Мулокот –шахслараро муносабатлар психологиясининг асосий воситаси эканлиги

Мулокот –шахслараро муносабатлар психологиясининг асосий воситаси эканлиги

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

237 KB

Ko'chirib olish

Муло қот –шахслараро муносабатлар психологиясининг асосий воситаси эканлиги 1

М у н д а р и ж а Кириш........................................................................................................ I -Боб. Мулоқот – шахслараро муносабатлар психологиясининг асосий воситаси........................................................................................ 1.1. Жамият ҳаётида мулоқатнинг тутган ўрни. Мулоқотнинг шакллари..................................................................................................... 1.2. Мулоқ о тнинг комуникатив томони ..................................................... 1.3. Мулоқот – интерактив ҳамкорлик сифатида ....................................... 1.4.Мулоқот –шахслараро бир – бирини идрок қилиш сифатида ................... Биринчи боб бўйича хулосалар II –Боб. Мулоқотни самарали ташкил этиш ва унга таъсир этувчи омиллар..................................................................................................................... 2.1. Ижтимоий психологик тренинг ва мулоқотни самарали ташкил этиш........ 2.2. Низолар психологияси ва унинг келиб чиқиши.............................................. 2.3. Низоларни бартараф этиш усуллари................................................................ Иккинчи боб бўйича хулосалар......................................................................... Хулосалар................................................................................................................ Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати................................................................... 2

Кириш Мавзунинг долзарблиги: Юксак ахборот – технологиялар асри бўлмиш XXI аср инсон омилига эътиборнинг кучайиши билан ҳам тавсифланади. Зеро, ўз руҳий кечинмаларини бошқариш, яқинлари билан самимий соғлом муносабатларда бўлиш истаги оддий фуқароларда ҳам кун сайин ортиб бормоқда. Бу борада эътиборли жиҳатлардан бири – бу муомала, ўзаро таъсир ва ўзлигини ўзгаларга намоён эта олиш қобилиятидир. Давримиз инсонни мустақил фикрли шахс сифатида ҳар бир сонияда ўйлашга, фикрлашга, мулоҳаза юритиб, ўзи учун хулосалар чиқаришга мажбур этмоқда. Яъни, бу чексиз оламда биз ўзимизни ўзгаларсиз, ўз манфаатларимизни ўзгалар манфаатисиз тасаввур қила олмаганимиз учун ҳам ижтимоий психология қонуниятларини билишга мажбурмиз. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасидаёқ, юртбошимиз ёшларимизга жуда катта ишонч билдириб, “Республикамиз бугунги ва эртанги тақдири ёш авлоднинг касб маҳорати, интеллектуал даражаси, маънавий тараққиёти, жисмоний соғломлигига боғлиқ” деганларида катта маъно бор. Бу сўзлар биз тарбиялаётган ҳар бир ёшнинг жамият олдидаги маъсулияти ва мамлакат тараққиётидаги беназир ўрнини ҳам билдиради. Зеро давлатимиз раҳбари ёшларни Ўзбекистоннинг энг катта бойлиги, меҳнат ва интеллектуал фаолиятдаги заҳираси сифатида доимо ардоқлаб, уларни тарбиялаш ишини давлат аҳамиятига молик иш сифатида белгилаганликлари ҳеч кимга сир эмас. Ҳали мамлакатимиз мустақил бўлаётган пайтдаёқ, Президентимиз Ислом Каримов Ўзбекистонлик фаол жамиятчилик вакиллари билан учрашиб, уларга “Мана шу бебаҳо бойлигимизни сақлаб қолиш, ёшларимиз тарбияси учун, уларнинг бахтли, тўқин, мазмунли ҳаёти учун ҳеч нарсани 3

аямаслигимиз керак. Ёш авлод тарбияси ҳақида гапираётганда зиёлиларимизнинг ўрни алоҳида эканлигини эътиборга олиш керак.” деганларидаёқ, барча зиёли – олимлар олдига шахс ва жамият муносабатларига алоҳида эътибор қаратиб, бу йўлда янгича фикрлаш фалсафасини яратишга чақирганликлари йил сайин аён бўлмоқда. Ушбу масалаларни ёритишда эса ижтимоий психология фанининг ўрни ва роли ўзига хосдир. Чунки у мамлакатдаги ижтимоий психологик вазиятни инобатга олган тарзда шахс тарбиясидаги ҳам ижтимоий, ҳам психологик омиллар таъсирини комплекс тарзда ўрганувчи фан ва амалиёт йўналишидир. Бу ўринда, мулоқот – шахслараро муносабатлар психолоиясининг асосий воситаси эканлиги алоҳида эътиборга лойиқ. Шу нуқтаи назардан, мулоқот – шахслараро муносабатлар психолоиясида ҳозирги даврда ҳам ниҳоятда долзарб масалалар қаторидан ўрин олган. Битирув малакавий ишнинг мақсади. Мулоқот – шахслараро муносабатлар психолоиясининг асосий воситаси эканлигини асослаш. Битирув малакавий ишнинг объекти. Шахслараро муносабатларни амалга ошираётган мулоқот жараёни. Битирув малакавий ишнинг предмети. Шахслараро муносабатлардаги мулоқот жараёни, мулоқот турлари ва уларни самарали ташкил этишга таъсир этувчи омилларни аниқлаш. Битирув малакавий ишнинг вазифалари: 1. Мулоқот – шахслараро муносабатлар психолоиясининг асосий воситаси эканлигини психологик муаммо сифатида ўрганилишини таҳлил қилиш; 2. Мулоқотнинг асосий шаклларини психологик асослаш ва ёритиш; 3. Мулоқотни самарали ташкил этиш усулларини ўрганиш; 4

4. Мулоқотни самарали ташкил этишга таъсир этувчи асосий омилларни аниқлаш. Битирув малакавий ишнинг методлари. Мулоқот – шахслараро муносабатлар психолоиясининг асосий воситаси эканлиги ўрганилган илмий, услубий адабиётлар таҳлили, кузатиш, суҳбат, анкета ва тест методларидан фойдаланилди. Битирув малакавий ишнинг янгилиги: 1. Мулоқот – шахслараро муносабатлар психолоиясининг асосий воситаси сифатида ўрганилганлигини таҳлили. 2. Мулоқотнинг жамият ҳаётида тутган ўрни таҳлил қилинганлиги. 3. Мулоқот шаклларининг тавсифи кенг ёритилганлиги. 4. Мулоқотни самарали ташкил этишга таъсир этувчи муҳим омиллар аниқланганлиги. Битирув малакавий ишнинг назарий аҳамияти. Битирув малакавий ишда таҳлил қилинган назарий маълумотлар, далиллар ва хулосалар шахс психологияси, ижтимоий психология, этнопсихология ва умумий психология фанларини назарий жиҳатдан бойитишга хизмат қилади. Битирув малакавий ишнинг амалий аҳамияти. Тадқиқотимиз натижаларига таяниб, мулоқот – шахслараро муносабатлар психолоиясининг асоси эканлигини, унинг жамият тараққиётидаги ролини, мулоқот шакллари ва уларни самарали ташкил этишга таъсир этувчи асосий омилларни чуқурроқ ўрганиш мумкин. Шахслараро муносабатларга хос мулоқотнинг замонавий жиҳатлари ҳақида ўқув – услубий тавсиялар яратиш мумкин. Битирув малакавий ишнинг ҳажми. Битирув малакавий иши – кириш, икки боб ва уни ташкил этган 7 та паргараф, хулоса ва 5

фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан ташкил тонган. Битирув малакавий ишнинг ҳажми 51 бетни ташкил этади. 6

I-Боб. Мулоқот – шахслараро муносабатлар психологиясининг асосий воситаси 1.1. Жамият ҳаётида мулоқатнинг тутган ўрни. Мулоқотнинг шакллари Мулоқот одамлар амалга оширадиган фаолиятлар ичида етакчи ўринни эгаллаб, у инсондаги энг муҳим эҳтиёжни - жамиятда яшаш ва ўзини инсон, шахс деб ҳисоблаш билан боғлиқ эҳтиёжини қондиради. Шу боис ҳам унинг ҳар бир инсон учун ижтимоий аҳамияти каттадир. Мулоқот - одамларнинг биргаликдаги фаолиятлари эҳтиёжларидан келиб чиқадиган турли фаолликлари мобайнида бир- бирлари билан ўзаро муносабатларга киришиш жараёнидир. Яъни, ҳар бир шахснинг жамиятда адо этадиган ишлари (меҳнат, ўқиш, ўйин, ижод қилиш ва бошқалар) ўзаро муносабат ва ўзаро таъсир шаклларини ўз ичига олади. Чунки ҳар қандай иш одамларнинг бир-бирлари билан тил топишишини, бир-бирларига турли хил маълумотларни ўзатишни, фикрлар алмашинуви каби мураккаб ҳамкорликни талаб қилади. Шунинг учун ҳам ҳар бир шахснинг жамиятда тутган ўрни, ишларининг муваффақияти, орттирган обруси унинг мулоқотга кириша олиш қобилияти билан бевосита боғлиқдир. Бир қарашда осонга ўхшаган шахслараро мулоқат жараёни аслида жуда мураккаб бўлиб, унга одам ҳаёти мобайнида ўрганиб боради. Мулоқотнинг психологик жиҳатдан мураккаб эканлиги ҳақида Б.Ф.Парыгин жумладан, шундай ёзади: "Мулоқот шунчалик кўп қиррали жараёнки, унга бир вақтнинг ўзида қуйидагилар киради: а) индивидларнинг ўзаро таъсир жараёни; б) индивидлар ўртасидаги ахборот алмашинуви жараёни; в) бир шахснинг бошқа шахсга муносабати жараёни; г) бир кишининг бошқаларга таъсир кўрсатиш жараёни; д) бир-бирларига ҳамдардлик билдириш имконияти; 7

е) шахсларнинг бир-бирларини тушуниши жараёни. Мулоқотнинг турли шакллари ёки босқичлари мавжуд бўлиб, дастлабки босқич - одамнинг ўз-ўзи билан бўладиган мулоқотидир. Т.Шибутани "Ижтимоий психология" дарслигида: "Агар одам озгина бўлса ҳам ўзини англаса, демак, у ўз-ўзига кўрсатмалар бера олади" - деб тўғри ёзган эди. Одамнинг ўз-ўзи билан мулоқоти аслида унинг бошқалар билан мулоқотининг характерини ва ҳажмини белгилайди. Агар одам ўз-ўзи билан ҳадеб мулоқот қилишни одат қилиб олиб, доимо жамиятдан ўзини четга тортиб, тортиниб юрса, демак, у бошқалар билан суҳбатлашишда, тил топишишда жиддий қийинчиликларни бошдан кечиради, дейиш мумкин. Демак, ўзгалар билан мулоқот - мулоқотнинг иккинчи босқичи ва кўринишидир. А.Н.Леонтьев ўзининг "Психика тараққиётидан очерклар" китобида мулоқотнинг учинчи шакли - авлодлар ў ртасидаги мулоқотнинг аҳамияти тў ғ рисида шундай деб ёзади: "Агар барча катта авлод ўлиб кетганда, инсоният тури йўқ бўлиб кетмасди, лекин жамиятнинг тараққиёти анча орқага сурилибгина эмас, балки йўқоли б ҳам кетиши мумкин эди". Ҳақиқатан ҳам, авлодлараро мулоқотнинг борлиги туфайли ҳар бир жамиятнинг ўз маданияти, маданий бойликлари, қадриятлари мавжуд бўладики, бунинг аҳамиятини тушунган инсониятнинг энг ил ғ ор в акиллари уни доимо кейинги авлодлар учун сақлаб келадилар ҳамда таълим тарбия ва кундалик мулоқот жараёнида уни авлоддан-авлодга ўзатадилар. Бу жараёнда оилавий тарбиянинг, ота-она ва фарзандлар мулоқотининг ўрни ва аҳамияти беқиёсдир. Мулоқот мураккаб жараён бўлганлиги учун ҳам айрим олинган мулоқот шаклини таҳлил қилганимизда, унда жуда хилма-хил 8

