“Оила психологиясининг бугунги истиқболлари” мавзусини ўқитиш технологияси - Psixologiya - Diplom ishlar

“Оила психологиясининг бугунги истиқболлари” мавзусини ўқитиш технологияси

Yuklangan vaqt:

12.07.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2261 KB

Ko'chirib olish

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ҚАРШИ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ МАЛАКА ОШИРИШ ВА ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ МАРКАЗИ УМУМТАЪЛИМ ФАНЛАРИ КАФЕДРАСИ “ Амалий психология ” йўналиши малака ошириш курси тингловчиси “Оила психологиясининг бугунги истиқболлари” мавзусини ўқитиш технологияси МАЛАКАВИЙ ИШИ 1

Mavzu: Оила психологиясининг бугунги истиқболлари мавзусини ўқитиш технологияси МУНДАРИЖА I-БОБ “ ОИЛА ПСИХОЛОГИЯСИНИНГ БУГУНГИ ИСТИҚБОЛЛАРИ МАВЗУСИНИ ЎҚИТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИНИНГ ДОЛЗАРБ МУАММОЛАРИ 1.1. “ Оилада психологиясининг бугунги истиқболлари” мавзусини ўқитишнинг назарий ва амалий аҳамияти. 1.2. Оилавий муносабатларни мустаҳкамлашнинг ижтимоий- психологик жиҳатлари II-БОБ. ОИЛА ПСИХОЛОГИЯСИНИНГ ИСТИҚБОЛИГА ДОИР ИННОВАЦИОН ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАР 2.1. Оилада эр-хотин муносабати, оиланинг истиқболли бўлиш асосидир 2.2. Оила психологиясининг бугунги истиқболлари мавзусини ёритишдаги интерфаол усуллар тўплами Хулосалар Фойдаланилган адабиётлар КИРИШ 2

Малакавий ишнинг долзарблиги. Ўзбекистонда оила юксак қадрият ҳисобланиб, доимо эъзозланиб келинган. Айниқса м устақиллик йилларида оила муаммолари ва оила тарбиясини ташкил этишда самарадорликка эришиш масалаларининг тадқиқ этилишига давлат сиёсати даражасида аҳамият бериб келинмоқда . Бу аввало оила институтининг жамиятимизда юксак даражада қадрланиши билан изоҳланади. Оилага доир масалалар ҳукуматнинг бир қатор меъёрий ҳужжатлари ва қабул қилинган Давлат Дастурлари мазмунида ўз аксини топган. Оила - ҳар бир шахсда илк ёшлигидан бошлаб шаклланадиган инсоний фазилатлар, эзгу-истаклар, қадриятлар такомил топадиган ва халқнинг маънавий мероси равнағини таъминловчи тарбия масканидир. Шахсдаги ҳалоллик, ростгўйлик, ор-номус, шарму-ҳаё, меҳру-оқибат, меҳнатсеварлик каби барча инсоний фазилатлар, энг аввало, оилада шаклланади. “Оилавий тарбия масаласида хатога йўл қўймаслик учун аввало ҳар қайси хонадондаги маънавий иқлимни ўзаро ҳурмат, ахлоқ- одоб, инсоний муносабатлар асосига қуриш айни муддао бўлур эди”. 1 Оиладаги соғлом муҳит соғлом мафкурани шакллантиришнинг энг муҳим манбаидир. Оиладаги ҳаётни оила аъзолари ўртасидаги ўзаро муносабатлар ташкил қилишини ҳисобга оладиган бўлсак, уни соф психологик жараёнлар маскани ҳам деб аташ мумкин. Бу муносабатларнинг бошланғич нуқтаси бу- эр-хотин муносабатларидир. Бу икки инсон ўртасидаги ўзаро муносабат ва ҳис-туйғулар нафақат бир бутун оиланинг, балки жамиятнинг ҳам тинчлиги ва барқарорлигига таъсир қилувчи омил ҳисобланади. Зеро, И.А.Каримов таъкидлаганидек, “Оила соғлом экан – жамият мустаҳкам, жамият мустаҳкам экан – мамлакат барқарордир” 2 . Юқорида келтирилган фикрлардан хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, ўзгариб бораётган қадриятларга муносабатнинг дастлабки 1 Каримов И.А. “Юксак маънавият – енгилмас куч”. Т.: “Маънавият”, 2008. 53 бет. 2 Каримов И. А. “Юксак маънавият – енгилмас куч”. Т.: “Маънавият”, 2008. 58-бет. 3

ўчоғи оила бўлиб, айнан унинг муҳити эр-хотинлик муносабатларининг характери оилада шаклланаётган болада ўзлаштириладиган ижтимоий тажрибанинг асоси ҳисобланади. Шундай экан, бўлажак психологларни оилада эр-хотинлик муносабатлари ҳақидаги маълумотлар, эр-хотинлар ўртасидаги ижтимоий-психологик муаммоларни ҳал этишга доир билимлар билан қуроллантириш нафақат илмий-амалий, балки маънавий ва мафкуравий аҳамият касб этади. Малакавий ишнинг мақсади. “Оила психологиясининг бугунги истиқболлари мавзусини ўқитиш технологиясининг назарий ва амалий масалаларини тадқиқ этиш, мавзу юзасидан инновацион педагогик технологиялардан фойдаланишнинг имкониятларини ёритиб бериш Малакавий ишнинг вазифаси: Оила психологиясининг истиқболлари ҳақида маълумотлари ижтимоий-психологик жиҳатлари ни ёритиш, педагогик технологиялардан фойдаланиш жараёнида интерфаол методларни кўрсатиб бериш ва мавзусини ўқитишни янада такомиллаштириш юзасидан хулоса ва тавсиялар ишлаб чиқиш. Малакавий ишнинг объекти. “ Оила психологиясининг бугунги истиқболлари мавзусини ўқитишда инновацион педагогик технологиялардан фойдаланиш жараёни. Малакавий ишнинг предмети таълим муасасаларида “Оила психологияси” фанидан “ Оила психологиясининг бугунги истиқболлари мавзусини ўқитиш технологияси” мавзусини ўқитишнинг мазмун моҳияти. Малакавий ишнинг назарий ва амалий аҳамияти. Малакавий иш натижаси Оила психологиясининг бугунги истиқболлари мавзусини ўқитиш технологияси мавзусини ўқитишда инновацион технологиялардан таълим муассасалари фаолиятида психология фанларини ўқитишда фойдаланиш мумкин. Малакавий ишнинг тузилиши ва ҳажми. Малакавий иш кириш, икки боб, 4-қисм, хулоса ва таклифлар фойдаланилган адабиётлардан иборат 4

