Shaxs xavfsizligi va psixologik himoya mexanizmlari - Psixologiya - Diplom ishlar

Shaxs xavfsizligi va psixologik himoya mexanizmlari

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

547.5 KB

Ko'chirib olish

О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI О‘LIY VA О‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI PSIXOLOGIYA KAFEDRASI Bobomurodova Zulayhoning “5310200 “Psixologiya” ta’lim yо‘nalishi bо‘yicha bakalavr darajasini olish uchun “ Shaxs xavfsizligi va psixologik himoya mexanizmlari” mavz usida yozgan Ilmiy rahbar : о‘q.A.Soatov “ Himoyaga tavsiya etildi ” Pedagogika fakultet i dekani _______________ dots.SH.Nurillayeva “_____”____________ 201 4 yil Qarshi - 2014 1

Mundarija K i r i sh ...................................................................................................................3 1- BOB . Ochiq ommaviy axborot tizimlari sharoitida shaxsning psixologik о‘zini- о‘zi himoyalashi.............................................................................................6 1.1. Ochiq axborot kommunikativ tizimlarida shaxsning kо‘nikmalarini shakllantirish.............................................................................................................6 1.2. Shaxsning ma’naviy – axloqiy takomili va о‘zini о‘zi himoya qilish............15 II- BOB . Shaxs xavfsizligi va psixologik ximoya mexanizmlari..........................32 2.1. Turli axborot psixologik vaziyatlarda shaxsning ijtimoiy xulqi.................32 2.2. Shaxs, jamiyat, davlat axborot psixologik xavfsizligi himoya usullari.....................................................................................................................49 Xulosa va tavsiyalar..............................................................................................63 Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati.....................................................................66 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi: Muhtaram Prezidentimiz I.A.Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida bugungi murakkab globallashuv davrida ma’naviyat sohasida vujudga kelayotgan dolzarb muammolar, xalqimiz ma’naviyatini asrash va yuksaltirish, ayniqsa yosh avlodning qalbi va onginig turli zararli g‘oya va mafkuralar ta’siridan saqlanish va himoya qilish masalalariga alohida e’tibor qaratilgan. Insoniyatning kо‘pming yillik tajribasi shundan dalolat beradiki, dunyodagi zо‘ravon va tajovuzkor kuchlar qaysi bir xalq yoki millatni о‘ziga tobe qilib, bо‘ysundirmoqchi, uning boyliklarni egallamoqchi bо‘lsa, avvalombor, eng buyuk boyligi bо‘lmish milliy qadriyatlari, tarixi va ma’naviyatidan judo qilishga urinadi. Chunki, har qaysi millat yoki xalqning ma’naviyati uning bugungi hayoti va taqdirini, о‘sib kelayotgan farzandlarining kelajagini belgilashda shak-shubhasiz hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Binobarin, ma’naviyatga qarshi qaratilgan har qanday tahdid о‘z-о‘zidan mamlakat xavfsizligini, uning milliy manfaatlarini, sog‘lom avlod kelajagini ta’minlash yo’lidagi jiddiy xatarlardan biriga aylanishi va oxir-oqibatda jamiyatni inqirozga olib kelishi mumkin. Bugungi kunda dunyoning ayrim hududlarida ana shunday harakatlar natijasida katta ma’naviy yo’qotishlar yuz berayotgani, millatning asriy qadriyatlari, milliy tafakkuri va turmush tarzi izdan chiqayotgani, axloq-odob, oila va jamiyat hayoti, ongli yashash tarzi jiddiy xavf ostida qolayotganini kuzatish mumkin. “Ma’naviy tahdid deganda ,-deb yozadi Prezidentimiz I.A.Karimov, - insonning aynan ruhiy dunyosini izdan chiqarish maqsadini kо‘zda tutadigan mafkuraviy, g‘oyaviy va informatsion xurujlarni nazarda tutish lozim deb о‘ylayman”.(“Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” .T.: 2008 y 13-14 bet). Prezidentimiz I.A.Karimov ogoh etganlaridek, agarki bunday xatarlarga qarshi о‘z vaqtida qat’iyat va izchillik bilan kurash olib bormasak, turli zararli oqimlar bizning yurtimizga ham shiddat bilan yopirilib kirishi, yoshlarimizni о‘z 3

girdobiga tortib ketishini, oqibatda ularning ota-ona, oila, el-yurt oldidagi burchi va mas’uliyatini о‘ylamaydigan, faqat bir kunlik hayot bilan yashaydigan xudpisand kimsalarga aylanib qolishi mumkinligini tasavvur qilish qiyin emas. Mana shu achchiq haqiqatni yurtimizdagi har bir inson, har qaysi ota-ona va ustoz- murabbiylar anglab olishi, mas alada xushyorlikni yo’qotmasligimiz, yoshlar tarbiyasida aslo beparvo bо‘lmasligimiz lozim. Xullas, shu yurtda yashayotgan har qaysi inson о‘zligini anglashi, qadimiy tariximiz va boy merosini chuqurroq о‘zlashtirishi, bugungi tez о‘zgarayotgan hayot voqeligiga ongli qarab, mustaqil fikrlashi va diyorimizdagi barcha о‘zgarishlariga daxldorlik tuyg‘usi bilan yashashi zarur. Shu nuqtai nazarda bitiruv malakaviy ish yozish uchun biz tanlagan “ Shaxs xavfsizligi va psixologik ximoya mexanzmlari ” mavzu hozirgi davr uchun dolzarb masalalar sirasiga kiradi. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi. Shaxs xavfsizligi va psixologik ximoya qilish mexanizmlari muammolarini о‘rganish. Bitiruv malakaviy ish obyekti. Shaxs xavfsizligi va psixologik h imoya qilish mexan i zmlari ning usullari. Bitiruv malakaviy ishning predmeti. Hozirgi zamon axborot tahdidlarining turlari, shakllanish manbalari, maqsadi, yo’nalganligi, obyekti, keltirib chiqaruvchi oqibatlari, axborot tahdidlariga nisbatan psixologik xavfsizlik chegaralari va usullari. Bitiruv malakaviy ishning maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi: -Axborot tushunchasi va uning falsafiy-psixologik asoslarini tahlil qilish; -Insoniyat uchun axborotning yangi imkoniyatlari va bugungi holatini yoritishi; -Axborot jamiyatiga xos imkoniyatlar va muammolarni о‘rganish; -Axborot sohasidagi tahdidlarga yo’naltirilgan psixologik - Shaxs xavfsizligi va psixologik himoya qilish mexanizmlari . 4

Bitiruv malakaviy ishni tayyorlashda foydalanilgan tadqiqot metodlari. Hozirgi zamon tahdidlari va unga nisbatan psixologik xavfsizlik muammolari aks etgan tarixiy, falsafiy, sosiologik, siyosiy va psixologik adabiyotlarni jurnal va gazeta sahifalaridagi huddi shunday manbalar tahlili, kuzatish, suhbat, intervyu, anketa, test metodlaridan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy va amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishni yortigan materiallardan, undagi dalillar, tavsiya va xulosalardan ta’lim tizimida yoshlarni har tomonlama barkamol, vatanparvar, xalqiga sodiq, iymonli, e’tiqodli qilib tarbiyalashda, ularda psixologik himoya mexanizmlarini shakllantirishda samarali foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning hajmi. Bitiruv malakaviy ish Kirish, ikki bob va uni tashkil etgan 4 ta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxatidan iborat bо‘lib, umumiy hajmi 67 betni tashkil etadi. 5

I- BOB . Ochiq ommaviy axborot tizimlari sharoitida shaxsning psixologik о‘zini- о‘zi himoyalashi. 1.1. Ochiq axborot kommunikativ tizimlarida shaxsning kо‘nikmalarini shakllantirish. Axborot asri jadal rivojlanayotgan va axborot globallashayotgan bir zamonda - axborotlashgan jamiyat tamoyillarini yo’lga qo`ymay turib dunyo hamjamiyatiga qo’shilishning iloji yo’q. Bu bevosita fan va texnologiyalar taraqqiyotini hamda ularni boshqarishni takomillashtirish, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishda, mamlakatni modernizatsiya va isloh qilishda, demokratik yangilanishda yaqqol ko’zga tashlanmoqda. O’z navbatida, "jahon iqtisodiy inqirozi ishlab chiqarishni muntazam yangilab, modernizatsiya qilib borish zaruratini kun tartibiga yanada o’tkir qilib qo`ymoqda", - deb qayd qiladi Yurtboshimiz Islom Karimov. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarishning rivojlanishini axborotsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Axborot maydoni jamiyat hayotiga jiddiy ta’sir ko’rsatmo q da. Shuning uchun axborot fan va ijtimoiy hayotning eng muhim sohalaridan biriga aylandi. Undan samarali foydalanish yo’llari va imkoniyatlarini topish jamiyat taraqqiyotining barcha sohalari, ayniqsa iqtisodning zaruriy asosini tashkil qiladi. Demak, axborot sohasidagi inqilobiy o’zgarishlar, uning milliy modernizatsiyalashgan masalalarini ham o’rganishga keng yo’l ochib bermoqda. Axborotning metodologik xarakteri va ahamiyatini falsafiy jihatdan tahlil qilishda avvalo "axborot" tushunchasining mazmun-mohiyati, genezisi va uning falsafiy talqini xususida fikr yuritishimiz kerak bo’ladi. Axborot (lotincha «information» - tushuntirmoq, bayon etmoq degan ma’noga ega) zamonaviy fan, falsafa va siyosatning asosiy tushunchalaridan bo’lib, dastlab kishilar tomonidan og‘zaki, keyinroq yozma yoki boshqa shakllarda uzatilgan ma’lumot sifatida ta’rif va tasnif etilgan. Ya’ni, axborotni turli ko’rinishlarda (masalan, yozma ravishda (matn orqali), og‘zaki (tovushlar yordamida), harakatdagi rasmlar (kino, video, animastiya) va boshqa) ifodalash mumkin. Shu sababli, ajdodlarimiz axborotni har 6

xil toshlarni turli shaklda joylashtirish yordamida, so’ngra papirus yaproqlariga axborotni yozish orqali saqlashgan. Keyinchalik axborot qog‘oz kitoblarda nashr etiladigan bo’ldi. Undan keyin esa, mos qurilmalar kashf etilgach, axborotni saqlash uchun fotoplyonka, gramplastinka, magnit plyonka, hozirgi vaqtda esa turli disklar (egiluvchan, qattiq, kompakt va h.k.) qo’llanila boshlandi. «Axborot» tushunchasi birinchi bor jurnalistika sohasida, ya’ni xabarlarni, yangiliklarni uzatish vositasi sifatida qo’llanilgan. Hozirgi paytda zamonaviy ilmiy adabiyotlarda axborotning ko’plab ta’riflari mavjud, ammo ularning barchasi munozarali tomonlarga ega. Axborotni tadqiq etishning ilmiy jihatlariga qarab, uning ko’plab ta’riflari mavjudligini ko’rish mumkin. Masalan, «axborot tashqi muhitga moslashish jarayonida undan olingan ma’lumot, signalning mazmunini ifodalash»; «rang-baranglikni ifodalash»; «o’ziga xoslik, yangilik, tuzilmalarning murakkabligi mezoni»; «tanlash ehtimolligi», «xilma-xillikni aks ettirish», axborot tevarak-atrof-dagi turli xil manbalardan to’plangan omillar bo’lib, bilimlarning qayta ifodalanishidir. Bu ta’riflarning har biri «axborot» tushunchasining u yoki bu qirrasini ochib bersada, ushbu tushunchaga hanuzgacha aniq bir ta’rif berilgani yo’q. «Axborot» tushunchasini falsafiy jihatdan tahlil qilgan S.B.Lukovkinning fikricha, «zamonaviy bosqichda materiya atributi sifatida axborotning umumfalsafiy muammosi uzil-kesil yechim topgan emas». Bu masala, o’z navbatida, atributiv va funkstional yondashuvlar o’rtasidagi bahslar mavzuini tashkil qiladi. Demak, axborotning mohiyati to’g’risidagi turli-tuman nuqtai nazarlardan kelib chiqib, axborot atributiv va funksional xususiyatlarga egaligini ta’kidlash mumkin. Ba’zi mualliflar (B.V.Axlibinskiy, K.E.Morozov, I.B.Novik, L.A.Petrushenko, A.D.Ursul, O.F.Fayzullaev, M.N.Abdullaeva, R.M.Imomalieva, S.S.Sanginov, B.O.To’raev, B.R.Karimov, N.A.Shermuhamedova va boshqalar) axborotning atributivligini tan olib, uni materiyaning barcha moddiy ob’ektlariga taalluqli xususiyat sifatida ta’riflashmoqda. Boshqa mualliflar (V.V.Verjbistkiy, I.I.Grishkin, D.I.Dubrovskiy, 7

N.I.Jukov, A.M.Korshunov, M.I.Setrov, G.I.Saregorodstev, Sh.S.Qo’shoqov va boshqalar) atributiv qarashlar nazariy jihatdan g‘ayriqonuniy funksional xususiyatga egaligini ta’kidlaydilar. Ular o’z-o’zini tashkillashtiruvchi tizimlarni avvalgi evolutsiyadan ajratgan holda ko’rib chiqishadi, o’z-o’zini tashkillashtiruvchi tizimlar «Yerda hayot shakllangan tarixiy davrda vujudga keladi», deya izoh berishadi, ammo ular qanday qilib vujudga kelishi, hayot nimaning hisobiga shakllanishini tushuntirib bermaydilar. Biz «axborot» tushunchasini bugun yuzaga kelgan hodisa sifatida qabul qilmasligimiz kerak, chunki axborotni o’zida ifoda etgan qarashlar Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino kabi mutafakkirlar ta’pimotlarida gnoseologik jihatdan tahlil etilgan. Biroq mazkur olim va faylasuflar axborotning ayrim masalalarini yoritib berish-ga muvaffaq bo’lganlar. Jumladan, Abu Rayhon Beruniy dunyoni bilishda informatsiya (axborot)ning uchta turiga «Hindiston» asarida alohida to’xtalib o’tadi, ya’ni 1) xabar orqali bilish; 2) ko’rish orqali bilish; 3) yozish orqali bilish. Uning fikricha, informatsiyaning bu uch turi odamlarning maqsadlari xilma-xilligidan, xalqlar o’rtasidagi tortishish va talashish ko’pligidan kelib chiqadi. Har qanday axborot uchta asosiy ko’rsatkichga ega: mazmun, miqdor va qadriyat. Axborotning miqdori matematik statistikada, qadriyat va mazmuniy tomonlari semantik nazariyada o’rganiladi. Axborotning miqdor tushunchasi axborot ustida so’z borgan voqeaning ehtimolli darajasiga teskari proporstional miqdor sifatida ta’riflanadi. Axborot ilmiy tushunchasining ishlab chiqilishi, olam moddiy birligining yangi qirrasini ochib beradi. Ilgarilari butunlay turlicha bo’lib ko’ringan ko’pgina jarayonlarga aloqaning texnik kanallari bo`yicha axborotlar berishga, asab tizimining ishlashiga, hisoblash mashinalarining ishini boshqarishning xilma-xil jarayonlariga yagona bir nuqtai nazardan qarashga imkon berdi. Axborotga semantik yondoshuv axborotni ba’zi til va belgilaridan tashkil topgan matnni anglash ma’nosini bildiradi. Ba’zi tizimlarda bu belgilar o’zaro farq 8

qilinadi va anglanadi (axborot etkazuvchi). Anglash qabul qiluvchi tomonga belgilarni ma’lum bo’lishini taqozo etadi (axborot qabul qiluvchi). Axborot qabul qiluvchi har bir tushunchani anglash uchun yordam beradigan bilimlar majmuiga ega bo’lishi lozim. Axborotni uzatuvchi tilidan oluvchi tiliga tarjima qilish lozim. Shunday usul bilan olingan axborot tizimi atrof-muhitga o’z munosabatini bildiradi. O’tgan 100 yillik davrda axborot tushunchasi butun hayot jabhalariga shu qadar chuqur singib ketdiki, jamiyat va insonlar unga nisbatan faqat ehtiyojlari kuchaymoqda. Umuman olganda, hozirgi axborotlashtirish davrida jahon stivilizatsiyasi jamiyatni hamda insonlarni axborotlarsiz yashay olmasligini ko’rsatmoqda. Yuqorida ta’kid-langanidek, axborot nutq, teks, tasvir, raqam, formula, rasm va boshqa ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. Bundan tashqari axborotni kelib chiqishiga, uzatish va qabul qilish hamda maqsadiga qarab ham turkumlash mumkin. Kelib chiqishiga ko’ra axborot: oddiy (boshlang‘ich), biologik va ijtimoiy axborotlarga bo’linadi. Oddiy axborotlar jonsiz o’zgaruvchan tabiatda paydo bo’lsa, biologik axborot insoniyat, hayvonot va o’sim- liklar dunyosida vujudga keladi. Ijtimoiy axborot esa kishilik jamiyatida sodir bo’ladi. Axborotni uzatish va qabul qilish usuliga ko’ra: ko’riladigan, eshitiladigan, yoziladigan, xid tarqatadigan yoki ta’m beradigan axborotlarga bo’linadi. Axborotlar umumiy maqsadiga ko’ra: ommaviy, maxsus, texnikaviy va shaxsiy axborotlarga ajratiladi. Kibernetikaning kelib chiqishi va rivojlanishi axborot tushunchasini «aloqa» va «boshqaruv» tushunchalari bilan birga keng qo’llanishiga olib keldi. Kibernetikaning asosiy bo’limlaridan biri axborot nazariyasi bo’lib, unda axborotni saqlash, qayta ishlash va tarqatish usullari tadqiq etiladi. Hozirgi kunda axborot nazariyasi metodologik jihatdan ham taraqqiy etgan, unga J.Fon.Neyman, N.Viner K .Shenon kabi olimlar asos solganlar. Ular bir- biri dan xabarsiz holda axborotning statistik-m iq doriy jihatlarini aniqlaganlar. Bu o’rinda K . Shenonning «Aloqaning 9

matematik nazariyasi» a sari katta rol o`ynagan. Ayni shu davrlarda N.Viner n ing «Hayvonot va mashina», «Kibernetika yoki bo shqa ruv» asarlari e’lon qilingan edi. Bu asarparda asosan axborot nazariyasi haqida fikr yur i tiladi. Axborot nazariyasining falsafiy-metodologik muammolari orasida markaziy o’rinni ega llaydigan masalalaridan biri «axborot» tushunchasidir. Axborotning yuzaga kelishi hamda rivojlanishida hisoblash texnikasi va boshqa texnik vositalarning o’rni beqiyos, chunki ma’lumotlar bevosita hisoblash texnikasi yordamida qayta ishlanadi. Aloqa va telekommunikatsiya vositalarining rivojlanishi, elektron- hisoblash texnikasining vujudga kelishi va hayotning turli sohalariga kirib borishi axborotning kengroq tushunchasini ishlab chiqishni talab etdi. Umuman axborot tushunchasi keng qamrovli bo’lib, bu borada M.Yoqubova, O.M.Kostrina, O.V.Lansteva, M.A.Usmonova, Sh.S. Qo’shoqov kabi o’zbekistonlik olimlarning ushbu muammoga bag‘ishlangan nomzodlik dissertatsiyalarini keltirib o’tish mumkin. Ushbu ilmiy tadqiqot ishlarida axborot tushunchasining ba’zi falsafiy-ijtimoiy masalalari o’rganilgan. Jumladan, Sh.S.Qo’shoqovning ilmiy tadqiqoti «axborot» tushunchasi, uning turlarining falsafiy taxliliga bag’ishlangan. Ammo axborotning falsafiy-metodologik masalasi alohida ilmiy tadqiqot mavzusi sifatida o’rganilmagan. Shuning uchun maqolada zamonaviy fan yutuqlari va yangi falsafiy qarashlar asosida «axborot» tushunchasining mazmun-mohiyatini yoritib berishga harakat qilamiz. Bunda, M.Eygen, G.Kastler, D.S.Chernavskiy tadqiqotlaridan foydalanamiz. M.Eygen o’z ishlarida biologik hayotning paydo bo’lishini taxlil qiladi. Uning fikricha, axborotning kelib chiqishi barcha o’z-o’zini tashkillashtirish tizimlari bilan bog’liq bo’lib, biologiya uchun axborotning miqdori emas, balki qadr-qimmati muhimdir. M.Eygenning «seleksion tanlov»iga ko’ra, nafaqat molekulalarning tasodifiy kombinatsiyalarini, balki axborotning paydo bo’lishini ham tushuntirish mumkin. «Axborot makromolekulalarning xossasi va avtoreprodukt s iya qobiliyatiga ko’ra baholanishidir». 10