кўринишлар, жабҳалар ва қисмлар борлигини аниқлашимиз мумкин. Г.М.Андреева мулоқотнинг қуйидаги тўзилишини таклиф этади: 1. Мулоқотнинг коммуникатив то м они (яъни мулоқотга киришувчилар ў ртасидаги маълумот ва ахборотлар алмашинуви жараёни). 2.Мулоқотнинг интерактив томони (яъни, мулоқотга киришувчи томонларнинг бир-бирларининг ижтимоий хулқ - атворига таъсир кўрсатиш жараёни). 3. Мулоқотнинг перцептив томони (яъни, мулоқотга киришувчи томонларнинг бир-бирларини идрок этишлари ва тушунишлари билан боғлиқ бўлган мураккаб психологик жараён). Бу тизимнинг ҳар бир томонини кейинги бўлимларда батафсил таҳлил этилади. Кўпгина олимлар мулоқотнинг инсон ҳаётидаги аҳамиятига тўхталиб ўтар эканлар, унинг қатор вазифалари-функцияларини ажратадилар. Масалан, таниқли рус олими Б.Ф.Ломов унинг функцияларига қуйидагиларни киритади: а) маълумотлар алмашинуви функцияси; б) хулқ-атворни бошқариш функцияси; в) ҳиссиётлар алмашинуви. Бу функциялар аслида Г.М.Андреева ажратган мулоқот жабҳалари-қисмларига ҳам мос келади, яъни ҳар бир мулоқот жараёнида Ломов кайд этган вазифаларни топиш мумкин. Мулоқотнинг ҳаётимиздаги шакл ва кўринишларига келсак, унинг ҳар бир шахснинг ҳаётий вазиятларга мос келадиган, ўша вазиятлардан келиб чиқадиган кўринишлари ва турлари ҳақида гапириш мумкин. Лекин умумий ҳолда, ҳар қандай мулоқот ё расмий ёки норасмий тусда бўлади. Агар расмий мулоқот одамларнинг жамиятда бажарадиган 9

расмий вазифалари ва хулқ-атвор нормаларидан келиб чиқса, масалан, раҳбарнинг ўз қўл остида ишлаётган ходимлар билан мулоқоти, профессорнинг талаба билан мулоқоти, ўқитувчининг ўкувчиси билан муомаласи ва ҳоказо, норасмий мулоқот - бу одамнинг шахсий муносабатларига таянади ва унинг мазмуни ўша суҳбатдошларнинг фикр-ўйлари, ният-мақсадлари ва эмоционал муносабатлари билан белгиланади. Масалан, дўстлар суҳбати, поездда ўзоқ сафарга чиққан йўловчилар суҳбати, танаффус вақтида талабаларнинг спорт, мода, шахсий муносабатлар, севги-муҳаббат борасидаги мунозаралари норасмий муомала кўринишларидир. Одамларнинг асл табиатларига мос бўлгани учун ҳам норасмий мулоқот доимо уларнинг ҳаётида кўпроқ вақтини олади ва бунда улар чарчамайдилар. Лекин шуни таъкидлаш керакки, одамда ана шундай мулоқотга ҳам қобилиятлар керак, яъни, унинг қанчалик сергаплиги, очиқ кўнгиллилиги, суҳбатлашиш йўлларини билиш, тил топишиш қобилияти, ўзгаларни тушуниши ва бошқа шахсий сифатлари кундалик мулоқотнинг самарасига бевосита таъсир кўрсатади. Шунинг учун ҳамма одам ҳам раҳбар бўлолмайди, педагогик ишга ҳамма ҳам қўл уравермайди, чунки бунинг учун шахсдан ҳам расмий, ҳам норасмий мулоқот техникасидан хабардорлик талаб қилинади. Мулоқот мавзуи ва йўналишига кўра: а) ижтимоий йўналтирилган (кенг жамоатчиликка қаратилган ва жамият манфаатларидан келиб чиқадиган мулоқот, масалан, телебошловчининг томошаби н ларга мурожаати, депутатликка номзоднинг сайловчилар билан учрашуви, оммавий намойишлар чо ғ ида нотиқнинг омма олдида чиқиш қилиши ва ҳ-зо); б) гуру ҳ даги фаол ия тн ин г предметига йўналтирилган (ўзаро ҳамкорликдаги фаолиятни амалга ошириш мобайнидаги мулоқот- 10

меҳнат, таълим жараёнидаги ёки конкрет топшириқни бажариш жараёнида гуруҳ аъзоларининг мулоқоти); в) шахсий мулоқот (бир шахснинг бошқа шахс билан ўз муаммоларини ечиш мақсадида ўрнатган муносабатлари, икки дугонанинг дилдан "сирлашишлари", онанинг фанзандга ўгитлари каби); г) педагогик мулоқот (педагогик жараёнда иштирок этувчилар ўртасида амалга ошириладиган мураккаб ўзаро таъсир жараёни) турлари фарқланади. Ҳар бир мулоқот турининг ўз қонун-қоидалари, таъсир усуллари ва йўл-йўриқлари борки, уларни билиш ҳар бир кишининг, айниқса, одамлар билан доимо мулоқотда бўладиганлар, жамоат ишларини бошқарувчиларнинг бурчидир. Мулоқот жараёнининг мураккаб психологик табиатини билиш, турли шароитларда самарали муносабатлар ўрнатиш малакасини ошириш учун унинг таркибига кирувчи ҳар бир элемент ёки бўлаклар билан алоҳида танишиб чиқамиз. Ижтимоий норма - шахс ҳаётида шундай категорияки, у жамиятнинг ўз аъзолари хулқ-атворига, кўпчилик томонидан эътироф этилган ҳаракатларга нисбатан талабларидир. Масалан, ўзбеклар учун бирор хонага кириб келган инсоннинг ким бўлишидан қатьий назар, "Ассалому алайкум" деб келиши - норма; ўқувчининг ўқитувчи берган топшириқларни бажариши лозимлиги - норма; хотиннинг эр ҳурматини ўрнига қўйиши, қайнонага гап қайтармаслик – норма; автобусда ёки бошқа жамоат транспортида кичикнинг катталарга, ногиронларга ўрин бўшатиши - норма ва ҳоказо. Бу нормаларни айрим - алоҳида одам ишлаб чиқмайди, улар бир кун ёки бир вазиятда ҳам ишлаб чиқилмайди. Уларнинг пайдо бўлиши ижтимоий тажриба, ҳаётий 11

вазиятларда кўпчилик томонидан эътироф этилганлиги факти билан характерланади, ҳар бир жамият, давр, миллат ва ижтимоий гуруҳ психологияда муҳрланади. Ижтимоий нормаларнинг у ёки бу даврда, у ёки бу тоифа вакили бўлмиш шахс томонидан қай даражада бажарилиши ёки унга амал қилинаётганлиги ижтимоий санкциялар орқали назорат қилинади. Ижтимоий санкциялар — нормаларнинг шахс хулқида намоён бўлишини назорат қилувчи жазо ва ра ғ батлантириш механизмлари бўлиб, уларнинг борлиги туфайли биз ҳар бир алоҳида вазиятларда ижтимоий хулқ нормаларини бузмасликка, жамоатчиликнинг салбий фикри объектига айланиб қолмасликка ҳаракат қиламиз. Масалан, юқоридаги мисолда, агар жамоат транспортида катта мўйсафид кишига ўрин бўшатишни норма деб қ абул қилмаган ўсмирга нисбатан кўпчиликнинг айблов кўз билан қараши, ёки о ғ заки танбеҳ бериши, жуда кам ҳолларда ўзини бебош тутаётган ўсмирнинг қўлидан тутиб, нима қилиш кераклигини ўргатиб, "кўзини мошдай қилиб очиб қўйиш" ижтимоий санкциянинг ҳаётдаги бир кўринишидир. 12

1.2. Мулоқотнинг коммуникатив томони Мулоқотнинг коммуникатив томони дейилганда, унинг шахслараро ахборотлар, билимлар, ғоялар, фикрлар алмашинуви жараёни сифатидаги вазифалари назарда тутилади. Бу жараённинг асосий воситаси бўлиб тил хизмат қилади. Тил шахслар ўртасида алоқа воситаси бўлиб, унинг ёрдамида одамлар ўзлари билган маълумотлари, ахборотлар, ғоялар, ҳаттоки турли хил миш-мишларни бир- бирларига етказадилар. Маълумки, алоқа воситаси сифатида нутқнинг асосан икки тури фарқланади: ёзма нутқ ҳамда оғзаки нут қ- оғзаки нутқнинг ўзи диалогик ва монологик турларга бўлинади. Диалогик нутқнинг мазмуни, унинг характери, давомийлиги мулоқотга киришган шахсларнинг шахсий қарашларига, қизиқишларига, бир-бирларига бўлган муносабатларига, мақсадларига бевосита боғлиқ бўлади. Шунинг учун ҳам ўқитувчи билан ўқувчининг, сиёсий раҳбарларнинг, дипломатларнинг, кўчада учрашиб қолган дугоналарнинг, севишган икки ёшнинг диалогик суҳбатлари бир-биридан фарқ қилади. Монологик нутқ эса бир кишининг бошқа кишига ёки кишилар гуруҳига нисбатан мурожаати бўлиб, унинг психологик тўзилиши, фикрларнинг мантиқан тугал бўлиши, гапираётган пайтда грамматик қонун-қоидаларга риоя қилиш кераклиги каби шартлари мавжуд. Масалан, маърўзага тайёрланаётган талаба тайёргарлик пайтидан бошлаб, маърўза қилиб бўлгунга қадар, қатор ички руҳий кечинмаларни бошдан кечиради, унга кўп куч ва вақт сарфлайди. Диалогик нутққа нисбатан бу нутқ тури мураккаброқ ҳисобланади. Одамлар мулоқот жараёнида сўзлардан ташқари турли хил ҳаракатлардан, қилиқлардан, ҳолатлардан, кулгу, оҳанглар ва бошқалардан ҳам фойдаланадилар. Қилиқлар, мимика, оҳанглар, тўхташлар (паўза), ҳиссий ҳолатлар, кулгу, йиғи, кўз қарашлар, юз 13

ифодалари ва бошқалар ўзаро мулоқотнинг нутқсиз воситалари бўлиб, улар мулоқот жараёнини янада кучайтириб, уни тўлдиради, баъзан эса нутқли мулоқотнинг ўрнини босади. Буюк рус ёзувчиси Л.Толстой одамларда 97 хил кулгу тури ҳамда 85 хил кўз қ арашлари тури борлигини кўзатган. Г.М.Андреева нинг ёзишича, одам юз ифодалари, нигоҳларининг 2000 га яқин кўринишлари бор. Айниқса, биринчи бор учрашганда кўзлар тўқнашуви, нигоҳларнинг роли кейинги мулоқотнинг тақдирига кучли таъсир кўрсатиши махсус тадқиқотлар жараёнида ўрганилган. Буларнинг барчаси мулоқотнинг ҳиссий томондан бой, мазмундор бўлишини таъминлаб, одамларнинг бир-бирларини тушунишларига ёрдам беради. Мулоқотнинг новербал воситаларининг миллий ҳамда ҳудудий хусусиятлари борлигини ҳам алоҳида таъкидлаб ўтмоқ лозим. Масалан, ўзбек халқининг мулоқот жараёни бой, ўзаро муносабатларининг бевосита характери унда шундай воситаларнинг кўпроқ ишлатилиши билан боғлиқ. Болаларнинг ўз йиғиси билан онасига ўз ҳис-кечинмалари ҳамда хоҳишларини билдиришлари ҳам болаларнинг ёш хусусиятларига боғлиқ. Бошқа миллатлар маданиятига назар ташланадиган бўлса, уларда ҳам баъзи бир мулоқот воситаларнинг турли миллатларда турли мақсадларда ишлатилишининг гувоҳи бўлиш мумкин. Болгарлар агар бирон нарса бўйича фикрни тасдиқламоқчи бўлишса, бошларини у ёқ-бу ёққа чайқашар, инкор қилишмоқчи бўлса-чи, аксинча, бош силташар экан. Маълумки, ўзбеклар, руслар ва бир қатор бошқа миллатларда бунинг акси, "йўқ" дейиш ёки норозиликни билдириш учун бош сарак-сарак қилинади. Новербал мулоқотда суҳбатдошларнинг фазовий жойлашувлари ҳам катта аҳамиятга эга. Масалан, аёллар кўпроқ ҳиссиётларга бой бўлганликлари сабабли, суҳбатлашаётганларида бир-бирларига яқин 14