I-БОБ. “ ОИЛА ПСИХОЛОГИЯСИНИНГ БУГУНГИ ИСТИҚБОЛЛАРИ МАВЗУСИНИ ЎҚИТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИНИНГ ДОЛЗАРБ МУАММОЛАРИ 1.1. “ Оилада психологиясининг бугунги истиқболлари” мавзусини ўқитишнинг назарий ва амалий аҳамияти. Оила - ижтимоий институтларнинг энг қадимгисидир. Инсоният бошидан кечирган тарихий даврларнинг қанчалик турфа ва мураккаб бўлишига қарамай, айниқса, ХIХ ва ХХ асрларда рўй берган буюк ўзгаришлар ва ислоҳотларга дош бера олган ушбу маскан ўз тизими, таркиби ва жамият олдида турган мажбуриятларини бажариши нуқтаи назаридан соғ - омон сақланиб қолган тузилмадир. 3 . 1960 йилларнинг охири ва 1970 йилларни бошларидан бошлаб никоҳ ва оила кўпгина фанлар қатори психологиянинг ҳам тадқиқот предмети бўла бошлади. Бошида никоҳ ва оила муаммоси асаб ва психик касалликлар профилактикаси масалалари бўйича мутахассислар ва оиладаги тарбия муассасалари бўйича мутахассислар эътиборини торта бошлади. Кейинги йилларда эр-хотинлик ҳаёти муаммолари ва ота-она ва бола муносабатлари коррекцияси бўйича психологик консультациялар амалий психологияда ривожлана бошлади. О ила психологияси ижтимоий психологиянинг бир тармоғи сифатида ХХ асрнинг охирларига келиб шаклланган. ХХI асрга келиб эса унинг инсон ҳаётидаги аҳамияти ва жамият маънавиятини барқарорлаштиришдаги роли янада сезила бошлади. Зеро, дунёнинг қатор мамлакатлари, жумладан, ривожланган давлатларда ҳам оила ва никоҳ муносабатларидаги муаммолар , психотерапевтлар ёрдамига муҳтожлик каби ҳолатлар ушбу масканнинг муаммоларини ўрганиш ва шу йўналишда 3 Каримова В.М. Оила психологияси: Педагогика олий ўқув юртлари талабалари учун дарслик. –Т.: “Fan va texnologiya”, 2008. – 152 б. 5

мақсадли тадқиқотлар, илмий-амалий тадбирларни амалга ошириш лозимлигини уқтирмоқда. Оила психологияси фан сифатида оиланинг ижтимоий институт мақомидаги фаолиятининг объектив қонуниятларини, оила-никоҳ ҳамда қариндош-уруғчилик муносабатларининг механизмлари ва турмуш тарзига оид конкрет вазиятларда оила аъзолари ижтимоий хулқининг намоён бўлишини ўрганади. Ижтимоий психологиянинг амалий тармоғи сифатида у никоҳга оид установкаларни, оила аъзолари ўртасидаги муносабатларнинг – меҳрибонлик, ғамхўрлик, ҳамдардлик, ҳамжиҳатлик, тобелик, бўйсуниш, етакчилик каби ўзига хос қирраларини, оилавий роллар тақсиомти ва ва ўзаро таъсирнинг жинсга оид қонуниятларини, ота- она ва фарзандлар, яқин қариндош уруғлар ўртасидаги ҳиссий-эмоционал боғлиқликни, оилавий рўзғор юритиш ва турмуш тарзини ташкил этишга боғлиқ бўлган психологик жараёнларнинг кечишини тадқиқ этади, ўрганади. Оилавий ҳаёт психологияси, шундай қилиб, инсонларнинг қандай қилиб ўзаро қовушишлари, биргаликда яхши ният билан оила – рўзғор юритишлари, баҳамжиҳатликда ҳаёт кечиришларини ўрганувчи фан тармоғидир. Ҳар бир оила конкрет давр, вақт, замон ва маконда мавжуд бўлганлиги сабабли, у авлодлараро боғлиқлик, маънавий мерос, миллий анъаналар, урф-одатлар ва расм-русмларни сақловчи ноёб инсоний уюшмадир. Шу институт бўлгани сабабли, ҳар бир миллат, элат ва халқларнинг ноёб удумлари асрлар оша сақланиб келмоқда. Умуман, никоҳ деб аталмиш қадриятнинг мавжудлиги ва унга авлодларнинг эътиқод қилиши ҳам оиланинг муҳим вазифасидир. Ижтимоий психология оила психологиясини ўрганганда, унга жамиятнинг бир бўғини, кичик ижтимоий гуруҳ сифатида қарайди. Шу сабабли ҳам конкрет изланишларда унинг пайдо бўлиши, мавжудлигига асос бўлувчи омилларни ва тугаши билан боғлиқ ҳолатларга эътиборни қаратади. Зеро, оила аъзолари ўртасидаги муносабатлар бир қарашда 6

