“Ўсмирлик даври психологияси” мавзусини ўқитиш методикаси

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

197.7841796875 KB

Ko'chirib olish

1 “ Психология ” йўналиши бўйича қайта тайёрлаш ва малака ошириш курси тингловчиси Мавзу: “Ўсмирлик даври психологияси” мавзусини ўқитиш методикаси БИТИРУВ ЛОЙИҲА ИШИ

2 МУНДАРИЖА КИРИШ.......................................................................................................... I -БОБ.ЎСМИРЛИК ДАВРИ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК МУАММО СИФАТИДА 1.1. Ўсмирлик даврининг ўзига хоc психологик хусусиятлари................. 1.2 “ . Ўсмирлик даври психологияси “ мавзусини ўқитишда инновацион тажрибалар II -БОБ. ЎСМИРЛИК ДАВРИ ПСИХОЛОГИЯСИ МАВЗУСИНИ ЎҚИТИШДАТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ. 2.1. Онтогенез ва дифференциал психология фанининг ўқув дастури............. 2.2. Ўсмирлик даври мавзуси бўйича маъруза матни ва дарс ишланмаси....... 2.3. Ўсмирлик даври психологиясидан кейслар ......................................... 2.4. Назорат топшириқлари (ЖН,ОН,ЯНлар бўйича саволлар ва тестлар)... ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР............................................................................. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ........................................

3 КИРИШ. Битирув лойиха ишининг долзарблиги . Ўзбекистоннинг ижтимоий- иқтисодий ривожланишининг ҳозирги босқичида янги ижтимоий муносабатларга эркин кириша оладиган, умуминсоний қадриятларни эътироф этадиган, маънавий қадриятларга ҳурмат билан қарайдиган ижтимоий фаол ёшларни тарбиялаш долзарб муаммолардан саналади. Ўзбекистон Республикасида таълимий ислоҳотлар ва таълим-тарбиявий муносабатларининг ёш даврларга хос шаклланиши, аҳолининг ижтимоий психологик саводхонлиги, фаоллиги жамият тараққиётининг мухим шарти бўлиб хисобланади. Бу ислоҳотларнинг муваффақияти пировард натижасида нафақат ҳукуматнинг саъи-ҳаракатига, балки аҳоли томонидан онгли равишда қабул килинишга боғлиқ бўладики, бунда таълим тизими муҳим аҳамият касб этади. “Ҳар қандай одам ҳам ўсмирлик чоғида, эндигина вояга етиб келаётган даврида жамиятда муносиб ўрнини топиш керак. Акс ҳолда бу нарса нохуш оқибатларга, баьзан эса оғир фожиаларга, ҳатто ижтимоий ларзаларга ҳам сабаб бўлади. Ёш йигит-қизларимизнинг ишда, турмушда, оила ва жамоа орасида ўз ўрнини тополмаслик ҳолатлари уларнинг жамиятда ўз қадрини йўқотишга олиб келади. Ўз қадрига, ўз шаънига эга бўлмаган инсон ҳаётда кўп-кўп тўсиқларга дучор бўлади, беқарор ва салбий таьсирларга берилади, унинг шахс сифатидаги емирилиши ҳам тез кечади.” 1 Айниқса, жамиятимизнинг янгиланиши, хаётимизнинг тараққиёти ва истиқболи амалга оширилаётган бир даврда ислоҳотларимиз, режамиз самараси ва тақдири буларнинг барчаси, авваламбор замон талабларига жавоб берадиган юкори малакали, онгли мутахассис кадрлар муаммоси билан чамбарчас боғлиқдир. Бу борада мамлакатимиз Президенти Ислом Каримовнинг «Биз олдимизга қандай вазифа қўймайлик, қандай муаммони ечиш зарурати туғилмасин, гап охир-оқибат бари-бир кадрларга ва яна кадрларга бориб тақалавериши бизнинг келажагимиз, мамлакатимизнинг келажаги, ўрнимизга ким келишига ёки бошқачарок айтганда, қандай кадрлар тайёрлашимизга боғлиқ» деб айтган сўзлари барча соҳалар учун устувордир. Шу ўринда таълимнинг ислоҳ килишда ҳар бир ёш даврдаги билиш жараёнлари ва айниқса ўсмирлик даврида билиш фаоллигини шакллантириш таълим ислоҳотларини жадаллаштиришга хизмат қилиши керак. Ҳозирги даврда фуқароларнинг онгига мустақиллик, ватанпарварлик, садоқат каби тушунчаларни сингдириш, уларни келажакка ишонч, буюк давлатнинг муносиб фарзандлари қилиб камол топтириш замон талабидир. Шу ўринда бу вазифаларни ўсмирлик даврида ривожлантириш ва уларни таъсир даражасини аниқлаш мақсадга мувофиқ. Битирув лойиҳа ишининг мақсади. Ўсмирлик даврининг ижтимоий- психологик хусусиятларини ўрганиш, онтогенез ва дифференциал психология фанини ўқитишнинг назарий ва амалий масалаларини тадқиқ 1 И.А.Каримов “Жамиятимизмафкураси халқни-халқ, миллатнимиллатқилишга хизматэтсин” “Тафаккур” журнали, 1998 йил 2-сон

