvchiga ayon buladi. Tajriba ugkazishda matnni ukilganda psixologik pauzaga, ravon ox.angga, ukish sur’ati va ritmiga alox.ida e’tibor berish lozim. Ana shu koidalarga rioya kilinsagina matnning ta’siri ortadi, o`smirdagi muayyan kechinmalarning tashki ifodasi tez kuriladi. O`smirlar xususiyatiga moye matnlarni tanlash, ularning xajmiga va mazmuniga e’tibor berish aloxdda axamiyat kasb etadi. Tanlangan matnlar tarbiyasi kiyin o`smirlarning uziga xos va yosh xususiyat-lariga, ichki imkoniyatlariga mutlako moye bulishi shart. Krnunbuzarlikning sababini anikdash usullaridan yana biri — syujetli fotosuratlar yoki rasmlar bilan tajriba utkazishdir. Buning ma’nosi va maksadi o`smirlarning salbiy xatti-xara-katlarini keltirib chikaradigan kanday 28$

motivlar mavjudligini, shuningdek, ular kaysi ta’sirlarga osonrok, berilishini anik,-lashsir. Tarbiyasi kiyin o`smirlardagi xususiyatlarni urganishning yana bir yuli aloxida-aloxida suxbat utkazish ork,ali ularning rux,iy kechinmalari bilan tanishishdir. Suxbat kezida yaxshi va yomon xulk,-atvor, xatti-xarakatlar yuzasidan keng ma’lumotlar tuplanadi. Mazkur jarayonda amalga oshiriladigan xar xil xatti-xarakatlarni baxrlash, ularni sharxlab berish lozim. Xatti-xarakatni baxrlashda o`smirga kuiilgan ayb yo tan olinadi yoki u mutlakr inkor etiladi. Birok, utkazilgan suxbatlar o`smirning psixik dunyosiga shunday nozik ta’sir kilishi kerakki, natijada unda vijdon azobi, ungaysizlik tuygusi vujudga kelsin. O`smir shaxsiyatiga tegadigan muomala kilish man etiladi. Xamma vakt suxbat davomida ilik psixologik iklim, dustona munosabat, kulay mikromuxit bulmogi shart. Fakat shundagina mavjud imkoniyatlardan unumli va samarali foydalanish mumkin. O`smirlar bilan suxbat orkali ularning kelajak rejalari, orzu-umidlari, intilishlari, jismoniy vaakdiy mexdatga yarokligi aniklanadi. O`smirlarning tipologik xususiyatlariga binoan bir nechta shartli guruxga ajratish mumkin. Tarbiyasi kiyin o`smirlarning birinchi guruxi orsizlar yoki subutsizlar deyiladi. Ular uz xatolarini bilib turib krnun va Koidalarni buzadilar, noma’kul ishlarni kiladilar. Kupinchaular uzlarining gunox.kor ekanliklarini tan olmaydilar, maktabdagi ayrim kamchiliklarni tank,id kiladilar. Lekin yutuklarni e’tirof K.ILISHNI xoxlamaydilar. Shaxsiy fikrlarini boshkd kishilarga ma’kullashni va uz talablarini uzgalar suzsiz bajarishini juda yoktiradilar. Bunday bolalar betga chopar, ujar tabiatli, rax.m-shafk,atsiz, "zuravon" buladilar. Mustak,il fikrga ega bulmagan tengdoshlarini uz atroflariga tuplaydilar va birgalikda tartib buzishga undaydil ar. 29

$Ikkinchi guruxga mansub tarbiyasi kiyin o`smirlar yaxshi va yomonni tushunadilar, birok mustak,il e’tikodga, barkaror yuksak x.is-tuyguga ega emasliklari sababli "ork,a kanot"da turib koidani buzadilar. Ularning xatti- xarakatlari tasodifiy vokelikka, ta’sir kuchiga va vaziyat xususiyatiga bopgakdir. Ular tashvikotga tez beriladilar, barcha narsalarga ishonadilar, k,aysi yulga kirib krlganliklarini anglab yetadilar, birok, "kampaniya" fikriga karshi borishga botina