Hayot, tirik tabiatning paydo bo’lishi, tirik tabiatda axborot va o’z-o’zini tashkillashtirish tizimlarining aloqadorligi, axborot nazariyasi va muvozanatsiz termodinamik yondashuvlarni qo’llash masalalariga oid ko’plab tadqiqotlar olib borilgan. Ularning ko’pchiligida biologik tizimlarga nisbatan o’z-o’zini tashkillashtirish tizimlarida axborotning paydo bo’lishi muammosi hamda uning ahamiyati o’rganiladi. Ularda miqdorli axborot simvollarning saqlanishini ta’minlaydi, ammo xabarning ma’nosi va qadr-qimmati chetda qoldiriladi. Tadqiqotlar natijasida biologiya uchun axborotning miqdori emas, balki qadr- qimmati muhimligi aniqlandi. Masalaga kengroq yondashadigan bo’lsak, axborotning vujudga kelishini o’rganishda XX asrning 70-yillaridagi o’z-o’zini tashkillashtiruvchi materiya to’g’risidagi yangi ta’limot hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lganligiga guvoh bo’lamiz. Ya’ni aksariyat biologik tuzilmalarning tashkil topishi jonsiz materiyalar tuzilmasining paydo bo’lishidan aslo farq qilmaydi. Shu sababli ham axborotning ilmiy o’rganilishida materiyani muvozanat holatidan uzoqda o’z-o’zini tashkillashtirish hodisasining kashf etilishi muhim rol o`ynaydi deb hisoblashimiz mumkin. Chunki axborot o’z-o’zini tashkillashtiruvchi tizimlarning muhim tarkibiy qismidir. Xotira, faoliyat dasturi, o’z-o’zini tashkillashtirish jarayoni, muloqot va boshqa murakkab bioijtimoiy hodisalar axborotsiz amalga oshmaydi. Odatda, axborot nazariyasidan foydalanilgan ishlarda faqat «axborot miqdori» tushunchasi qo’llanilgan. Umuman olganda, biologik muammolarning nazariy fizikaga oid tadqiqotlari muvozanatsiz termodinamika va axborot nazariyasiga asoslangan. M.Eygen rivojlanish jarayonlarini chiziqli termodinamika doirasida, ya’ni muvozanat holatida mutlaqo o’rganish mumkin emasligini aniq ko’rsatib bergan. G.Kastlerning axborot nazariyasiga asoslanganligi bu yerda jalb etilgan ilmiy asoslarning doirasi kengayishiga olib keladi. Jonsiz tabiatda axborotniig borligi masalasi munozaralidir, biroq bu yo’nalishda dastlabki ilmiy izlanishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, 11

D.S.Chernavskiyning «Sinergetika va axborot» asari umumlashtirilgan shakldagi qadr-qimmatli axborot genera t siyasining modeliga bag‘ishlangan. Mazkur konsteptsiya o’z ichiga jonsiz tabiatdagi o’z-o’zini tashkillashtirish jarayonlarini ham oladi. Muallif G.Kastler konsteptsiyasiga asoslanib, quyidagi ta’rifni beradi: «Axborot bir nechta mumkin bo’lgan va teng variantlardan birining eslab qolingan tanlovidir». Ushbu ta’rifda axborot aniq materiyaning ma’lum darajasi bilan bog‘lanmaydi, bu ta’rifga asosan axborotni materiyaning barcha tarkibiy tuzilmalariga xos deb hisoblash mumkin. Ammo ushbu olimlar fikrlarining tahlilidan axborot algoritmlari adekvat bo’lgan tasodifiy ketma-ketlikning eslab qolingan tanlovi bo’lib, bu tanlovni mustahkamlash axborotni yaratadi, degan xulosaga kelish mumkin. Axborot tadqiqot ob’ekti sifatida bir-biriga adekvat bo’lgan ketma-ketliklarning o’zaro aloqasi jarayonida paydo bo’ladi hamda jamiyat rivojlanishining evolyustiyasida qadr-qimmatli axborot, uning generatsiya qilish usullari muhim rol oynaydi. Fanning zamonaviy yutuqlari esa axborotni inson faoliyatining barcha sohalarida qo’llash imkonini beradi. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, «axborot» tushunchasi o’zining uzoq tarixi va ko’p qirrali ma’nosiga ega. Umuman olganda, hayotning paydo bo’lishidagi murakkab jarayonlar, ob’ektiv olamni yanada chuqurroq bilish, fanlararo tadqiqotlarni amalga oshirish, EHM, kibernetika va shu kabilar rivojlanishini ham aynan «axborot» tushunchasi, uning paydo bo’lishi bilan bog‘lashimiz mumkin bo’ladi. Shu ma’noda, axborotni bilish bosqichidagi yangi yondashuvni, ya’ni tabiat, jamiyat, inson, texnika va texnologiyani bilishga axborotli yondashuv tushunchasi kirib borayotganini e’tirof etishimizga to’g‘ri kelmoqda. Bilish jarayonidagi maqsad va manfaatlarning turli-tumanligi axborotga nisbatan azaldan turli yondashuv va ta’riflarning vujudga kelishiga sabab bo’lgan, Shuning uchun ham ayrim gnoseologik qarashlarda axborotga texnik vosita deb karalsa, boshqalarida bir qancha imkoniyatlarga ega bo’lgan yuksak faoliyat 12

mezoni deb hisoblanadi. Ushbu tushunchalarning turlichaligiga sabab axborotning maqsad va vazifalari ifodasi inson ilmiy tafakkurining rivoji bilan bog‘liq hodisa ekanligidir. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda axborot tushunchasining ta’riflarini quyidagi turlarga bo’lish mumkin: axborotning paydo bo’lishi hayot fenomeni bilan bog‘liq»; «axborot sub’ektning maqsadli faoliyati bilan bog‘liq»; «axborot tartiblangan, tashkillashgan sharoitlarda vujudga keladi». E.Yanchning fikricha, «axborot biologik tuzilmalarning evolyutsiya jarayonida o’z-o’zini tashkillashtirish qo’llanmasidir». V.Korogodin esa axborotni ma’lum bir algoritm sifatida izohlaydi. Darhaqiqat, axborot algoritmga asoslangan bo’lib, unda ma’lum bir uzviylik aks etadi. Chunki «algoritm» tushunchasi «qat`iy belgilangan qoidalarga muvofiq bajariladigan har qanday hisoblash tizimining umumiy nomlanishini, aniq vazifani bajarishda ketma-ketlik bilan amalga oshiriladigan formal qoidalar to’plamini ifodalaydi. Ammo, bizning fikrimizcha, algoritm ilmiy bilish usuli sifatida axborot kelib chiqishning mexanizmini aniqlab bermaydi. Umuman, «axborot» tushunchasiga oid tahlillarimizni yakunlar ekanmiz yuqoridagilardan quyidagi xulosalarga keldik: - «axborot» tushunchasini ilmiy-falsafiy tahlil etish uning gnoseologik va epistemologik xususiyatini anglab olishga yordam beradi; - axborotning gnoseologik asoslari uning inson faoliyati ta’sirida ra t sionallashtirilishi va izomorfizm g‘oyalarining taraqqiy etishi bilan chambarchas bog‘liq; - «axborot» tushunchasi ontologik jihatdan ob’ektiv makon-zamon transforma t siyasi va virtual borliqni ifodalaydi. Gnoseologik ma’noda esa, axborot tashqi va ichki voqelikka oid turli belgilar, grafiklar, xabarlar va boshqa shu kabi intersub’ektiv aloqalar interpretatsiyasi hisoblanadi; - «axborot» tushunchasining kelib chiqishi barcha o’z-o’zini tashkillashtirish tizimlari bilan bog‘liq bo’lib, biologiya uchun axborotning miqdori emas, balki 13

qadr-qimmati muhimdir; - gnoselogik jihatdan ham axborotning qadr-qimmati va bahosi o’z-o’zini tashkillashtirish tizimlari tomonidan generatsiya qilinadi. «Axborot» tushunchasining ilmiy o’rganilishida o’z-o’zini tashkillashtirish hodisasining kashf etilishi muhim rol oynaydi, chunki, axborot o’z-o’zini tashkillashtiruvchi tizimlarning muhim tarkibiy qismidir; - axborot jamiyat uchun faqat texnik muloqot emas, balki insonlararo muloqotda bilim almashinuviga ta’sir ko’rsatadigan ob’ektiv omildir. 14

1.2. Shaxsning ma’naviy – axloqiy takomili va о‘zini – о‘zi himoya qilish “Axborot jamiyati" — alohida izoh talab etadigan so’z birikmasi. U hozir nafaqat olimlar davrasida, balki matbuot sahifalarida ham bot-bot tilga olinmoqda — jamiyatning kelajagi shu tushuncha bilan bog‘lanayotir. Lekin jamiyat rivojida axborot texnologiyalari roli yanayam ortib borishi haqidagi ba’zi va’zlar inobatga olinmasa, bu borada hali ilgari siljish ko’zga tashlanayotgani yo’q. Qolaversa, "axborot jamiyati" atamasini har kim o’zicha tushunib, istifoda qilmoqda. Vaholanki, axborot jamiyati shundoqqina bo’sag‘ada turibdi va uning qanday kutib olinib, qanday talqin etilishi XXI asr tamadduni mazmuniga ko’p jihatdan ta’sir ko’rsatadi. Biz hali ko’p bor bu hodisa mag‘zini chaqishga urinishimizga to’g‘ri keladi. Lekin hozirdanoq shuni aniq aytish mumkinki, axborot jamiyati insoniyatning aqlga tayangan say-harakatisiz Yer yuzida o’z- o’zicha qaror topa olmaydi. Ax-borotlashtirishning zaxira imkoniyatlari sayyoraviy hamjamiyat baxt-saodati yo’lida xizmat qilmog‘i uchun bu hamjamiyat tuzilmasidagi ba’zi bo’g‘inlar, ayniqsa, ongimizdagi qoliplar isloh etilishi lozim. Bunday jamiyatni barpo etishga doir umumiy rejani ishlab chiqishga chog‘lanishdan avval "axborot jamiyati" tushunchasining o’zini anglab va bu boradagi tasavvurlarni bugungi ijtimoiy rivojlanish tamoyillari bilan bog‘lab olish zarur. Modomiki, ushbu tushunchaga turlicha, ba’zan hatto qarama-qarshi ma’no yuklanayotgan ekan, ishni shu haqda bahsu munozara ochib, nuqtai nazarlarni qiyoslab olishdan boshlash eng maqbul yo’ldir. Faqat shu yo’l bilan muammoni jamoatchilik ongi va qalbiga yetkaza olish mumkin. Ushbu maqola ham jamiyatning ijtimoiy va texnologik tadrijidagi hozirgi bosqichga doir ko’plab nuqtai nazarlardan biri bilan tanishtiradi. Ayni vaqtda bizni qiziqtirayotgan masala bo`yicha ikkita qarama-qarshi fikr mavjud. Dastlabkisiga ko’ra, insoniyat o’z taraqqiyotida "axborot jamiyati" deb atash mumkin bo’lgan bosqichga qadam qo`ydi va u halizamon postindustrial jamiyat o’rnini ishg‘ol etadi yoki hozirdanoq bu o’rinni egallay boshladi. Kompyuter texnikasi, fazoviy aloqa, axborot texnologiyalari va hokazolarning 15

bemisl rivoj topgani shundan dalolat beradi. Bundan tamoman farq qiluvchi keyingi qarashga ko’ra esa, axborot jamiyati faqat uzoq kelajakka daxldor hodisa. Shuning uchun uning xususiyatlari haqida bahs yuritishga ham hali erta. Bu nuqtai nazar bo`yicha, axborot sohasida biz guvoh bo’lib turgan jarayonlar aslida post- industrial jamiyatning anchayin takomilidan o’zga narsa emas. Menimcha, axborot jamiyati haqida bahs ochishning mavridi allaqachon kelgan. Chunki, boya aytganimizdek, insonlar bu jamiyatni qanday tasavvur etishi ijtimoiy munosabatlar shakllanishiga va alal-oqibat sivilizatsiya taqdiriga jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Qolaversa, bu faqat mutaxassislargina muhokama etadigan masala bo’lmay, butun insoniyat bosh qotirishi zarur sanalgan muammodir. Axborot jamiyatiga hozirgi voqelik deb qarab, fikr yuritish uchun esa hali ancha-muncha kuch-g’ayrat sarflashga to’g’ri keladi. Fan-texnika taraqqiyoti ta’sirida ishlab chiqarish jadal o’smoqda, ekologik vaziyat o’zgarib bormoqda, iqtisodiy integratsiya quloch yoymoqda. Texnika yutuqlari sayyoraviy hamjamiyatning jug’rofiy-siyosiy va ijtimoiy tabiati yangilanish sari yuz tutishiga sabab bo’lmoqda. Shunday vaziyatda ertangi taraqqiyotning muqobil yo’llarini bashorat qila bilish hamda bizni o’z bag’riga tortayotgan jarayonga ta’sir ko’rsata olish salohiyatimiz muhim ahamiyat kasb etadi. Shu nuqtai nazardan, inson hayotining barcha sohalarini axborotlashtirish barobarida bu hodisaning ijtimoiy taraqqiyot bilan aloqasini muhokamaga tortish bugunning eng dolzarb muammolaridan biridir. Axborot jamiyatiga qadam qo’yishni faqat elektron va kompyuter muhandisligiga bog’lab qo’yish to’gri emas. Menimcha, uning tarix sahnasiga chiqishini jamoaviy umumsayyoraviy aql qaror topishi va tamaddun yangi sifat bosqichiga ko’tarilishi bilan bog’liq holda tushungan ma’qul. Axborot jamiyatini barpo etish shu qadar mushkul vazifaki, uni ado etish jarayonida har qanday tasodifga shay turish lozim. Bu yo’lda katta-kichik xavf-xatarga duch kelishimiz aniq va, ayni chog`da, ularni yengish uchun bizda yetarlicha aql va iroda ham mavjud. 16

Men axborot jamiyati haqidagi o’z qarashlarimni ifodalab berish uchun dastavval fan-texnika taraqqiyotining so’ngi holatini, uning dunyodagi iqtisodiy- siyosiy va jug’rofiy-siyosiy vaziyatga ta’sirini hamda jamoaviy umumsayyoraviy aql istilohining ma’no-mohiyatini qanday tushunishim xususida so’zlab berishim kerak bo’ladi. Bugun jamiyatni axborotlashtirish va kompyuter texnikasidan foydalanishda yutuqlar garovi bo’lgan dasturiy vositalar majmui — sun’iy intellekt haqida ko’p gapirilmoqda. Ishlab chiqarish sohasida axborotlashtirish bilan bog‘liq butun boshli tarmoq vujudga keldi. U ilmiy izlanishlarning yangi yo’nalishlari va, hatto, yangi madaniyat paydo bo’lishiga zamin hozirladiki, oqibatda ishlab chiqarish sohasi bilan bir qatorda ma’naviy hayot ham tubdan o’zgarmoqda. Bu jarayon borgan sari jadallashib boryapti, ayni choqda u barcha tadrijiy jarayonlar kabi stixiyali ro’y bermoqda. Hozirda ishlab chiqarish sohasini axborot texnologiyalarisiz tasavvur etib bo’lmay qoldi. Bu holni XVIII asrda kishilik jamiyatiga suron solib kirib kelgan va tarix yo’nalishini tubdan o’zgartirib yuborgan bug’ mashinasiga qiyoslash mumkin. Mazkur ixtiro tufayli yuz yilning nari-berisida butun hayotiy andozalar o’zgarib ketgan edi. Hozir ham shunga o’xshash jarayon sodir bo’lmoqda va uning XVIII asrdan yagona farqi — hayotimizda yuz berayotgan o’zgarishlar yanada tezkorligidir. Keling, o’zimiz shohidi bo’layotgan jarayonlarning ayrim jihatlariga nazar tashlaylik. Bugun ishlab chiqarishda har xil aniq texnologiyalar yuksak mavqe egallamoqda va ular orqali sun’iy intellekt hamda axborot texnologiyalari (shu jumladan, kompyuterning zaxira imkoniyatlari) mahsulot yaratishga jalb etilmoqda. Bunday texnologiyalar samarasi hozirdanoq ko’zga yaqqol tashlanib qoldi. Misol tariqasida detallarni biriktirish aniqligi olinsa, bu zamonaviy kompyuter va elektron o’lchov asboblarisiz erishish dushvor bo’lgan yuqori aniqlikdir. Yoki materiallar chastotasi olinsa, bu ham shunday vositalarsiz tasav v urga sig‘maydigan o’ta yuqori chastotadir. Mabodo endi inson aybi bilan 17

biror falokat ro`y bersa ham, bu bemisl bir falokat bo’ladiki, uni jilovlab olish va bartaraf etish ertangi kunning og’ir va dolzarb muammosiga aylanadi. Qolaversa, bunday falokatlarni ham axborot texnologiyalaridan foydalanmay turib hal etib bo’lmaydi. Ilg’or mamlakatlarda qaror topgan hozirgi tuzum "postindustrial jamiyat" deb atalayotgani bejiz emas. Ushbu davlatlarda energiya resurslari ishlab chiqarishning o’sishi va ishlab chiqarish hajmining orti-shidan mag‘rurlanish kabi industrial jamiyatga xos asosiy belgilar sekin-asta yo’qolib bormoqda. Hattoki energiyadan yuqori tejamkorlik bilan foydalanish, kam energiya talab etuvchi texnologiyalarni joriy etish evaziga bunday resurslarni ishlab chiqarish kamayishi kuzatilmoqda. Texnika va texnologiya sohasida roy berayotgan yuksalishlar jamiyat taqdiriga jiddiy ta’sir ko’rsatadi, uning ustun yo’nalishlari, hattoki ijtimoiy tabiatini o’zgartirib yuboradi. Malakali mutaxassislar tayyorlash zarurati yuzaga keladi va "ishchi"larning bunday toifasi soni ortib boradi. Tabiiyki, ishlab chiqarish sohasida muvaffaqiyatni ta’minlovchi mutaxassisni tayyorlashga ko’p vaqt va mablag’ sarflashga to’g’ri kelsa hamda butun jamiyat taqdiri alal-oqibat ularga chambarchas bog’liq bo’lib qolsa, bu toifa jamiyat uchun alohida ahamiyat kasb eta boshlaydi. Buning ustiga, u mehnatga yaroqli aholining ko’pchiligini tashkil etsa, butun ijtimoiy jarayonlarni jadallashtirib yuboruvchi ijobiy aks ta’sir ham yuzaga keladi. Aynan shu omillar jamiyatning taraqqiyot yo’li va tashkiliy tuzilmasini o’zgartirib yuboruvchi bir talay oqibatlarni keltirib chiqarishi hozirdanoq ko’zga tashlanib qolmoqda. Bunday o’zgarishlarni, avvalo, jamiyatning taraqqiyot yo’li borasida ko’rish mumkin. Rivojlangan mamlakatlarda milliy mahsulotning uchdan bir qismini davlat markazlashgan holda taqsimlashining o’ziyoq men boya tilga olgan shart-sharoitlar mahsulidir. Bundan liberal iqtisodiyot barobarida ijtimoiy yo’naltirilgan liberal iqtisodiyot haqidagi tasavvur yuzaga qalqib chiqadi. Qolaversa, bunday taraqqiyot yo’li siyosiy yoki ijtimoiy doktrina emas, 18

balki ilgarilab borayotgan texnikaviy sivilizatsiya taqozosidir, ya’ni tadbirkor "ishchi sinfi"ni o’qitish, davolatish va keksaligida nafaqa bilan ta’minlashdan manfaatdor, tamom-vassalom. Shu o’rinda bundan yuz yil avval kapitalizm rivojlanib borishi bilan uning bag‘rida yangi ijtimoiy munosabatlar kurtak yozadi, degan fikrni aytgan E.Bernshteynni eslab o’tish joiz. Marksistlar ayni shu qarashi sababli uni "opportunistlar va renegatlar" ro ` yxatiga tirkagan edi. Yuqorida tilga olingan jarayonlar Yer yuzidagi jug’rofiy-siyosiy vaziyatni ham o’zgartirib yuboradi. Endilikda davlatlarning sayyoraviy ehromi cho’qqisini hozirgidek eng ko’p qurol-yarog‘ ishlab chiqarayotgan ham, yer bag’ridan eng ko’p boylik qazib olayotgan ham, hattoki, eng ko’p hisoblash va boshqa elektron asboblari ishlab chiqarayotgan mamlakatlar ham ishg’ol etolmaydi. Bugun fan- texnika sohasida yuzaga kelgan ahvol quyidagicha: har qanday nou-hau bir necha yil ichida butun yer yuzi aholisi mulkiga aylanadi. Bundan buyon oldingi marrani yangi ilmiy va texnikaviy g’oyalarni qo’llab- quvvatlash va hayotga tatbiq etishga layoqatli, batamom yangi va mukammal sanoat mahsuloti yarata oladigan hamda bu mahsulotni bozor, avvalo, ichki bozor bilan ta’minlay biladigan davlatlar egallay boshlaydi. Buning uchun esa ushbu davlatlar yuqori malakali hamda intizomli minglab olim, muhandis va, ayniqsa, "ishchi sinfi"ga ega bo’lishi lozim. Men "ishchi sinfi" atamasini iloji boricha kam ishlatishga harakat qilyapman. Chunki bevosita mahsulot yaratuvchi bu "ishchi"larning aksariyati, bugungi kun mezoni boyicha, oliy texnik ma’lumotga, qolaversa, yirik ichki bozorni yaratish uchun mo’may mablag’ga ega bo’ladi. Zero, mahsulot ishlab chiqaruvchi qatlamning o’ziga to’qligi postindustrial jamiyatning sarmoya aylanishini keskin tezlashtiruvchi "zarurat"lardan biridir. Ta’lim bilan bab-baravar texnologik intizom ham anglana boradi, zotan, "chap-dast" ishlab chiqarish alal-oqibat shu texnologik intizomga qat’iy rioya etishga tayanadi. Texnologik intizom esa texnik niyatni royobga chiqaruvchi usta haqidagi tasavvur bilan chambarchas bog’liqdir. Ustalarni (ommaviy mahoratni) tarbiyalash postindustrial jamiyatda muhim milliy vazifaga aylanadi. 19