эмоционал ҳиссиётларга асосланганга ўхшаса-да, аслида бир инсоннинг иккинчисига кўнгил қўйиши, танлаши, биргаликда умр кечириши жараёни ижтимоий-психологик қонуниятларга тўла бўйсунади. Айрим олимлар, масалан, француз тадқиқотчиси Ле Пле ўз вақтида оилада соф психологик қонуниятлардан ташқари, рўзғорни бошқариш, фарзандлар сони ва таркибига кўра оила бюджетининг ўзгаришларини инобатга олиб, уни ижтимоий иқтисодий қонуниятлар маскани деб аташни ҳам таклиф этган. Унинг фикрича, оилавий ўзаро муносабатлар ниҳоятда ўзгарувчан бўлиб, улар замон ва давр таъсирида, оила аъзоларининг сони ва сифатига боғлиқ тарзда тинимсиз сифат ўзгаришларини бошдан кечиришини, ҳаттоки, эр- хотин ўртасидаги одатий муносабатлар йиллар тазйиқи, жамият нормалари, саноатнинг ривожи ёки маънавиятнинг таназзули таъсири остида бошқача тус олиши мумкинлигини, ота-она – бола муносабатлари тизими, бунда ҳаттоки, отанинг авторитети ҳам ўзгариб бориши, яқин қариндошлар ўртасидаги психологик масофа йиллар ўтиши муносабати билан узоқлашиб кетишини таъкидлайди 4 . Оила психологияси фанининг предметини оиланинг ижтимоий ва этнопсихологик хусусиятлари ташкил этар экан, о илани ўрганиш бўйича психологлар томонидан киритилаётган кўпгина тенденциялар, назарий таклифлар, никоҳ ва оила модели моҳиятини яратишга интилишлар оила психологиясини психологик билимлар тизимида тутган ўрни ва уни долзарб эканлигини тақозо этмоқда. Оила психологияси замонга хос тарзда янги билимлар билан жадал ривожланиб бораётган, жамият тараққиёти ва маънавий барқарорлик учун керак бўлган илмий фаннинг амалий соҳасидир. Бўлажак психологлар шахс муаммоларини тадқиқ этар эканлар, ўз фаолиятларида оилавий ҳаёт ва мураккаб ўзаро муносабатларнинг қонуниятлари, механизмлари тўғрисидаги билимлардан фойдаланишлари зарур бўлади. “Оила психологияси” фанининг мақсади ҳам бўлажак мутахассисларга оила 4 Каримова В.М. Оила психологияси: Педагогика олий ўқув юртлари талабалари учун дарслик. –Т.: “Fan va texnologiya”, 2008. – 152 б. 7

психологиясига доир энг муҳим билимларни бериш билан уларда тегишли малакаларни, кўникмаларни шакллантириб ёшларни оилавий ҳаётга ҳамда мустақил фаолиятга тайёрлашдир. Оилага психологик хизмат кўрсатиш, амалий кўмак бериш бугунги куннинг долзарб муаммоларидан биридир. Шундай экан, оила психологиясининг бўлажак мутахассислар томонидан ўзлаштирилиши уларнинг профессионал маҳоратларини ўстириши, оилани муқаддас билиш орқали мустақил оилавий ҳаётга тайёр бўлишлари ҳамда оилавий консультацияларни ташкил этишга доир малакаларини шакллантиришларида муҳим аҳамият касб этади. Шу боис ҳам, “Оила психологияси” фанини ўқитишда республикамизда амалга оширилган оила муаммоларига доир илмий тадқиқот ишлари мунтазам равишда олиб борилмоқда Оила аъзолари ўртасида содир бўладиган мураккаб ва серқиррали ўзаро муносабатлар кўплаб олимлар, шу жумладан ўзбекистонлик олимлар М.Г.Давлетшин, Ғ.Б.Шоумаров, В.М.Каримова, Э.Ғ.Ғозиев,, Н.С.Сафаев, Н.Соғинов ва уларнинг шогирдлари томонидан ўрганилган. Оилаларда эр-хотин муносабатларининг қай тарзда ривожланиши аввало шу оиланинг юзага келишига асос бўлган никоҳ олди омилларининг характерига, шу оилаларнинг юзага келиш шарт-шароитлари билан узвий боғлиқдир. Шундай экан бўлажак психолог, психолог-консультантларни оила муаммолари билан таништиришда, асосий аҳамиятни никоҳ олди омиллари ва эр-хотин муносабатларининг шаклланиши масалаларига қаратиш мақсадга мувофиқ бўлади. Умуман инсоният жамияти тобора тараққий этиб бораверар экан, оила масалаларининг долзарблиги ҳам шунга мос равишда ортиб бораверади ва оилага бўлган эътибор ҳам кеча ва бугунга қараганда, эртага эса янада юқори даражада бўлади. Чунки оила жамиятнинг кичик бир кўриниши бўлиб, у қанча иноқ, аҳил ва мустаҳкам бўлса, жамият ҳам шунчалик қудратли бўлади. Сўнгги йилларда оила, никоҳ ҳамда эр-хотин 8