4 этиш, фан юзасидан электрон ўқув модули ишланмасини шакллантириш ҳамда ўқитишни такомиллаштириш бўйича хулосалар ва тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат. Битирув лойиҳа иши мақсадидан келиб чиқиб қуйидаги вазифалар белгилаб олинди: Биринчидан, ўсмирлик даврининг ижтимоий-психологик хусусиятларини илмий-назарий таҳлил қилиш. Иккинчидан, Психология йўналишида ўқитилаётган “Онтогенез психологияси” фани дан “ўсмирлик даври психологияси” мавзусини ўқитиш жараёнини назарий ва амалий таҳлил қилиш; Учинчидан, “ Ўсмирлик псих ологияси” мавзуси ни ўқитишда инновацион таълим технологиялари ва илғор хорижий тажрибалардан фойдаланиш йўлларини ёритиш; Тўртинчидан, “ Ўсмирлик даври пс ихологияси” мавзуси юзасидан ўқув дастури мазмун моҳиятини очиб бериш; Бешинчидан, “ Ўсмирлик даври психологияси” мавзус идан электрон ўқув модули ишланмасини тайёрлаш ; Олтинчидан, Олий таълим муассасаларида “Онтогенез психологияси” фанини ўқитишни янада такомиллаштириш юзасидан таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш. Битирув лойиҳа ишининг объектини Қарши Давлат университетида ўқитилаётган “Онтогенез психологияси” фани соҳасидаги назарий масалалар ва ташкилий характерга эга бўлган хужжатларниўрганиш ташкил этади. Мавзунинг предмети олий таълим муасасаларида онтогенез психологияси фанининг мазмун мохиятини ўрганиш ҳамда уни назарий ва амалий тадқиқ этиш ҳисобланади. Битирув лойиҳа иши назарий ва амалий аҳамияти шу билан белгиланадики, тадқиқот натижасида олинган хулосалар “Онтогенез психологияси” фани бўйича ташкилий характерга эга бўлган ҳужжатларни ишлаб чиқиш учун амалий дастур бўлиши мумкин. Олинган хулоса ва билдирилган таклифлардан таълим муассасалари фаолиятида, психология йуналишиларидаги фанларини ўқитишда ва такомиллаштиришда фойдаланиш мумкин. Битирув лойиҳа ишининг тузилиши ва ҳажми. Битирув лойиҳа иши кириш, икки боб, еттита параграф, хулоса ва фойдаланилган адабиётлардан иборат ҳолда ёритиб берилган. Битирув лойиха ишида 30 га яқин адабиётлардан фойдаланилган. Ишнинг асосий ҳажми бетни ташкил этади.