Tayvan hozir postindustrial stivilizastiyaning oldingi marrasini egallab turgan mamlakatlar safiga qo’shilib olgani tasodif emas. Bu davlatda bir necha o’n yillar davomida maktab bitiruvchilarining 30 foizdan ziyodrog‘i universitetlar qoshidagi kollejlar talabasiga aylandi. Demakki, gap mazkur xalqqa (shuningdek, Tinch okeani mintaqasining boshqa xalqlariga ham) xos bo’lgan har bir vazifani vijdonan bajarish an’anasidagina emas. Albatta, an’analarning ahamiyatini yerga urish yaramaydi, ammo boshqa bir masala ham borki, bir necha o’n-yigirma yil ichida har qanday xalq xotirasidan ko’p asrlik an’analarni o’chirib tashlash ham, unga qo’l uchida ish bajarishni "o’rgatish" ham mumkin. Qolaversa, oqilona siyosat yuritishga qodir bo’lgan hukumatsiz, hozirgi taraqqiyotning texnikaviy va jug’rofiy-siyosiy tamoyillarini ilg’ay biladigan vazirlarsiz ham biror narsaga erishish malol. Gomindan hukumatining millat oldidagi buyuk xizmati dunyo taraqqiyoti yo’nalishini to’g’ri aniqlay olgani, 1940-50 yillardagi og’ir iqtisodiy va siyosiy sharoitda ham ta’limga bosh milliy vazifa deb qaragani bo’ldi. Zikr etilgan fikrlar MDH davlatlariga ham taalluqli, albatta. Axborotlashtirish va mehnat madaniyatiga tayangan aniq texnologiyalarni keng joriy etish bizni uchinchi dunyo xarobalariga tushib qolishdan asrovchi yagona imkoniyatdir. Takror aytaman, bizning birdan-bir imkoniyatimiz xalqning aql- zakovati va ilm-ma’rifatiga tayanish, shuningdek, hukumat e’tiborini ham shunga qaratishdir. Iqtisodiy bo`hronlar sharoitida ham ta’lim va tarbiyadan, qo’li gul ustalarni etishtirishdan muhimroq masala yo’q. Postindustrial jamiyat oldimizga qo`yayotgan bugungi talab ana shu, Binobarin, amaliy faoliyatga kirishmay turib, axborot jamiyati haqida safsata sotish befoyda. Hisoblash texnikasining keng miqyosda qo’llanilishi va yuksak texnologiyalarning taraqqiy topishi, ijtimoiy tuzilmaning isloh etilishi va jug‘rofiy-siyosiy vaziyatning o’zgarib borishi — insoniyatning bugungi hayoti va tamadduni qurilmasida yaqin kelgusida roy berajak tub sifat o’zgarishlarining hozirdanoq ko’zga tashlanayotgan alomatlaridir. Lekin bunday xususiyatlarga ega jamiyatni ham hali axborot jamiyati deb bo’lmaydi. Hozircha uni vujudga 20

keltiruvchi texnik, texnologik va ijtimoiy asoslarni yaratish jarayoni davom etmoqda, xolos. Bugungi voqelikni "postindustrial jamiyat" atamasi aniq ifodalaydi. Bizningcha, axborot jamiyati deb atashga loyiq ijtimoiy tuzilmaning yuzaga kelishida Jamoaviy Intellekt (yoki jamoaviy aql) etakchi rol o`ynaydi. Inson intellekti uning tanasi hayot faoliyatida qanday rol oynasa, jamoaviy aql ham umumsayyoraviy organizm hayot faoliyatida xuddi shunday rol oynay boshlaydigan vaqt kelishiga hali bir muncha bor. Teyyar de Sharden, ayniqsa, Vladimir Vernadskiy ta’limotlarida, umumsayyoraviy aqlning hukmronlik roli haqida ba’zi fikrlar mavjud. Olimning ta’kidlashicha, XX asr boshidanoq insoniyat yer kurrasining asosiy yaratuvchi kuchiga aylandi va ayni sababga ko’ra, u biosferaning ham, odamzodning ham keyingi taraqqiyoti uchun mas’uliyatni zimmasiga olishga majbur. Demak, jamoaviy intellekt g’oyasi tasodifiy bir xomxayol emas, aksincha insoniyat omon qolishining zaruriy shartidir. Bundan kelib chiqadiki, inson yer yuzida umrguzaronlik qilishining yangi tartiboti o’rnatilishi lozim. Lekin bunday hodisa yaqin yillarda o’z-o’zidan roy berib qolmaydi. Ayni maqsad yo’lida butun insoniyat aql va irodasi birlashmog’i zarur. Demak, jamoaviy aql va jamoaviy iroda o’zini namoyon etgandagina yangilanish sodir bo’ladi. Bunday qayta qurish jamiyatning aniq maqsadni ko’zlagan aralashuvisiz yuz bermaydi va hatto umuman sodir bo’lmasligi ham mumkin. U holda insoniyat kelajak borasida har qanday imkoniyatdan bebahra qoladi. Shu bois men axborot jamiyatiga homo sapiens bundan buyon ham biologik tur sifatida rivoj topishining eng maqbul istiqboli deb qarayman. Bu — kishilik jamiyati noosfera asri tomon taraqqiy etishi yo’lidagi zaruriy bosqichdir. Noosfera asrida esa inson va tabiat uyg’un yashashi uchun barcha shart-sharoit muhayyo bo’ladi. Biz tusmollab fikr yuritadigan barcha noyob jarayonlar singari kishilik tarixi ham hech qachon silliq kechmaydi, shuningdek, unga izchil ta’sir ko’rsatish ham imkonsiz. Ayni choqda inson butunlay chorasiz, deyish ham mantiqqa zid. Inson 21

rivojlanishning turli yo’llari haqida fikr yuritish va ularga rioya etish layoqatiga ega. Binobarin, hozirgi ijtimoiy jarayonlarga doir imkoniyat darajamizni belgilab olish va ularga ozmi-ko’pmi ta’sir ko’rsatish qo’limizdan keladi. Bu haqda so’z yuritishdan avval "Jamoaviy Intellekt" tushunchasiga izoh berishim zarur. Sun’iy intellekt bilan jamoaviy intellekt mutlaqo boshqa-boshqa tushunchalar, biroq ikkisining ham insoniyat taqdiriga ko’rsatadigan ta’siri beqiyos. Sun’iy intellekt inson ixtiro etgan va barpo qilgan tizimdir. Jamoaviy intellekt esa tabiiy hodisa, shaxs va jamiyatning aniq maqsadni ko’zlagan aralashuvisiz hozirgacha davom etib kelayotgan murakkab tadrijiy jarayon mahsulidir. Oliy nerv tizimi, ya’ni miyaning rivojlanib va antropoidlar hayot faoliyatining murakkablashib borishi bilan ular o’rtasida axborot ayirboshlash alohida rol oynay boshladi. Antropogenez jarayonida bilimni boyitish, mahoratni oshirish muttasil davom etdi, jamoaviy xotira vujudga keldi. Sekin-astalik bilan atrof-tevarakni jamoa bo’lib o’rganishga kirishildi. Boshqacha qilib aytganda, jamoaviy aql nomi bilan yuritiluvchi tizim paydo bo’ldi. Uning olam hodisotlarini idrok etish va jamoa xo’jaligini yo’lga qoyish borasidagi imkoniyati yakka kishi va hatto barcha odamlar aqlining yig‘indisi imkoniyatidan bir necha karra ortib ketdi. Darhaqiqat, alohida individlar o’zaro munosabatga kirishib, uzluksiz axborot almashishi tufayli Jamoaviy Intellekt va Jamoaviy Xotira paydo bo’ldi. Qolaversa, bilim olish, uni saqlash va uzatish imkoniyati bois "aqlli" maxluqlar to’dasi kishilik jamiyati bo’lib shakllandi. Uzoq ajdodimiz mehnatni hayot sharti sifatida ozmi-ko’pmi anglay olgani uchungina emas, balki jamoaviy aqlni takomillashtira borgani uchun ham insonga aylandi. Odam miyasi rivojlanib borishi bilan oila, qabila va xalqning jamoaviy aqli ham taraqqiy eta borgan. Negaki, axborot almashish ham, chamasi, asab tolalari bilan bir vaqtda paydo bo’lgan. Oliy nerv faoliyati murakkablashuvi, asosan, axborot uzatish vositalari, birinchi galda esa axborotni ifoda etuvchi til, aniqrog’i, tillar takomillashuvidir. Bundan 30-40 ming yillar avval (balki undan ham 22

ilgariroq) mushtarak ajdodimiz — kramanon paydo bo’lgach, odamning biologik rivoji amalda to’xtagan. Biroq jamoaviy aql rivoj topishda davom etibgina qolmay, hatto bu jarayon yanada tezlashmoqda — fan-texnika taraqqiyoti buning yaqqol dalilidir. Haligacha kishilik jamiyatining axborot tarixi bitilmagan, ammo bugun shusiz ham insoniyat bilimining boyish va texnika taraqqiyotining o’sish sur’ati ijodiy jarayonga jalb etilgan kishilar soni ortishi bilan birga ular o’rtasida axborot almashinuvi tezlashishiga (bunga imkon beruvchi texnologiyalar yaratilishiga) ham bog’liq ekani ayonlashmoqda. Biror kishi yoki biror guruhning (butun boshli xalqlarning ham) o’z qobig’iga o’ralib, axborot almashish tizimidan uzilib qolishi ularning tanazzulga yuz tutishi, bilim, malaka va xotirasini boy berishiga sabab bo’ladi. Xullas, jamoaviy intellekt odamlarni axborot rishtalarini bog’lovchi shunday bir tizimki, uning sharofati bilan har bir kishiga insoniyat yiqqan barcha bilimlardan bahramand bo’lish uchun ham, shu bilan birga, uning borliq haqidagi mavjud tasavvurlarni yanada boyitishga hissa qo’shishi uchun ham keng yo’l ochiladi. Bunday tizim olamda yuz berayotgan voqealarga nisbatan umumiy nuqtai nazarni shakllantiradi. bu esa, o’z navbatida, odamlar kuch-g’ayrati va say- harakatini bir maqsad sari yo’naltiradi, umuminsoniy mentalitet paydo bo’lishiga samarali ta’sir ko’rsatadi. Jamoaviy Intellekt jamoaviy qarorlarni shakllantirishga imkon beruvchi tizimdir. Jamoaviy aql va jamoaviy xotira jamiyatning barcha a’zolari undan foydalanish jarayonida yanayam ortib, yanayam ko’payib boradigan birdan bir jamoaviy mulk shaklidir. Darvoqe, ingliz dramaturgi Bernard Shou bu xususida juda topib aytgan: "Sen men bilan olmani baham ko’rsang, ikkalamizda bitta olma bo’ladi. Lekin men bilan g’oyani baham ko’rsang, ikkalamizda bittadan g‘oya bo’ladi". Bunday "mulkdor"lar toifasi shu xildagi jamoaviy boylikni qancha ko’p tasarruf etsa, insoniyat bundan shuncha ko’p naf ko’radi. Faqat ushbu jamoaviy mulk — hikmat va bilimni qadimgi Misrdagidek bir 23

hovuch "kohin"lar "xususiylashtirib olishi"dan xudo asrasin. Inson ongi va chunonchi, tafakkuri qanday paydo bo’lgani uning o’ziga-da ko’pam ayon bo’lmagan jumboq hisoblanadi. Darhaqiqat, odam miyasi ham barcha hayvonlarniki kabi neyronlardan iborat, biroq faqat u tafakkur yuritishga layoqatli, faqat ugina ong deb ataluvchi fenomenga ega. Antropogenezning qaysidir bir bosqichida ajdodimiz atrof muhitdan ajralib chiqdi. "men"ning "men emas"dan, "biz"ning butun borliqdan farqlanishi sodir bo’ldi. Xo’sh, bu hodisa qanday roy berdi? Miya deb ataluvchi neyron tizimi murakkablasha borishining yuqori bir bosqichida u sifat o’zgarishiga yuz tutdi, degan faraz menga joyali tuyuladi. Ilmiy til bilan aytganda. bifurka t siya (ikkiga bo’linish,tarmoqlanish) hodisasi roy berdi. Moddalarda ham bir bosqichdan boshqasiga o’tayotganda ana shunga o’xshash holat sodir bo’ladi. Faqat inson miyasiga tatbiqan harorat yoki bosim singari tashqi omillar emas, balki neyronlarning ko’payishi va aloqalarning murakkablashishi kabi ichki omillar bosh mezon bo’lib xizmat qiladi. Darhaqiqat, jamoaviy aql deganimiz nima o’zi? U nafaqat axborotni yig‘ish va uzatish, balki tahlil etish va xulosa yasashga ham layoqatli bo’lgan ayricha tizimdir. Bir qarashda uni miyaga o’xshatish mumkin, faqat bunda neyronlar o’rnini insonlar egallaydi. Zotan, jamoaviy aql har biri yakka-yakka mavjud bo’lgan intellektlarning uyushmasidir. Biroq odam aqli miyadagi neyronlarning oddiy hosilasi bo’lmagani kabi, jamoaviy aql ham barcha odamlar aqlining oddiy hosilasi emas. Fikr qiluvchi kishilar o’rtasidagi aloqa murakkablashadi va bunday kishilar soni orta borishi bilan jamoaviy aql xususiyatlari ham o’zgaradi, imkoniyatlari kengayadi. Bu tizimning zahira imkoniyatlarini yuzaga chiqarish muttasil tezlashib boradi va hozir biz jamoaviy aql takomilida shunday bir marraga juda yaqin turibmizki, bu marrani hatlab o’tib, u sifat jihatidan yangi xususiyatlar kasb etishi mumkin. Rosti, kishilik jamiyati bugun ulkan falokat arafasida turibdi. Bu falokatga 24

dosh berish uchun bashariy hamjamiyat qaytadan tashkil topishi, uning yangi texnologik asosi barpo etilishi, qolaversa, yangi qadriyatlar tizimi vujudga keltirilishi lozim. “Global ekologik inqiroz" deb nom olgan bu xavf-xatar svilizastiya kuch-qudrati jadal ortgani, aholi mislsiz sur’atda o’sgani, oqibatda esa nufus behad ko’payib ketgani va an’anaviy resurslar sarflab bo’lingani sabab yuzaga keldi va insoniyat bugungidan tamoman farq qiluvchi boshqa taraqqiyot dasturiga muhtoj bo’lib qoldi. Agar ta’bir joiz ko’rilsa, Yer yuzida odam biologik tur sifatida omon qolishi va rivoj topishiga imkon beruvchi boshqacha yondashuvlar, boshqacha tamoyillar kerak bo’lyapti. Bugun postindustrial deb atalgan an’anaviy tamaddun zaxira imkoniyatlarini qariyb sarflab bo’lgani ayonlashmoqda. Bu tamaddun insoniyatga cheksiz kuch-qudrat tuhfa etdi, biroq, afsuski, undan foydalanish yo’lini o’rgata olmadi. Iste’mol bilan uni qondirish imkoniyatlari orasidagi nomutanosiblik hozirgi davrning asosiy ziddiyatidir. Bugun insoniyat yangi taraqqiyot istiqbolini tanlash zarurati bilan yuzma- yuz kelmoqda. Odam naslining tubsiz jarlik sari telbalarcha chopishini ayrim hududlardagi say-harakati bilan to’xtatib qolish dargumon. Najot yo’li, najot chorasi butun sayyora uchun yagona, umumiy bo’lmog’i lozim. Bunday vaziyatda faqat jamoaviy umumsayyoraviy aqlgina ko’plab nuqtai nazarlarni bir butun, yaxlit faoliyat dasturiga aylantiruvchi asos rolini oynashi mumkin. Jamoaviy aql ayni chog’da inson ongini tubdan qayta qurish va odamzod neolit asrida dehqonchilik, chorvachilik hamda xususiy mulkni kashf etgandek hozirgi davrda ham sayyoraviy tamaddunning yangi texnologik asosini izlab topishni o’z zimmasiga oluvchi jamoaviy "Murabbiy" ham bo’ladi. U shuningdek, xavf solib yaqinlashayotgan inqirozlardan ogoh etuvchi va muqobil rivojlanish yo’llarini ishlab chiquvchi jamoaviy "Boshqaruvchi" bo’lib ham xizmat qiladi. Jamoaviy aql ana shu vazifalarni ado eta boshlashi bilan insoniyat axborot jamiyatiga qadam qoygan hisoblanadi. Xullas, axborot jamiyati — insoniyat omon qolish uchun yangi choralar topishiga imkon beruvchi o’zini o’zi rivojlantirish qobiliyatiga ega umumsayyoraviy tizimdir. 25