муносабатлари муаммолари чуқур ўрганилиб борилмоқда. Ўзбекистон аҳолисининг 64 фоизидан ортиғини ёшлар ташкил этади. Демак юртимиз равнақи бевосита ёшларга боғлиқ экан, аҳолининг шу қатламига асосий вазифаларни қаратиш давр талаби ҳисобланади. Юқорида келтирилган фикрлардан талабаларга “Оила психологияси” курсини ўқитишнинг, жумладан, “Оилада эр-хотинлик муносабатлари” каби мавзуларни интерфаол педагогик технологиялар орқали ўқитиш долзарблигини ифодалайди . Бунда талабаларга ҳаётий реал воқеаларни мисол келтириш орқали уларнинг мазкур муаммоларни мустақил ечишга ўрганишлари, келажакдаги амалиёт жараёнида берилган билимлардан фойдалана олишлари амалий аҳамият касб этади. 9

1.2. Оилавий муносабатларни мустаҳкамлашнинг ижтимоий- психологик жиҳатлари Оилани инсонлар ташкил этгани ва ундаги ҳаёт-мамотни улар ўртасидаги ўзаро муносабатлар ташкил қилишини ҳисобга оладиган бўлсак, уни соф психологик жараёнлар маскани ҳам деб аташ мумкин 5 . Агар оилада шахслараро муносабатлар етарли даражада шаклланмаган бўлса, у ҳолда оилада турли муаммолар ва низолар пайдо бўлади. Оилада тотувлик йўқолади ва унда нохуш психологик муҳит ҳосил бўлади. Оила аъзолари жамиятда ҳам ўз ўринларини топа олмайдилар. Энг муҳими шуки, бундай ҳолат фарзандлар камолотига ҳам салбий таъсир кўрсатади. Зеро, оилада шахслараро муносабатлар маданиятининг шаклланганлиги оила аъзоларининг жамиятда ўз ўрнини, қадрини топишга ўз истак ва қобилиятларини рўёбга чиқаришга имконият яратади. Оилавий муносабатларнинг бошланғич нуқтаси бу - эр-хотин муносабатларидир. Бу икки инсон ўртасидаги ўзаро муносабат ва ҳис-туйғулар нафақат бир бутун оиланинг, балки жамиятнинг ҳам тинчлиги ва барқарорлигига таъсир қилувчи омил ҳисобланади. Ҳар бир оила жамиятимизда муҳим ўрин тутади. У инсон зотини давом эттиришдек буюк вазифани бажариб, ҳаётимизга тўкислик бағишлайди. Оила турмуш ва виждон қонунлари асосида кўрилади, ўзининг кўп асрлик мустаҳкам ва маънавий таянчларига эга бўлади. Шу билан бирга ҳар бир оила энг аввало давлат аҳамиятига моликдир, зеро ҳар бир оиланинг келажаги ва истиқболи унинг мустаҳкамлигига боғлиқ. Бугунги кунда оилада эр-хотинлик муносабатларини мустаҳкамлашнинг ижтимоий-психологик жиҳатлари ҳақида фикр юритар эканмиз, халқимизнинг бу борадаги оғзаки ва ёзма манбааларидан фойдаланмасликнинг иложи йўқ. Маълумки, оила қадимдан Шарқ халқлари учун қадрият саналиб келган. Оиладаги эр-хотинлар муносабатларининг мустаҳкам бўлишига доир масалалар доимо 5 Каримова В.М. Оила психологияси: Педагогика олий ўқув юртлари талабалари учун дарслик. –Т.: “Fan va texnologiya”, 2008. – 152 б. 10

кишиларнинг диққат марказида бўлган. Буюк мутафаккирларимиздан Абу Али Ибн Сино (980-1037) “Донишнома”, “Рисолаи ишқ”, “Тиб қонунлари”, “Уй хўжалиги” каби қатор асарларида оилавий муносабатларнинг турли ва муҳим томонларини ёритар экан, аввало оила бошлиғи эрнинг олдидаги масъулиятли вазифаларга эътиборини қаратади. Унинг фикрича, биринчи навбатда эр оиладаги тарбиявий ишларга доир ҳам назарий, ҳам амалий маълумотларга эга бўлиши шарт. Шундагина, у ҳақиқий оила бошлиғи бўла олади. Эр-хотин муносабати тенглик ҳамжиҳатлик ва ўзаро ҳурмат асосида қурилиши ҳақида тўхталиб, “Эркак киши оила бошлиғидир, у оиланинг барча эҳтиёжларини қондирмоғи лозим, чунки бу унинг бирламчи вазифасидир. Аёл эса эркакни яхши, муносиб йўлдоши ва бола тарбияси борасида энг яхши ворис ва ёрдамчисидир” деб ёзади Ибн Сино. Аллома оилавий муносабатлар мароми оиладаги тинч тотувлик, меҳр-мурувват, оила ғурури ва шаъни кўп жиҳатдан аёлларга ҳам боғлиқ эканлиги ҳақида ёзади. Жумладан, “Оила хўжалиги” асарида аёллар ахлоқан энг мақбул, юқори инсоний фазилатларга эга бўлмоқлари лозим, деб ёзади. Мазкур асарнинг “Аёлларнинг яхши фазилатлари ҳақида” номли бўлимида уларнинг қуйидаги фазилатлари баён қилинади; аёл ақлан доно, уятчан, иболи, иффатли бўлиб, кўп гапирмаслиги лозим; у эрига бўйсунмоғи, уни севмоғи, фарзандлар туғиб, доимо ҳалол, пок, тўғри сўз, камтар бўлиши керак; инжиқ бўлмаслиги, ўз иффат ва обрўсини тўкмаслиги лозим; у ҳеч қачон эрига нисбатан димоғдорлик, виқор ҳиссини кўрсатмаслиги, ўз ишларини яхши, ўз вақтида бажариб, оиланинг моддий бойликларини тежамкорлик билан ишлатмоғи лозим; ўз хулқ- атвори билан ўз эрининг қалбида ҳадиксираш ҳиссига ўрин қолдирмаслиги керак Шеърият мулкининг султони аталмиш Алишер Навоий (1441-1501) “Маҳбуб ул қулуб”, яъни “қалблар севгилиси” ва “Вақфия” асарларида оилавий турмуши билан боғлиқ эр ва хотиннинг вазифалари, бурчлари, ўзаро муносабат-мулоқот маданияти, уларнинг мувофиқлиги ва номувофиқлиги, унинг оқибатлари ҳақида қимматли насиҳат ва 11