туриб гаплашадилар, эркаклар ўртасида эса доимо фазовий масофа бўлади. Олимларнинг аниқлашларича, болаларни одатдагидай орқама- кетин ўтқазиб ўқитгандан кўра, уларни юзма-юз ўтқазиб давра қилиб ўқитган маъқул эмиш, чунки бундай шароитда ўқувчиларда ҳам жавобгарлик ҳисси юқорироқ бўлар экан ҳамда эмоциялар алмашинишгани учун ҳам гуруҳдаги психологик вазият ижобий бўлиб, болаларнинг предметга ва бир-бирларига муносабатлари анча яхши бўлар экан. Демак, таълим-тарбия жараёнини ташкил этишда мулоқотнинг барча воситаларига, айниқса, нутққа эътибор бериш керак. Болаларни илк ёшлик чо ғ лариданоқ нутқ маданиятига ўргатиш, нутқини ўстириш чораларини кўриш керак. Педагог эса шундай нутқ маданиятига эга бўлиши керакки, у аввало унинг фаолиятини тўғри ташкил этишни таъминласин, қолаверса, болаларда нутқнинг ўсишига имконият берсин. Ҳар бир алоҳида шахс жамият томонидан ишлаб чиқилган ва қабул қилинган ижтимоий нормалар ва санкцияларни у ёки бу ижтимоий ролларни бажариши мобайнида хулқида намоён этади. Роль - шахсга нисбатан шундай тушунчаки, унинг аниқ бир ҳаётий вазиятлардаги хуқуқ ва бурчларидан иборат ҳаракатлари мажмуини билдиради. Масалан, талаба ролини оладиган бўлсак, уни бажариш - у ёки бу олий ўқув юртида таҳсил олиш, унинг моддий базасидан фойдаланиш, кутубхонасига аъзо бўлиш, стипендия олиб, маъмуриятнинг ижтимоий ҳимоясида бўлиш каби қатор хуқуқлар билан биргаликда ўша олийгоҳ ички тартиб-интизоми нормаларига сўзсиз бўйсуниш, дарсларга ўз вақтида келиш, рейтинг баҳолов талаблари доирасида кундалик ўзлаштириш нормаларини бажариш, амалиётда бўлиш, деканатнинг берган жамоатчилик топшириқларини ҳам бажариш каби қатор бурчларни ҳам ўз ичига олади. Бу рол унинг уйга 15

боргач бажарадиган "фарзандлик" роли (ота ва она, яқин кариндошлар олдида) талаб ва имтиёзларидан фарқ қилади, яъни аниқ бир шахснинг ўзига хослиги ва қайтарилмаслиги у бажарадиган турли-туман ижтимоий ролларнинг характеридан келиб чиқади. Шунга кўра, кимдир "тартибли, баъмани, фозил, ахлоқли ва одобли" дейилса, кимдир - беъмани, бебош, ўзгарувчан, иккиюзламачи (яъни, бир шароитда жуда қобил, бошқа ерда -бетартиб) деган ҳаётий мавқега эга бўлиб қолади. Ҳаётда шахс бажарадиган ижтимоий роллар кўплиги сабабли ҳам турли вазиятлардаги унинг мавқеи - статуси ҳам турлича бўлиб қолади. Агар бирор рол шахс ижтимоий тасаввурлари тизимида унинг ўзи учун ўта аҳамиятли бўлса (масалан, талаба роли), у бошқа ролларни унчалик қадрламаслиги ва оқибатда, ўша вазиятда бошқачароқ, ноқулай ва нобопроқ мавқени эгаллаб қолиши мумкин. Қолаверса, ролларнинг кўплиги баъзан роллар зиддиятини ҳам келтириб чиқариши мумкинки, оқибатда - шахс ички руҳий қийинчиликларни ҳам бошдан кечириши мумкин. Масалан, ҳам олий ўқув юртида ўқиб, дарсдан ташқари пайтида ишлайдиган талаба сессия пайтида ишлаб турган корхонасига комиссия келиши ва унинг фаолиятини текшираётганлигини билиб, руҳий азобга тушади - бир томондан, талабалик ва унинг талаблари, иккинчи томондан, касбдошлар олдида уялиб қолмаслик учун ҳар куни ишхонага ҳам бориб келиш. Ҳозирги ижтимоий-иқтисодий вазият ва бозор муносабатлари шароитидаги рақобат муҳити шахсдан бир вақтнинг ўзида қатор қобилиятлар ва малакаларни талаб қилмоқдаки, айниқса, ёшлар ўзгарувчан шароитларга тезроқ мослашиш учун баъзан бир-бирига зид ҳислатларни ҳам хулқда намоён қилишга мажбур бўлишмоқда. Масалан, ёш оила бошли ғ и, талаба, ота-оналарга моддий жиҳатдан қарам бўлма с л и к учун, бир вақтнинг ўзида ҳам итоаткор, интизомли 16

талаба ва ишдан кейин эса - чаққон ва уддабурон, тадбиркор, тижоратчилик билан шу ғ улланишга мажбур бўлиши мумкин. Бу ҳолат табиийки, шахсдан кучли ирода, доимий интилувчанлик ва ўз устида муттасил ишлашни талаб қилади. 17

1.3. Мулоқот - интерактив ҳамкорлик сифатида Мулоқотнинг бу хусусияти кишиларнинг мулоқот жараёнида биргаликдаги фаолиятда бир-бирларига амалий жиҳатдан бевосита таъсир этишларини таъминлайди. Шу туфайли одамлар ҳамкорликда ишлаш, бир-бирларига ёрдам бериш, бир-бирларидан ўрганиш, ҳаракатлар мувофиқлигига эришиш каби қатор қобилиятларини намоён қилишлари мумкин. Шу туфайли ўқитувчи бола шахсига мақсадга йўналган ҳолда таъсир кўрсатиши мумкин. Аслини олганда, ҳар қандай мулоқот, агар у бемаъни, мақсадсиз, қуруқ гаплардан иборат бўлмаса, доимо мулоқотга киришувчиларнинг хулқ-атворини, уларнинг установкаларини ўзгартириш имкониятига эга. Жамият миқёсида оладиган бўлсак, одамларнинг турли шароитларда ўзларини тутишлари, хулқ-атворларининг бошқарилиши маълум психологик қонуниятларга боғлиқлигини кўриш мумкин. Бунга сабаб жамиятда қабул қилинган турли нормалар, қонун-қоидалардир. Чунки, ўзаро мулоқот ва ўзаро таъсир жараёнларида шундай хатти- ҳаракатларнинг образлари, андозалари кишилар онгига сингиб борадики, уларни ҳар бир киши норма сифатида қабул қилади. Масалан, ўсмир бола, умуман ёшлар жамоат жойларида катталарга ўрин бўшатиб бериш л ари кераклиги ҳ ам хулқ-атворнинг бир нормаси. Отанинг гапини бола томонидан бўлинмаслиги, катталар сўзлари ва панд-насиҳатларига эътиборли бўлиш ҳам бизнинг халқимиз учун норма ҳисобланади. Шу нормага амал қилиш ёки қилмаслик ижтимоий назорат тизими орқали бошқарилади. Яъни, юқоридаги шароитда агар ўсмир бола а втобусд а қарияга жой бўшатмаса, ёки отага гап қайтарилса, жамоатчилик, оиланинг бошқа аъзолари ўша заҳоти уни тартибга чақиради, танбеҳ беради. 18

Демак, ҳар бир шахс турли шароитларда турлича ролларни бажаради. Бу ролларнинг қандай бажарилаётганлиги, одамларнинг кутишларига мос келишлиги ижтимоий назорат тизими орқали кўзатиб турилади. Шунинг учун ҳам мулоқотга киришган кишилар доимо ўз хулқ-атворларини, қолаверса, ўзгаларнинг хулқ-атворини назорат қилиб, ҳаракатларда бир-бирларига мослашадилар. Л екин баъзан шундай бўлиши ҳам мумкинки, ролларнинг кўплиги роллараро зиддиятларга олиб келиши мумкин. Масалан, мактаб ўқитувчисининг ўзи ўқитаётган синфда фарзанди бўлса, дарс пайтида шундай зиддиятни бошдан кечириши мумкин, яъни бир вақтнинг ўзида ҳам ота, ҳам ўқитувчи ролини бажаришга мажбур бўлади. Ёки хулқи ёмон ўқувчининг уйига келган ўқитувчи бир вақтнинг ўзида ҳам ўқитувчи, ҳам меҳмон роллари ўртасида қийналади. Турли ролларни бажараётган шахсларнинг ўзаро мулоқотлари ижтимоий кутувлар (экспектация) тизими орқали бошқарилади. Масалан, хоҳлайдими ёки хоҳламайдими, ўқитувчидан маълум ҳаракатларни кутишадики, улар ўқитувчи ролига зид бўлмаслиги керак. Ўз ролларига мос ҳаракат қилган, доимо меъёр мезонида иш тутган кишининг ҳаракатлари одобли, нормал ҳаракатлар деб аталади. Масалан, ўқитувчининг одоби, ўз касбини устаси эканлиги, болалар қалбини тушуна олиши, уларнинг ёш ва индивидуал хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда иш тутиши унинг одобга эга эканлигининг белгисидир. Одобсиз одам эса бунинг аксидир. Демак, ўзаро мулоқот жараёнида бир одам иккинчи одамга психологик таъсир кўрсатади. Бу таъсир иккала томондан ҳам англаниши ёки англанмаслиги мумкин. Яъни, баъзан биз нима учун бир шахснинг бизга нақадар кучли таъсирга эга эканлигини, бошқа бири эса, аксинча, ҳеч қандай таъсир кучига эга эмаслигини тушуниб етмаймиз. 19

Бу эса педагогикада муҳим муаммодир. Ҳар бир педагогнинг ўз таъсир услублари ва таъсир кучи бўлади, ў қитувчи шахсининг болаларга таъсири қуйидаги экспериментда жуда яққол кўзатилган. Бошлангич синф ўқувчиларига анчагина ўйинчоқлар бериб, шуларнинг ичида фақат биттасига, қизил ё ғ оч ўйинчоққа тегмаслик айтилган. Болалар ёл ғ из қолдирилиб, ҳаракат лари пинҳона кўзатилган. Жуда кўп болалар такиқланган ўйинчоққа барибир тегишган. Экспериментнинг иккинчи сериясида энди барча ўйинчоққа тегиш мумкину, фақат қизил қутичанинг қопқо ғ ини очиш мумкин эмас, деб айтилган. Шу қут и ча тепаси да эса шу болаларнинг ўқитувчиси нинг сурати илиб қўйилган. Бу серияда биринчисига қараганда "таъқиқни бўзувчилар" сони кескин камайган. Демак, бу нарса ўқитувчи шахсининг (портрети тимсолида бўлса ҳам) бола ҳаракатларига таъсирини яққол исботлаб турибди. Шахслараро таъсир ҳақида гап кетганда, ўқитувчи обрўйининг ёки раҳбар авторитетининг роли ҳақида ҳам айтиш лозим. Чунки, обрўли одам доимо ўша обрў қозонган гуруҳида ўз мавқеига ва таъсирига эга бўлади. Шахс обрўйи унинг бошқа шахсларга иродавий ва эмоционал таъсир кўрсата олиш қобилиятидир. Маълумки, обрў а мал ёки ҳаётий тажриба билангина орттирилмай, унинг ҳақиқий асоси - шахснинг одамлар билан тўғри муносабати, ундаги одамийлик хислатларининг, бошқа ижобий хислатларининг уй ғ унлашувидадир. Психологик обрў - таъсир кўрсатишнинг энг муҳим мезонидир. Мулоқот - ижтимоий ҳулқпинг воситаси эканлиги. Мулоқотнинг энг муҳим вазифаларидан бири - унинг ижтимоий хулкдаги иштироки ва уни мувофиқлаштиришдир. Ижтимоий хулқнинг бевосита мақсади ва моҳияти одамларга таъсир кўрсатиш бўлгани сабабли ҳам олимлар унинг йўналишлари ва жамиятдаги аҳамиятига эътиборни қаратадилар. Профессор Р.С. Немовнинг ёзишича, 20