olmay kungilsiz ishlarga kul uradilar. Kupincha tartibbuzarlar kilmishlariga tavba kilib, sinf jamoasi a’zolarini ishontiradilar, lekin ma’lum fursat utgandan sung bergan va’da-larini butunlay unutadilar. Uchinchi guruxga mansub tarbiyasi kiyin o`smirlar shaxsiyat-parastlik tufayli krnunbuzarlik, tartibbuzarlik yuliga kirib k,oladilar. Ular shaxsiy talablari va extiyojlarini kondirish uchun xar kanday nojuya xatti-x.arakatdan k.aytmaydilar, xamisha odamlarga yaxshilik kilishni orzulaydilar, birok uzlarining shaxsiy manfaatlarini ijtimoiy manfaatdan yukrri kuyadilar. Uzlarining xox.ishlarini takiklangan usullar bilan amalga oshiradilar, sung kilmishlariga afsus-nadomatchekadilar, ruxan eziladilar. Lekin mazkur kechinmalarni tez unutadilar, ularning shaxsiy extiyojlari \ar kanday yuksak xislardan, xoxishlardan ustun turadi. Axlokka xilof xatti-xarakatlar achinish \ issi tarzida namoyon buladi, xolos. Injiktabiatli o`smirlar turtinchi guruxga mansub bulib, ular sinf jamoasida uz urinlarini topa olmaganidan kayguradilar. Bunday ukuvchilar ginaxon, arazchi buladilar, shuning uchun sinf jamoasida kamsitilayotgandek, kechinmalar bilan yashaydilar. Bunday xrlatning vujudga kelishiga asosiy sabab shaxsiy imkoniyatlardan kura intilish, mayl va obru ketidan kuvishning ustunligidir. Ular jamoa a’zolarining xurmatiga sazovor bulishni xoxlaydilar. Kupincha tundlik bilan ish tutadilar, biror narsaga xayri-xoxliklari yak.kol kuzga tashlanmaydi. Tushkunlik kayfiyati, umidsizlik, uz imkoniyati, akliy kuvvatiga ishonchsizlik ular ga xos xususiyatlardir. Ular krnun va koidalarni 30$ $buzishga astoydil xarakat kilmasalarda, ta’lim va tarbiya jarayonida kiyinchilik tugdiradilar. Tarbiyasi kiyin o`smirlarning xatti-\arakatlarini ijobiy yunalishga burib yuborish uchun ularda mas’uliyat, gurur, javobgarlik, ishonch kabi yuksak xislarni tarkib toptirish lozim. Buning uchun ularga yoshi, kuchi, krbiliyati va kizikishlarini x.isobga olib, topshiriklar berish ayni muddaodir. Ularga kichik jamoani, Sport seksiyasini, tirik burchakni boshkarish vazifasini ishonib topshirish natijasida salbiy fe’l-atvorlarini kamaytirish mumkin. Ularni uzlari kizikkan tugaraklarga jalb kilish orkali ukishga salbiy munosabatlari asta-sekin yukrtib boriladi. Tarbiyasi kiyin o`smir ukuvchilarni kayta tarbiyalash uchun kuyidagilarga e’tibor berish kerak. Tarbiyasi k,iyin o`smirlarni keltirib chikaruvchi sabablar majmuasi. I. Shaxsning biologik nuksonlari: a) sezgi organlarining kamchiliklari; b) ukishga salbiy ta’sir etuvchi oliy nerv faoliyati va temperament xususiyatlarining mavjudligi; v) psixopatologik ojizliklar. P. Shaxsning psixik kamolotidagi kamchiliklar: a) aklning bush usganligi; b) irodaning zaifligi; v) shaxsda xissiyotning kam rivojlangani; g) zarur extiyoj va bilishga kizikishlar mavjudmasligi; d) o`smirdagi intilish bilan imkoniyatlarning nomutanosibligi. III. Shaxsning tarbiyasidagi nuksonlar: a) axlokiy xislatlarida uchraydigan kamchiliklar; b) o`smirning ukituvchi, sinf jamoasi va oila a’zolari bilan mulokrtidagi zaifliklar; 31$