маълумотларни ёзиб қолдирган. Жумладан, Алишер Навоий “ Маҳбуб ул қулуб ” асарининг 37 фасл “ уйланганлик ва хотинлар тўғрисида ” аёлнинг фазилатлари ва унинг оиладаги ўрни ҳақида қуйидагиларни ёзади; “ эр билан хотин бир-бирига мос тушса, ўртада бойлик ва саранжомлик бўлур, уй безаги ундан ва уйланганнинг (эрнинг) тинчлиги ундан ” . Алишер Навоийнинг фикрларини психологик нуқтаи назардан таҳлил қиладиган бўлсак, ўша замонларда ҳам, ҳозир ҳам йигит ва қизларнинг ўзларига ҳар томонлама мос турмуш ўртоқ танлаши, уларда зарур сифат ва фазилатлар мужассамлиги оиланинг бахти ва фаровонлигидир. Бир-бирига номуносиб эр ёки хотин оиланинг таназзули эканлиги таъкидланади. Шарқ мутафаккирларининг маънавий меросидан бундай мисолларни адоқсиз давом эттириш мумкин. Кўриниб турибдики, оила барқарорлигига шахслараро муносабатлар таъсири масаласига Шарқ мутафаккирлари ва маърифатпарвар зиёлилари алоҳида эътибор билан қараганлар.Уларнинг асарларида оиланинг муқаддаслиги, унинг жамият ҳаётида тутган ўрни, оила муқаддаслигини белгиловчи муҳим миллий-маданий ва миллий- психологик омиллар кўрсатиб ўтилган. Бугунги кунга келиб ҳам юқорида оила мустаҳкамлигига доир келтирилган фикрлар ўз қийматини йўқотгани йўқ. Оиладаги ахлоқий–маънавий иқлим, психологик-педагогик маданияти даражасининг юқорилиги, инсоннинг моддий эхтиёжлари билан бир қаторда маънавий эхтиёжларининг тўлақондирилиши оила мустаҳкамлигини таъминлайди. Шахснинг ижтимоий ҳаётдаги ўзгаришлар унинг никоҳ-оила муносабатларига ҳам таъсир қилади. Оилада эр-хотин ўртасида кечадиган муомала одоби ундаги шахслараро муносабат барқарорлигини таъминлашда асос бўлиб хизмат қилади. Оиладаги кундалик мулоқот бу ҳаётий эҳтиёж сифатида юзага келади. Эр-хотиннинг оиладаги ташкилий, моддий, маънавий, тарбиявий ва ўзаро шахсий масалалар юзасидан бир-бири билан кечадиган муомала муносабатлари соф ва самимий, эрнинг хотинига, хотиннинг эрига 12

нисбатан ўзаро ҳурмати, меҳр-муҳаббати ва иффати асосида қурилсагина унда мусаффо маънавий муҳит юзага келади, шахслараро муносабатлар барқарорлиги янада мустаҳкамланади. Эрнинг хотинга, хотиннинг эрга бетакаллуфлиги, бир-бирига қўпол муомаласи, оилавий турмуш билан боғлиқ иқтисодий, ташкилий, тарбиявий ва маънавий қийинчиликларни енгишдаги турли фикрлилик, келиша олмаслик ҳолатлари аста-секин ундаги шахслараро муносабатларнинг бузилишига, яъни оиланинг инқирозига олиб келади. Оилавий муносабатларда катта ўрин тутадиган омиллардан бири эр- хотиннинг ўзаро ишончидир. Му ҳ аббат бор жойда ишонч ҳам бўлади. Бугунги кунда оилаларда меҳр-муҳаббатга асосланган муносабатларни ўрнатиш муҳим аҳамият касб этмоқда. II-БОБ. ОИЛА ПСИХОЛОГИЯСИНИНГ ИСТИҚБОЛИГА ДОИР ИННОВАЦИОН ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАР 2.1. Оилада эр-хотин муносабати, оиланинг истиқболли бўлиш асосидир Боланинг шахс сифатида шаклланишида, шахслараро муносабатларни тўғри ташкил эта олишида ота-онанинг ўзаро муносабатлари, яъни эр-хотинлик муносабатларининг мажмуи илк мактаб сифатида хизмат қилади. Оиладаги эр хотинлик муносабатларида намоён бўлувчи ўзаро ҳурмат, меҳр-оқибат, ишонч, инсонпарварлик каби олий тоифадаги қадриятларнинг уйғунлашуви оилада ўзаро муносабатлар маромини вужудга келтиради. Оиладаги ушбу ижтимоий жараён ёш авлоднинг моддий олам, ижтимоий турмуш ҳақидаги тасаввурлари, нуқтаи назарлари, тушунчалари, дунёқарашлари ва шарқона одоб-ахлоқ қоидалари ва уларга амалиётда риоя этишнинг тўғри йўл-йўриқларини кўрсатади. Демак, ёш авлоднинг маънавий қиёфаси, уларнинг хатти- 13