5 I -БОБ.ЎСМИРЛИК ДАВРИ ИЖТИМОИЙ-ПСИХОЛОГИК МУАММО СИФАТИДА 1.1. Ўсмирлик даврининг ўзига хоc психологик хусусиятлари. Бизнинг мураккаб, шиддат билан ўзгарад иган даврда инсонга катта бир куч керак. Уянги ижтимоий-ижодий шароитларда ўзининг ўрнини топиши, маънавий бойликлар кўзга ташланмаётган бир пайтда ўзининг уникал ҳ аётининг маьносини аниқлаш, э ски идеаллар синган пайтда депрессив тенденсиялар ўз домига тортиб олишига йўл қўймай, ўзида ишонч, интилиш, ҳ аёт хурсандчиликларини сақлаб қолиши зарур. Агар бундай ички куч е тишмасачи? У холда ап а тияга, касалликка чалиниши муқаррар. Ўсмирлик ёшининг классик тадқиқотига назар солсак, унда турли хил назариялар, фаразлар ва фундаментал изланишлар борлигининг гуво ҳ и бўламиз. Ўсмирлик ёшига хос ёрқин п сихологик консеп ц иялардан бири ХХ асрнинг бошларида Л.С.Виготский (1930) томонидан яратилган маданий- тарихий назария бўлиб, унда мазкур ёш симптоматикаси, ўсмир психологиясидаги барқарор ва тарихий ўзгарувчанлик, унинг феноменларига оид илмий консеп ц ияларнинг интерпретацияси берилган. Л.С.Виготский таълим ва тараққиётнинг ўзаро масаласини кўриб чиқди. Бунда у қуйидаги вазиятни келтириб чиқарди. Болага психик ҳаётидаги қийин шакллар мулоқот жараёнида шаклланади, демак мулоқот нисбатан тизимлаштирилган шаклда – ўқитишда ривожланишни шакллантиради, янги психик маьлумотларни вужудга келтиради, олий психик функция такомиллаштирилади. Таълим психиканинг шаклланишида муҳим рол эгаллаб, унинг шакллари эса ривожланиш жараёнида ўзгаради. Олим шуни кўрсатиб ўтадики, ҳар қандай таълим ҳам эффектив бўлавермайди. Қайсики тараққиётдан илгарилаб ва ўзининг орқасидан эргаштира олсагина, эффектив самара беради. Ривожланаётган таълим нафақат мустақил фаолият жараёнида, актуал ривожланиш соҳаси, боланинг ўзи кирадиган балки, у катталар билан ҳамкорликни яқин ривожланиш соҳасини ҳисобга олган Л.С.Виготскийнинг бу фикри ҳозирги кундаги боланинг ақлий ривожланишини мукамммаллаштиришга интилаётган ўқитувчилар учун катта аҳамиятга эга. С.Холл (1940) ўзининг рекапитуляция назариясида ўсмирлик ёши инсоният ривожланиш тарихининг романтик эпохасига тўғри келиб, болалик билан катталик орасидаги босқич эканлигини таькидлайди. У ўсмирнинг характерида парадоксаллик ва амбивалентлик холатларини изохлаб, уларнинг фаолиятларида ўта фаоллик хукмронлик қилишига эътиборни қаратиб, уларда шодлик ўрнини қайғу, ўзига ишончни тортинчоқлик, худбинликни алтруизм, маънавий интилувчанликни паст қўзғалувчанлик, мулоқотмандлик истагини писмиқлик тезкор ўрин алмашиши билан ифодаланишини ўзини ўзи англаш кризиси билан боғлайди. Яьни, уни енгиб ўтиш «индивидуалликни хис этиш»га сабаб бўлишини исботлайди. Ўсмирлик даврининг йирик тадқиқотчиларидан яна бири немис файласуфи ва психологи Э.Шпрангер (1924) ўсмирлик ёши қизларда 14-21 ва ўғил

6 болаларда 13-9 ўсмирлик давридагача давом этиб, унинг биринчи босқичи 14-17 ўсмирлик давридага тўғри келиб, бу ёшда болаликдан қутулиш содир бўлишини изохлади. У ўзининг ўсмирлик ёшининг маданий-психологик консепциясида ривожланишнинг уч типи мавжудлигини ажратади. Биринчи тип- кескин, кризисли, шиддатли кечади ва ўсмир ўзининг иккинчи туғилишини хис этади, оқибатда янги «Мен» вужудга келади. Иккинчи тип- ўсмирнинг катталик хаётида босиқлик, сокинлик, узлуксизлик сезилиб, унинг шахсиятида чуқур ва жиддий ўзгаришлар рўй бермайди. Учинчи тип- бу риволаниш жараёнининг шундай босқичики, ўсмир ўз ички кечинмалари ва кризисларини матонат билан енгиб, ўзини фаол англаган холда шакллантиради ҳамда тарбиялайди. Шундай қилиб, Э.Шпрангер мазкур ёшнинг ташкил этувчилари ўз индивидуаллигини англаш, рефлексиянинг вужудга келиши, «Мен»нинг очилиши эканлигини исботлаб, ўсмирнинг дунёқарашларини, қадриятларини, ўзини ўзи англашини ўрганишнинг систематик тадқиқотига асос солди. Ўсмирлик ёшини пубертат давр деб атаган Ш.Бюлер ўз ишларида ушбу даврнинг биологик мохияти очиб берилган. Пубертат давр,- бу биологик ўсиш даври бўлиб, жинсий етилиш ўз нихоясига етади аммо жисмоний ривожланиш давом этади. У пубертат даврдан олдинги босқични инсоннинг болалик, ушбу даврнинг тугашини ўсмирлик деб атайди. Ш.Бюлер пубертат даврни иккига: психик ва жисмоний даврларга ажратади. Ўсмирнинг етилишига таъсир этувчи ташқи ва ички қўзғатувчилар ундаги ўзидан ўзи қониқиши ва хотиржамлигини издан чиқариб, уни ўзга жинсни қидиришга ундайди. Биологик етилиш уни изланувчан қилиб қўяди ва унинг «Мен»ида «У» билан учрашиш истаги туғилади. Яьни Ш.Бюлер психик пубертатликни танадан фарқлашга харакат қилади. Унинг фикрича, жисмоний етилиш ўғил болаларда ўртача 14-16 ёш, қиз болаларда 13-15 ўсмирлик давридага тўғри келади. Албатта, бундай фарқлашларда шаҳар ва қишлоқ, алохида мамлакатлар ва хатто иқлимнинг таъсири хисобга олинади. Пубертатликнинг қуйи чэгараси 10-11 ёш, юқори чэгараси 18 ёш бўлиши керак. Ушбу даврнинг негатив хусусиятлари сифатида ўсмирнинг уришқоқлиги, инжиқлигини ифодаловчи жисмоний ва рухий толиқиш, нотинч, осон қўзғалувчи ҳолат, юқори сезувчанлик ҳамда қўзғалувчанликни кўрсатади. Ўсмирларнинг ўзларидан қониқмасликлари аста атрофдагиларидан ҳам қониқмасликларига сабаб бўлиб, бошқача тус интилишлари билан уйғунлашади ва турли салбий фикрлар шаклланишига олиб келади. Яьни, ўсмирларда «суст меланхолия» ва «тажовузкор ҳимоя» шаклланади. Мазкур даврнинг ижобий хусусиятларидан бири тарзида қандайдир гўзалликнинг англанган кечинмаларини, муҳаббат туйғусини мисол қилиб келтиради. Демак, Ш.Бюлернинг илмий уринишлари пубертат ёшни органик етилиш билан психик ривожланишнинг уйғунликда кечишини кўрсатишга қаратилгандир. Ш.Бюлернинг изланишларига таянган Г.Гецер пубертат давр салбий босқичининг 13-16 ўсмирлик давридаги оралиғида ўй-