инсонлараро муносабатларда ижтимоий хулқнинг қуйидаги кўринишлари намоён бўлади: * муваффақиятларга эришиш ёки ма ғ лубиятлардан қочиш билан боғлиқ йўналишдаги ижтимоий таъсир; * инсонларга доимий равишда интилиш ёки улардан қочиш, ҳадиксираш билан боғлиқ хулқ кўринишлари; * одамлар устидан хукмронлик қ илишга интилиш ёки бўйсунишга мойилликни намоён этувчи ҳаракат кўринишлари; * ўзига ишонч ёки ҳамиша ўзгалар олдига ночорликни ҳис қилиш. Юқорида қайд этилган ижтимоий хулқ шакллари ҳақида гап кетар экан, улар орасида шахснинг жамиятдаги ўрнини белгиловчи, унинг одамлар орасидаги нуфўзи ва тақдирига алоқадор хулқ шакллари тобора долзарб аҳамият касб этиб бормокда. Масалан: - одамлар ўртасидаги меҳр-оқибат ва ёмонликни, дўстл и к ёки душманликни намоён этувчи сифатлар; - ҳаётда аниқ зафарларга эришиш ёки ҳокимиятга эгаликни таъминлаш омиллари; - ўзига ишонч (ассертивлилик) ёки тушкунлик (ночорлик) ҳолатларида шахснинг хатти-ҳаракатлари. Одамларга мехр-мурувват ва меҳр-оқибат кўрсатш и га алоқа дор ижтимоий хулқ шакллари орасида альтуризм, яъни, ўзгаларга беминнат ёрдам кўрсатишга мойилликка ало қ адор с айъи-ҳакаратлар асримизнинг энг муҳим қадриятларига айланиб бормоқда. 21

1.4. Мулоқот - шахслараро бир-бирини идрок қилиш эканлиги Мулоқот жараёнида одамлар бир-бирлари билан маълумотлар алмашиб, ўзаро таъсир кўрсатибгина қолмай, балки бир-бирларини тўғрироқ ва аниқроқ англашга, тушунишга ва идрок қилишга ҳаракат қиладилар. Бу томон шахсий идрок ва тушуниш муаммоси билан боғлиқдир. Биргаликдаги фаолият жараёнида шахсларнинг бир- бирларини тўғри тушунишлари ва аниқ идрок қилишлари мулоқотнинг самарали бўлишини таъминлайди. Рус психологи А.А.Бодалев бошчилигидаги лаборатория бир-бирларини идрок қилиш механизмларини аниқлаш борасида қатор психологик қонуниятларини кўзатган. Бундай механизмларга идентификация, рефлексия ва стереотипизациялар киради. Идентификация шундай психологик ҳодисаки, бунда суҳбатдошлар бир-бирларини тўғрироқ идрок қилиш учун ўзларини бир-бирларининг ўрнига қўйиб қўйишга ҳаракат қиладилар. Яъни, ўзидаги билимлар, тасаввурлар, хислатлар орқали бошқа бировни тушунишга ҳаракат қилиш, ўзини биров билан солиштириш (онгли ёки онгсиз) идентификациядир. Масалан, биринчи марта учрашувга кетаётган йиғитнинг ички ҳолатини унинг ўрто ғ и ёки акаси тушуниши мумкин. Талабалик нима эканлигини биладиган профессор талабанинг давлат аттестация комиссияси олдидаги чиқишида қанчалик ҳаяжонланаётганлигини тасаввур қ ила олади. Рефлекция мулоқот жараёнида суҳбатдошнинг позициясидан туриб, ўзини тасаввур қилишдир. Яъни рефлексия, бошқа одамнинг идрокига тааллуқли бўлиб, ўзига бировнинг кўзи билан қарашга интилишдир. Чунки, бусиз одам мулоқот жараёнида ўзини аниқ билмаслиги, нотўғри мулоқот формаларини танлаши мумкин. Ҳамкасбининг очиқ дарсини таҳлил қилаётган педагог ўзининг 22

ўқувчилар аудиториясидаги холатини тасаввур қилиши осон бўлади. Чунки худди "кўзгуга қараётгандай" ҳамкасбининг ҳар бир қили ғ и ва гапириш маромларини ўзиникидай ҳис қила олади. Стереотипизация одамлар онгида мулоқотлар мобайнида шаклланиб ўрнашиб қолган, кўникиб қолинган образлардан шаблон сифатида фойдаланиш ҳолларидир. Ижтимоий стереотиплар — ҳар бир шахсда у ёки бу гуруҳли кишилар ҳақида шаклланган образлардир. А.А.Бодалев ва унинг шогирдлари бундай стереотиплар баъзан мулоқотни тўғри йўналганлигини таъминласа, бошқа ҳолларда эса ундаги хатоликларнинг сабаби бўлиши мумкинлигини кўзатишган. Идрок ва тушуниш борасидаги бундай хатоликлар ка у зал атрибуция (лотинчасига "ка у за" - сабаб, "атребуцио" - қўшиб бермоқ, бўрттириб кўрсатмоқ маъносини билдиради) деб аталади. Масалан, ўқитувчи билан ҳамсуҳбат бўлиб қолган одамда суҳбат бошидаёқ "ҳозир одоб- ахло қ дан дарс беришни бошламасмикан" деган шубҳа пайдо бўлиши мумкин. Бу ҳам стереотип. Бундан ташқари, одамлар биринчи марта к ў рган одам тўғрисида тасаввурга эга бўлиш мақсадида унинг ташқи қиёфаси билан характери ўртасида боғлиқликлар ўрнатишга ҳаракат қиларкан. Шундай боғлиқликларни аниқлаш мақсадида А.А.Бодалев талабалар гуруҳига турлича қиёфали шахсларнинг фотосуратларини кўрсатган. 72 кишидан 9 таси ияги катта кишилар кучли ирода эгалари эканлигини, 17 таси пешонаси кенг одамлар ақлли эканликларини, 3 киши сочи қаттиқ одамларнинг қайсарроқ, қатьий эканликларини, 5 киши кичик бўйли одамлар ҳокимиятга интилган, бошқалар устидан буйруқ беришга мойил, чиройли одамлар ё ўта ўзига бино кўйган ёки нодон бўлишлигини айтишган ва ҳоказо. Табиийки, бундай фикрлар мутлоқ тўғри эмас, лекин кишилар онгида авлоддан-авлодга ўтиб келаётган тасаввурлар шундай 23

образларни шакллантирган. Нотаниш одам ҳақида тушунчанинг шаклланишида у ҳақида берилган бирламчи маълумот катта роль ўйнайди. Масалан, ўша Бодалев талабаларнинг икки гуруҳига бир хил портрет кўрсатиб, биринчи гуруҳда бу одам йирик олим, иккинчисида эса, бу - давлат жиноятчиси деб, унга иккала ҳолда ҳам ижтимоий- психологик характеристика беришларини сўраган. Кўрсатмалар (дастлабки установка) ҳар хил бўлганлиги сабабли берилган таърифлар ҳам турлича бўлган. Биринчи гурухдаги талабалар бу одам меҳнаткаш, меҳрибон, шафқатли, ғ амхўр, ақлли бўлса керак, дейишган бўлса, иккинчи гуруҳдагилар у н и -бешафқат, маккор, агрессив, қатьиятли деб таърифлашган. Биринчи гуруҳдагилар портретдаги кўзларни доно, мулойим дейишган бўлса, бошқалар уларни ёв у з, бешафқат деб айтишган. Шундай қилиб, ижтимоий перцепция ёки одамларнинг бир- бирларини тўғри идрок қилиш ва тушуниш жараёни мулоқотнинг муҳим муаммоларидан биридир. Бу жараён психологик жиҳатдан мураккаб бўлиб, унда мулоқотга киришаётган томонларнинг ҳар бири алоҳида ана шу идрокнинг ҳам объек ти , ҳам субъекти бўлиб фаолият кўрсатадилар. Идрокнинг объект и сифатида шахс қаралганда, унда ҳосил бўладиган "бошқа одам образи" нинг барча сифатлари ва қирралари назарда тутилади. Бундай образ пайдо бўлишига хизмат қиладиган белгиларга: ўша одамнинг ташқи қиёфаси, унинг кийиниши, ўзини тутиши, ҳиссий ҳолати, овози, нутқи, қилиқлари, юриши ва ҳакозолар киради. Лекин шуларнинг ичида одамнинг юзи мулоқот мобайнида суҳбатдошга энг кўп маълумот берадиган объектдир. Шунинг учун ҳам телефонда суҳбатлашгандан кўра юзма-юз суҳбатлашиш анча осон ва ахборотларга бойдир. 24

Одамларнинг бир-бирларини тўғри идрок қилишлари уларнинг перцептив, яъни ҳиссий билиш (идрок, сезиш) соҳасига алоқадор бўлса, бир-бирларини тушуниши уларнинг тафаккур соҳаларига бевосита тааллуқли бўлиб, мураккаб жараёндир. Бош қ а одамни тўғри тушунган шахс унинг ҳиссий ҳолатига кира олган ҳисобланади, бошқача қ и либ айтганда, унда эмпатия -бировларнинг ҳис кечинмаларини тушуна олиш, ўзгага ҳамдард бўлиш қобилияти ривожланган бўлади. Юксак онгли, маданиятли, "кўпни к ў рган" шахсгина бошқаларни тўғри тушуниши, уларнинг мавқеида тура олиши мумкин. Аниқ ва тўғри тушунишга тааллуқли қонуниятларга қуйидагилар киради: 1. Бошқа одам ҳақидаги маълумот нин г миқдорий томони. Биринчи бор тўқнашган одамларда бир-бирлари ҳақида фақат бирламчи тасаввургина ҳосил бўлиши мумкин. Америкалик тадқиқотчилар талабаларга бошқа талабаларга баҳо бериш топшири ғ ини беришган. Баҳолар биринчи тўқнашув натижасига к ў ра, бир ҳафтадан кейинги қайта тўқнашув натижасида ва икки ҳафтадан кейин текширилган. Маълум бўлишича, энг аниқ тасаввур икки ҳафталик танишувдан кейингина пайдо бўлар экан. 2. Маълумотларни олиш тартиби. Бошқа одам ҳақида берилган маълумотга асосан унда ўша одам ҳақида муайян фикр ҳосил қилиш осон, лекин уни қайта қуриш, ўзгартириш анча мушкул. 3. Нормал интеллект н инг бўлиши. Интеллект жуда юқори бўлганда ҳам, жуда паст бўлганда ҳам бошқа одамни тўғри тушуниш қийин. 4. Махсус тайергарликнинг бўлиши. Мутахассислар битирувчи курсда ўқиётган психолог талабалар билан портрет чизадиган рассомларнинг бошқаларга берган психологик баҳоларини 25

солиштиришлари натижасида рассомларнинг баҳолари анча аниқроқ бўлиб чиққанининг гувоҳи бўлишган. 5. Ҳиссий ҳолатнинг таъсири. Нуррей деган олимнинг тадқиқотларида турли эмоционал ҳолатни бошидан кечираётган шахсларга бошқа одамни баҳолаш топшири ғ и берилган. Бир серияда текширилувчиларга электр токи билан таъсир этиб туриб, бошқа одамнинг расмини баҳолашни тавсия этишганда, баҳоланаётган шахсда жоҳилликка яқин сифатлар ҳам борлиги айтилган. Яхши эмоционал ҳолат бошдан кечирилаётган серияда эса ўша одамда асосан яхши сифатлар қайд этилган. 6. Шахснинг очи қ лиги. Кундалик мулоқотда очиқ, самимий одам билан тунд, писмиқ одам баҳолари ўртасида сифат фарқлари аниқланган. Бундан ташқари, одамнинг мулоқот тажрибасининг бойлиги ҳам унинг бошқалар ҳақидаги тасаввурларининг аниқ бўлишини таъминлайди. Демак, юқоридаги барча қонуниятларни ҳисобга олган ҳолда, шахс тарбияси билан шу ғ улланиш уни келгусидаги мураккаб ва хилма- хил мулоқот жараёнларига психологик тайёрлайди. Бундай тайёргарлик, айниқса, бўл ғ уси психологлар, педагоглар ва раҳбарлар учун муҳимки, улар ўз касблари туфайли турли мулоқот вазиятларига дуч келадилар ва ҳар бир вазиятда улардан ниҳоятда ўткир дидлилик, одоб ва кишилар психологиясини билган ҳолда уларни тўғри тушуниш малакаси талаб қилинади. Бир сўз билан айтганда, бу мулоқотдаги билимдонликдир. Ижтимоий психологиянинг бу борада ноёб усули бор, у ҳам бўлса, ижтимоий-психологик тренингдир. 26