ҳаракати, хулқ-атвори дастлаб оилавий муносабат маданиятида шаклланади. Мамлакатимизда ижтимоий ҳаётни ислоҳ қилиш борасидаги барча саъй-ҳаракатлар, энг аввало, ёшларда оила институтига нисбатан тўғри муносабатни шакллантириш, тўғри ҳаётий фалсафа асосида маънавий жиҳатдан соғлом оилани барпо этишга руҳий ҳозирликни қарор топтиришдан иборатдир. Бунда ёшларни оилавий ҳаётга ҳар томонлама тайёрлаш, жумладан эр-хотинлик муносабатлари ва муомала билан боғлиқ масалаларга оид илмий асосланган билимларини ўз вақтида ва юқори савияда беришни тақозо этади. Муcтаҳкам ва бахтли оила қуришга йигит-қизларни илк ёшликдан тайёрлаш, оила муҳитида ва узлуксиз таълимнинг барча бўғинларида бу ишларни босқичма-босқич, изчил давом эттириш мамлакатимиз сиёсатининг оилани қадрият сифатида улуғлашга қаратилганлигини кўрсатади. Мақсадимиз ҳар томонлама етук оилапарвар, ватанпарвар ёшларни вояга етказиш экан, бу борада оила психологияси фанининг барча имкониятларидан тўла ва ўринли фойдаланиш лозим. Шу билан бирга, оила психологияси фанини ўқитишни инновацион технологияларини тадқиқ этишимиз ва амалиётга тадбиқ этишимиз муҳим масалалардан биридир. Оила психологияси Ўзбекистонда жадал ривожланиб бораётган фан тармоғи сифатида ёшларни оилавий ҳаётга тайёрлаш, ҳозирги кундаги оила муаммоларини ўрганар экан, энг аввало, оилавий муносабатларнинг асоси сифатида эр-хотинлик муносабатларини ўрганишга эътибор қаратиши мақсадга мувофиқдир. Ёш оилани ташкил этувчи, икки шахс - йигит ва қизлар даги психологик жинсга оид установкаларнинг қандай эканлиги, унинг ижтимоий психологик хусусиятларини ўрганиш нафақат шахс психологиясини чуқур тадқиқ этиш, балки оилани ташкил этувчи 14

психологик ҳодисаларнинг характерини билган ҳолда уни мустахкамлаш йулларини белгилаш учун ҳам аҳамиятлидир. Оила- ўзига хос ижтимоий бирлик бўлиб, унинг асосида эр-хотин иттифоқи, қариндошлик муносабатлари, маиший ҳаёт бирлиги, ахлоқий ва ҳуқуқий масъулият ҳамда жамият томонидан ўрнатилган ота-оналарнинг болаларини тарбиялаши бўйича ва фарзандларнинг ўз ота-оналари учун муайян мажбуриятлари туради. Мазкур муносабатларининг асосини эр- хотинлик муносабатлари ташкил этади. Шунинг учун ҳам жаҳоннинг барча ривожланган мамлакатларида никоҳ-оила муаммоларини ҳал этиш, тадқиқ этиш масалаларига оид ишларда бевосита никоҳ-оила муносабатлари тизимининг асосий бўғини бўлган эр-хотин муносабатлари хусусиятларини, ҳолатини ўрганишга алоҳида эътибор берилади. Чунки оиланинг айнан шу икки аъзоси ўртасидаги муносабатнинг тўғри ташкил этилиши бевосита оиланинг бошқа аъзолари ўртасидаги шахслараро муносабатларни яхши бўлишига, оилада ижобий психологик муҳит хукм суришига, оиланинг жамият олдидаги ижтимоий функцияларини муваффақиятли бажарилишига асос бўлади ва аксинча, эр-хотин ўртасидаги муносабатларнинг ёмонлашуви оиланинг бошқа аъзолари ўртасидаги шахслараро муносабатларни ёмонлашувига олиб келиши мумкин. Оила аъзолари (айниқса, эр-хотин) ўртасида кечадиган муомала одоби ундаги шахслараро муносабат барқарорлигини таъминлашда асос бўлиб хизмат қилади. Оиладаги кундалик мулоқот бу ҳаётий эҳтиёж сифатида юзага келади. Эр-хотиннинг оиладаги ташкилий, моддий, маънавий, тарбиявий ва ўзаро шахсий масалалар юзасидан бир-бири билан кечадиган муомала муносабатлари соф ва самимий, эрнинг хотинига, хотиннинг эрига нисбатан ўзаро ҳурмати, меҳр-муҳаббати ва иффати асосида қурилсагина унда мусаффо маънавий муҳит юзага келади, шахслараро муносабатлар барқарорлиги янада мустаҳкамланади. 15

2.2. Оила психологиясининг бугунги истиқболлари мавзусини ёритишда интерфаол усуллар тўплами Мамлакатимизда таълим мазмуни ва сифати масалаларига устувор йўналиш сифатида эътибор берилмоқда. Дунёнинг ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлари қаторида Ўзбекистонда ҳам таълимни технологиялаштиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Таълим самарадорлигини ошириш мақсадида таълимда педагогик технологияларини жорий этиш бу соҳадаги ислоҳотларнинг диққат марказидан ўрин олган. Оила психологиясининг бугунги истиқболлари мавзусини ёритишда ҳам бир қанча интерфаол усуллар усуллардан фойдаланилади: КЛАСТЕР Кластер - ахборот харитасини тузиш йўли - барча тузилманинг моҳиятини марказлаштириш ва аниқлаш учун қандайдир бирор асосий омил атрофида ғояларни йиғиш Билимларни фаоллаштиришни тезлаштиради, фикрлаш жараёнига мавзу бўйича янги ўзаро боғланишли тасаввурларни эркин ва очиқ жалб қилишга ёрдам беради. Талабалар: 1. Ёзув тахтаси ёки катта қоғоз варағининг ўртасига Оила психологиясининг бугунги истиқболлари деган мавзу номи ёзилади Жадвални тузиш қоидаси билан танишадилар. 2. Бирикма бўйича асосий сўз билан унинг ёнида мавзу билан боғлиқ сўзлар кичик доирачалар “йўлдошлар” ёзиб қўшилади. Уларни “асосий” сўз билан чизиқлар ёрдамида бирлаштирадилар. Бу “йўлдошлардан” “кичик йўлдошлар” чиқарилади. Ёзув ажратилган вақт давомида ёки ғоялар тугагунича давом этиши мумкин. 3. Муҳокама учун кластерлар билан алмашинадилар. 16