7 хаёлларга берилиш, яқин дўстга эхтиёж сезиш ва «дўстни ишлаш»га уринишда ижобий босқичга ўсиб ўтишини таькидлайди. E.Шпрангернинг издошларидан бири В.Штерн ўсмирлик ёшини шахс шаклланишининг асосий босқичларидан бири деб қарайди. В.Штерн «Дўстингни кўрсатсанг, кимлигингни айтаман» деган нақлга «Ҳаётингдаги энг қимматли кечинмангни айт, мен сенинг кимлигингни айтаман» деган маьно бериб, уни изоҳлашга ҳаракат қилади. Чунки ўсмир ҳаётининг мазмунини ташкил этувчи кечинмалар таъсирида унинг шахси шаклланади. қимматга эга кечинмалар эса унинг шахсини типларга ажратишга ёрдам беради. Шу тариқа В.Штерн олтита типни ажратади: а) назарий тип-шахснинг барча интилишлари борлиқни англашга қаратилади; б) эстетик тип-бундай шахс учун обьектив борлиқни англаш ёт бўлиб, у индивидуал танланганликка эга; в) иқтисодчи тип-бундай шахснинг саьй-ҳаракатларидаги шоири кўпроқ фойда (натижа)га қаратилган бўлади; г) ижтимоий тип-ҳаётининг мазмунини муҳаббат, муомила ва ўзгалар учун яшаш ташкил этади; д) сиёсий тип-бундайлар учун мансабга интилиш, таъсир ўтказиш ва буйруқ бериш хосдир; е) диний тип-ҳар қандай воқеани ҳам ҳаётнинг ва дунёнинг моҳияти билан хаспўшлашга уринади. В.Штерннинг фикрича, ўтиш даври нафақат идеал ва интилишлар, ҳислар ҳамда фикрларнинг йўналганлиги, балки ҳаракатларнинг ўзига хос сиймоси (образи) ҳамдир. У буни болаликнинг ўйинлари билан катталикнинг масьулиятли фаолияти оралиғидаги ҳолат деб атаб, унга «жиддий ўйинлар» деб ном беради. Жиддий ўйинлар ўсмирнинг мақсад қўйишига, турли қизиқишларга ўз муносабатини билдириши ва қиёсий таҳлил қилишидаги иккиланишларини бартараф этишида ҳамда уни иродасининг мустаҳкамланишига имкон беришини таькидлайди. Шундай қилиб, ўсмирлик ёшининг классик тадқиқот даври ХХ асрнинг бошларида болалар психологиясининг мустақил фан сифатида ривожланиш босқичига тўғри келаб, энг қийин психологик ёш деб тан олинди ва ўсмир шахси ривожланишидаги ҳар қандай ўзгаришлар тадқиқотчилар томонидан жинсий етилиш жараёни билан боғлаб тушунтирилади. Ўсмирлик – болаликдан катталикка ўтиш даври бўлиб, физиологик ва психологик жихатдан ўзига хос хусусиятлари билан характерланади. Бу босқичда болаларнинг жисмоний ва психик тараққиёти жуда тезлашади, хаётдаги турли нарсаларга қизиқиши, янгиликка интилиши ортади, характери шаклланади, маънавий дунёси бойийди, зиддиятлар авж олади. ўсмирлик балоғатга етиш даври бўлиб, янги ҳислар, сезгилар ва жинсий ҳаётга тааллуқли чигал масалаларнинг пайдо бўлиши билан ҳам характерланади. Булар таъсирида ўсмирнинг характери, атрофдаги кишилар билан муомаласи, жамиятда содир булаётган вокеаларга муносабати тез ўзгариб боради. Баьзан ижтимоий масалалар тўғрисида нотўғри тасаввур ва янглиш