Biroq axborot jamiyati bugungi sayyoraviy tartibotga muqobil tuzum bo’lmog‘i uchun kompyuter texnikasi va aloqa vositalari yutuqlarigagina tayanib qolmay, ijtimoiy qurilmasida ham tub sifat o’zgarishlari yasashi lozim. Mz’lumki, hozir tamaddunlar, asosan, texnogen va an’anaviy degan ikki turga bo’lib tasniflanadi. Texnogen stivilizatsiya resurslardan yuksak samara bilan foydalanishga, yangidan-yangi texnik echim va tashkiliy innovatsiyalarni qidirib topishga intilishi bilan ajralib turadi. An’anaviy sivilizatsiya mohiyati esa mazkur tamaddun o’zini o’zi takror va takror qayta yaratishida namoyon bo’ladi. Shuningdek, texnogen jamiyatga shaxs mustaqilligi va individualizm xos bo’lsa, an’anaviy jamiyatda jamoa va oila manfaati ustunlik qiladi. Texnogen stivilizatsiyaga Yevroamerika tamaddunini, an’anaviy stivilizatsiyaga butun Sharq tamaddunini misol qilib keltirish mumkin. Bunday tasnif shartli, albatta. Zero, har bir stivilizastiya ichida o’ziga xosliklar bir talay. Biroq bunday dixotomiya haqiqatga zid emas, butun tarix shunday deyishga asos beradi. Lekin hozirda bunday tasnif kifoya qilmasligi va turli xalqlar madaniyatidagi o’ziga xosliklarni yanada teran taxlil etish zarurligi ayon bo’lib qolmoqsta. Yaponiya, Tayvan yoki Koreyadagi kabi an’anaviy jamiyatlar bugun texnikaviy taraqqiyot "cho’qqi"siga ko’tarildi, hech bir mubolag‘asiz postindustrial jamiyat etakchisiga aylandi va dunyo ahli ham ularga texnogen stivilizatsiya namunasi deb qaramoqda. Ayni chog`da bu davlatlar shaxs bilan jamiyat shaxs bilan shaxs munosabatlari, ustun qadriyatlar hamda taraqqiyot yo’li sohasida milliy o’zlikni va turmush tarzini saqlab qolishiga ko’ra an’anaviy jamiyatlar sirasiga kiradi. Demak, postindustrial jamiyat faqat evropacha andozadan iborat emas: uning yuqoridagi kabi xususiyatlari barcha rivojlangan mamlakatlarga xosdir. Endi axborot jamiyati va uning tamadduni sari yana bir qadam tashlash lozim. Bu qadam Sharq va G‘arb tamaddunlari sintezidan iborat bo’ladi. Mazkur stivilizastiyalar bir-biridan farq qilsa-da, bir-birini taqozo etadi va to’ldirib turadi. Bunday sintez barcha millatlar madaniyati bir xillashuviga olib kelmaydi — u 26

tamaddunlar majmuida rang-baranglikni saklab qolgdi. Sharq va Garb madaniyatlari sintezisiz dunyo hamjamiyati omon qolishi uchun zarur bo’lgan umumiy dasturni ishlab chiqishga umid bog‘lash qiyin. Xullas, bizningcha, axborot jamiyati eng muhim alomatlardan biri mavjud stivilizastiyalar yagona tizimga, takror aytaman, yagona stivilizastiyaga xos emas, yagona tizimga aylanishi hisoblanadi va shu tizim ichida har bir tamaddun butun insoniyatga asqotadigan afzal jihatlarini saqlab qoladi. Zotan, tashqi qobiq ichki ma’noga putur etkazmasligi lozim. Yana bir dolzarb muammo Ye r yuzi boylab demokratik tuzumni qaror toptirish masalasidir. Faqat demokratik idora usuligina Jamoaviy Aql bir hovuch xudbin kishilar qo’liga o’tib ketmay, butun insoniyat manfaatiga xizmat etuvchi shart-sharoitni yaratishga qodir. "Kompyuter dini"ga oid asosiy fikrim mana shulardan iborat. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning hozirgi holati va rivojlanish sur’ati butun hayotimizni va, avvalo, iqtisodiyot sohasini chuqur liberallashtirishni taqozo etmoqda. Bugun biz guvohi bo’lib turgan tamoyillar postindustrial jamiyat taraqqiyotining asosiga aylanib borishi muqarrar. Liberallashtirish tashkiliy tuzilma va mulk shakllarining xilma-xilligi, rang-barangligini anglatadi, biroq ijtimoiy hayotning barcha sohalarini demokratlashtirmay turib, bunday talabni bajarish ilojsiz. Tashvishli tomoni shundaki, iqtisodiy hayotni demokratlashtirish va liberallashtirish raqobat munosabatlari o’ta keskin tus olishiga sabab bo’ladi. Chunki demokratlashtirish va liberallashtirish odamga ta-shabbuskor bo’lish uchun erkinlik tuhfa etadi. Oqibatda kishilar hayoti har qachongidan tarangroq bo’lib qoladi. Faoliyat erkinligi va, ayniqsa, ekologik tangliklar yuzaga keltirgan cheklov va taqiqlar sababli tengsizlik yuzaga kelishi muqarrar. Kelgusida o’z ishining ustasi, serg‘ayrat va intizomli xodim va ishchilar alohida qadr-qimmat topadi. XX asrdagi dastlabki fan-texnika inqilobidan so’ngo’qish va yozishni bilmaganlar "issiq joy"idan benasib qolgani kabi yangi o’n yillikning o’zidayoq boshlang‘ich kompyuter savodxonligiga ega bo’lmagan kishilar jamiyat hayotidan chetga surilib 27

qoladi. Axborot texnologiyalaridan bexabar yoki ulardan foydalanishga uquvi yo’q xalqlarni ham ana shunday qismat kutib turibdi Ha, axborot jamiyatini "hamla bilan zabt etish" og‘ir kechadi. U tarixning urush qasirg‘asidan xoli bo’lsada, shafqatsizlikda undan qolishmaydigan keskin raqobat bosqichini boshlab beradi. Bunday "hamla bilan zabt etish" oqibatlarini yumshatish zarur, bunga imkoniyat topish xam shart. Ammo bu imkoniyat butun Er kurrasida fuqarolik jamiyati qaror topsagina vujudga keladi. Men axborot jamiyatiga o’tish bosqichini ta h lika va tavakkal pallasi deb atagan bo’lar edim. Chunki bu bosqichda kelgusi jamiyatning ayrim belgilari ko’zga tashlanib qoladi, biroq odamlar xali uni qabul qilishga tayyor bo’lmaydi. Qolaversa, biz har on falokat girdobiga tushib qolishimiz mumkin. Zotan, har birimizning qalbimiz faqat o’z davlatimizda, shuningdek, to’liq milliy suverenitet sharoitida yashash istagi bilan to’lib toshgan bo’ladi. Vaholanki, insoniyatni umumiy taraqqiyot dasturiga amal qiluvchi davlatlar uyushmasi shaklidagi sayyoraviy hamdo’stlik kutib turibdi... O’z umrini qariyb yashab bo’lgan tamaddun doirasida ajdodlardan meros tutumlar bilan hozirgi davr talablarini murosaga keltirish oson kechmaydi. Har bir millatning "biz" tuyg‘usi butun insoniyatning xavfsizlikka doir tasavvurlari kabi bugungi vaziyat talablaridan orqada qolmoqda. Qachonlardir kishilarning tutumlarini ham o’zgartirib yuboradigan g‘oyalar a l mashinuvi ro ` y berishi shart. Chunki buningsiz tarix o’zanini boshqa tomonga burib yuborish mumkin emas. Hayotiy meyorlarda yangilanish roy berishiga aminman — jamiyat qursog‘idagi homila borgan sari kattalashib bormoqda. Biz faqat "to’lg‘oq" jarayonini birmuncha yumshatish va falokatlarni chetlab o’tish chorasini topsak kifoY. Jamoaviy Intellekg rivoji hozirgacha, har qanday evolyustiya jarayoni kabi, mutlaqo stixiyali tarzda kechdi va avvaldan ko’zlangan muayyan maqsadga yo’naltirilmadi. Jamiyat bundan buyon ham borliqning o’zini o’zi rivoj toptirish qonuniyati ostida taraqqiy etadi va, bino-barin, inson bu jarayonni boshqarib borishga qodir emas. Ammo mazkur xulosa Odam zuryodi ijtimoiy taraqqiyot 28

jarayonlarining faqat kuzatuvchisi bo’lib qolaveradi, degan ma’noni anglatmaydi. Chunki insoniyat tarix davomida ba’zi taqiqlarni o’rnatgan, qonunlarni kuchga kiritgan, axloq meyorlarini joriy etgan va ana shu dastaklar evaziga tarixiy jarayon birmuncha o’zgartirilgan. Bu choralar insoniyat taraqqiyotini boshqarishga imkon bermagan bo’lsada, lekin goyo evolyustiya daryosining qirg‘og‘ini shibbalab, unga yo’nalish baxsh eta olgan. Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlana borishi bilan stivilizastiya qudrati ham, inson aqlining yo’naltiruvchilik roli ham ortadi. Bu hol, avvalo, ayni kezda jamiyat taqdiri ko’proq hal bo’layotgan faoliyat sohalarida kuzatiladi. Jamoaviy Intellektsiz kelgusi jamiyatning insoniyat ijodiy kuch-g‘ayratini uning omon qolishiga safarbar ettiruvchi hech qanday asosi yuzaga kelishi mumkin emas ekan, bu Intellektning o’zini barpo etish ham stixiyali jarayondan sayyoraviy hamjamiyat tasarrufida hozir mavjud bo’lgan vositalarda yo’naltirib turiluvchi jarayonga aylanmog‘i lozim. Jamoaviy Intellektni barpo etish axborot jamiyati sari tashlangan dastlabki qadam bo’ladi. Jamoaviy Aql ishtkrokisiz umumsayyoraviy fuqarolik jamiyati ham, uning axloq meyorlarini kundalik turmush va kishilar ongiga singdiruvchi ijtimoiy institutlar ham yuzaga kelmaydi. Jamoaviy Intellektni barpo etish borasidagi say-harakatlar bugun Er yuzida keng quloch yoyayotgan integrastiya jarayonlariga hamohangdir. Integrastiya tamoyillarining namoyon bo’lishida BMTga asos solinishi alohida o’rin tutadi. Biz bu tashkilot faoliyatini tanqid qilishga har on shay turamiz-u, lekin uning vujudga kelishi naqadar olamshumul voqea bo’lganidan negadir hayratga tushmaymiz. Axborot jamiyatini bunyod etish yo’lidagi ko’plab muammolarni hal etish aynan shu tashkilot zimmasiga yuklanishi turgan gap. Menimcha, hozirdanoq BMT doirasida Jamoaviy Intellektning ayni choqstagi imkoniyatlarini kengaytirishga yordam beruvchi kompyuter ta’minoti, yo’ldoshli va boshqa aloqa tizimlari, notijorat elektron pochtasi haqidagi masalalarni muhokama etishga kirishish mumkin. Axborot jamiyatiga o’tish masalasiga kelsak, bu uzoq yillarga 29

mo’ljallangan ijtimoiy dastur ishlab chiqilishini taqozo etadi. Ayni dastur barcha ekologik muammolar echimini qamrab olish, ijtimoiy sohadagi qator gumanitar masalalarni hal etish barobarida postindustrial jamiyatning texnologik asoslarini rivoj toptirishga yo’naltirishi lozim. Mazkur dastur xalqaro ahamiyatga molik bo’lishi va BMT doirasida hayotga tatbiq etilishi zarur. Menimcha, u avvaliga ma’rifiy ahamiyat kasb etadi va etuk aql egalarining maslahat anjumani shaklida bo’ladi. Hozirgi eng asosiy masala odamlar bugungi davr xususiyatlarini, ijtimoiy taraqqiyot tamoyillarini, roy berishi mumkin bo’lgan xavf-xatarlarni aniq-ravshan ko’ra bilishi va tabiat bu sohada bizga ato etgan bor imkoniyatni to’g‘ri baholay olishi bo’lsa, ajab emas. Teleko’p-riklar, maxsus nashrlar, yozgi maktablar va boshqa ma’rifiy tadbirlarning roli ana shu omillar bilan belgilanadi. Axborot jamiyatini vujudga keltirish muammolari ustida olib borilayotgan tadqiqot natijalarini hozirdanoq mujassamlashtirishga kirishish mumkin. Shu mavzuga doir axborot va ma’lumotlar bankini yaratish, elektron pochta vositasida ularni birlashtirish, kompyuter va televidenie anjumanlari o’tkazish — bu ishlarni bugun bemalol amalga oshirsa bo’ladi. Axborot jamiyatining barpo bo’lishi stivilizastiya asoslari va ijtimoiy munosabatlar sifat jihatidan o’zgarishi tarzida ro`y beradi. Biz har qanday ijtimoiy "muhandislik"ni qat’iyan rad etish bilan birga tamadduniy yangilanish oqibatlarini, roy berishi mumkin bo’lgan xavf-xatarlarni tasavvur etmaslikka, chamalab ko’rmaslikka ham haqli emasmiz. Har qanday inqilobiy jarayon kabi axborot jamiyatiga o’tish ham ba’zi salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Binobarin, jamiyatning keyingi rivojini rejalashtirish emas, balki shunday oqibatlar oldini olish haqida qayg‘urish muhimdir (yo’naltirib boriledigan taraqqiyot aynan shunisi bilan boshqarib boriladigan taraqqiyotdan farq qiladi). Voqealar silsilasida xavfli burilishlar kuzatilishi xam ehtimoldan xoli emas Shu o’rinda sayyoraviy 30

axborot tizimi monopoliya qilib olinishi va bir hovuch kishilar manfaatiga boysundirilishi mumkin ekanini xayolga keltirishning o’zi kifoya. Shu nuqtai nazardan ham axborot jamiyatini shakllantirish butun insoniyatga daxldor masaladir. Ushbu muammoni esa BMTni takomillashtirish masalasidan ayri tasavvur etib bo’lmaydi. 31

II- BOB . Shaxs xavfsizligi va psixologik himoya mexanizmlari. 2.1. Turli axborot psixologik vaziyatlarda shaxsning ijtimoiy xulqi . Mamlakatimizda bo’lib o’tgan xalqaro miqyosdagi anjumanlarning birida daniyalik jurnalist Maykl Andersen bilan tanishib qoldim. U Kopengagen radiosining Markaziy Osiyo boyicha muxbiri ekan. Ma’lumki, aksariyat G‘arb jurnalistlari biryoqlama tanqidga xiyla o’ch bo’ladi. Shov-shuv, sensastiya xukmron bo’lgan muhitda kimnidir badnom etish, sha’nini erga urish odatiy hol o’laroq qabul qilinadi. Ba’zida esa bunga xolislik va jonkuyarlikdan ko’ra g‘arazgoylik mayllari ko’proq aralashadi. Biroq Maykl Andersenni bu toifadagi jurnalistlar sirasiga qo’shib bo’lmasdi. O’zaro muloqot jarayonida men bunga amin bo’ldim. Chunki u axborotning haqiqiy mazmun-mohiyatini boshqalardan ko’ra yaxshiroq tushunadi. Bunday deyishimning boisi bor, albatta. Gap shundaki, keyingi yillarda bir qancha nufuzli xalqaro tashkilotlar tomonidan dunyo miqyosida axborot texnologiyalarining taraqqiyotiga taalluqli ko’plab hisobot va ma’ruzalar tayyorlanmokda. Ularning deyarli barchasida Daniya axborot texnologiyalari rivoji boyicha oldingi o’rinda borayotgani qayd etilgan. Xo’sh, yaqin-yaqingacha katta siyosat maydonida nomi ko’pam tilga olinmaydigan, ustiga ustak, haligacha konstitustiyaviy monarxiya tuzumida yashayotgan mamlakatning axborot jamiyatiga o’tish borasida bunday ilg‘orlikni qo’lga kiritishining siri nimada? Bu savolga Maykl quyidagicha javob berdi: —Daniyaning axborot jamiyatiga o’tishdagi muvaffaqiyati siri juda ham oddiy. Yurtimizda axborot yuksak qadriyat sifatida baholanadi. Ana shu tamoyilga asosan mamlakatimizda barchaga axborot olish borasida teng imkoniyatlar berilgan. Deylik, iqtisodiy boshqaruv idoralarida rahbar ham, oddiy xodim ham deyarli bir xil axborotga ega bo’ladi. Boshliqning o’zigagina ma’lum bo’lgan axborot kamdan-kam hollardagina uchraydi. Bunday sharoitda mabodo rahbar ishda yo’q bo’lsa ham istalgan xodim uning vazifasini bajarib ketaverishi mumkin... Darhaqiqat, insoniyat sivilizatsiyasining yangi davri sifatida baholanayotgan 32

axborot jamiyatini bunyod etishda axborot texnologiyalarini rivojlantirishdan ham ko’ra aholiga axborot olish imkoniyatini berish muhimroqdir. Bir qarashda bu fikr ancha mu-nozarali bo’lib tuyuladi. Chunki axborot jamiyati g‘oyasining "ota"lari bo’lmish D.Bell, Y.Xayashi, E.Toffler kabi olimlar insoniyatning yangi davrga o’tishida axborot texnologiyalari birlamchi o’rin egallashini e’tirof etgan. Biroq ayni kezlardagi voqelik "uchinchi to’lqin" yuzaga kelishi uchun texnika- texnologiyani rivojlantirishning o’zi kifoya qilmasligini ko’rsatmoqda. Masalan, Afrika qit’asining janubiy mamlakatlarida juda katta tabiiy oltin zaxiralari bor. Ammo shiddat bilan elib borayotgan "taraqqiyot poezdi"dan tushib qolgan (balki unga chiqishga ham ulgurmagan) bu davlatlarda qimmatbaho ma’danlarni o’zlashtirish uchun zarur uskunalar yo’q yoki etishmaydi. Ma’dan qayta ishlanmagach, o’zlashtirilmagach, u —har qancha qimmatbaho bo’lmasin — qadrlanmaydi: axir, zar qadrini zargar biladi-da! Shuningdek, biror mamlakatda zamonaviy texnologiyalarning mavjudligi hali unda axborot jamiyatining yuzaga kelishi uchun etarli emas. Buning uchun aholi axborot olish borasida keng va teng imkoniyatga ega bo’lishi, jamiyatda yuksak axboriy madaniyat shakllanmog‘i zarur. Sirasini aytganda, "axborot jamiyati" istilohini hozir ommaviy axborot vositalari so’z boyligida juda ko’p uchratish mumkin. Qolaversa, mazkur atama dunyoning yuksak minbarlarida nufuzli davlat arboblari tomonidan ham bot-bot tilga olinyapti. Chunki insoniyat o’z istiqbolini ayni shu yangi davr — axborot jamiyati timsolida tasavvur qilyapti. Binobarin, rivojlangan G‘arb davlatlari allaqachon axborot jamiyatiga o’tish borasida strategik dasturlar ishlab chiqqan. Masalan, AQShda 1993 yili milliy axborot infrastrukturasini tashkil etish boyicha maxsus guruh tuzilgan (u erda "axborot jamiyati" atamasi o’rniga "milliy axbo-rot infrastrukturasi" istilohi qo’llanadi). Ko’hna qit’aning 27 mamlakatini birlashtirgan Evropa Ittifoqida ham 1994 yildayoq bu borada maxsus harakat rejasi ishlab chiqilgan (Europe and the European Counci. Mau 1994). Kanadada esa "axborot jamiyati" o’rniga "axborot magistrali" (information highway) atamasi qabup 33

qilingan. Ushbu rivojlangan mamlakatda axborot magistraliga o’tish borasida ma’lum dastur amalga oshirilyapti. Ana shu maqsadda xukumat tarkibida axborot jamiyati muammolarini o’rganuvchi maslahat kengashi ham tashkil etilgan. "Axborot magistrali", "axborot infrastrukturasi" yoxud "axborot jamiyati" — qanday atalishidan qat’i nazar, bunday konstepstiyalarda bir mushtaraklik ko’zga yakqol tashlanadi: ular "jamiyatdagi jamiki ne’mat inson manfaatlariga xizmat qilishi kerak, fuqaro davlat uchun emas, davlat fuqaro uchun zarur" degan tamoyilga tayanadi. O’xshatish o’rinli bo’lsa, axborot jamiyatiga o’tish borasidagi turli tadbirlar ana shu "yadro"ga jipslashgan. Aslida, daho zotlar tomonidan ilgari surilgan barcha g‘oya, mafkuralar odamzod og‘irini engillashtirish, farovon turmushini ta’minlash, bir so’z bilan aytganda, insonning munosib turmush sharoitida yashashiga qaratilgan. Misol tariqasida aytsak, mustamlaka xalqlarga zulm qilishdek tuban yo’l bilan hayot kechirgan kechagi Evropani bugungi stivilizastiyalashgan Evropaga aylantirgan kapitalizm g‘oyasi yoki yo’qsillikni oliy fazilat deb ulug‘lagan sostializm mafkurasida ham insoniyat hayotini to’kis-tugal ko’rish maqsadi mujassamlashgan edi. Biroq nazariya va amaliyot har doim ham mutanosib bo’lavermaydi — kishilik tarixi buning yorqin isboti. Sirasini aytganda esa, falakning gardishi aylanib, davrlar almashaveradi — bashariyatning farovon yashashi yo’lida yangi-yangi g‘oya va mafkuralar yuzaga kelaveradi. Insonning yashash uchun kurashiga asoslangan hayotda hattoki g‘oya va mafkuralar ham umrboqiylik uchun kurash olib boradi. Shu ma’noda, uzoqni ko’ra biladi-gan oqillar tomonidan ilgari surilgan axborot jamiyati goyasi xam aslida tarixga kirgan son-sanoqsiz "izm"lar, ya’ni ta’limotlardan biri, xolos. Biroq bu g‘oya o’zgacha bir qudratga, o’ziga tortuvchi ohanraboga ega. Shu o’rinda savol tug’iladi: xo’sh, rivojlangan va rivojlanayotgan dunyo — bo’lingan yer sayyorasini yagona maqsadga birlashtirayotgan, bir yoqadan bosh chiqarishga chorlayotgan axborot jamiyati g’oyasining sehri nimada? Ushbu ta’limotning asoschilaridan biri bo’lgan yapon olimi Y. Xayashi 34