Б/Б/Б чизмаси Б/Б/Б чизмаси – Биламан/ Билишни ҳоҳлайман/ Билиб олдим. Мавзу, матн, бўлим бўйича изланувчиликни олиб бориш имконини беради. Тизимли фикрлаш, тузилмага келтириш, таҳлил қилиш кўникмаларини ривожлантиради. Талабалар: 1. Жадвални тузиш қоидаси билан танишадилар. Алоҳида /кичик гуруҳларда жадвални расмийлаштирадилар. 2. “Мавзу бўйича нималарни биласиз” ва “Нимани билишни хоҳлайсиз” деган саволларга жавоб берадилар (олдиндаги иш учун йўналтирувчи асос яратилади). Жадвалнинг 1 ва 2 бўлимларини тўлдирадилар. 3. Маърузани тинглайдилар, мустақил ўқийдилар. 4. Мустақил/кичик гуруҳларда жадвалнинг 3 бўлимни тўлдирадилар Б/БХ/Б ЖАДВАЛИ Биламан Билишни хоҳлайман Билиб олдим Баҳс-мунозара методи 17

(Эр-хотинлар муносабатларида тез учрайдиган вазиятлар ва уларнинг ечимлари) . Мана бу фикрларни давом эттиринг: – турмуш ўртоғини танқид қилиш..............................................................; – турмуш ўртоғингиз ҳақида ножуя фикр билдиришса,...........................; – эрни доимо мақтаб турилса, у ....................................................................; – хотинни қўллаб қувватлаб турилса, у...........................................................; – доимо рашк қилинса .....................................................................................; –севги изҳор қилинавермаса,............ .............................................................; – эрнинг ишлари юришмай қолса,...................................................................; – ҳомиладорлик айрим чекловларни қўйса.....................................................; – эр-хотин жанжаллари тез-тез содир бўлиб турса, .......................................; – соғлом муҳит шакллантириш учун ................................................................; Хулоса ва таклифлар 18

Малакавий ишнинг якунида қуйидаги хулоса ва таклифларга келинди: Оила психологияси замонга хос тарзда янги билимлар билан жадал ривожланиб бораётган, жамият тараққиёти ва маънавий барқарорлик учун зарур бўлган психология фанларидан биридир. Оила психологиясининг ривожланиши билан замонавий оилаларга психологик хизмат кўрсатиш кўлами ҳам ортади. Маълумки, о иланинг муҳити, айниқса эр-хотинлик муносабатларининг характери оилада шаклланаётган болада ўзлаштириладиган ижтимоий тажрибанинг асоси ҳисобланади. Мақсадимиз комил инсонни тарбиялаш экан, демак, бўлажак психологларни оила муаммолари, жумладан оилавий муносабатлар ҳақидаги маълумотлар, эр-хотинлар ўртасидаги ижтимоий-психологик муаммоларни ҳал этишга доир билимлар билан қуроллантириш нафақат илмий-амалий, балки маънавий ва мафкуравий аҳамият касб этади. Бу аҳамиятли вазифани ҳал этишда қуйидагиларга эътиборни қаратиш мақсадга мувофиқ бўлар эди: – оиланинг ўзига хос этнопсихологик хусусиятларини ўрганувчи сўровномаларини яратиш; – оилани ўрганувчи психодиагностик методикаларни қўллаш ва таҳлил қила олиш кўникмаларини янада ривожлантириш; – оила психодиагностикаси бўйича айнан мутахассислар учун услубий қўлланмалар яратиш; – бўлажак психологларни оила муаммолари ва уларни ҳал қилишга доир билим, кўникма ва малакаларни шакллантиришда таълимнинг интерфаол усулларидан самарали фойдаланиш; – мутахассисларни тайёрлаш жараёнида оила муаммоларини ўрганишга доир амалий машғулотлар сифатига эътибор қаратиш; 19

– талабалар ўқув амалиётини Республика “Оила” илмий амалий маркази билан ҳамкорлик қилган ҳолда “Аёллар маслаҳатхонаси”, “Оилага психологик хизмат кўрсатиш” марказларида ташкиллаштириш; – оила психологияси бўйича машғулотларга республикамизнинг етакчи оилашунос олимларини жалб этган ҳолда, бинар маърузалар ташкил этиш; – оила психологияси, психодиагностикаси билан шуғулланувчи лабораторияларни ташкил этиш; – талабалар ўқув фаолиятини ташкил этишда республикамизда олиб борилаётган оила муаммоларига доир илмий тадқиқот ишлари натижаларидан кейслар сифатида унумли фойдаланилса оила психологиясини ўқитиш самардорлиги янада ошган бўлар эди. Келажакда етук мутахассислар томонидан ёш оилаларга маълум бир даврда ўз вақтида психологик кўмак бериш имконияти кенгайган бўлар эди. Бу эса соғлом муҳитли оилаларнинг ортишига шу билан жамиятнинг тинч ва барқарор бўлишига замин яратади. Зеро, оиладаги соғлом муҳит соғлом мафкурани шакллантиришнинг энг муҳим манбаидир. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Каримов И.А. Асосий вазифамиз – жамиятимизни ислоҳ этиш ва демократлаштириш, мамлакатимизни модернизация қилиш жараёнларини янги босқичга кўтаришдан иборат: Президент Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конститутциясининг 23 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси.//“Ўзбекистон овози” газетаси. 2015 йил 6 декабрь. 2. Каримов И.А.Юксак маънавият – енгилмас куч.Т.: “Маънавият”, 2008. 176б -58Б. 3. Абу Носир Форобий. Фозил одамлар шаҳри. – Т.: А.Қодирий номидаги 20