8 фикрлар ҳосил бўлиши туфайли у муаян тартиб-коидаларга танқидий кўз билан қарайди. Ўсмирда психик жараёнларнинг кескин ўзгариши билан аклий фаолиятида ҳам бурилишлар сезилади. Шунинг учун шахслараро муносабатда, ўқувчи билан ўқитувчи мулоқотида, катталар билан ўсмирларнинг муомаласида қатьий ўзгаришлар жараёнида қийинчиликлар пайдо бўлади. Булар аввало таълим жараёнида рўй беради: янги ахборот, маьлумотларни баён қилиш шакли, услуби ва усуллари ўсмирни қониқтирмай қўяди. Хўш, ўсмирларнинг психик ўтишини харакатга келтирувчи куч нима?- Ўсмирнинг психик ўсишини харакатга келтирувчи куч - унинг фаолиятини вужудга келтирган янги эҳтиёжлар билан уларни қондириш имкониятлари ўртасидаги қарама- қаршиликлар тизимининг намоён бўлишидир. Вужудга келган зиддиятларни психологик камолотини таьминлаш, фаолият турларини мураккаблаштириш орқали ўсмир шахсида янги психологик фазилатларни таркиб топтириш билан аста-секин йўқотиш мумкин. Ҳозирги ўсмирлар ўтмишдошларига нисбатан жисмоний, ақлий ва сиёсий жиҳатдан бир мунча устинликка эга. Уларда жинсий етишиш, ижтимоийлашув жараёни, психик ўсиш олдинрок намоён бўлмокда. Ҳар бир ёш даврида психологик янгиланишлар, физиологик ўзгаришлар ҳамда ижтимоий мослашиш каби мураккаб жараёнлар содир бўлади. 1.2 “ . Ўсмирлик даври психологияси “ мавзусини ўқитишда инновацион тажрибалар Ўсмирлик даврининг психологик хусусиятлари ҳақида фикр юритадиган бўлсак,ўсмирлик ёши 10–11ёш, 14–15 ёшни ташкил этади. Кўпчилик ўқувчиларда ўсмирлик ёшидаги ўтиш асосан мактаб даврининг мураккаб бўлган 5 – синфига тўғри келади. Энди у бола эмас лекин хали катта ҳам эмас. Ушбу формуланинг ўзи бу даврнинг қанчалик мураккаб эканлигини англатади.Бу ёшда ўсмир ривожида кескин ўзгаришлар рўй бера бошлайди. Бу ўзгаришлар юқорида айтганимиздек, физиологик ҳамда психологик ўзгаришлардир. Физиологик ўзгариш жинсий етилишнинг бошланиши ва у билан боглиқ равишда барча аьзоларнинг мукаммал ривожланиши ва ўсиши ҳужайра ва организм тузилмаларининг қайтадан шакллана бошлашидир. Организмдаги ўзгаришлар бевосита ўсмир эндокрин системасининг ўзгаришлари билан богликдир. Бу даврда ички секреция безларидан бири “гипофиз” безининг функцияси фаоллашади. Унинг фаолияти организм тўқималарининг ўсиши ва муҳим ички секреция безларининг яьни қалқонсимон без, буйрак усти, ошкозон ости, жинсий безларини кучайтиради. Натижада бола бўйининг ўсиши тезлашади, жинсий балоғатга етиш жараёни амалга оша боради (иккиламчи жинсий белгиларнинг пайдо бўлиши). Ўсмирлар ўзларини каттала р дек тутишга ҳ аракат қиладилар. Улар ўзларининг қобилият ва имкониятларини маьлум даражада ўртоқлари ҳамда