"Yaponiya axborot jamiyati: mavzular va yondashuvlar" (Japan’s information Society: Themes and Visions) deb nomlangan konstepstiyasida insoniyat hayotining yangi tamaddun bosqichida kompyuter va axborot texnologiyalari o’rni keskin oshishini bashorat qilgan (darvoqe, "ax-borot jamiyati" istilosi ilk marotaba ana shu olim tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan). Uning fikricha. "yangi jamiyat" g’oyasi dastlab ikkinchi jahon urushidan keyin kun-payakun bo’lgan yapon davlatini tiklash, uni oyoqqa turg‘azish maqsadiga xizmat qilmog‘i lozim edi. Biroq vaqt o’tishi bilan axborot jamiyati g‘oyasi faqatgina milliy miqyosdagi jarayon bo’lmay, balki global munosabatlarga daxldor masala ekani oydinlashdi. Yapon ilmiy doiralari bashoratiga ko’ra, insoniyat kelgusida qadam- baqadam biror bir ijtimoiy sinfsiz va ixtilofsiz hayot tarziga o’tadi. Bu o’rinda axborot jamiyatidagi "sinfsizlik" tushunchasini sostializm mafkurasining ustunlaridan biri bo’lgan qarash bilan farqlash kerak. Zotan, sostializm ta’limotida davlatmandlarning mulkini tortib olib, kambag’al va yo’qsillarga berish orkali sun’iy ravishda sinfsiz jamiyat qurish yo’li tanlangan. Axborot jamiyatida esa sinfsizlikka tabiiy ravishda, ya’ni aholining barcha guruhlariga birday farovon turmush, o’z salohiyatini namoyon etish imkoniyatini berish vositasida erishiladi. (Dunyo bino bo’lganidan buyon turli tabaqa va toifalarga bo’linib yashab kelayotgan bashariyatning umumiy farovonlikka erishishi to’liq amalga oshadimi yoki yo’q — bu endi boshqa mavzuga tegishli masala.) Kunchiqar mamlakat olimlari ustuvor tamoyil o’laroq e’tirof etgan ikkinchi jihat —- ixtilofsizlik. Insoniyatning bizga ma’lum bo’lgan tarixini tahlil qilsak, uning qancha davri urushlar, qonli to’qnashuvlar va ixtiloflarga to’g’ri keladi? Chorak qismimi yoki yarmi? Nisbatda bir oz tafovut bo’lishi mumkin, biroq xulosa tayin: ixtilof, jangu jadal degani allaqachon insoniyatni bezdirib bo’ldi. Endilikda ziddiyat va urushlardan muvozanatini yo’qotib, ko’zdagi yoshday qalqib turgan dunyo tinchlik, osoyishtalik istab qoldi. Yangi jamiyat esa insoniyat ko’nglidagi ana shu ezgu istaklarning ijobatini va’da qilmoqda. Bizningcha, axborot jamiyati g’oyasining kuchi ham, ohanrabosiyu sehri ham ana shunda! 35

Tarixdan ma’lumki, bir zamonlar dunyoni zir titratgan Rim imperiyasi mislsiz harbiy kuch-kudratga ega bo’lgan. Uning yordamida bag’oyat ulkan sarhadli davlat bunyod etilgan. Biroq ildizi qon bilan sug’orilgan imperiyani saqlab qolish uchun birgina harbiy qudratning o’zi kifoya qilmas edi Rim imperiyasining birinchilardan bo’lib qog’oz tayyorlash texnikasini o’zlashtirgani ham o’sha kezlarda o’ta muhim ahamiyat kasb etgan. Aniqroq aytganda, papirus qog’ozlariga yozilgan ma’lumotlar butun imperiya boylab muntazam ravishda harakatlangan, ya’ni saltanatda o’ziga xos axborot almashuvi yo’lga koyilgan. Bu esa madaniy qadriyatlarni tez va soz o’zlashtirib borgan davlatning raqiblaridan ustun jihati edi. Imperiya shuhrati yo’lida jon fido qilgan legionerlar jasoratini aslo kamsitmagan holda aytish mumkinki, axborotning ulkan qudratini anglash va undan samarali foydalanish Rim imperiyasini oldinga boshlagan "taraqqiyot aravasi" g’ildiraklaridan biri bo’lgan. Agar bundan yuz yillar muqaddam axborotga shu qadar xayotiy zarurat sezilganini hisobga olsak, hozirda u beqiyos boylik manbai sanalishi barobarida butun boshli sivilizatsiya yaratilishiga asos bo’layotgani unchalik ham hayratlanarli hodisa emas. Boz ustiga, bu ham axborotning umumiy qadr- qimmatini tasavvur etish uchun etarli emasdek tuyuladi. Jamiyatning rivojlanish sur’ati va yo’nalishi birinchi galda kishilarning tafakkur tarzi va fikrlash saviyasiga bog’liqligi shunday xulosaga kelishga asosdir. Chunki inson qanday fikrlasa, dunyoni qanday anglasa, borlikni ne surat-shamoyilda tasavvur etsa, jamiyatning taraqqiyot yo’li ham ana o’shanday bo’ladi. Amerikalik mashxur futurolog olim Elvin Toffler bashariyat tarixini agrar (milodning XVIII asrigacha bo’lgan muddat), industrial (milodiy XVIII asrdan XIX asrning ikkinchi yarmigacha) va postindustrial (XIX asr ikkinchi yarmidan boshlanadi) tarzida uchta "to’lqin"ga ajratganida ana shu omilni — inson ongidagi o’zgarishlarni inobatga olgan. Sirtdan qaraganda, Tofflerning insoniyat jamiyatini uch davrga tasniflashiga odamlarning tirikchilik tarzi va yashash holati asos bo’lgan, degan xulosaga kelish 36

mumkin. Lekin "uch to’lqin" nazariyasi mohiyatan teranroq tahlil etilsa, davrlar taqsimotida insonlarning tafakkur tarzidagi evrilishlar birlamchi o’rin tutgani ayon bo’ladi. Agrar davrda inson asosan o’zlashtirma mehnat bilan kun ko’rdi — tabiatdagi mavjud ne’matlardan "bor boricha" qabilida foydalandi. Sanoat inqiloblari bosqichida esa uning tafakkur tarzi keskin o’zgardi: qo’l mehnatidan xalos bo’lgan insoniyat texnika yordamida bunyodkorlik va yaratuvchanlik davriga qadam qoydi. Toffler "uchinchi to’lqin" deya nomlagan axborot jamiyatida esa izlanuvchanlik, tashabbuskorlik va yangilikka intilish hayot mazmuniga aylandi. Agar industrial davrda odamlar uzog‘ini yaqin, og‘irini engil qilgan texnologiya asosiy qadriyat hisoblangan bo’lsa, axborot jamiyatida u o’rnini bilimlarga bo’shatib berdi. Tinib-tinchimagan odamzod pul va moddiy boyliklar hamma narsaning kaliti bo’lgan kezlarni boshdan o’tkazdi, qurol kuchi, zo’ravonlik bilan hokimiyat egallangan davrlarni ko’rdi. Mana, endi axborot barcha ne’matlardan ustun bo’lgan zamon kelyapti. Bunday jamiyatda kishilar o’rtasidagi munosabatlarda axborot omili etakchilik qiladi. "Kimki haqiqiy axborotga ega bo’lsa, u dunyoga hukmronlik qiladi'! degan mashhur naql amaliy ahamiyat kasb etadi. Jamiyat hayotining barcha jabhalarida axborot hal qiluvchi kuch vazifasini o’taydi. Ta’bir joiz bo’lsa, jamiyat axborot bilan nafas oladi, axborot bilan oziqlanadi. Shu o’rinda aytib o’tish joizki, "uchinchi to’lqin" davrida insonlarga nafi yo’q axborot emas, ilmiy qiymatga ega bo’lgan, fanga, demakki, jamiyatga hali noma’lum biror yangilikni ochishga xizmat qiladigan axborotgina qadr topadi. Axborot da’vosidagi yuzaki ma’lumotlar esa son-sanoqsiz informastiyalar girdobida yo’q bo’lib ketadi. Odatda ilm-fan xususida so’z borganda, raqamlar vositasida xulosa chiqariladi. Garchi ilm-fan kishilarining soni ular bajargan ish sifati oldida ancha kam bo’lsa-da, baribir inson zoti tabiatan raqamlarga qiziquvchan. Ma’lumotlarga qaraganda, ilm-fan kjsak taraqqiy etgan Uyg‘onish davrida ham butun er yuzida bor-yo’g’i ming nafarga yaqin olim bo’lgan ekan. XIX asr boshi-da ular soni yuz 37

mingga etgan. XX asr oxir-lariga kelib esa ilm kishilarining miqdori besh milliondan oshdi. Agar arifmetika hisobini shu taxlitda davom ettiradigan bo’lsak, butun insoniyat tarixidagi olimlarning to’qson foizi zamondoshlarimiz bo’lib chiqadi. Axborot jamiyati to’g’risidagi nazariy qerashlar dastlab paydo bo’lgan vaqtda u futurolog olimlarning kelajak to’g‘risidagi xayoloti sifatida qabul qilingani bor gap. Biroq keyingi o’n yillar ichida rivojlangan mamlakatlar erishayotgan muvaffaqiyatlar axborot jamiyati to’g‘risidagi fikrlar xayolot emasligini, u tobora xayotiy haqiqatga yaqinlashib borayotganini ko’rsatayotir. Aytishlaricha, Birinchi jahon urushi boshlangani haqidagi xabar Turkistonga olti oylik muddatdan so’ng etib kelgan ekan. Bugunchi? Soniyalar ichida dunyoning istag gan hududi bilan aloqa o’rnatish imkonini berayotgan zamonaviy kommunikastiya vositalari bu kabi o’tmish voqeligini navqiron avlod uchun nakd ertakka aylantirib qoyayozdi. Yaqindagina dunyo ahli ingliz alpinisti Rod Beyderning Er yuzidagi eng baland Jomolungma cho’qqisidan turib uyali telefon orqali oilasi bilan suhbatlashganiga shohid bo’ldi. O’tmish davrlarda odamzod qadami etmagan 8848 metrlik cho’qqi mo’’jizalarga boy zamonamizda zabt etildi. Tag‘in deng, o’shancha yuksaklikdan ko’hna zaminga axborot uzatildi. Bu esa axborot jamiyati allaqachon davrimiz ostonasida eshik qoqib turganidan dalolatdir. Shu o’rinda axborot jamiyatining shakl-shamoyiliga andak ta’rif berib o’tsak. Axborot jamiyati... "elektron kottej"lardan tashkil topadi. Bu fikr "ongli kishilar jamoasi jamiyat deb ataladi va u insonlardan iborat" degan qarash ta’sirida voyaga etgan avlod uchun xiyla g‘ayriodatiy tuyulishi turgan gap. Chunki bu tushunchalar hozirgi davr sharoitida bir-biridan osmon bilan ercha farq qiladigandek. Lekin ta’riflanayotgan muhitda inson va kompyuter uyg’unligidan yuzaga keladigan elektron "kottej" mazkur jamiyatning eng kichik birligi sanaladi. Boshqacha aytganda, xuddi asalari inidagi hisobsiz bo’lmachalar kabi axborot jamiyati hzm elektron kottejlardan bino bo’ladi. Hozirdanoq g’arb mamlakatlarida "kompyuter — insonning umr yo’ldoshi" degan kinoyamiz o’xshatishlar 38

ishlatilayotgani ham ana shu omil bilan izohlanadi. “2001 yilga borib mayda do’konlarning ommaviy ravishda yopilishi boshlanadi: bunday do’konlarga ehtiyoj qolmaydi. Odamlar zarur narsalarni Internet vositasida xarid qiladi". Bu — 1997 yili Londonda o’tgan xapqaro anjuman ishtirokchilari tomonidan aytilgan mulohaza. O’shanda jahon matbuoti olimlarning bunday havoyi xulosasi ustidan kulib, kinoya bilan savdo sohasi vakillari ertangi tirikchilik tashvishini qilishi kerakligini yozib chiqqan edi . Albatta, mubolag’amiz bu taxminlar to’liq amalga oshmadi (aslida, asrlar davomida mavjud bo’lib kelgan voqelikning juda qisqa muddatda birdan yo’q bo’lishi tasav-vurga kam sig‘maydi). Lekin aql bovar qilmas bashoratda tilga olinganidek, inson hayotiga zlektron savdo, elektron imzo, elektron korxona kabi tushunchalar kirib keldi. Odamzod o’z uyida — kompyuter qarshisida o’tirgan holda pul topadigan, universitetda tahsil oladigan, buyum xarid qiladigan, hatto... oila quradigan bo’ldi. Ko’zi bilan ko’rganigagina ishonib, moddiyunchilik kayfiyatiga berilgan inson uchun axborot hukmronligi g‘ayritabiiy tuyulishi, hatto quruq safsata bo’lib ko’rinishi mumkin. Ammo hozirdanoq rivojlangan mamlakatlarda jamiyatning siyosat, iqtisodiyot, madaniyat, ilm-fan kabi etakchi sohalari axborot vositasida taraqqiy qilayotgani bunday xulosa chiqarishda shoshilmaslikka chorlaydi. Hozir axborot-kommunikastiya sohasi iqtisodiy tizimda yangi ish o’rni yaratish, ishlab chiqarishni rivojlantirishning asosiy manbaiga aylangan. Bunday sharoitda, tabiiyki, yalpi ichki mahsulotda ham axborot-kommunikastiya sohasining ulushi salmoqli. Siyosiy tizimda esa axborot demokratik tamoyillar ustuvorligini ta’minlashi kutilyapti. Davlat boshqaruvi jarayonida axborot-kommunikastiya texnologiyalarining (AKT) joriy etilishi fuqarolar va hokimiyat idoralari o’rtasidagi munosabatlarni erkinlashtiryapti. Bu jarayon pirovardida, dunyo mutafakkirlari orzu qilgan oliy maqsad — hokimiyat idoralari faoliyatining oshkoraligi va xolisligiga erishishga xizmat qiladi. 39

Nazariyotchi olimlar axborot jamiyati odamzod oldida turgan ko’plab muammolarni hal etishiga umid bog‘lagan edi. Biroq insoniyat yaratgan boshqe ta’limotlar kabi bu g‘oya ham barcha muammolarga birday echim topa olmasligi tobora ravshanlashib boryapti. Tarixga nazar tashlasak, muvozanatning yo’qolishi har doim talafog va yo’qotishlar darakchisi bo’lib kelgan. Axborot jamiyati muhitida ham ana shu meyor-muvozanat buziladi, ijtimoiy tengsizlik yanada kuchayadi. Ulkan boylik va sarmoyaga ega bo’lgan rivojlangan davlatlar hamda kambag‘al mamlakatlar o’rtasidagi farq keskin oshishi oqibatida xalqaro maydonda yakka hukmronlik — gegemonlik siyosatiga keng yo’l ochiladi. Bu borada biryoqlama (radikal) xususiyatga ega bo’lgan "oltin milliard nazariyasi" ham mavjud. Ushbu nazariyaga ko’ra, axborot jamiyatida jahon aholisining 1 milliard nafari yaxshi yashashi, qolgan 5 milliard aholi esa ana shu "oqsuyaklar"ning farovon turmushi yo’lida ter to’kishi zarur. Bu holning qanchalik "adolatli" ekani boshqa masala, albatta. Aslida esa ijtimoiy tengsizlikdan qochib qutupib bo’lmaydi. Bugun — G‘arb mamlakatlari ko’kka uchib, fazoni o’zlashtirishni ko’zlayotgan bir zamonda "uchinchi dunyo" deb atalgan hududda insonlar qorin toyg‘azish g‘amida turli vahshiyliklarga qo’l urayotgani — achchiq haqiqat. Biroq chinakam inqiroz bunda ham emas. Tashvish va xavotirga arziydigan haqiqiy fojia — rivojlangan dunyoda ana shu tengsizlikni bartaraf etish o’rniga uni qonuniyatga aylantirishga urinishlar kuchayayotganida! Ayni zamonda tabiiy boyliklar va boshqa ne’matlarning bir nechagina mamlakat qo’lida to’plangani sir emas. BMT ma’lumotlariga ko’ra, hozir dunyo aholisining faqat beshdan bir qismi farovon, qolgan besh milliard nafardan ortig‘i esa qashshoq, kambag‘al yoki o’rta hol bir darajada hayot kechiryapti. Ijtimoiy tengsizlik holati axborot kommunikastiyalaridan foydalanish borasidagi keskin farkda ham ko’zga tashlanadi. Muqoyasa uchun aytsak, shu kunda Nyu-Yorkning birgina Manhettenidagi telefon tarmoqlari mikdori bugun Afrika qit’asida-gi telefon tarmoqlari soniga teng. 40

"International Telecommunications Union" tashkiloti tadqiqotlari dunyo miqyosida kompyuterdan foydalanish borasidagi farq nechog‘liq kattaligini ko’rsatadi. Evropaning San-Marino mamlakati dunyodagi eng kompyuterlashgan davlat sanaladi. Ushbu kichikkina davlatda xar ming kishiga 727 kompyuter to’g‘ri keladi. Ikkinchi o’rinda qayd etilgan AQShda esa bu ko’rsatkich 554 tani tashkil etadi. Afrikaning qashshoq mamla-katlarini qoya turaylik, jahondagi eng yirik hududni egallagan Rossiyada har ming nafar aholi bor-yo’g‘i 43 kompyuter bilan kifoyalanishga majbur. Ko’rinib turganidek, iqtisodiy salohiyati nisbatan bir-biriga yaqin davlatlar o’rtasidagi tafovut ham ancha salmoqli. Shunday bo’lgach, madaniy mustamlakachilik ta’siri ostida qolgan "uchinchi dunyo" davlatlaridagi ahvolni tasavvur qilish qiyin emas. Axborot jamiyatida erkin axborot oqimi tamoyili amal qiladi: davlat chegaralaridan qet’i nazar, axborotning dunyo miqyosida to’siqlarsiz tarqatilishiga erishiladi. Buni bir qarashda demokratik tamoyillar asosida qaror topgan hol sifatida ijobiy baholash mumkin. Biroq shuni ham unutmaslik kerakki, iqtisodiy imkoniyatlar bir xil bo’lmagan sharoitda tabiiy ravishda kuchlar tengsizligi yuzaga keladi. Taraqqiy etgan dunyodan rivojlanayotgan davlatlarga kelayotgan axborot oqimi ularning mafkuraviy ta’sir ostida qolish xavfini kuchaytiradi. Soddaroq aytganda, taraqqiy etgan davlatlar o’z axborot vositalari orqali rivojlanayotgan mamlakatlarni boshqaradi. Qiyos uchun yana ayrim raqamlarga e’tibor qarataylik. BMT tadqiqotlariga ko’ra, hozir sayyoramiziing o’n uch foiz aholisi internetdan foydalanish imkoniga ega. Ayni choqda xalqaro tarmoqdan foydapanuvchilarning deyarli to’qson foizi rivojlangan dunyoda istiqomat qiladi. Bu esa jahonning qolgan aholisi ana shu kichik doira tarqatayotgan axborot ta’sirida hayot kechiradi demakdir. Hozirgi davrda sun’iy yo’ldosh axborot uzatishning zng qulay va samarali vositasi bo’lib qoldi. Ammo u qulay bo’lsa-da, "cho’ntakbop' emas: juda katta mablag‘ talab etadigan sun’iy yo’ldoshga hamma davlat ham egalik qilolmaydi. Shu bois fazodagi sun’iy yo’ldoshlar bir nechagina davlatga qarashli: AQSh (30 41

ta), Yaponiya (21 ta), Rossiya (12 ta), Xitoy (9 ta), Hindiston (9 ta). Albatta, har bir davlat ko’rpasiga qarab oyoq uzatgani, imkoniyati darajasida ish tutgani ma’qul. Lekin axborot uzatishning asosiy vositasi sanoqli davlatlar qo’lida to’plangani boshqalarning ham ular aytayotgan "qo’shiq"qa jo’r bo’lishini taqozo etadi. Ya’ni kimga qancha suv berishni quloq,boshida turgan mirob hal qiladi... Yana bir jiddiy muammo: axborot jamiyati muhitida jahon xalqlarining milliy, madaniy qadriyatlari uyg‘unlashib ketishini kuzatish mumkin. Bunday sharoitda esa dunyo xalqlari, xususan, kam sonli millatlarning milliy an’ana va qadriyatlari xavf ostida qoladi. G‘arb olimlari tomonidan ayni shu jihatni ko’zda tutgan "erituvchi qozon nazariyasi" ham ilgari surilgan. Bu nazariya tarafdorlarining fikricha, axborot jamiyatida millatlarning qadriyatlari, an’ana va urf-odatlari xuddi bir qozonda qaynagan taomdek qo’shilib, aralashib ketadi. Bundan tashqari, xalqaro virtual makon muhitida intellektual migrastiya (akliy salohiyati yuqori bo’lgan kadrlarning rivojlangan davlatlarda to’planishi), madaniy marginallashuv (madaniy qadriyatlardan uzoq bo’lgan avlodning etishishi), axborot xavfsizligi, mualliflik huquqini muhofaza qilish kabi bir talay muammolar ham yanada dolzarblik kasb etadi. Xulosa o’rnida ta’kidlash joizki. insoniyat qadam qoygan yangi asrga taalluqli turfa muammolar, kishini jiddiy oyga soldiradigan masalalar juda ko’p. Xo’sh, kelgusida ularni qanday hal etish mumkin? Bizningcha, mazkur muammolarning eng oqilona echimi — murosa va muvozanatni tiklash! Tarixga nazar tashlasak, ixtilof ve kelish-movchiliklarni bartaraf etish uchun hamisha sulhga murojaat qilinganiga guvoh bo’lamiz. Demak, insoniyatni o’rgimchak to’ri misol chirmab olgan ziddiyatlar endilikda ham faqat va faqat murosai madore vositasida echilishi mumkin. Taraqqiyot ildiziga bolta urayotgan ziddiyatlar, eng avvalo, muvozanatning yo’qolishi, axloqiy va iloxiy me’-yorlarning buzilishi oqibatidir. Insoniyat tanazzulga yuz tutmaslikni va mavjud qiyinchiliklar girdobidan chiqishni istar ekan, ma’naviy-axloqiy muvozanatni qayta tiklashi zarur. Zero, muvozanatsiz dunyo ostun-ustun bo’lib ketadi. Muvozanat va murosa 42

yangi tamaddunning qo’sh mehvari bo’lsagina bashariyat royi zaminda sobit qolajak. 1991 yili dunyo siyosiy xaritasida yangi Markaziy Osiyo mustaqil davlatlarining paydo bo’lishi butun Osiyo taraqqiyotiga kuchli ta’sir etuvchi voqea yuzaga kelganidan dalolat berdi. Mazkur mamlakatlarning tashqi dunyo bilan aloqa o’rnatishi va jahon hamjamiyatining mustaqil tarkibiy qismi sifatida Evroosiyoda o’zining markaziy o’rnini tiklashiga olib keldi. Bugungi kunda Markaziy Osiyo mintaqasi jadal transforma t siya jarayonini boshdan kechiryapti. Keyingi yillarda voqealarning rivoji yangi geosiyosiy voqeliklar qaror topishiga ta’sir ko’rsatadi. Bu, o’z navbatida, Markaziy Osiyo va unga tutash mintaqalarda yangi strategik muvozanatning yuzaga kelishiga olib keldi. Boshqa mamlakatlar singari O’zbekiston ham asta-sekin mintaqa va submintaqa darajasidagi integratsiya jarayonlariga qo’shilib bormoqda. Shu munosabat bilan O’zbekiston Respublikasi xalqaro miqyosdagi hamkorlikning bir qancha tamoyillariga rioya qilishni zarur, deb hisoblaydi. Bular: davlatlar va xalqaro tinchlik, o’zaro hurmat va ishonch, mustaqillik va suverenitetni so’zsiz tan olish, kuch ishlatishdan nafaqat bosh tortish, balki uni qo’llash uchun tahdid solmaslik; barqarorlik, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy taraqqiyot islohotlarining olg‘a siljishi va amalga oshishi, jamiyat va inson faoliyatining barcha jabhalaridagi rivojining eng muhim sharti ekanligi; integrastiya jarayonlarini o’zaro manfaat va teng huquqli hamkorlik asosida amalga oshirish zarurligi. Shuningdek, O’zbekiston mintaqaviy xavfsizlik va barqarorlik tizimini o’rnatish, uni ta’minlash yo’lida turli yondashuv hamda fikr- mulohazalarni yaqinlash-tirishdan, bu masalada Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT, Evropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti (YEXHT), boshqa xalqaro tashkilotlarning jahon miqyosida qabul qilingan tartib va qoidalari doirasida hamkorlikni kengaytirish uchun mustahkam zaminni shakllantirishdan manfaatdordir. Prezidentimiz Islom Karimovning 2003 yil aprelda bo’lib o’tgan Oliy 43