халқ мероси нашрёти. –1993. –224 б. 4. Алешина Ю.Е. Индивидуальное и семейное консультирование. – Изд. 2-е. М.: Независимая фирма “Класс”,2007.208с . 5. В.Я. Ляудис. Методика преподавания психологии. М., 2000 . 6. Ғозиев Э.Г. Ўзбек халқининг этнопсихологияси ва бола тарбияси //Ўзбек оилаларининг этнопсихологик муаммолари. Республика илмий- амалий анжумани ма ъ рузаларининг қисқача баёни. –Т.: 1993. - Б.8-9. 7. Голиш Л.В., Файзуллаева Д.М. Педагогик технологияларни лойиҳалаштириш ва режалаштириш: Ўқув услубий қўлланма/ Инновацион таълим технологияси серияси. – Т.: “Иқтисодиёт” 2012. 8. Давлетшин М.Г. Ёш ва педагогик психология . – Т.: 199 4 . – 65 б . 9. Давлетшин М.Г., Шоумаров Ғ.Б. Замонавий ўз6ек оиласи ва унинг психологик хусусиятлари. //Ўзбек оиласининг этнопсихологик муаммолари. Респ. Илм. амал. анж. маъруза қисқача баёни. -Т., 1993. -3- 5 б. 10. И.А.Зимняя. “Педагогическая психология”. Учебник для вузов.- М:. Логос, 2002. 11. И.А.Зимняя. “Педагогическая психология”. Учебник для вузов.- М:. Логос, 2002. 12. Каримов Х.К., Умаров Б.М. Оила ва оилавий муносабатлар. – Т.: “Билим” жамияти, 1992. –38 б. 13. Каримова В. Меҳр ва мурувват оиладан бошланади. – Т.: Янги аср авлоди, 2004. – 28 б. 14. Каримова В.М. Оила психологияси: Педагогика олий ўқув юртлари талабалари учун дарслик. –Т.: “Fan va texnologiya”, 2008. – 152 б. 15. Л.П.Якубовска я и др. “М етодика преподавания психологии: учебное пособие ”. М.: “Посве щение ”, 2006. 16. Оила психологияси. /Ғ.Б.Шоумаров таҳрири остида./- Т.: “Шарқ”, 2001.- 272 б. 21

17. Педагогик маҳорат: семинар ва лаборатория машғулотлари учун ишланмалар / Ўқув-методик қўлланма. Н.Эркабоева, М.Усмонбоева, М.Иргашева, Н.Хўжаназарова.-Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2012. 18. Педагогика: 1000 саволга 1000 жавоб / Методик қўлланма. У.И.Иноятов, Н.А.Муслимов, М.Усмонбекова, Д.Иноғомова.- Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2012. 19. Салаева М.С. Ўзбек оилаларида ота-она ва фарзандлар ўзаро муносабатларининг ижтимоий-психологик хусусиятлари: Дис. психол.фан.ном. 19.00.05. – Т.: 2005. 20. Топилдиев В.Р. Таълим ва тарбия жараёнларини ташкил этишнинг меъёрий-ҳуқуқий асослари. –Т.: 2015. 250-бет. 21. Ўзбек педагогикаси антологияси: / Тузувчилар-муал. К.Ҳошимов, С.Очил/.‒Т.: Ўқитувчи, 1995. 464 б. 22. Узоқов Ҳ., Ғозиев Э., Тожиев А. “Оила этикаси ва психологияси”. Т.: “Ўқитувчи” 1992 й. 23. Умурзакова Р.А. Ўзбекстонда оила мустаҳкамлигининг социал омиллари: Автореф. дисс ...соц.фан номз: 22.00.01 – Т.: 20 06. – 30 б. 24. Ф.И. Хайдаров, Н.И.Халилова. “Психология фанларини ўқитиш методикаси” .Ўқув қўлланма. Т., 2006. 25. Файзи е ва М. Жабборов А. Оилавий муносабатларнинг психологияси. Ўқув қўлланма . – Т.: 2007 й . 26. Ҳолиқов А. Педагогик маҳорат. Ўқув қўлланма. Т.: “Iqtisod moliya”,2010. 27. Шоумаров Ғ.Б. Оила психологияси: Академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари ўқувчилари учун – Т.: Шарқ, 2000. – Б. 146-152. 28. Шоумаров Г.Б., Шоумаров Ш.Б. Муҳаббат ва оила. – Т.: «Ибн Сино», 1994 й. 29. “1001 саволга психологнинг 1001 жавоби” –Т.: Меҳнат, 2001 й. 30. Юсуф Хос Хожиб. Қутадғу билиг.Т.: “Юлдузча”, 1989.192 б. 22

2.5. “Оилада эр-хотинлик муносабатлари” мавзуси юзасидан тақдимот 24

O'xshashlar

“Ўсмирлик даври психологияси” мавзусини ўқитиш методикаси

Ижтимоий психология фанининг педмети мавзусини ўқитишда инновацион технологиялар

«Темперамент» мавзусини ўқитишда инновацион технологиялардан фойдаланиш

Суд психологик экспертизаси мавзусини ўқитишда замонавий технологиялардан фойдаланиш

Психология фанларини ўқитишда ўзбек халқ мақолларидан фойдаланишнинг тарбиявий аҳамияти