9 устозларига кўрсатишга интиладилар. Бу ҳ олатни мактаб ўқитувчиси кундалик дарс жараёнида кузатиши мумкин. Ўсмирлик ёшига хос бўлган психологик хусусиятларни ўргана туриб, ўсмирлар шахсининг шаклланиб, ривожланиб камолга е тиш йўлларини ва унга таъсир этадиган биологик ва ижтимоий омилларни бевосита таъсирини ҳамда аҳамиятини тушунишимиз мумкин. Бу даврда ўсмир бахтли болалик билан хайрлашган лекин, катталар ҳ аётида ҳ али ўз ўрнини топа олмаган мураккаб ҳ олатда бўлади. Шунинг учун ҳам, ўсмирлик даври “Ўтиш даври”, “Инқироз даври” (кризис), “Қалтис давр”, “Қийин давр”, “Бало ғ ат даври” каби номларни олган психологик кўринишла р билан характерланади. Ўсмирлик дарида катталарга нисбатан агрессив муносабатнинг пайдо бўлиши, негативизм сингари нохуш хулқ атвор аломатлари ўз–ўзидан келиб чиқадиган бевосита жинсий е тилиш туфайли пайдо бўладиган белгилар бўлибгина қолмай, балки уларга билвосита таъсир кўрсатадиган ўсмир яшайдиган ижтимоий шарт–шароитлар воситаси орқали: унинг тенгдошлари, жамоадаги мавқеи, катталар билан муносабати, мактаб ва оиласидаги ўрни сабабли юзага келадиган характер белгиларидир. Ўсмирлик даврида ета к чи фаолият – бу ўқиш, мулоқ о т ҳамда ме ҳ нат фаолиятидир. Ўсмирлик даври мулоқатининг асосий вазифаси бу дўстлик, ўртоқликдаги элементар нормаларни аниқлаш ва эгаллашдир. Ўсмирлар мулоқатининг асосий хусусияти шундан иборатки у тўла ўртоқлик кодексига бўйсунади. Ўсмирлар катталарнинг уларга билдирадиган ишончларига катта э ҳ тиёж сезадилар. Катталарнинг ўсмир ёшдагиларга та ъ сир кўрсатиш, тарбия бериш учун э нг қулай шароит бу умумий ме ҳ нат билан шугулланишидир. Агар кичик ёшдаги болалар ёрдамчи бўлиш роллларидан қониқсалар, ўсмирлар айниқса ўсмирлик давридаги болалар катталар билан тенг равишда фаолият кўрсатаётганларидан, лозим бўлганда уларнинг ўрниларига ҳам ишлай олишларидан қониқадилар. Ўсмирда рўй берадиган биологик-жисмоний ўзгариш натижасида унинг психик дунёсида туб бурилиш нуқтаси вужудга келади. Бўйга ўсиш бир текис бормайди: киз-болалар 5-7 см ўсса, ўғил болалар 5-10 см ўсадилар. Бўйига қараб ўсиш пайсимон илк суякларнинг узунлашиши ва умуртқа қисмининг катталашиши ҳисобига рўй беради. Оғиз бўшлиғи ва ҳалқумдаги ўзгаришлар оқибатида товуш тембри ҳам ўзгаради. Бу ўғ ил болаларда қ из болаларга нисбатан к ў прок даражада содир б ў лади. Ўғ ил болаларнинг товуши вазминрок б ў либ қ олади, д ў риллайди. Гарчи бу даврда мушаклар тез сурьат билан ўсса ҳам, мустаҳкамлашса ҳам, лекин барибир оёқ ва қўл суякларининг ўсиш сурьати орқада қолади. ўсмирларда бу хусусият уларнинг бесўнақай ҳатти-ҳаракатларида, юриш-туришларидаги қўполликка, катта-катта одим ташлашларига сабаб бўлади. Кўкрак қ афаси ҳам гавданинг бўйга ўсишига нисбатан секин ривожланади. Бунинг натижасида айрим ўсмирларнинг елкаси, кўкраги тор бўлиб колади, бу эса ўз навбатида кислород етишмаслигига, нафас қисишига олиб келади. Кислород етишмаслиги натижасида руҳий фаолиятга путур етади. Ўсмир ўзининг қобилияти ва кучини тўғри бахоламай туриб,