Majlisning II chaqiriq XI sessiyasidagi ma’ruzasida ta’kid-langanidek, "So’nggi o’n yilliklar davomida roy bergan ko’plab voqealar, ayniqsa, "sovuq urush" tugagani hamda er yuzida xalqaro xavfsizlikka nisbatan yangi tahdid va xurujlar, jumladan, ommaviy qirg‘in qurollarining tarqalish xavfi paydo bo’lgani inobatga olinsa, bizning nazarimizda, BMT Ustavi va uning ayrim moddalarini isloh qilish va qayta ko’rib chiqishni tezlashtirish zarurati tug‘ilmoqda. Shuningdek, mazkur tashkilotning etakchi organi — Xavfsizlik Kengashi tarkibini ham qayta ko’rib chiqish, insoniyatning tinch va osoyishta, farovon hayot ke-chirishini ko’rolmaydigan qabih niyatli kuchlarga qarshi o’z vaqtida tegishli javob bera oladigan, yanada samaraliroq chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish darkor". Markaziy Osiyoning geosiyosiy maydoni o’zining yangi jihatini namoyish qilayapti. Bu esa siyosiy vaziyatda murakkab o’zgarishlarni kel-tirib chiqarmoqda. Bugungi kunda bu erda ko’plab mamlakatlarning siyosiy va iqtisodiy manfaatlari jamlanib, bu mintaqa ularning tashqi siyosatidagi strategiyasi shakllanishida eng muhim va hal qiluvchi tarkibiy qismga aylanib boryapti. O’zbekiston tashqi siyosatining asosiy tamoyillariga ko’ra, respublika biron- bir harbiy-siyosiy ittifoqqa a’zo bo’lmaydi. Aynan ushbu tamoyil milliy xavfsizlik, mintaqada tinchlik va barqarorlikni ta’minlashning asosiy kafolatidir. O’zbekiston o’z milliy xavfsizligini mustahkamlash va tashqi tahdidlarga qarshi turish yuzasidan xavfsizlik va kelishilgan asosda mintaqaviy barqarorlikni saqlash tamoyilidan kelib chiqqan holda hayotiy manfaatlariga daxli bo’lgan mamlakatlar bilan o’z aloqalarini o’rnatish niyatidadir. 1994 yilning iyulida O’zbekiston Markaziy Osiyo mintaqasida NATOning kollektiv xavfsizlik va barqarorlikning keng tizimini yaratishga qaratilgan Tinchlik yo’lidagi hamkorlik dasturiga kushilgan edi. Mamlakatimiz Markaziy Osiyoda, XXI asrning boshidanoq, dunyoning siyosiy va iqtisodiy xaritasida alohida ahamiyat kasb etib borayotgan strategik jihatdan muhim bo’lgan bu mintaqa kuchlarining muvozanatini ta’minlash, hamkorlik uchun mustahkam asos yaratish jarayonlarida sezilarli o’rinni egallashning barcha imkoniyatlariga ega. 44

O’zbekiston har jihatdan yalpi xavfsizlikka oid eng asosiy tamoyillarni qo’llab- quvvatlaydi. Xavfsizlik — to’xtovsiz amalga oshib boradigan holat. "Sovuq urush" nihoyasiga etganidan keyin umumiy xavfsizlikka asosan etnik, mintaqaviy, mahalliy mojarolar va davlat ichidagi jangari separatizm tahdid solmoqda. Ayniqsa, bu turdagi ziddiyatlar ayrim davlatlarning manfaatlari va ta’sir doirasini saqlab qolish va muhofaza etish yoki kuchlarning strategik muvozanatini o’z foydasiga o’zgartirish maqsadida siyosiy ta’sirning kuchli quroliga aylanib borayotgan bo’lsa, bu taxdid kuchayib boraveradi. Har bir mintaqada xav-fsizlikni ta’minlash muammolari u qadar mavxum tushunchaga ega emas. Har bir mintaqa o’ziga xos xususiyatlar, tahdidning alohida manbalari va xavfsizlikni saqlash omillariga ega. Mintaqaviy nizolar borgan sari terrorizm va ekstremizm, narkobiznes va kurol-yarog‘larni g‘ayriqonuniy sotish, inson hukuqlari-ning ommaviy poymol etilishi kabi xavfli chaqiriq va taxdidlarning doimiy manbalariga aylanib bormoqda. Bu salbiy hodisalar davlat h ududlarini tan olmaydi. O’zbekiston va Markaziy Osiyoning boshqa davlatlari murakkab va serqirra islom dunyosining ajralmas qismi hisoblanadi. Bu hududda turfa xil yo’nalishlar bo’lib, turlicha kuchlar faoliyat ko’rsatadi. Ammo aynan radikal islom serharakat siyosiy va ijtimoiy kuch rolini bajaradi. Prezidentimiz Islom Karimov o’ta keskin shakllarni ixtiyor etgan islomning siyosiylashuvidek keskin jarayonni, hokimiyatga ochiqdan-ochiq da’vo qilishlar va bunga barcha bir dindagi kishilarni yordamga chaqirgan holda qurolli yo’l bilan erishishiga tayyor turishni xavfli tahdid deb ta’kidlaydi. Boz ustiga, bu jarayon insoniy yuksak maqsadlar va musulmonchilik asoslariga bog‘liq bo’lmagan holda to’g‘ridan-to’g‘ri yoki bilvosita bepoyon hudud doirasidagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Xalqaro terrorizm, diniy ekstremizm va narkotrafikning kengayib borishi haqida so’z borganda, bu kuchlar jinoyatlar uyushmasining a’zolari va tarafdorlarini qaerga va qaerdan jalb etishlariga alohida ahamiyat berish kerak. 45

Boshqacha aytganda, barcha toifadagi ekstremist va terroristlarning ijtimoiy negizni aniqlash kerak. Odamlarning nochor ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli, ba’zi notinch min-taqalardagi demografik muammolar, yoppasiga ishsizlik va ayniqsa, yoshlar orasidagi betayin turmush xalqaro terrorizm va diniy radikalizmning turli markazlariga o’zining jinoiy maqsadlarini amalga oshirish maqsadida jangovar guruhlarni yig‘ish uchun imkon tug‘diradi. Respublikamiz rahbari o’z ma’ruzalarida keyingi yillar mobaynida dunyo jamoatchiligining xalqaro terrorizmga qarshi kurashda-gi say-harakatini birlashtirish, BMTning terrorizmga qarshi kurashga doir 12 ta konvensiyalarida qayd etilgan majburiyatlar montoringining dunyo miqyosidagi mexanizmini yaratish haqida bosh qotirishga hamisha da’vat etib keldi. 1999 yil davlatimiz rahbari YoxHTning Istambul Sammitida so’zga chiqib, BMT tizimida terrorizmga qarshi kurash boyicha Xalqaro markazni tuzishni taklif etdi. Davlatimiz rahbarining bu tashabbusi YoxHTning 2002 yil oktabr oyida bo’lib o’tgan "Markaziy Osiyoda xavfsizlik va barqarorlikni mustahkamlash: narkotik moddalar, uyushgan jinoyatchilik va terrorizmga qarshi kurashga yaxlit yondashuv" mavzuidagi Toshkent anjumanida qo’llab-quvvatlandi. Toshkent anjumanida terrorizmga qarshi kurashga doir xalqaro faoliyat monitoringining markazi tashkil etildi. 2001 yilning 13 sentabrida O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi AQShdagi terroristik xatti-harakatlar bilan bog‘liq bayonotida BMTning Bosh kotibiga "BMT tizimida terrorizmga qarshi kurash xalqaro markazini tuzish uchun amaliy va shoshilinch choralarni ko’rish" taklifi bilan chikdi. 2001 yilning 28 sentabrida BMT 1373-raqamli rezolyustiyasiga muvofiq holda, Xavfsizlik Kengashi doirasida xalqaro hamjamiyat kuchlarini muvofiqlashtirishni amalga oshirishga safarbar qilingan terrorizmga qarshi kurash Qo’mitasini tuzish haqida qaror qabul qildi. Bu bilan O’zbekiston tashabbusining siyosiy mazmuni amalga oshdi. 2002 yilning 13-14 dekabr kunlari YEXHTning Bishkekda o’tgan 46

"Markaziy Osiyoda xavfsizlikni mustahkamlash: terrorizmga qarshi kurashish boyicha har tomonlama harakatlarni kuchaytirish" mavzuiga doir xalqaro anjuman 2000 yildagi Toshkent anjumanining davomi bo’lib, O’zbekistonning ahamiyatga molik tashabbusi amalga oshganligi tasdig‘i bo’ldi. O’zbekiston BMTning terrorizm va uni qo’llab-quvvatlaydigan, mablag‘ bilan ta’minlaydigan va xalqaro terrorizmga yo’llaydigan manbalariga qarshi kurashga doir barcha o’n ikkita konvensiyaga qo’shilgan davlatlardan biri hisoblanadi. YEXHTga a’zo davlatlarning BMTning antiterroristik konvensiyalar paketida ishtirok etishiga erishishday siyosiy maqsad YEXHT davlatlari tashqi ishlar vazirlarining 2001 yil dekabrdagi Buxarest uchrashuvida tasdiqlangan faoliyat dasturida o’z aksini topgan. Ushbu tashabbuslar bilan bir qatorda respublikamizda 2001 yili "Terrorizmga qarshi kurash" to’g‘risida qonun qabul qilindi. Shaxs, jamiyat va davlatni terrorizm xavfidan saqlashni ta’minlash, davlat suvereniteti va xududiy yaxlitligini muhofaza etish, fuqarolar tinchligi va milliy hamjamiyatni asrash ushbu qonunning asosiy vazifalari doirasiga kiradi. O’zbekistonning milliy xavfsizligi, qolaversa, Markaziy Osiyodagi mintaqaviy barqarorlik holatiga Afg‘onistondagi vaziyat ham salbiy ta’sir ko’rsatmay qolmadi. O’zbekiston Oliy Majlisining 2003 yil aprelidagi II chaqiriq XI sessiyasida Prezidentimiz Islom Karimovning ta’kidlashicha, "Afg‘oniston nafaqat ulkan Markaziy Osiyo mintaqasiga, aslida butun dunyoga tahdid solayotgan eng ashaddiy xalqaro terrorchilar, ekstremistlar va aqidaparastlarning poligoniga aylanib qoldi". Turli diniy-ekstremistik, separatizmga oid keskin shiorlar va g‘oyalar xalqaro terrorizm uchun g‘oyaviy boshpana vazifasini o’tasa, narkobiznes va narkotrafik — bu, shubhasiz, xalqaro terrorizmning moliyaviy tayanchi. Mintaqaviy beqarorlik milliy iqtisodiyot va davlatlarning xo’jalik aloqalariga ta’sir etadi. Misol uchun Afg‘onistondagi urush mamlakatning rivojlanmagan iqtisodiyotini butunlay barbod qildi, oqibatda Markaziy Osiyo davlatlarining Hind 47

okeani bandargohlariga chiqib, jahon xo’jalik hayotiga uyg‘unla-shib ketishiga imkon yaratuvchi yangi transport kommunikastiyalarini ochish uchun to’g‘anoq bo’ldi. Bu esa, o’z navbatida, milliy iqtisodiyotning rivojini susaytiradi, holbuki, unumli mahsulot almashinish uchun eng qisqa va barqaror transport kommunikastiyalari zarur. O’zbekiston va butun Markaziy Osiyo mintaqasi Afg‘oniston hududi orqali Hind okeani bandargoxlariga chiquvchi temir yo’l va avtomobil kommunikastiyalarini qurishga doir ko’plab xalqaro idoralar va shirkatlar tomonidan qo’llab-quvvatlanayotgan istiqbolli loyihalarning amalga oshishidan manfaatdordir. Xalqaro ekspertlarning fikrlariga ko’ra, Afg‘oniston nafaqat dunyodagi etakchi qoradori ishlab chiqaruvchilardan biri bo’lib qolmay, Markaziy Osiyo davlatlari va undan G‘arbga etib boruvchi yirik tranzit bazasiga aylandi. Tabiiyki, buning ta’siri Markaziy Osiyo mintaqasida ham jinoiy ishlarning ortib borishiga olib keladi. BMT ma’lumotla-riga ko’ra, 1999 yili Evropaga tarqalgan narkotik qoradorining 90 foizi va jahonda ishlab chiqarilgan giyohvand moddalarning 75 foizi Afg‘onistonga to’g‘ri keladi. O’zbekiston narkobiznesga qarshi kurashda keng miqyosdagi hamkorlik tarafdoridir. Jahonda ishlab chiqarilayotgan va iste’mol qilinayotgan narkotik moddalarning kattagina qismi Markaziy Osiyoda qayta ishlanadi yoki uning hududidan tashib o’tiladi. Narkobiznes tranzit yo’llarining bir mintaqada jamlanishi barcha manfaatdor mamlakatlar va tashkilotlarning unga qarshi kurashda hamkorligini taqozo etadi. Jahon uchamjamiyatining birgalikdagi say-harakatlari bilan terrorizm va ekstremizmga qarshi turish mumkin. Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek, xalqaro terrorizm va mutaassiblikka qarshi "faqat bitta chora qo’llash mumkin, u ham bo’lsa, barcha mamlakatlar va xalqlarning kuch va say-harakatlarini bir maqsad yo’lida birlashtirishdir. Bu borada terrorchilik va uning turli qiyofalarda namoyon bo’ladigan ko’rinishlari bilan oyin qilishga mutlaqo yo’l qoyib bo’lmaydi, bu ofat bizni chetlab o’tadi, degan xomhayollarga berilish oxir-oqibatda katta xato bo’ladi". 48

2.2. Shaxs, jamiyat , davlat axborot psixologik xavfsizligi himoya usullari . Milliy ma’naviyatimizning ildizlari uzoq o’tmishimizga borib taqaladi va u o’z ichiga bir necha ming yilliklarni qamrab oladi. Yurtimizda stivilizatsiyalar ancha ilgari shakllangan, ya’ni Termizning 2500 yilligi, Qarshining 2700 yilligi va Samarqandning 2750 yilligi xalqaro miqyosda nishonlanganligi fikrimizning dalilidir Demak, yurtimizda eng qadimiy shaharchilik turmush tarzi, yozuv madaniyati (o’rxun-enisey yozuvlari, Shumer sopol kulchalaridagi yozuvlar, Qadimiy Xorazm yozuvi va boshqalar) shakllangan. Jahondagi eng muhim ilmiy yo’nalishlarning, texnik-texnologik kashfiyotlarning ildizlari ham (irrigastiya, shishasozlik, magnitli qurilmalar, quyosh energiyasini jamlash, lupa va oynalar, bo`yoq tayyorlash va dori texnologiyasi, to’qimachilik dastgohlari va boshqalar) yurtimizda o’tgan mutafakkirlarning ilmiy merosi bilan bog‘langandir. Chunonchi, Xorazmiy, Farg‘oniy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Zamaxshariy, Mirzo Ulug‘bek va boshqalarning ilmiy kashfiyotlarini ko’rsatish mumkin. Eng qadimiy diniy ta’limot tangrichilik, zardo’shtiylik g‘oyalari hamon xalqimiz qalbida yashamokda. Barcha mutafakkirlarimizning ijodida axloqiy qadriyatlarni rivojlantirish muhim o’rin egallab kelgan. Islom dinining ma’naviy- axloqiy jihatlari ham markaziy osiyolik olimlar tomonidan takomiliga etkazilgan. Abu Lays Samarqandiyning axloqiy o’gitlari, Imom al-Motrudiyning iroda erkinligiga asoslangan Kalom ta’limoti, Imom Buxoriyning va at-Termiziyning hadislari, Burhoniddin Marg‘inoniyning «Hidoya»si, tasavvuf namoyandalari Ahmad Yassaviy, Abduxoliq G‘ijduvoniy, Najmiddin Kubro, Bahouddin Naqshband va boshqalarning ta’limotlari tom ma’noda islom falsafasining mag‘zini tashkil etadi. Milliy ma’naviyatimiz ham mazmunan, ham shaklan boydir. Ammo uni kamsitishga, qadr-qimmatini erga urishga intilishlar mavjud. Bunday xatti- harakatlar ichki va tashqi ma’naviy tahdidlar shaklida namoyon bo’lmokda. Ichki 49

tahdidlarni takabburlik (manmanlik), noprofessionallik, ta’lim-tarbiyaga yuzaki yondashish, tarixiy qadriyatlarga e’tiborsizlik va milliy nigilizm tashkil etadi. Tashqi tahdidlar esa yo’naltirilgan mafkuraviy xurujlar tarzida bo’lib, turli shakl va ko’rinishlarda namoyon bo’ladi. Avvalo tashqi tahdidlarg to’xtalib o’taylik. Hozirgi kunda O’zbekistonda millatlararo totuvlik, dinlararo bag‘rikenglik va ijtimoiy hamjihatlikni barbod qilish asosida mamlakatda ijtimoiy barqarorlikni izdan chiqarishga intiluvchi kuchlar mavjud. Bu kuchlar bir tomondan millatlararo nizo chiqarishni maqsad qilib olishgan. Buning uchun ular birinchi navbatda o’zbek va qoraqalpoq xalqi orasiga, o’zbek va tojik, o’zbek va qozoq, o’zbek va qirg‘iz o’rtasiga nizo solishga va bu millat vakillarini bir-biriga qarshi gij-gijlashga urinishadi. Bundan tashqari, turli viloyatlarda yashovchi kishilar orasida " nizolar uyg‘otishga, ayrim hududlarimizni (masalan, Farg‘ona vodiysi yoki Qoraqalpog‘istonni) O’zbekistondan ajratib tashlashga, hududimizda ilgari mavjud bo’lgan xonliklarda yashovchi kishilar orasiga nizo solishga, «Turkiy xalqlar birligi», «Islom diniga e’tiqod qiluvchilar birligi» shiorlari ostida mahalliy millatlarni mahalliy bo’lmagan millat vakillariga, musulmonlarni boshqa din vakillariga qarama-qarshi qo`yishga intilishmoqda. (Bu borada «Turkiston islom harakati», «Hizbut tahrir» singari diniy-ekstremistik partiyalar ig‘vogarlikni avj oldirishmokda). Mafkuraviy muxoliflarimiz mahalliy xalqning diniy e’tiqodini va tilini kamsitish asosida ularni G‘arbga yoki Sharqqa tobe qilishga urinishadi. Shu asosda bu xalqlar va dinlar orasiga nifoqsoluvchi, ularning tarixini ataylab buzib ko’rsatuvchi adabiyotlar nashr etilmokda. Masalan, tojikistonlik Rahim Masov tojik va o’zbek xalqlarining manfaatlarini bir-biriga qarama-qarshi qo`yuvchi maqola va kitoblar yozgan. Markaziy Osiyo xalqlarini turkiylar va forsiylarga ajratib, ular orasiga nifoq solib, har ikkala tomon ustidan hukmronlik qilishga da’vat etuvchi rejani rossiyalik politolog Aleksandr Dugin o’zining «Geopolitika asoslari» («Osnovi geopolitiki») nomli asarida ro`y-rost ilgari suradi. Bunday xatti- harakatlar O’rta Osiyo respublikalari orasida vujudga kelgan suv mojarasida ham 50