II –Боб. Мулоқотни самарали ташкил этиш ва унига таъсир этувчи омиллар 2.1. Ижтимоий психологик тренинг ва мулоқотни самарали ташкил этиш Тренинг усулининг ижтимоий-психологик моҳияти шуки, бу усул орқали одамларда мулоқот малакалари ҳосил қилиниб, улар турли ижтимоий шароитларда ўзини тўғри тутишга одатлантирилади. Бошқача қилиб айтганда, тренинг мулоқотга ўргатишдир. Тўғри, одам кишилар жамиятида яшар экан, кундалик мулоқот жараёнида турли мулоқот шаклларига ўрганиб, ўзида маълум мулоқот малакаларини шакллантириб боради. Лекин инсонда бундай малакалар стихияли тарзда ёки мақсадга қаратилган ҳолда ҳам ҳосил қилиниши мумкин. Охирги ҳолат ҳозирги замон кишисининг турли ишлаб чиқариш ва муомала шароитларида тўғри мослашишига ёрдам беради. Бу нар ca инсонда, Ю.Н.Емельянов таъбири билан айтганда, ижтимоий ақл- заковатнинг шаклланишига олиб келади. Ижтимоий ақл-заковатга эга бўлган шахс ўзини ҳам, ўзгаларни ҳам, уларнинг ўзаро муносабатларини ҳам тўғри англайди ҳамда турли мулоқот шаклларини башорат қила олади. Ана шундай ақлнинг бўлиши учун психологлар махсус тайёргарлик гуруҳлари ёки тренинг гуруҳлари ташкил этишни аллақачон таклиф қилиб чиқишган. Шундай мақсадларда Ғарбда машҳур бўлган Т-гурухлар ташкил этилиб, унга ихтиёрий мулоқот жараёнида маълум қийинчиликларни ҳис қилаётган шахслар таклиф этилади. Ижтимоий-психологик тренингнинг асосий методларига гуруҳий мунозаралар, ролл и ўйинлар ва психологик сезгирликни оширувчи трен ин глар киради. Т-гуруҳ аъзолари одатда 7 кишидан 15 кишигача бўлиб, маш ғ улотлар бир неча кундан бир неча ойларгача давом этади. 27

Т-гуруҳнинг аҳамияти шундан иборатки, у биринчидан, одамлар ўртасида илиқ ўзаро муносабатларнинг шаклланишига олиб келиб, шахсда бировни тушунишга интилиш, унинг манфаати йўлида ўз қарашларини ҳам қайта анализ қилиш эҳтиёжини пайдо қилади. Иккинчидан, Т-гуруҳ аъзолари ўртасида шундай умумий "психологик тил" пайдо бўладики, улар тез орада ўзгаларни ва ўз ҳис-кечинмаларини англабгина қолмай, балки бир-бирларига ҳам ижобий таъсир кўрсатиш қобилиятига эга бўладилар. Уларда мулоқот мобайнида ўзини "ўзгалар" ўрнига қўйиш, уларнин г ички оламини тўғри тушуниш қобилияти ва истаги тарбияланади. Учинчидан, Т-гуруҳдаги маш ғ улотлар мулоқот жараёнининг турли мураккаб қирраларидан ташқари, унинг мазмуний томонлари бўйича ҳам иштирокчиларни чиниқтирадики, улар муомаладаги ҳар бир ибора ва имо-ишоранинг туб маъносин и тушунишга эришадилар. Масалан, "хайр, яхши қолинг" иборасини унинг қандай оҳангда, қай ҳолатда айтилишига қараб, суҳбатдошнинг "яширин" ниятларини ўқиб олиш ва шунга кўра ҳаракат қилишга ўргатади. Ижтимоий-психологик тренингнинг методик талабларига қуйидагилар киради: 1. Ўқув жараёнида гуруҳда ташкил этилган мулоқот орқали гуруҳий жараён ёки ҳолатлардан индивидуал ҳолатларга, яъни ҳар бир иштирокчининг ўз шахсий "Мени" ни тушунишга олиб келиш лозим. Чунки мунозара ёки ўйинлар жараёнида иштирокчилар вазиятни ёки ролни фаол ўзлаштириб, ҳар бир ҳолатдан ўзи учун хулоса чиқаришга олиб келиш зарур, ёки бўлмаса, интерпсихик жараёндан интрапсихикка айланиши керак. 2. Т-гуруҳларда мулоқотнинг нутқ шаклларидан ташқари, унинг нутқсиз-новербал шакллари ҳам кенг қўлланилиши, яъни ҳар бир 28

ўрганувчи ўз хулқ-атворини вербал назорат қилишдан ташқари, ўз танаси, ҳар бир ҳаракат, ритмнинг моҳиятини ҳам тушунган ҳолда уни ҳаётда, амалда ишлатишига эришиш зарур. 3. Т-гуруҳнинг ҳар бир иштирокчиси албатта ўз-ўзини кўзатиш кундалигини юритмо ғ и, унга ҳар галги машғулотдан сўнг ўз ҳис- кечинмалари, муаммоларни ечишдаги шахсий иштироки, тасаввурлари ва бошқаларни одилона ёзиб бориши ҳам муҳимдир. 4. Т-гуруҳга аъзо бўлиш ихтиёрий бўлганлиги учун ҳам унинг ҳар бир аъзоси машғулотларни сира ҳам қолдирмасликка ҳаракат қилиши зарур, чунки бу нарса ўкув гуруҳининг муҳитига, аъзоларнинг ўзаро муносабатларига бевосита таъсир қилади. 5. Машғулотлар махсус хоналарда, шовқин-сурондан холи ерда ташкил этилиши, у ер дид билан безалган, шинам бўлмо ғ и лозим. 6. Т-гуруҳ аъзолари машғулотларга ўзлари учун қулай кийимларда келишлари лозимки, бу нарса бошқаларда ҳам, ўзида ҳам ортиқча ҳиссиётларни ту ғ дирмаслиги керак. 7. Инструктор ёки шу машғулотларни ўтказувчи тренерга алоҳида эътибор бериш зарур. У ўзи махсус тайёргарликдан ўтган, хушмуомала, дид билан кийинган, ҳар бир машғулотга атайлаб тайёргарлик кўриш имкониятига эга бўлган шахс бўлиши лозим. У ўз кайфияти, мунозара ёки ўйинга шахсий муносабати билан машғулотнинг табиий кечишига халақит бермаслиги , сабр-тоқатли, маданиятли бўлиши зарур. Машғулотларни ташкил этиш шаклига келсак, у мақсад в а мазмунга мос ҳолда "юмалоқ стол" атрофида, тўртбурчак стол атрофида, гилам устида, баъзан тик ҳолда амалга оширилиши мумкин. Афсуски, Т-гуруҳлар айрим ҳолларда йирик шаҳарлардаги йирик саноат корхоналари раҳбарларини мулоқотга тайёрлаш, масъул шахсларни қайта тайёрлаш кур с ларида, психологлар даврасидагина 29

ўтказилмоқда. Ваҳоланки, мулоқотдаги билимдонликка эришиш, "ижтимоий ақл"га эга бўлиш барча мутахассисларга зарур. Амалий психолог хоҳ мактабда бўлсин, хоҳ саноат корхонаси ёки бошқа идора ва ўқув юртида бўлмасин, маҳаллий шароитни чу қ ур ўрганган ҳолда, у ерда раҳбарият билан келишилган ҳолда Т-гуруҳлари ташкил этмо ғ и ва шу йўсинда ҳам ўзининг, ҳам атрофдагиларнинг билимдонлигини ошириб бормо ғ и зарур. 30

2.2. Низолар психологияси ваунинг келиб чиқиши Ижтимоий ҳаётда, шахслараро муносабатларда айрим алоҳида низолар, ўзаро келишмовчиликларни бўлиб туриши муқаррар. Шунинг учун баъзан олимлар зиддият ёки низоларнинг нафақат салбий, балки ижобий томонлари ҳам бўлиши мумкинлигини очик эътироф этадилар. Масалан, ГАндрвева айрим зиддиятларнинг конструктив оқибатлари тўғрисида ёзади. Унинг фикрича, баъзан икки шахс ўртасида келиб чиққан низо уларнинг истиқболда тўғри хулоса чиқариб, шундай ҳаракатни бошқа қайтармасликка, омилкорликка, ҳушёрликка ундайди. Ёки бир қарашда танбеҳга асосланган шахслараро зиддият шахсни ўз устида муттасил ишлашга, ўз хулқини ўзи тўзатишига олиб келади. Бундай низолар оқибатида кўра конструктив деб аталади. Деструктив низонинг оқибати эса кўпинча салбий бўлиб, у шахслараро антогонизмни келтириб чиқаради, томонларнинг асаблари чарчайди, улар хасталаниб қолиши ҳам мумкин. Ёки эр ва хотин ўртасида, ёхуд қайнона ва келин ўртасидаги низо оила ажримига сабаб бўлиши ва бир бутун оила бўзилиб кетиши мумкин. Ҳўш, ижтимоий-психологик феномен сифатида низо ёки зиддиятга қандай таъриф бериш мумкин? Конфликт, низо ёки зиддият - бу айрим алоҳида олинган шахс онгида, ёки шахслараро мулоқот жараёнида, гуруҳ доирасида ёки гуруҳлараро ўзаро мулоқот ва таъсир пайтларида бирор муаммо, масала ёки қарашлар борасида бир-бирига тўғри келмайдиган, қарама-қарши фикр, қараш ва позицияларнинг тўқнашуви оқибати пайдо бўлган салбий ҳиссиётларга тўла муносабатлар маромини билдирувчи ижтимоий-психологик ҳодисадир. Конфликтни келтириб чиқарувчи омиллар, сабаблар ниҳоятда кўп, лекин уларни 5 асосий гуруҳга бўлиб ўрганиш мумкин: 31

1. Информацион-ахборот омиллари: мулоқот жараёнида шерикларга нотўғри тарзда етиб келадиган нотўлиқ, ноаниқ фактлар, миш-мишлар; шубҳалар, тўла аниқлик киритилмаган атайлаб ёки билмай туриб деярли хуфёна тарзда етказилаётган маълумотлар; ахборот манбаига нисбатан ишончнинг йўқлиги; айрим ҳодиса, воқеаларга алоқадор бўлган тортишув ва келишмоқчиликларга сабаб бўлган қоидалар, ақидалар, чақири қ лар, қонун нормалари ва бошқалар ҳам шахслараро ёки гуруҳлараро зиддиятларнинг омили бўлиши мумкин. 2. Жамият миқёсидаги айрим тизимлар н инг фаолиятига боғлиқ омиллар: мулкчиликка оид муаммолар, ижтимоий мақом талашиш, хокимият йўналишидаги амал ва ҳисоботларга оид жанжаллар, турли ижтимоий нормалар, анъаналар, стандартлар, хавф с излик масалаларидаги қарама-қаршиликлар, ра ғ батлантириш ва жазолаш, уй- жой, мулк тортишувлари, ресур с лар, товар, хизмат ва фойдалар тақсимоти жараёнларида кўзатиладиган низолар; 3. Қадриятларга алоқадор омиллар (ўзимиз эътироф этган ёки рад этган тамойиллар): жамоавий, группавий ёки шахсий эътиқод, ишонмаган ва ишонган қадриятларимиз ва уларнинг хулқда намоён бўлиши, мафкуравий, маданий, диний, ахлоққа оид, сиёсий, профессионал қадриятлар ва эҳтиёжлар борасида келиб чиқиши мумкин бўлган низолар; 4. Муносабатлар омили: бундай омиллар бевосита ўзаро алоқалар ва мулоқотдан и н соннинг қониқиши ёки номаъқул, деб эътироф этишидан келиб чиқади. Шахслараро ўзаро муноса батларда кўпроқ бир шахснинг кутишларига бошқа бир инсоннинг ёки одамларнинг муомаласи мос келмаслиги ҳолатларида шахсий низолар келиб чиқадики, уларнинг бартараф бўлиши турли вазиятларда турлича ту с 32