10 мураккаб ҳаётий масалаларни ҳал қилишга уринади, аммо фикр юритиш қобилияти юзаки бўлганлиги сабабли кундалик ҳаётида қатор камчиликларга йўл қўяди. Лекин у ўз хатосини тан олишдан кўра катталар билан баҳслашишни афзал кўради. Танқид қилган кишиларни ёқтирмайди, ҳар бир танқид гуёки уни менсимаслик белгиси, атайин қилинаётган иш бўлиб кўринади. Бунинг натижасида ўсмирнинг психик фаолиятида салбий ўзгаришлар юзага келади. У мустақил, ўзбошимчалик билан иш тутишга уринади, катталарнинг маслаҳатига эътибор бермайди. Айрим ўсмирлар ўзининг катталар сафига кўшилганлигини намойиш қилиш учун турли хил одатларга ўргана бошлайдилар. Ота-оналар ва педагоглар ўсмирлар билан алоҳида ишлаб, уларнинг кўнглини топиши ва ҳатти –ҳаракатларини ўз вақтида тўғри йўлга солишлари лозим. Ўсмирлик ёши дунёқараш, эътиқод, принцип, ўзлигини англаш, баҳолаш кабилар шаклланадиган давр хисобланади. Ўсмир ўз фаолиятини муайян принцип, эътиқод ва шахсий нуктаи назари асосида ташкил кила бошлайди. Улар шахсини таркиб топширишда унинг атроф муҳитга, ижтимоий ҳодисаларга, кишиларга муносабатини ҳисобга олиш лозим. Психологлар ўтказган тадқиқотлардан кўринадики, ўсмирларнинг кўпчилигини қатьиятлилик, камтарлик, мағрурлик, самимийлик, дилкашлик каби маънавий, аҳлокий тушунчаларни тўғри англайди. Уларнинг турмуш тажрибасида фан асосларини эгаллаш натижасида барқарор эътиқодий ва илмий дунёқараш таркиб топади, шулар замирида аҳлоқий идеаллар юзага кела бошлайди. Ўсмир ўғил-кизлар шахсининг камол топишида ўзини англаш жараёнида ўзига баҳо бериш майли ва истаги ўзини бошқа шахслар билан таққослаш, ўзига бино қўйиш эҳтиёжи пайдо бўлади. Булар эса ўсмирнинг психик дунёсига ақлий фаолиятига, теварак-атрофга муносабатнинг шаклланишига таъсир килади. Ўсмирлик ёшида психологик жиҳатдан энг муҳим хислат - вояга етиш ёки катталик ҳиссининг пайдо бўлиши алохида аҳамиятга эга. Катталик ҳисси ижтимоий-аҳлоқий соҳада, ақлий фаолиятда, қизиқишда, муносабатда, кўнгил олиш жараёнида, хулк-атворнинг ташқи шаклларида ўз ифодасини топади. ўсмир ўз кучи ва қуввати, чидамлилиги ортаётганини, билим савияси кенгаяётганини англай бошлайди. Ўсмирлик даври хусусиятларини талқин килган П.И.Левентуев, Д.Б.Элконин, Т.В.Драгуновнинг таькидлашича, ўғил ва кизларнинг бу ёшда ўртоқлари билан муносабатларга интилиши, тенгдошлари жамоасининг ҳаётига қизиқиши ёрқин намоён бўлади. Ўсмирларнинг жисмоний ўсиши ва жинсий етилиши уларнинг психикасида кескин ўзгаришларни вужудга келтиради. Ўқув фанларнинг кўпайиши, ахборотлар. маьлумотлар тармоғининг кенгайиши уларнинг фикр юритишини шакллантиради. Ўсмир ўқувчилар ўрганаётган фан асослари уларнинг мавҳум тафаккурини ўстиришга қаратилади. Уларнинг ақлий фаолияти хусусиятларидан бири-мавҳум тафаккурининг ривожланишидир. Мактаб таълимини ва мустақил билим олиш фаолияти таъсири остида ўсмирда аналитик-синтетик фаолият жадал сурьат билан ривожлана бошлайди.