yaqqol sezilmoqda. Bu haqda O’zbekiston Prezidenti I.A.Karimov 2009 yil 28 aprel kuni Qozog‘iston Respublikasining Olmaota shahrida bo’lib o’tgan Orolni qutqarish xalqaro jamg‘armasi ta’sischi davlatlari rahbarlarining kengaytirilgan tarkibdagi uchrashuvida so’zlagan nutqida «Bu borada «bo’lib tashla va hukmronlik qil!» degan prinsip - eskidan ma’lum bo’lgan savdo amalga oshgudek bo’lsa, biz kimlarningdir qo’lida arzimas tangaga aylanib qolishimiz mumkin», - deb juda to’g‘ri ta’kidladi. Shuningdek, xalqimizning tarixiy xotirasini buzishga intilish diniy qadriyatlarini oyoqosti qilish, ma’naviy merosini qadrsizlantirishga intilishlar ham ma’naviy taxdidlar jumlasiga kiradi. 2005 yili «Bi-Bi-Si» teleradiokompaniyasi islom tarixiga oid «Islom - e’tiqod saltanati» deb nomlangan hujjatli film yaratdi. Unda islom dini va falsafasi ravnaqiga beqiyos hissa qo’shgan va bizning yurtimizdan chiqqan olimu fuzalolar haqida lom-mim deyilmagan. O’nlik sanoq sistemasini, algebra fanini arab olimlari yaratgan, deyilgan-u, ammo al-Xorazmiy va al-Farg‘oniy nomlari tilga olinmagan. Go ` yoki Islom tarixida Markaziy Osiyoning hech qanday o’rni yo’qday. Vaholanki, islom dini va ta’limoti taraqqiyotini Markaziy Osiyoda o’tgan mutafakkirlarning ilmiy merosisiz tasavvur etish mumkin emas (kalom ta’limotida - Imom al-Motrudiy, Abu Lays Samarqanday; tasavvuf ta’limotida - Ahmad Yassaviy, Bahouddin Naqshband; hadisshunoslikda - Imom Buxoriy, Imom at-Termiziy; fiqh ilmida - Burhoniddin Marg‘inoniy, Hakim Termiziy va boshqalar alohida mavqega egadir). Bir qator tahdidlar xalqimizning diniy qadriyatlariga, muqaddas Islom dinining qadr-qimmatini pasaytirishga yo’naltirilgandir. Keyingi paytlarda Markaziy Osiyo respublikalarida prozelitizm kasalligi, ya’ni mahalliy dindorlarning boshqa dinlarga o’tib ketish hodisasi paydo bo’ldi. Bu hodisaning ildizida bir tomondan aholining ayrim dindor qatlamlarida diniy e’tiqodning yuzakiligi, diniy bi-limlarning sayozligi va iqtisodiy etishmovchiliklar sababchi bo’lsa, ikkinchi muhim omil bo’lib Respublikamizda har xil dinlarga mansub missionerlarning ochiq va yashirin faoliyatlari sabab bo’lib keladi. 51

Bunday tahdidlarga zarba berish uchun ilm-ma’rifatni yanada yuksaltirish, raqiblarning asossiz da’volarini puchga chiqaruvchi asarlar yozish, xalqning diniy va dunyoviy ma’lumotini takomillashtirish zarur bo’ladi. Prezidentimiz, «G‘oyaga qarshi faqat g‘oya, fikrga qarshi faqat fikr, jaholatga qarshi faqat ma’rifat bilan bahsga kirishish, olishish mumkin» deganida aynan shu yo’lni nazarda tutgan. Xalqning ko’pchiligida diniy tasavvurlar sayozligidan foydalangan turli mafkuraviy markazlar Islom dinini bir yoqlama aqidalashtirishga yoki uni o’ta radikallashtirish maqsadida uni mutaassiblashtirib tasvirlovchi adabiyotlar tarqatishga zo’r berish-moqda. Bunday taxdidlardan himoyalanishda xalqning an’anaviy islomiy qadriyatlariga tayanib ish ko’rish maqsadga muvofikdir. Bunday qadriyatlar insoniy, ya’ni gumanistik mohiyatga ega bo’lib, xalq ongida asrlar davomida saqlanib kelmokda. Ular Islom dinini aqidalashish va radikallashishdan asraydi hamda insof va adolat, iymon va e’tiqod, nomus va oriyat, sharm va hayo, saxovat va muruvvat, sadoqat va diyonat, ilm va ma’rifat, soflik va to’g‘rilikmi qadrlash, halollikka intilish va haromdan jikanish kabi insoniy tuyg‘ulardan iborat bo’lib, bu tuyg‘ular inson kamolotida muhim o’rin egallab kelgan. Taxdidlarning yana bir- yo’nalishi xalqning tarixiy xotirasini buzishga qaratilgandir. Buning uchun ayrim mafkuraviy markazlar rus va o’zbek tillarida o’zbek xalqining kelib chiqish tarixini buzib ko’rsatuvchi kitob va darsliklar nashr etib, Respublikamizda arzon narxda yoki tekinga tarqatishga intilishadi. Mafkuraviy tahdidlarning bosh maqsadi mustaqil davlat fuqarolarini o’z qadriyatlaridan begonalashtirib, turli «yaltiroq» g‘ilofparga o’ralgan begona mafkuraviy ideallarni ularning qalbiga singdirishdan iboratdir. Bu hodisa axborot xavfsizligi bilan, axborot xurujlari bilan ham chambarchas bog‘langandir. Bu haqda mutuxassislar «axborot neokolonializmi» (D.Frolov), «informastion fashizm» (K. Byord), «axborot urushi» (G. Pochepstov) degan atamalarni ishlatishadi. Axborot xurujlari avj olayotgan globallashuv sharoitida o’zligimizni saqlab qolish, o’z qadriyatlarimizga sadoqatni tarbiyalash biroz mushkullashib boradi. Bu esa o’z navbatida bizning kddriyatlarimizdan begonalashuvimizga olib 52

keladi. Bu ma’naviy taxdidning o’zidir. Bunday sharoitda sog‘lom ma’naviyatga ehtiyoj tug‘iladi. Prezidentimiz I.Karimov shunday sharoitni nazarda tutib, «...odam o’z mustaqil fikriga, zamonlar sinovidan o’tgan hayotiy-milliy qadriyatlarga, sog‘lom negizda shakllangan dunyoqarash va mustahkam irodaga ega bo’lmasa, har turli ma’naviy tahdidlarga, ularning goh oshkora, goh pinhona ko’rinishdagi ta’siriga bardosh berishi amrimaqol»-deb yozadi. Ma’naviy tarbiyada unga qanday shaklda yondashishning ahamiyati juda katta. Masalan, o’qituvchining o’z o’quvchilarini boshqa tillarni o’rganishga rag‘batlantirish maqsadida «Siz ingliz yoki rus tilini puxta egallab olmasangiz - mahallangizdan (yoki qishlog‘ingizdan) chetga chiqa olmaysiz!» - degan da’vati ham mafkuraviy immunitetni «sindirishi (buzishi)» mumkin. Bunday gap, ya’ni uni eshitgan o’quvchida, «demak, mening ona tilim hech narsaga arzimas ekanda»,- degan nigilistik kayfiyatni uyg‘otadi. Ikkinchidan, tilga bunday munosabat, o’zbek tilining davlat tili sifatidagi qadrini erga urish shaklida namoyon bo’ladi. Shu o’qituvchining yuqoridagi sovuq gapi o’rniga «Sen ona tiling bilan bir qatorda rus, ingliz tillarini ham chuqur egallab olsang, yurtingning qadriyatlarini butun dunyoga yoyishing mumkin!» - degan da’vati esa uning vatanparvarlik tuyg‘usini yanada kuchaytirgan bo’lar edi. Milliy qadriyatlarni targ‘ib etishni «millatchilik» deb baholovchilar hozirgi paytda ham topiladi. Chunki, sobiq Ittifok, davrida milliy qadriyatlar haqidagi har qanday gap «millatchilik» deb qoralanar edi. Afsuski, bunday baholash me’zoni ayrim kishilar ongida hamon saqlanib qolmokda. Bu holat ko’pincha milliy ma’naviyat taraqqiyotiga g‘ov bo’lmoqda. Xullas, yuqoridagi holatlar yoshlarimizning milliy qadriyatlarimizni to’g‘ri anglab etishiga jiddiy to’siq bo’lmokda. Natijada yoshlar orasida «milliy nigilizm» degan mafkuraviy kasallik yoyilmokda. Buning ma’nosi quyidagicha: «nigilizm» lotincha nihil «hech nima» so’zidan olingan bo’lib, o’zining yoki yurtining kuch- qudratiga ishonmaslik, ularga past baho berish, ertangi kunga ishonchsizlik, umidsizlikni anglatadi. Milliy nigilizm esa muayyan millat vakillarining o’z millati 53

imkoniyatlarini kamsitib, pasaytirib baholashi, o’z yurtining qadriga etmaslik, mamlakatida roy berayotgan o’zgarishlar miqyosini anglay olmaslik tarzida namoyon bo’ladi. Milliy nigilizm kasalligiga yo’liqqan yoshlarning mafkuraviy immuniteti zaif bo’lib, ular begona g‘oyaviy ta’sirlarga tez beriluvchan, o’z yurtining manfaatlarini himoya qila olmaydigan, o’z yurtining har qanday yutug‘iga nisbatan befarq va ularni o’ta negativ baholovchi, «qildan qiyiq axtaruvchi” nochor kimsalarga aylanib qolishadi. Bunday kishilar mafkuraviy opponentlarimiz uchun yaxshigina «emish»dir. Milliy nigilizmdan qutulishning asosiy yo’li yoshlarga respublikamizda bugungi kunda olib borilayotgan ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy islohotlarning mazmuni va mohiyatini to’g‘ri hamda muntazam ravishda tushuntirib borishdir. Shu yo’nalishda kitoblar nashr etish, ko’chalarga behayo va bema’ni ko’rinishdagi suratlar osish o’rniga milliy taraqqiyotimiz yutuqlarini aks ettiruvchi ijtimoiy reklamalar qoyilishiga e’tiborni kuchaytirish muhimdir. Bu yo’nalishda respublikamizda juda ko’p ishlar amalga oshirilmokda: o’tmishda o’tgan buyuk allomalarimizning yubileylarini nishonlash, shaharlar yubileylarini, milliy qadriyatlarimiz va bayramlarni o’tkazish, muzeylar, ziyoratgoxlar tashkil etish va bosh-qalar. Bularning barchasi xalqimizning milliy g‘ururini ko’taradi. Lekin, bunday tadbirlarning targ‘iboti hanuzgacha ko’ngildagidek emasligini ham ta’kidlash lozim. Masalan, 2001 yili Beruniyning «Qadimgi xalklardan qolgan yodgorliklar» («Osori al-boqiya») asarining yaratilganligiga roppa-rosa ming yil to’ldi. Shu munosabat bilan qadimgi ma’naviyatimiz tarixiga oid bu qimmatli asarni qayta nashr etish maqsadga muvofiq bo’lar edi. Mamlakatimizning muhim atributlaridan biri davlat tili - o’zbek tilini rivojlantirishga bo’lgan e’tiborni qoniqarli deb bo’lmaydi. Shu choqqacha o’zbek tilining tom ma’nodagi elektron lug‘ati hamon ishlab chiqilmagan. O’zbek tilining elektron tarjima mexanizmi ham haligacha yaratilmadi. Bu yo’nalishdagi ishlar faqat ayrim tashabbuskorlarning qiziqish doirasidagina qolmokda. Ularni 54

markazlashtirish, davlat tilining elektron modelini tayyorlash ishlarini bir tizimga solish, bu yo’nalishdagi izlanishlarni yuksak darajada rag‘batlantirish bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biridir. Bunday ishlar ayni paytda ma’naviy xavfsizligimizga bo’lgan taxdidlarning oldini olish uchun ham muhim vosita bo’lar edi. Xulosa qilib aytganda, biz o’zimizning axborot fazomizni turli xil ichki va tashqi ma’naviy-mafkuraviy tahdidlardan asrashimiz lozim. Buning uchun yoshlarimiz ongida o’z ona tilida mafkuraviy immu-nitetning shakllanishiga sharoit yaratishimiz va ularda milliy-ma’naviy qadriyatlarga sadoqat ruhini tarbiyalashimiz, bilim doirasi va dunyoqarashini kengaytirishimiz zarur bo’ladi. Bu ma’naviy tarbiyaga taalluqli masaladir. Ma’naviy tarbiyagina ma’naviy taxdidlarga bas kela oladi. «Bunday tahdidlarga qarshi, - deb yozadi I.A.Karimov, - har tomonlama chukur oylangan, puxta ilmiy asosda tash-il etilgan, muntazam va uzluksiz ravishda olib boriladigan ma’naviy tarbiya bilan javob berish mumkin». Bu yuksak g‘oya hammamiz uchun dastur-ko’rsatma bo’lib qolishi kerak. Insoniyat axborot oqimi tobora tezlashgan, Yer shari aholisi kayfiyatini, ruhiyatini, maqsad va intilishlarini, qolaversa, butun tafakkur tarzini o’gartirishga qodir bo’lgan axborot texnologiyasi vujudga kelgan bir davrda yashamoqda. Bu hozirgi zamon sivilizatsiyasining o’ziga xos yutug‘i bo’ib, xalqlar, mamlakatlar, davlatlar o’zaro munosabatlarini toboro yaqinlashtirishga, jahon ijtimoiy- siyosiy jarayonlarini boshqarishga, dunyoviy kayfiyat, dunyoviy ruhiyat va maslakning vujudga kelishiga xizmat qiladigan mo’jizakor xodisa. Biroq sivilizatsiyaning ana shunday ulkan, keng miqyosli va serqirra yutug‘idan kim qanday maqsadlarda foydalanayapti? Uni beqiyos va qudratli kuchi nimalarga ishlayapti?- degan haqli savol ham muammoga aylanmokda. Umuman olganda insoniyat tafakkuri kengayib, Fan-texnika taraqqiyoti jadallashgani sayin insoniyat o’zining buyuk yaratuvchilik qudratini namoyon etmoqda. Shu bilan birga o’zining boshini o’zi og‘ritadigan, o’z hayotiga o’zi tahdid soladigan, o’z istiqbolini mavhumlashtiradigan holatlarga ham duch 55

kelmoqda. Insoniyat yozuv ixtiro qilingunga qadar taxminan uch million yil og‘zaki aloqa qilgan bo’lsa, undan ming yil keyingina sanoat asosida kitob bosishni o’rgandi. Undan besh yuz yil o’tib telefon, radio va televideniyaga ega bo’ldi. An’anaviy eshituv-ko’ruv vositalaridan kompyuterlarga o’tish uchun esa atigi ellik yilcha vaqt kerak bo’ldi, xolos. Ana shu tarixiy haqiqatning o’zi inson tafakkuri taraqqiyoti, fan-texnika rivoji bilan bo’lgan olamshumul o’zgarishlar dinamikasini ko’rsatadi. Kompyuterlarning yuzaga kelishi esa butun Er sharini yagona axborot makoniga aylantirdiki, natijada har bir mamlakat takdiri bilan ham, butun dunyo taqdiri bilan bog‘liq bo’lgan voqelik yuzaga keldi. Butun O’zbekiston ana shu yagona axborot tizimining faol sub’ektiga aylandi. Uning dunyo bilan aloqasi, jahon ijtimoiy-siyosiy jarayonlariga ishtiroki, davlatlararo munosabatlar, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, xuquqiy va madaniy aloqalari umumjahon axborot tizimi tarkibida amalga oshirilmoqda. Bu bevosita elektron pochta, elektron axborot almashish tizimi orqali ham milliy, ham dunyoviy muammolarni hal etishda faoliyat samaradorligini oshirishda, vaqtni tejashda, moliyaviy xarajatlarning keskin kamayishida, qolaversa, zamonaviy axborot apmashtirish saloxiyatini namoyon qilishda katta samara bermoqda. Biroq bu jarayon bir qator muammolardan ham xoli emas.Jumladan, jahon axborot tizimidan foydalanish darajasining pastligi (5%), internet tizimining keng rivojlanmaganligi, undan foydalanish darajasining pastligi ko’zga tashlanmoqda. Ammo masalaning ikkinchi tomoni ham bor. Bu bevosita axborot bozoridan foydalanayotganda qanday axborotlarni qabul qilish, qanday axborotlardan foydalanish borasidagi salohiyatni ham taqozo etmoqda. Chunki bozorning oddiy haqiqati shundaki, har kim topganini savdoga chiqaradi. Sifati, mazasi, rangi, ta’mi, yoki foydasi ji h atidan tanlash xaridorning ixtiyorida. Ana shu hayotiy qonuniyat nuqtai nazaridan qaraganimizda jahon axborot bozorida bizning manfaatlarimizga zid bo’lgan, milliy xususiyatlarimizni, an’analarimizni, turmush 56

tarzimizni mensimaydigan axborotlar xuruj qilmokda, hayotimizga shiddat bilan kirib kelmokda.Bu o’z o’zidan axborot soxasida milliy xavfsizlikni ta’minlash muammosini ko’ndalang qilib qoymoqda. Hozirgi zamon axborot tizimi, uning juda keng imkoniyatlaridan kelib chiqib aytish mumkinki, O’zbekistonda axborot olish, saqlash, foydalanish va tarqatishning umummilliy manfaat va umummilliy taraqqiyot nuqtai nazaridan boshqaruv mexanizmini yaratish, uning mohiyati va unsurlarni chuqur anglash zarur bo’lib qolmokda.Ana shu hayotiy ehtiyojdan kelib chiqib axborot sohasida milliy xavfsizlikni ta’minlash tizimini yaratishning quyidagi usullarini qo’llash zarur deb hisoblaymiz: Birinchidan, sostiologik yo’nalish. Bunda axborot olish va tarqatish jarayonida jamiyat taraqqiyotida axborotning ijtimoiy voqelik sifatidagi rolidan kelib chiqib jamiyatda shakllanayotgan ijtimoiy ong yo’nalishlari, ijtimoiy tafakkur darajasi va uning oqimlarini o’rganishni yo’lga quyish kerak. Aholi turli qatlamlari qarashlari, kasbiy va boshqa ijtimoiy holatlari asosidagi fikrlash tarzini aniqlab borish zarur. Ikkinchidan, statistik yo’nalish. Ko’pmillatli mamlakatda, xususan, 130 dan ortiq millat va elat yashayotgan, 20 ga yaqin diniy konfessiyalar faoliyat ko’rsatayotgan O’zbekistonda millatlararo va dinlararo mojarolarni, turli siyosiy manfaatlar va buzg‘unchi g‘oyalar ta’sirida kelib chiqishi mumkin bo’lgan siyosiy nizolarni o’rganib borish.Bu borada aniq hisob-kitoblarga, tahliliy echimlarga ega bo’lish. Uchinchidan, siyosiy konfliktologiya va psixologi ya . Axborot-psixologik xavf avj olayotgan bir paytda, turli buzg‘unchi g‘oyalar inson ongi va tafakkuriga o’z ta’sirini o’tkazayotgan bir sharoitda siyosiy mojarolar kelib chiqishi mumkin bo’lgan jamoatchilik fikri, siyosiy qarashlari, ruhiyati-ijtimoiy-siyosiy psixologiya izchil ravishda o’rganib borilmog‘i lozim. To’rtinchidan, mantiqiy -tizimiy va funksional tahlil. Axborot tizimi, xususan, axborot-psixologik ta’sir axborot siyosati tizimi va vositasining muhim qismi sifatida baholanishi lozim. Voqelikka ana shu tarzda yondoshib, ilmiy -tahlil, 57

nazariy va amaliy xulosalar chiqarish kerak. Tig‘iz axborotlashgan jamiyatda axborot oqimi ta’sirida shakllanayotgan ijtimoiy fikr fan nuqtai nazaridan izchil o’rganilmog‘i, uning predmeti va metodologiyasini ishlab chiqish muhim bo’lib qoldi. Beshinchidan, axborot tizimida milliy istiqlol g‘oyasining ustuvorligi.Har qanday fuqaro axborot bozoridan "mahsulot" tanlash jarayonida uning qalbida, ruhiyatida, kayfiyatida, fe’l-atvorida, bularning barchasining oqibati sifatida hatti- harakati va munosabatida mafkuraviy immunitet ustuvorligini ta’minlash. Albatta, Uzbekistonda mustaqillikning o’tgan 15 yili mobaynida ommaviy axborot kommunikastiyasi soxasida jiddiy o’zgarishlar yuz berdi.Eng avvalo, har bir fuqaroning so’z va fikr erkinligi, axborot olish va tarqatish huquqi Konstitustiya bilan kafolatlandi.Ommaviy axborot vositalari to’g‘risidagi bir qator qonunlar yaratildi va amalda qo’llanilmoqda. Mustaqil nashrlar soni keskin ko’paydi. Bularning hammasi mamlakat ichki hayotida milliy axborot tizimining o’ziga xos taraqqiyotidan dalolat beradi. Shu bilan birga O’zbekiston jahon axborot tizimidan foydalanishning eng zamonaviy va tezkor texnologiyasini joriy etdi.Bu nafaqat davlat va hokimiyatning, rasmiy idoralarning, balki nodavlat-notijorat tashkilotlar, hatto, alohida fuqarolarning dunyo axborot bozoriga bemalol kirishi va undan bemalol foydalanish imkonini beradi. Axborot sohasida milliy tahdid, taraqqiyotga to’g‘anoq sifatida baholanmog‘ini va unga qarshi kuchli mexanizmini yaratishni taqozo etadi. Bunda davlat axborot siyosati alohida ahamiyatga ega. Albatta, Uzbekistonda axborot tizimi, uni boshqarish, undan foydalanish borasida qator qonunlar bor. Jumladan, axborot olish kafolatlari, elektron raqamli imzo to’g‘risidagi qator qonun hujjatlari qabul qilindi. Biroq bular etarli emas. Chunonchi, zamonaviy axborot texnologiyalari toboro takomillashib, rivojlanib, axborot olish, saqlash, uni ishlash va tarqatishning shakllari, usullari, uslublari toboro kengayib bormoqdaki, bu butun ko’lami bilan amaldagi qonunlarda o’z ifodasini topmagan. 58