олиши, чўзилиб кетганда, баттар "газзак" отиши, қисқа фурсатда ҳал этилса, муаммо хал бўлиши ҳам мумкин. Шахсий мулоқотдаги низолар шахснинг ҳаётий тажрибаси, маълумотлилиги даражаси, профессионал маҳоратига боғлиқ равишда турли кўринишларда ўз ечимини топиши мумкин; 5. Хулқ-атвор билан боғлиқ омиллар: манфаатлар, қизиқишлар, ўзига бўлган баҳога зид келадиган ёки хавф-хатар ту ғ дирувчи вазият пайдо бўлиши билан гўёки, ҳимоя воситаси сифатида пайдо бўлувчи омиллар туркуми бўлиб, бу иккинчи томоннинг худбинлиги, адолатсизлиги, масъулиятсизлиги ёки лоқайдлик, бепарволик оқибатида келиб чиқади. Низокашлар бундай шароитда ўзларига нисбатан бўлаётган салбий муносабатни хатти-ҳаракатда кўриб, сезиб турганлари бо ис хафагарчилик келиб чиқади ва бу конфликт билан тугайди. Конфликт ёки низолар ўзаро муносабатлардаги одамларнинг субъектив хатолари сабабли ҳам келиб чиқиши мумкинки, шу нуктаи назардан ҳам конфликтларнинг турлари фар қ ланади: Шахснинг ўзига алоқадор бўлган ички низолар - одатда бевосита ижтимоий психология томонидан ўрганилмайди, бу каби низолар умумий, педагогик ҳамда патопсихологиянинг предмет и бўлиб, у асосан бир инсон қалбидаги турли ҳис-кечинмалар, истак-ҳохишлар ва мотивларнинг бир бирига зид келиши, қарама-қарши фикрларнинг пайдо бўлиши оқибатида юзага келади. Бундай низо шахсгагина маълум бўлади, баъзан эса одам қилиб қўйган ишининг айнан ўзининг ички низолари оқибати эканлигини англамаганда унга писхоаналитик ёки патопсихолог ёрдамга келади. Шахс ва гуруҳ ў ртасида содир бўладиган низолар одатда бир шахс қарашлари, хатти-ҳаракатининг у мансуб бўлган ёки иши тушган гуруҳнинг нормалари, хулқ-атвор маромларига зид келиши, шахс 33

кутишларининг гуруҳ нормаларидан о ғ иши оқибатида келиб чиқади. Агар бу меҳнат жамоасида рўй берса, бу гуруҳ аъзоларининг малакасизлиги ёки раҳбарнинг одамларни бошқаришдаги ўқувсизлиги натижасида келиб чиқиши мумкин. Демак, бундай жамоада психологик, маънавий муҳит носоғлом бўладики, шахс билан бошқа шасхлар ў ртасида келишмовчиликка олиб келади. Гуруҳлараро зиддият ёки низо - икки ёки ундан ортиқ гуруҳларнинг бир-бирлари билан муросага келишолмай қолга н та қ дирда руй беради ва бунда уларнинг ўз мақсадлар ига эришишларига бир-бирларининг ҳалақит беришлари асосий омиллардан ҳисобланади. Кўпинча муайян формал, расмий гуруҳ аъзолари гуруҳбозликка берилиб, ҳар бир кичик гуруҳ манфаатлар и бир-бирига мос келмай қолганда ҳам низо келиб чиқади "Гуруҳбозлик" деб аталмиш бундай ҳолат ҳам ижтимоий-психологик нуқтаи назаридан заррали бўлиб, бу яхлит жамоадаги маънавий муҳитга жиддий салбий таъсир кўрсатади. Баъзан бир жамоа раҳбарияти ва расмий тизими билан гуруҳ ичидаги норасмий тўзилма ў ртасида ҳам низо келиб чиқади. Лекин бу ҳолатларни соғлом рақобатга асосланган манфаатлар келишмовчилиги, масалан, сиёсий п а ртиялар ўртасидаги рақобатдан фарқлаш лозим. Шахслараро низо - бир ёки бир неча конкрет шахсларнинг ўзаро ёки гуруҳ доирасидаги зиддиятидир. Бу кенг тарқалган низолардан бири бўлиб, бундай низолар расмий жамоаларда ҳам норасмий мулоқотлар оқибатида ҳам юзага келиши мумкин. Бундай низолар одамларнинг феъл-атворига ҳам, конкрет вазиятларга ҳам боғлиқ тарзда келиб чиқиши ва вазиятнинг характерига боғлиқ ҳолда турлича кечиши мумкин. Кенг тарқалган шахслараро низолар бири - бу э р ва хотнн, ота- она ва фарзандлар, қайнона-к е лин ўртасидаги низолар ҳисобланади. Уларнинг табиати ҳам, давом этиш муддати ҳам, ҳал бўлиш йўллари 34

ҳам турлича бўлиб, ҳар қандай кўринишда ҳам барибир бундай низо икки ва ундан ортиқ шахслар ўртасидаги психологик масофани тобора ўзоқлаштиради, самимиятнинг камайишига олиб келади. Шахслараро низоларнинг келиб чиқиши қуйидаги ҳолатларга боғлиқ бўлади: -меҳнат жараёнлари ва ишлаб чикариш вазиятларига; -жамоа аъзоларининг шахсий хусусиятларига; -турли вазиятларга шахснинг субъектив муносабатига; -шахслараро муносабатларнинг турли вазиятлардаги турлича намоён бўлишига. Шахслараро низо очиқ ёки яширин тарзда намоён бўлиши мумкин. Очиқдан очиқ юз берадиган низолар одатда тортишиб қолган шахсларнинг тўғридан-тўғри, бевосита хатти-ҳаракатлари тарзида намоён бўлади. Бундай низони кўзатиш, қайд этиш ва унга керак бўлса, аралашиш ҳам мумкин бўлади. Яширин низо эса очиқ намоён бўлмайди, балки у турли хуфёна усуллар билан амалга оширилади. Ташқаридан қараган одам бундай низонинг мавжудлигини сезмайди. Баъзан низолар объектив сабаблар, шарт-шароитлар боис вужудга келади. Масалан, агар бу ишлаб чиқаришда бўлса - иш шароитларининг ёмонлиги, хизмат вазифаларининг ноўрин т ақсимланганлиги, кадрлар салоҳиятига беэътиборлилик, меҳнатни ра ғ батлантиришдаги адолатсизлик кабилар одамлар ў ртасида муайян тангликларни келтириб чиқарадики, бу шахслараро ўзаро муносабатларда ўз аксини топиб, уларнинг ўзаро ва ходимларнинг раҳбарлар билан урушиб қолишига, яширин ёки очиқ конфронтацияга олиб келади. Бу каби низоларни бартараф этиш учун уни келтириб чиққан объектив шарт - шароитларни ўзгартириш ёки камчиликларни йўқотиш орқалиг ин а амалага 35

оширилади. Чунки жамоадаги бундай низолар ўзига хос сигнал функциясини бажарадики, у орқали раҳбарлар меҳнат жамоасида номаъқул психологик муҳит пайдо бўлаётганлигидан хабардор бўладилар. Субъектив сабаблар ёки омиллар туфайли келиб чиқадиган низоларга аксарият ҳолатларда одамларнинг ўзлари, уларнинг шахсий хусусиятлари, улардаги эҳтиёж, истак ва маслакларнинг номутаносиблиги асос бўлади. Бунда қарор қабул қилувчининг қарори бошқаларга номаъқул бўлиши, улар меҳнати адолатсиз бахоланиши, айрим шахсларнинг эса очиқ табиатан жанжалкаш эканлиги сабаб бўлади. Бундан ташқари, низолар қуйидагича тоифаланади: -горизонта л - бир-бирига бўйсунмайдиган, тобе бўлмаган оддий ходимлар ўртасида; -вертикал - ўзаро бир-биридан амал по ғ онаси бўйича фарқ қилувчилар, масалан, раҳбар билан ходим ўртасида; -аралаш - шахслараро муносабатларда у ва бу ҳолат уй ғ ун келганда. Одатда ишлаб чиқариш фаолиятида энг кўп таркалган низо тури вертикал ва аралаш бўлиб, улар жами низоларнинг 70-80 фоизини ташкил этади. 36

2. 3 . Низоларни бартараф этиш усуллари Низоларнинг олдини олиш ёки у пайдо бўлган бўлса, бартараф этиш учун унинг келиб чиқиш сабабини, асосий айбдорларни ёки объектив сабабларни ани қ лаш лозим. Мутахассислар низоларни бартараф этишнинг кўплаб усуллари ва йўллари борасида тавсиялар ишлаб чиққанлар. Масалан, Х.Корнелиус ва Ш.Фейерлар уни ҳал қилиш учун низо харитасини тўзишни таклиф этади. Унга кўра, низоли вазиятни аниқлаш учун қуйидагилар инобатга олиниши лозим: 1) низони келтириб чиққан муаммонинг умумий қирраларини очиш, масалан, агар ишлаб чиқаришдаг и низо иш хажмининг тўла бажарилмаганлиги сабабли келиб чиққан бўлса, аввало иш тақсимоти диаграммасини тўзиш керак; 2) низонинг асл сабабини аниқлаш, зеро, айнан шу иш одатда энг мушкул иш ҳисобланади; 3) низонинг ҳақиқий иштирокчиларини аниқлаш - алоҳида шахсми, гуруҳми ёки уюшмами; 4) низога сабаб бўлган шахсий хоҳиш, истаклар, низокашларнинг айнан нимани истаётганлигини ани қ лаш; 5) низога қадар низокашларнинг ўзаро муносабатлари қандай бўлганлигини билиш; 6) бевосита низода иштирок этмаган, лекин унинг ижобий ҳал этилишидан манфаатдор бўлган шахсларнинг низога муносабати. Бу каби стратегия аввало, низонинг чуқурлашиб кетмаслиги, унга яна кўплаб шахсларнинг аралашиб кетмаслигини таъминлайди. Табиий, мутахассислар ва олимларни шахслараро муносабатлар жараёнида турли вазиятларда пайдо бўладиган низоларни бартараф этиш масаласи қизиқтиради. Рус олим Г.Н.Смирнов турли низоларни 37

бартараф этишга имкон берувчи икки гуруҳ усулларни таклиф этади - тизимий ҳамда шахслараро. Низоларни ҳал қилишга боғлиқ бўлган тизимий усулларга у қуйидагиларни киритади: 1 )ишга нисбатан қўлланиладиган талабларни тушунтириш, масалан, ишчи ёки ходим ўз хизмат вазифасини тўлақонли адо этолмаганлиги сабабли у билан раҳбар ўртасида низо келиб чикқан бўлса, низони баратараф этишга ахд қилган кимса шу хизмат лавозимига қўйиладиган талаблар, ходимнинг меҳнат ҳуқуқлари билан қаторда унинг бурч ва масъулиятини ҳам яна бир маротаба уқтириб қўяди; 2) мувофи қ лаштирувчи ва бирлаштириш усуллари. Одатда бир ходимнинг иш самараси бошқа бир ходимга ёки ходимларга, қолаверса, бошқа тўзилмаларнинг аниқ ва яхши ишлашига боғлиқ бўлади. Шунинг учун бир ходим ёки ходимлар гуруҳида низоли вазиятнинг пайдо бўлишига бошқа бир тўзилма ишидаги номувофиқликлар сабаб бўлиши мумкин. Бундай шароитда раҳбар низони баратараф этиш учун ўша бошқа айбдор тўзилманинг фаолиятини аниқ йўлга қўйиши, ёки ходимлар ўртасида муроса бўлиши учун бошқа бир қўшимча мувофиқлаштирувчи бир бў ғ инни ишлаб чиқаришда жорий этиши мумкин. Масалан, ишлаб чиқариш низосининг сабаби - хом-ашёнинг вақтида етказиб берилмаётганлиги бўлса, раҳбар таъминотчилар ишини мувофиқлаштиради, улар фаолияти билан ишлаб чиқарувчилар ўртасида бирлик ва ҳамжиҳатлик бўлишига эришиш йўлида аниқ йўналишларни белгилайди; 3) барча ишлаб чиқариш субъектлари фаолиятини ягона ма қ сад атрофида бирлаштириш ҳам ишлаб чиқариш жараёнларида низоларнинг 38