Masalaning ikkinchi tomoni ham bor.O’zbekistonda hozirgi mavjud ijtimoiy fikr, jamiyatning umumiy siyosiy- ma’rifiy darajasi zamonaviy axborot xurujiga va uning shiddatiga dosh berolmaydi. Aniqrog‘i, uning butun ko’lamini, mohiyatini, axborot ostidagi yashirin g‘oyani va axborot tarqatuvchi manba maqsadini etarli darajada baholay bilmaydi. Natijada axborot bozorida mavjud bo’lgan asosli, jiddiy, fikrlashga chaqiradigan,taraqqiyotga yordam beradigan axborotlarni etarlicha qabul qila olmaydi. Aksincha engil-yelpi, shov-shuvli, hayotimizdagi mavjud o’tkinchi kamchilik va nuqsonlarni bo’rttirib ko’tarib chiqqan xabarlarga berilib ketadi. Natijada jamiyatda yalpi o’rtacha kayfiyat, ozurda ruhiyat paydo bo’lishiga imkoniyat yaratiladi. Bunday vaziyatda milliy axborot tizimini har tomonlama qo’llab- quvvatlash, uning faoliyatini takomillashtirish, ta’sir doirasini oshirish zarur bo’lib qolmoqda. Bu muammolarni hal etish uchun qoyidagilarga e’tibor bermoq lozim. -Ommaviy axborot vositalarida hozirgacha shakllangan til, uslub va ifoda usulini o’zgartirish lozim. Jozibador, ayni paytda hayotga yaqin, eng oddiy fuqaro qalbi va ruhiyatiga mos keladigan xalqchil ifoda usulini shakllantirish lozim. Boshqacha qilib aytganda, axborot makonini hayotga, odamlarga, ularning kundalik tashvishu iztiroblariga, yangilanayotgan jamiyat muammolariga yuksak mahorat bilan moslashtirish kerak. -Jamiyatni, uning har bir a’zosini axborot vositalariga qiziqishini orttirish yo’li bilan yuzaga kelayotgan ruxiy tanglikka, chek qoyish lozim.G‘oyaga qarshi g‘oya, jaxolatga qarshi ma’rifat tamoyilining ustivorligiga erishmoq kerak. -Axborot sohasida milliy xavfsizlikni ta’minlash maqsadida fuqarolik jamityati institutlari- jamiyat tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish, ular so’zi va fikrining ta’sirchanligini oshirish kerak. Toki har qanday umummanfaat va umumtaraqqiyot yo’lida aytilayotgan so’z har bir tinglovchi qalbiga kirsin, onggiga singsin. Uni rag‘batlatirsin, ruhlantirsin, milliy yakdillikka, milliy birlikka da’vat etsin. Albatta, axborot sohasida milliy xavfsizlikni ta’minlashning eng samarali 59

yo’llaridan biri to’g‘ridan-to’g‘ri har qanday buzg‘unchi g‘oyalarga, jamoatchilik fikrini buzadigan xabarlarga asosli tarzda qarshi tura bilish. Ikkinchi tomondan ayni ana shu qarshi targ‘ibot mexanizmini samarali boshqarishni ta’minlash. Hozirgi zamon axborot tizimida shunday xodisalar mavjudki, unga qarshi chiqish u yoqda tursun, uni boshqarish, tartibga solish ham mumkin bo’lmay qolmoqda. Demak, bunday sharoitda eng maqbul va samarali usullarni ishlab chiqish zarur. Jumladan: Birinchidan, jamoatchilik fikrini o’zgartirayotgan, chalg‘itayotgan vayronkor axborotlar tashqaridan, o’ziga xos himoya qalqoniga ega bo’lgan makonlardan kelayotganligini nazarda tutib, axborot tarqatish borasidagi mojarolarga yo’l qoymay, ularga yuksak siyosiy va kasbiy madaniyat orqali yondashish. Befarqlik, sukut saqlash, kayfiyatiga barxam berib, milliy oriyat, milliy nafsoniyat bilan bog‘liq xoldagi targ‘ibotchilik imkoniyatimizni namoyon etish yo’lidan borish. Ikkinchidan, shuni nazarda tutish kerakki, har qanday hujumkor va buzg‘unchi g‘oyaga qarshi o’z vaqtida, mo’ljalni aniq olib munosabat bildirishda ehtiroslarga berilmaslik, ortiqcha shov-shuvlarga yo’l qo`ymasdan siyosiy vazminlik va bosiqlik, ayni paytda kuchli ta’sir o’tkazish usullarini o’zlashtirmoq lozim. Axborot sohasida axborot xuruji qizg‘in avj olgan bir paytda ayni shu xurujlar mohiyatini, uning manbalarini, rivojlanish omillarini, ilmiy til bilan aytganda konfliktogen jixatlarini chuqur o’rganish lozim. Buzg‘unchi va hujumkor axborotlar maqsadi, muddaosi, ularning tagida yotgan manfaatlar qanchalik to’g‘ri o’rganilsa, ularga shunchalik to’g‘ri va ishonchli zarba berish mumkin bo’ladi. XXI asr sivilizatsiyasi oqibatida insoniyat hayoti axborot -psixologik tahdid kuchayayotgan jarayonni boshdan kechirmokda.Bu, ayniqsa, rivojlanish yo’liga chiqib olgan O’zbekistonday yosh mustaqil davlatlarga kuchli salbiy ta’sir o’tkazishi mumkin. Chunki har qanday asossiz, buzg‘unchi g‘oya o’tish davriga xos bo’lgan juz’iy kamchiliklar va o’tkinchi ijtimoiy-iqtisodiy nuqsonlarni 60

bo’rttirib ko’rsatib, jamoatchilik fikrini chalg‘itishi, uning istiqboliga ishonchini susaytirib yuborishi mumkin. Zotan, bugun jahon siyosati tobora madaniylashib, ijtimoiy-siyosiy jarayonlar insoniylashib, davlatlararo manfaatlar ustuvorligi yumshab borayotgan bir paytda ommaviy qirg‘in qurollaridan foydalanish, termo- yadro xavfini kuchaytirish, atom, vadorod, turli biologik, bakteriologik va kimyoviy aslahalardan foydalanish ibtidoiy hodisaga aylanib qoldi. Millatlarni yo’q qilish, ularni qirqib tashlash, milliy xususiyatlari, an’analari va urf-odatlarini barbod etish yo’li bilan mamlakatlarni zabt etish sivilizatsiyaviy hodisaga aylandi. Bunday maqsadni amalga oshirishda axborot tizimidan foydalanish keng avj olib bormokda. Mustaqil O’zbekiston esa ana shu jarayonda o’zining yangidan-yangi imkoniyatlarini, aqliy saloxiyatini, o’zini o’zi himoya qilish va har qanday tajovuzlarga qarshi tura olish iqtidorini namoyon etmokda. Biroq bu etarli emas. Aniq natijalarga erishish uchun quyidagilarga e’tibor berish lozim, deb oylaymiz: -insonning shaxs va fuqaro sifatidagi imkoniyatlarini ro ` yobga chiqarish va uni shakllantirish; -insonning o’zini o’zi himoya qila olish instinktini, o’zini o’zi boshqarish salohiyatini shakllantirish; -alohida odamlar, guruhlar, qatlamlararo munosabatlarni yana ham barqarorlashtirish; - jamoalar birligini, umumiy xonadon-yaxlit mamlakat taqdiri uchun javobgarlik hissini kuchaytirish; -millatidan va diniy e’tiqodidan qat’iy nazar O`zbekiston fuqarosi bo’lgan har bir shaxsning kelajak uchun ma’sulligini ta’minlash; -kelib chiqishi mumkin bo’lgan mojarolar, kelishmovchiliklar asoslarini, yo’nalishlarini, ularning rivojlanish omillarini va dinamikasini doimiy tarzda, uzluksiz ravishda o’rganib borish. Ana shu tarzda, albatta, axborot soxasida milliy xavfsizlikni ta’minlashning O’zbekiston tajribasi takomillashib bormokda. Bu bevosita axborot 61

huruji avj olayotgan, axborot tarqatish texnologiyalari toboro takomillashib , uning usul va uslublari yangilanib borayotgan bir paytda O`zbekiston ayni ana shu sivilizatsiyaviy jarayonning eng samarali, eng insonparvar usullaridan yana ham kengroq foydalanish imkoniyatlarini qidirmoqda. 62

X U L O S A V A T A V S I YA L A R. Ochiq axborot xurujlari vaziyatida shaxsning о‘zini о‘zi himoya qilishni boshqarishda ayrim jihatlarga alohida e’tibor berish lozim. Avvalo, har bir inson uchun mustaqil fikr zarurligini ta’kidladik. Mustaqil fikrga ega bо‘lgan insongina о‘ziga nisbatan qaratilgan yaxshi yoki yomon ma’lumotning mohiyatiga yetishi va unga nisbatan adekvat reaksiya kо‘rsatishi, himoya mexanizmlarini ishga solishi mumkin. Ikkinchidan, yoshlar turli yot va bemaza axborot xurujlariga berilmasligi uchun biz ularda milliy g‘ururni tinmay tarbiyalashimiz va bunda har bir fan predmeti va tarbiyaviy muloqotlardan oqilona foydalanishimiz zarur.. Milliy g‘ururni ahamiyati shundaki, bunday sifati bor inson boshqalarga qul bо‘lishni, jumladan, axborot xurujlariga tobe bо‘lmaydi. Uchinchidan, milliy g‘ururi bor insonda imon, insof va diyonat tushunchalarini shakllantirish mumkin. Chunki inson qalbi bilan bog‘liq bu qadriyatlar internet va ochiq axborotlar olamida adashtirmaydigan «kompas» rolini о‘ynaydi. Bir rus olimi ta’kidlaganidek, «Internet» shunday о‘rmonki, unda kompassiz yurib bо‘lmaydi». Tо‘rtinchidan, oliy о‘quv yurtlarida professor-о‘qituvchilarning avtoritetini, ular aytadigan har bir sо‘zning aniq mо‘ljalli bо‘lishini ta’minlash zarur. Domla aytadigan fikrlardan biri-axborot qayday bо‘lishidan qat’iy nazar, u qabul qiluvchi insonning izmida bо‘lishi, uning manfaatiga xizmat qilishi kerak. Buning uchun yovuz niyatli, yot g‘oyalarni targ‘ib etuvchilarning asl niyatlarini, ular say’i - harakatlarining oxir- oqibati nima bilan tugashini ochiq aytaverish lozim. Shunday qilib, axborot xurujlariga qarshi turishning psixologik yо‘llarini har bir murabbiy va talabaga yetkazish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun quyidagilarni yodda tutish lozim: A) Aslida ataylab ta’sir etishga mо‘ljallangan xabarni shaxs darrov qabul qilmaydi. Chunki, birinchidan, unda ilgaridan psixologik himoya mavjud va ikkinchidan, har qanday Yangi narsaning singib ketishida muayyan axborot 63

tо‘siqlari ham bо‘ladi. B) Bunday sharoitlarda «uchinchi shaxs ta’siri» rо‘y beradi (effekt tretyego litsa). Uning ma’nosi-«bu xabarga hamma ishonaversin, menga ta’sir qilmaydi» deb о‘ylaydi shaxs, lekin ma’lum ma’noda shu fikr ta’sirida u axborot ta’siriga tushib qolgan bо‘ladi. Haligi fikrni о‘zi uchun har ehtimolga qarshi xayolidan о‘tkazadi. V) Ishontiruvchi chaqiriqlarga, masalan, reklama orqali yetkazilayotgan xabarlarga yosh bolalar juda о‘ch bо‘ladi va aynan ular ota-onani kо‘ndiradi. 90% onalar aynan reklama qilingan mahsulotlarni bolalariga xarid qilib olib beradi. Xudi shunday «Internetga» ulanish, uyida zamonaviy kompyuterga ega bо‘lish fikri ham bolalardan chiqadi, bunga ota-onani kо‘ndiradilar ham. Bu ma’noda yoshlar eng himoyalanmaganlar toifasiga kiradi. G) Xabarning asl maqsadi aslida ma’lumot berish emas, balki ishontirish ekanligini tushunish kerak. Odamning ma’lumotlilik darajasi qanchalik yuqori bо‘lsa, uning turli xabarlarga ishonqiramay munosabatda bо‘lishi ham yuqori bо‘ladi. Lekin xabarga ishonqiramay qarashimiz bizning uni qabul qilishimiz yoki qilmasligimizni bildirmaydi. Ya’ni agar biz ochiqchasiga yoshlarga «bu axborot manbaiga ishonmanglar, ular ataylab yolg‘on ma’lumot bermoqda» desak, bu narsa ularning shu turli axborotni qabul qilmasliklarini kafolatlamaydi. Lekin «ogohlantirilgan odam qurollangan, muhofazali bо‘ladi» degan tamoyildan kelib chiqib, birinchi ogohlantirishdan sо‘ng, yana о‘z fikrimizni faktlar bilan asoslasak, ulardagi immunitet kuchliroq bо‘ladi. Lekin shuni nazarda tutish lozimki, ogohlantirish muddati ham rol о‘ynaydi. Masalan, eksperimentlarda bir xafta avval ogohlantirishning ta’siri uzoqroq muddatdan kо‘ra kamroq ekanligi ma’lum bо‘lgan yoki uyda holi, komfort sharoitda qabul qilingan ta’sir Bilan odamlar orasida, kо‘pchilikning ichida yomon xabarni qabul qilish farqlanadi, chunki yolg‘iz uydagi ta’sir skeptizmni kuchliroq namoyish etishi kuzatilgan. Ikkinchi tomondan, bevosita axborotni qabul qilish arafasidagi 64

ogohlantirishlar qarshi argumentlar ishlab chiqish vaqtini kamaytiradi, undan sal avvalroq ogohlantirish esa inson miyasida ma’lumotni qayta ishlashga imkon beradi. D) Tanish narsalar haqida ma’lumotga ega bо‘lgan odamni ishontirish tezroq amalga oshadi. Lekin samarali taktikalardan biri-axborot kanallari orqali berilayotgan ma’lumotlarni ortiqchasiga jamiyat manfaatlariga zid ekanligi, ularning adolatsiz, xudbinlarcha uzatilayotganligi, nimalaridir qonunga xilof ekanligini qayd etish mumkin. Ya’ni, tarbiyachi, о‘qituvchi ochiq tarzda о‘z tnoroziligini bayon etish, targ‘ibotchi fikriga qarshi ekanligini aytish mumkin. Bu holat ham auditoriyani о‘ylashga majbur etadi. Yana о‘ziga xos strategiyalardan biri - ochiq axborot manbalardan ketgan ma’lumotni, undagi ayrim faktlarni ochiq tan olishdir. Masalan, darhaqiqat, bizda darsliklarning sifati talab darajasida emasligini, mahallalarda nochor, notinch oilalar hanuz mavjud ekanligi va h.k. va aniq dalillar bilan kamchiliklarni bartaraf etilishi yо‘llari xususida о‘z fikrini aytish. Bundan tashqari, о‘qituvchiga xos bо‘lgan usullardan biri-о‘z qarashlariga nisbatan ikkilanish pozitsiyasi borligini ochiq tan olish: «balki men nohaqdirman, lekin bu masalada shunday asoslarim bor edi... » , deb о‘z asoslarni keltirish. 65

Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati 1. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi - xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. - T.: «О‘zbekiston», 2000. 2. Karimov Islom Abduganiyevich. О‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida / I.A. Karimov. - T.: «О‘zbekiston», 2011 — 440 b. 3. Andreyeva G.M. Sotsialnaya psixologiY.. Uchebnik dlya visshix uchebnix zavedeniy / G.M. Andreyeva. - 5-ye izd., ispr. i dop. - M.: «Aspekt Press», 2003. - 364 s. 4. Bodalev A.A. Vospriyatiye i ponimaniye cheloveka chelovekom. — M.: 1982. 5. Bodalev A.A. Psixologiya obsheniY. - M., Voronej, 1996 - S. 10-98. 6. Bodalev A.A. Lichnost i obsheniye. - M.: 2003. 7. Deyl Karnegi. О ‘z- о ‘ziga ishonch hosil qilish va omma oldida s о ‘zlash san’ati. - T.: "Yangi asr avlodi", 2010 - 224 b. 8. Karimova V., Berdiyev G. Murosa qilish odobi yoki konf-liktlarni bartaraf etish mumkin - T.: 2003. - 44 b. 9. Karimova V.M. Oilaviy hayot psixologiyasi: О ‘quv q о ‘llanma. -T.: 2006. - 142 b. 10. Platonov Y.P. Sotsialnaya psixologiya pokoleniya: Uchebnoye posobiye. - SPb.: Piter, 2006. - 464 s. 11. Saifnazarova F. Kelajak t о ‘grisida gamh о ‘rlik // Demokrat-lashtirish va inson huquqlari. - 2007 -3-son, 19-20 b. 12. Salayeva M. Uzbek oilalarida ota-ona va farzandlar о ‘zaro munosabatlarining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari: psixol.f.n. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan diss.avteoref. – T., 2005 – 18 b. 13.Uzandze D.N. Psixologicheskiye issledovaniY. – M., 1966 14. Xariss R. Psixologiya massovix kommunikatsiy. – SPB.: praym – YEVROZNAK, - 2003 – 448 s. 66

15.Shixarev P.N. Sovremennaya sotsialnaya psixologiY. – M.: 1999. 16. Hayot kitobi: Yoshlar uchun ensiklopedik qо‘llanma. – T.: “Sharq”, 2011 – 272 bet. 67

O'xshashlar

Etniklararo munosabatlar psixologiyasi

Pedagogik mahoratning psixologik xususiyatlari

Yoshlarda ahloqiy va madaniy malakalarni shakllantirishning psixologik xususiyatlari

Muloqot mavzusini o’qitishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish mexanizmi

Professional pedagogik faoliyatning psixologik asoslari