содир этилмаслигини кафолатлайди. Бундай шароитда раҳбарлар ва гуруҳ лидерларининг роли катта бўлади; 4) ра ғ батлантириш тизимини жорий этиш самарали иш усулларидан ҳисобланади. Бундай шароитда одамларнинг хулқ- ат в орига таъсир этиш, пайдо бўлиши мумкин бўлган низоли ваз и ятларга барҳам бериш ёки содир бўлган бўлса, уни бартараф этиш учун ташаккур билдириш, мукофотлаш, хизмат лавозимини кўтариш кабиларни қўллаш ижобий самара бериши мумкин. Низоларни бартараф этишнинг шахслараро муносабатларга а ло қадор усулларига қуйидагилар киради: 1 )бош тортиш - низога нисбатан шундай реакцияки, бунда низога гувоҳ бўлганлар аслида унинг мавжудлигини тан олмайдилар, унга аралашишдан бош тортадилар. Одатда бундай шароитда раҳбар ё айни пайтда вақти йўқлигини, имконият йўқлигини, низонинг сабаби арзимас ҳолат эканлигини важ қилиб, уни ҳал қилишга аралашишдан бош тортади. Ёки у вазият тақозоси билан пайдо бўлган низо вақт ўтиши билан ўз ўзидан ечимини топади, одамлар инсофга келиб қолишига умид килади; 2 )текислаш - бу низолашувчи томонлардан бирини мавжуд ҳолатга "кўндириш", мослаштириш ва шу йўл билан ўзининг ҳам муайян манфаатларини ҳимоя қилишдир. "Майли мен ютқазсам ҳам, сенинг ишинг битиб кета қолсин" деган нақлда низога аралашган шахс вазиятни юмшатишга эришади, гўёки "ўзни курбон қилиб" бўлса ҳам томонларнинг ярашиб кетиши учун барча имкониятни яратади; 3 ) компромисс - бу очиқ мулоқот ва вазиятни, низокашларнинг хулқ-атвори ва фикрларини муҳокама қилиш йўли билан иккала томон учун ҳам маъқул бўлган ечимни қидиришдир. Бу усулнинг самарадорлиги шундаки, низога аралашган шахс иккала томоннинг ҳам 39

айбини, улар томонидан йўл қўйилган хатоларни очиқ, холис ўртага ташлайди ва энг маъқули - хар бир шахс ўз бурч ва масъулиятларини тарозига солиб олишлари эканлигини уқтиради. Натижада иккала томонда хосил бўлган танглик маълум маънода юмшайди ва оқилона қарорлар қабул қилиш имконияти ту ғ илади. Низокашлар жанжал бўлгандан кўра ёмон бўлса ҳам бир қарорга келинганлигидан хурсанд бўлиб, ўз фикрларидан маълум маънода қайтадилар, вақт ўтгач эса вазият умуман юмшаб, томонлар ярашиб кетиши мумкин. Одатда оилавий низоларда компромисс йўлини тутган оиланинг катта аъзоси ёки эркак киши низонинг олдини олишга эришади, бунда бирор томоннинг "бир гапдан қолиши" катта роль ўйнайди; 4 )рақобат — одатда бир томоннинг иккинчиси устидан устун келиши ҳисобига бошқасининг батамом енгилишини назарда тутади. Яъни, бунда "мен ютишим учун сен мутлоқ енгилишинг шарт" деган тамойил устувор бўлади. Бундай усул албатта, психологик нуқтаи назардан самарасиз ва нотўғри бўлса ҳам, айрим ҳолатларда масаланинг айнан шу тарзда ечилиши бошқаларнинг иқтидори ёки иродасининг кучайишига сабаб бўлиши мумкин. Масадан, оилавий мажорода келин агар ноҳақ бўлиб , ёшлиги туфайли аразлаб, барчанинг дилини хира қилиши ва ушбу вазиятда барибир қайнонанинг сабр билан устун келиши, барибир айтганини қилдириши ёш келинчакнинг келгусини шу каби хатти-ҳаракатни бошқа қайтармаслиги учун сабоқ бўлиши мумкин; 5) ҳамкорлик - бу низони ҳал қилишнинг шундай усулики, бунда иккала томоннинг шахсий манфаатлари низони келтириб чиқаран муаммодан устун қўйилади. Бундай ҳолатларда низо кашлар бир томон манфаатининг инобатга олинмаслиги, иккинчи томоннинг бошқа манфаатини ерга уришини тушунгани учун ҳам муроса йўли тўғри 40

эканлиги, яхшиси мавжуд муамммони ечишга тенг киришиш лозимлиги фикрига келиб тўхтайдилар. Шундай қилиб, реал ҳаётда низонинг келиб чнқиши, унинг қандай кечиши ва ечими уни келтириб чиқарган вазиятдан ҳам кўра, ушбу вазиятда иштирок этаётган инсонларнинг унга нисбатан субъект и в муносабатларига боғлиқ бўлади. Шунинг учун ҳам ҳар қандай низоли, зиддиятли ҳолатларда унга алоқадор бўлиб қолган инсонлар қуйидаги қоидаларни ёдда тутишлари лозим: 1. Низоли вазиятда ақл эмас, балки ҳиссиётлар устун бўлишини унутманг, ҳиссиётлар эса одамнинг жаҳли чиқиб, ақли кетиб қолишига туртки бўлади ва у ўз хатти-ҳаракатлари ва гапираётган сўзларини назорат чилиш қобилиятидан маҳрум бўлади. Вақт ўтиши билан шу қилган ишингиз учун ўзингиз қаттиқ азият чекиб, хижолат бўлиб қолишингиз мумкин. Шу боис ҳам ишдами, оиладами ёки жамоатчилик жойларидами одамлар билан мулоқот қилганда, уларнинг инсоний нафсониятига тегадиган, шаъни ва ориятига тегиб кетадиган мулоҳазалардан ўзингизни сақланг, ўзингизни ўзгалардан устун қўйишдан эҳтиёт бўлинг, камтарлик шиорингиз бўлсин. 2. Ўзгалар билан муомалада уларнинг ҳурматини жойига қўйиб, сўзлашишнинг юмшоқ маромини танланг. Масалан, "Кечирасиз..", "Сиздан миннатдор бўлардим, агар...", "Сизга малол келмайдими?" каби ибораларни ишлатиш одатига Сизга нима сабабдандир ёмон муносабатда бўлаётган инсонни ҳам юмшатади, ундаги салбий ҳисларнинг жунбушга келишига йўл қўймайди. 3. Иш фаолият билан боғлиқ мунозараларда агар суҳбат таранглашиб бораётган бўлса, иккала томоннинг манфаати тўғрисида эмас, асл масаланинг, муаммонинг моҳияти хусусида кечишига эътибор бериб, холис фактларга кўпроқ урғу беринг. Имкон борича 41

суҳбатдошни тинглашга интилинг, зеро, тинглай олиш маҳорати сизнинг яхши суҳбатдош эканлигингизнинг муҳим кўрсатгичидир. Бу ўринда Де йл Карнеги каби мулоқот усталарининг тажрибасини эсланг. 4. Ҳар қандай масала хусусида унинг ечими ягона бўлмаслигини унутманг, чунки барча ҳолатларда қийин вазиятдан чиқишнинг бир қатор усуллари, йўллари бўлиши табиий. Шунинг учун Сизнинг фикрингизга зидроқ келаётган фикрни суҳбатдошдан эшитганингизда, "Балки мен хато қилаётгандирман" деб, унинг фикрлаш тарзидаги тўғри мулоҳазаларни таҳлил қилинг, суҳбатдош фикридаги ижобий ва салбий жиҳатларни ажратинг, уларнинг реал оқибатларига баҳо бериб кўринг. Бундай ҳолатларда ҳеч бўлмаганда "Мен Сизнинг фикрингизга тўлиқ қўшилмасамда, берган таклифингизни албатта ўйлаб кўраман, менга бироз имкон беринг" десанги з олам гулистон! 5. Низоли вазиятнинг ҳал бўлишининг ўзингиз учун манфаатли томонларини англанг ва ўзингизга шундай савол беринг: "Агар ечим топилмаса, нима бўлади?". Бундай муносабат низони шахслараро муносабатлардан муаммонинг ечимига кўчирилишига туртки бўлади. 6. Агар суҳбатдош иккалангиз ҳам аччиқланиб турган бўлсангиз ва иш урушиб қолишгача бориб етаётганлигини англасангиз, ўзингиздаги ички тангликни, "зарда"ни чиқариб юборишга ҳаракат қилинг. Чунки агар аччигингизни ташқарига чиқарсангиз, бу у томоннинг ҳам қайнаб кетишига сабаб бўлиб, вазиятни назорат қилиб бўлмай қолади. Энг яхшиси, ўзингизни тийиб, гапиришдан тўхтанг, майли суҳбатдошингиз ичидаги ни тўкиб солаверсин, ундаги жахл ва салбий ҳиссиётларни бетига айтишдан ўзингизни тийинг, келгусида унинг шундай важоҳатга тушиши мумкинлигини унутманг. 7. Сиз билан урушиб қолган одамнинг ҳам қандайдир фазилатлари, яхши сифатлари борлигини унутманг ва диққатингизни 42

ана шу жиҳатларга қаратинг. Масалан, эр ва хотин урушиб қолган пайтда аёл қанчалик баланд овозда ўз дардини тўкиб солаётганлигига қарамай, унинг фарзандларнинг онаси, меҳрибон эканлигини ўйлаб, фарзандларга бундай қилиқлар қилмаслигини эр ёддан чиқармаса, бироз сабр қилса, юрагидагини охиригача тўкиб солишини бардош билан кута олса, турмуш ўрто ғ и бироздан сўнг инсофга келади, "кўнгли юмшайди". 8. Суҳбатдошингизга сизнинг ўрнингизга туриб, масалани ҳал қилиш йўлини ўйлашга чорланг, масалан, унга тахминан шундай мурожаат қилинг: "Мени ўрнимда бўлганингизда Сиз, нима қилган бўлар эдингиз?" Бундай мурожаат суҳбатдошни ҳиссиётлардан реал вазиятни холис баҳолаш мақомига ўтишига асос бўлади ва унда танқидий руҳни бироз бўлса-да, юмшатади. 9. Суҳбатдош олдидаги афзалликларингиз, хизматларингизни миннат қилиб, хаспўшламанг. Содир бўлган низоли вазият ва воқеанинг сабабчиси фақат суҳбатдошингиз эканлиги фикридан қайтинг. 10. Пайдо бўлган зиддият қандай ҳал бўлишидан қатъий назар, шу инсон билан батамом муносабатларни ўзил-кесил ўзиб ташламанг. Масалан, агар бу эр ва хотин ўртасидаги ихтилоф бўлиб, у ажрим билан тугаган та қ дирда ҳам ўртада фарзанд борлигини, барибир ҳаёт сў қ моқларида бир кун бўлмаса бир кун учрашиб , қандайдир янги бир муаммони биргаликда хал қилишга тўғри келишини сира унутманг. Шу каби вазиятлар турли фаолият жабҳаларида учраши мумкин, ю қ оридаги қоидаларни унутмаслик инсоннинг ўзига, саломатлигига, одамлар орасидаги обрўсига бевосита алоқадор эканлигини, яшаш баъзан зиддият ва низолар билан янада яхши бўлишини ҳеч ким унутмаслиги керак. 43

Шахснинг ижтимоийлашуви Ижтимоийлашув ёки социализация тушунчаси соф ижтимоий- психологик ва социологик категория бўлиб, бу шахснинг у н и ў раб турган таш қ и ижтимоий муҳит таъсирларига берилиши, унинг норма ва қоидаларини ўзлаштиришга мойиллиги, ўзлаштирганлик даражасини ифодаловчи жараёндир. Бу тушунчанинг умумий маъносида инсоннинг ту ғ илиб, ўзини бевосита ўраб турган ташқи муҳит таъсирида ул ғ айиши, шу жамият, шу атроф-муҳит қур шо вида тарбияланиши ётади. Оила муҳити ҳар бир шахс учун ана шундай бирламчи, дастлабки ижтимоийлашув ўчо ғ и, маскани ҳисобланади. Ижтимоийлашувнинг иккиламчи масканлари ҳам мавжудки, унга барча босқичдаги таълим муассасалари, Меҳрибонлик уйлари, махсус интернатлар ҳамда ҳарбий билим юртлари киради. Чунки у ерда нисбатан узоқ вақт мобайнида бола тарбияланди, ўша ернинг нормалари, қадриятлари ва талаблари таъсирида дунёқараши шаклланади, шахс бўлиб етилади. А гар дастлабки ёки иккиламчи социализациядан чекиниш, ундан маҳрум бўлиш ёки хулқнинг ташқи салбий таъсиротлар натижасида девиант шаклга келиши қайд этилса, унда илмий тилда айтганда, ресоциализация деб номланган жараён назарда тутилади. Шундай қилиб, тор маънода ижтимоийлашув шахснинг ижтимоий муҳитга кириб бориши, унда сингиб кетиши, ташқи ижтимоий муҳит нормаларини қабул қилиб уларга риоя қилиши ёки қилмаслигини тушунтирувчи жараёндир. "Ижтимоийлашув" тушунчаси маъно жиҳатдан яқин бўлган икки хил тушунча билан боглиқ: "тарбия" ва "мослашув". Ижтимоийлашув тарбия жараёнидан анча кенгроқдир, чунки унинг маъно-мазмунида ҳар доим ҳам қолипга солиб бўлмайдиган, ҳар доим ҳам шахс томонидан англанмайдиган ҳолатлар ҳам мавжуд бўлади. Мослашув эса ижтимоийлашувнинг бир таркибий 44

қисми, унинг механизми сифатида қаралиши мумкин. Ижтимоий- психологик мослашув , яъни, шахснинг ижтимоий муносабатларга кўникиши ва мослашиши орқали орттирган тажрибаси умумий ижтимоий лашувнинг бир кўринишидир. Ижтимоийлашув жараёнида инсон жамиятдаги ижтимоий нормаларни ўзлаштиради, турли ролларни бажаришга ўрганади, жамоатчилик шароитида ўзини тутиш кўникмаларини ҳосил қилади. Шахснинг ижтимоийлашуви шу маънода унинг ижтимоий борлиқни билишига, англашига асосланади. Ижтимоийлашув манбаларига қуйидагилар киради: 1 ) болалик даврида орттирилган тажриба - бу жараён психик функцияларнинг шаклланиши ва дастлабки ижтимоий хулқ нормаларининг намоён бўлиши билан параллел равишда кечади; 2) ижтимоий институтлар - таълим ва тарбия тизими; оиладан бошлаб, то олий ўқув юртлари ва ундан юқори поғоналардаги таълим олишга имкон берувчи масканлар, меҳнат жамоалари шулар жумласидандир; З) мулоқот ва ҳамкорликдаги фаолият жараёнидаги одамларнинг таъсири . Бу ўринда ҳам расмий, ҳам норасмий шароитларда одамларнинг бир-бирлари билан мулоқоти, муомала маромлари назарда тутилади. Инсон ҳаёти мобайнида бажарадиган ҳар бир ролида уни ўраб турган ижтимоий борлиқнинг нормалари, қоидалари, хулқ-атвор мезонлари ўз аксини топган бўлади. Ҳар бир одам ҳаёти мобайнида хаддан зиёд кўп турли ролларни бажарадики, уларнинг барчаси унинг ижтимоийлашув тажрибасида муносиб из қолдиради. Шунинг учун ушбу жараёнда ҳар бир одам ўзининг жамиятда ўрнини топишга интилади ва самарасига кўра у ёки бу мавқега эришади. Аслини олганда 45

ижтимоийлашувнинг ҳар бир босқичида шахс ўзининг "Мен"ини тобора англаб, унга керакли тузатишлар киритиб боради. Агар шахсий тажриба ижобий бўлиб, одам кўрган-кечирганларидан яхши ва тў ғ ри хулосалар чи қ ариб, тў ғ ри турмуш тарзини шакллантира олса, унинг одамлар орасида обруси юқори, акс ҳолда шахс деградацияси, хул қ даги депривациялар ҳақида хулоса чиқарилади. Демократик жамиятда ижтимоийлашувнинг маъноси одамнинг ўз "Мен"ини тўла ифода эта олиши, ўз иқтидори, салоҳияти ва имкониятларини ўз камоли ва одамлар манфаатига бўйсундира олиши билан ифодаланади. Тоталитар тузум эса аксинча, одамларда мазохизм (тобеликка кўникиш, а хл оқан паст кетишликлар), садизм (ўзгалар устидан чексиз ҳукмрон бўлишга интилиш, одамларни қўркитиш, улар устидан зўравонликии намоён этиш), деструкция (ўз ночорлигидан қутулиш учун бутун дунёга зарар келадиган ҳаракатларлардан жирканмаслик), конформизм (ўз "Мен"идан воз кечиб бўлса хам ўзгалар ҳукмига итоат қи лишга ўрганиб қолиш) каби ҳолатларни келтириб чиқаради. Демократик ўзгаришлар, инсон манфаатларининг ҳурмат қ илиниши қандай ижобий ҳолатларга олиб келишини биз мустақил Ў збекистоннинг демократик ислоҳотлари ва уларнинг юртим и зда яшаётган, ту ғ илиб камол топаётган инсонлар тақдирида ҳ ам кўриб турибмиз. Мустақиллик йилларида бизнинг юртдошларимиз н инг нафақат дунёкараши, фикрлаш тарзи ва ментал қобил и ятлари, балки ўзларига, ўзгаларга, Ўзбекистонни ўзининг ягона В ата ни д е б тан олган минглаб қардош миллат вакилларига ҳам муносабатлари яхши томонга ўзгарди, барча бунёдкорлик, Ватан тараққиёти, юрт тинчлиги ва халқ фаровонлиги йўлида бир тан, бир жо н бўлиб, ҳаракат қилишга ўрганди. Шунинг учун ҳам ўсиб келаё тг ан ёш авлод катта авлоддан кўра ақлли, 46

доно, илмга чанқоқ, демократик ўзгаришларга кўникканроқ бўлиб вояга етмокда. Чунки уларнинг ижтимоийлашуви учун юртимизда барча шарт-шаро и тлар яратилган. Айниқса, Президентимиз ташаббуслари билан ҳукуматимиз томонидан яратилган шароитлар боис амалга оширилаётган "Со ғ лом она - со ғ лом бола" ҳаракати, Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг кенг кўламда барча таълим босқичларида муваффақиятли жорий этилганлиги ўзининг жуда катта ижтимоий самарасини бермокда. Бу ишларнинг миллий манфаатимизга нечо ғ ли бо ғ лиқлигини таъкидлаб, Президентимиз Ислом Каримов мустақилликнинг остонасидаёқ, "Биз бутун иқтисодиётга ижтимоий йўналиш бахш этишни, уни инсонга, унинг талаб ва эҳтиёжларини қондиришга қаратишни ўзимизнинг асосий вазифамиз деб биламиз.... со ғ лиқни с ақ лашни яхшилаш биринчи даражали аҳамиятга эга эканлигини таъкидлаш зарур...Миллатнинг зурриёд фондини, ҳеч мубола ғ асиз айтиш мумкинки, ҳалокатдан сақлаб қолиш учун кенг кўламдаги тадбирларнинг катта комплексини амалга ошириш керак бўлади", деб таъкидлаганлари айнан юртимиздаги тараққиёт мезонлари ва йўналиши айнан ҳар бир фуқаро манфаатини ўйлаб амалга оширилганлигини бугун мустақиллигимизнинг 20 йиллиги тантана қилинган онларда нақадар ҳаётий эканлиги, бошлаган ишларимиз самара берганлигининг гувоҳи бўлиб турибмиз. 47

Хулоса Мулоқот – шахслараро муносабатлар психологиясининг асосий воситаси эканлиги мавзусини атрофлича ўрганиш асосида қуйидаги хулосаларни илгари суришга муваффақ бўлдик: 1. Шахслараро муносабатларда амал қиладиган ҳар бир мулоқот турининг ўз қонун-қоидалари, таъсир усуллари ва йўл-йўриқлари борки, уларни билиш ҳар бир кишининг, айниқса, одамлар билан доимо мулоқотда бўладиганлар, жамоат ишларини бошқарувчиларнинг бурчидир. 2. Болаларни илк ёшлик чоғлариданоқ нутқ маданиятига ўргатиш, нутқини ўстириш чораларини кўриш зарур. Педагог эса шундай нутқ маданиятига эга бўлиши керакки, у аввало унинг фаолиятини тўғри ташкил этишни таъминласин, қолаверса, болаларда нутқнинг ўсишига имконият берсин. 3. Мулоқот маданиятини эгаллашга тайёргарлик, айниқса, бўлғуси психологлар, педагоглар ва раҳбарлар учун муҳимки, улар ўз касблари туфайли турли мулоқот вазиятларига дуч келадилар ва ҳар бир вазиятда улардан ниҳоятда ўткир дидлилик, одоб ва кишилар психологиясини билган ҳолда уларни тўғри тушуниш малакаси талаб қилинади, бу мулоқотдаги билимдонликдир. Ижтимоий психологиянинг бу борада ноёб усули бор, у ҳам бўлса, ижтимоий-психологик тренинглардан фойдаланишдир. 4. Шахслараро низо мулоқтнинг салбий кўрини бўлиб, бир ёки бир неча конкрет шахсларнинг ўзаро ёки гуруҳ доирасидаги зиддиятидир. Бу кенг тарқалган низолардан бири бўлиб, бундай низолар расмий жамоаларда ҳам норасмий мулоқотлар оқибатида ҳам юзага келиши мумкин. Бундай низолар одамларнинг феъл-атворига ҳам, конкрет 48

вазиятларга ҳам боғлиқ тарзда келиб чиқиши ва вазиятнинг характерига боғлиқ ҳолда турлича кечиши мумкин. 5. Реал ҳаётда низонинг келиб чнқиши, унинг қандай кечиши ва ечими уни келтириб чиқарган вазиятдан ҳам кўра, ушбу вазиятда иштирок этаётган инсонларнинг унга нисбатан субъектив муносабатларига боғлиқ бўлади. Шунинг учун ҳам ҳар қандай низоли, зиддиятли ҳолатларда унга алоқадор бўлиб қолган инсонлар мулоқот маданиятига хос қоидаларни ёдда тутишлари лозим. 6. Мулоқотда муаммоли вазиятлар турли фаолият жабҳаларида учраши мумкин, юқоридаги қоидаларни унутмаслик инсоннинг ўзига, саломатлигига, одамлар орасидаги обрўсига бевосита алоқадор эканлигини, яшаш баъзан зиддият ва низолар билан янада яхши бўлишини ҳеч ким унутмаслиги керак. 49

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси - халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. - Т.: «Ўзбекистон», 2000. 2. Каримов Ислом Абдуганиевич. Ўзбекистон мустақилликка эри- шиш остонасида / И.А. Каримов. - Т.: «Ўзбекистон», 2011 — 440 б. 3. Андреева Г.М. Социальная психология.. Учебник для высших учебных заведений / Г.М. Андреева. - 5-е изд., испр. и доп. - М.: «Аспект Пресс», 2003. - 364 с. 4. Бодалев А.А. Восприятие и понимание человека человеком. — М.: 1982. 5. Бодалев А.А. Психология общения. - М., Воронеж, 1996 - С. 10- 98. 6. Бодалев А.А. Личность и общение. - М.: 2003. 7. Дейл Карнеги. Ўз-ўзига ишонч ҳосил қилиш ва омма олдида сўзлаш санъати. - Т.: "Янги аср авлоди", 2010 - 224 б. 8. Каримова В., Бердиев Г. Муроса қилиш одоби ёки конф- ликтларни бартараф этиш мумкинм' 79 - Т.: 2003. - 44 б. 9. Каримова В.М. Оилавий ҳаёт психологияси: Ўқув қўлланма. - Т.: 2006. - 142 б. 10. Платонов Ю.П. Социальная психология поколения: Учебное пособие. - СПб.: Питер, 2006. - 464 с. 11. Саифназарова Ф. Келажак тўгрисида гамҳўрлик // Демократ- лаштириш ва инсон ҳуқуқлари. - 2007 -3-сон, 19-20 б. 12. Салаева М. Узбек оилаларида ота-она ва фарзандлар ўзаро муносабатларининг ижтимоий-психологик хусусиятлари: психол.ф.н. илмий даражасини олиш учун ёзилган дисс.автеореф. – Т., 2005 – 18 б. 13.Узандзе Д.Н. Психологические исследования. – М., 1966 50

14. Харисс Р. Психология массовых коммуникаций. – СПБ.: прайм – ЕВРОЗНАК, - 2003 – 448 с. 15.Шихарев П.Н. Современная социальная психология. – М.: 1999. Ҳаёт китоби: Ёшлар учун энциклопедик қўлланма. – Т.: “Шарқ”, 2011 – 272 бет. 51

O'xshashlar

Коллеж ўқувчиларида муомала одобини шакллантиришнинг психологик хусусиятлари

Ўзбек оилаларида эр- хотин муносабатларини мувофиқлаштиришнинг этнопсихологик хусусиятлари

Замонавий оилада эр- хотин муносабатларини мувофиқлаштиришнинг этнопсихологик аспектлари

Психология фанларини ўқитишда ўзбек халқ мақолларидан фойдаланишнинг тарбиявий аҳамияти

Ўзбек халқида бемор билан муносабатда бўлишнинг психологик хусусиятлари