11 Ўсмирнинг энг муҳим хусусиятлардан яна бири мустақил фикрлаш, аклнинг танқидийлиги тез ривожланишидир. Бу эса ўсмирнинг ақлий фаолиятида янги давр бошланганини билдиради. Ақлнинг танқидийлиги айрим ҳолларда ўқитувчи билан ўқувчи ўртасида «англашилмовчилик ғ ови»ни вужудга келтиради. Аклнинг танқидийлиги ўсмирнинг асосий хусусиятларидан бири бўлиб, ўзгалар мулоҳозасидан, дарсликдан хато ва камчиликлар топишга, ўз гапида туриб, айрим фикрларга қатьий эътироз билдиришга уриниб ва баҳслашишига мойил бўладилар. Тафаккурнинг мустақиллиги инсон учун катта аҳамиятга эга. Ўқитувчи дарс жараёнида ва дарслардан ташкари ва қ тларда, ҳ ар кандай о ғ ир шарт- шароитларда ҳам турли усуллар билан бу хислатни қў ллаб қ увватлаши, унинг ривожланиши учун имконият яратиши керак. Ўсмирларнинг ҳулқига доимий эътибор бериш, унинг ҳулқига қатьий, узлуксиз раҳбарлик қилиш, буларнинг ҳаммасини шундай амалга ошира билиш керакки, бола майда-чуйда ишларида ҳам катталарни доимий васийлигини сезмасин. Ўсмирлар унинг ҳаётдаги янги мавқелари билан ҳисоблашадиган, уларни “кичкина” деб ҳисобламайдиган, талабчан, лекин адолатли ўқитувчиларни ҳурмат қиладилар.Ўсмирликда қизиқишлар турли- туман бўлади. Бу қизиқишлар тўғри тарбияланса, улар ўсмирларнинг қобилиятлари ва майлларининг ривожланишига жиддий таъсир кўрсатиши мумкин. Ўқувчининг билимлари чуқурлашиб боради, у фанларни ўргана бошлайди, унда айрим ўқув предметларига, санъатга, спортнинг кайсидир турига зўр қизиқиш ортади. Ўсмир жуда кўп нарсаларга; спорт, туризм, кино-театр, бадиий ҳаваскорлик, почта маркаларини ва қадимий тангаларни йиғиш, ўсимлик ва ҳашоратлар коллекциясини тўплашга қизиқади.Кўп ҳолларда бу қизиқишлар эҳтирос характерига эга бўлади. Кун тартиби тўғри ташкил қилинса, вақт тўғри тақсимланса, ўсмир яхши ўқиш, мактабдан ташқари хилма-хил ишлар билан шуғулланиши ва ўйин-кулгу учун етарли вақт топа олиши мумкин. Илк йигитлик бўсағасида турган ўсмирлар учун кишиларнинг ҳис-туйғулари, кечинмаларига ва айниқса, ўзининг ички дунёсига, ўзини ўзи анализ қилишга мойиллик характерлидир. Ўз-ўзини англашнинг –бу ўзини ўзи таниш, сифат ва камчиликларини, ўз қобилият ва имкониятларини билиб олиш, ўз ҳатти-ҳаракатлари ҳақида ҳисоб бериш эҳтиёжидир. Ўз-ўзини англашнинг энг юқори даражаси ўзининг ҳаётдаги ўрнини аниқ тасаввур қилиш, ўзини шахс сифатида англаб олишдир. Дастлабки пайтларда унинг ўзи ҳақидаги фикрлари кўп жиҳатдан бошқа кишиларнинг у ҳақидаги фикрларидан иборат бўлади “Ўз харақтер хислатларинг ҳақида сен қаердан биласан “ деган саволга ўсмирлар тўғрилан тўғри ота-оналари ўқитувчилари, ўртоқларидан билиб олганларини айтадилар, аммо кейинчалик буни ўзлари сеза бошлайдилар. Лекин хар қалай, ўзларидан кўра бошқа кишиларни олдинроқ баҳолай бошлайдилар.Улар ўз фикрларини ғолиб чиқишини хоҳлашадилар. Ўсмирлар бошқа кишиларни баҳолашда баъзан шошма-шошарлик қилиб, қатъий фикр юритишга йўл қўйиб қўядилар. Масалан: улар кўпинча кишиларни факат айрим ҳатти ҳаракатлари ва айрим сифатларига қараб баҳолайдилар. Бу

12 баҳони эса бутун бир шахсга нисбатан тадбиқ қиладилар. Натижада кишининг қадр-қийматига унинг ижобий ва салбий сифатлари ҳакида кўпинча нотўғри хулоса чиқарадилар. Уларнинг ўз-ўзига баҳо бериши ҳам ҳар доим холис бўлавермайди. Масалан: улар ўртоқларинг қўполлиги ёки писмиқлиги тўғрисида гапирадилар-у, аммо буни ўзларида сезмайдилар. Ҳамма ўсмирлар ҳам ўз-ўзини танқид қилиш, ўз хатоларини виждонан ва рўйи- рост бўйнига олишни уддасидан чиқавермайди.Ўсмир атрофдагиларнинг унга берган баҳосига нисбатан сезгир бўлади. Унинг кайфиятидаги ранжиш, иккиланишнинг сабаби ана шунда. Тасодифий муваффақият ёки катталарнинг мақтаб қўйиши, ўсмирларни ўзига ортиқча баҳо беришига, ўзига ҳаддан ташқари ишонувчанликка, мақтончоқликка олиб келади. Ҳатто вақтинча, тасодифий муваффаққиятсизлик ўсмирда ўз кучига ишонмасликни уйғотиш, иккиланиш, қўрқоклик, журъатсизлик ва уятчанлик ҳиссини ошириб юбориш мумкин.Шунинг учун ота-она ёки ўқитувчи ўсмирлар билан бўладиган муносабатда алоҳида эътиборли ва назокатли бўлиши зарур. Ўсмирлик ёшида заиф, мустақил эмас, кичкина деб ном чиқариши қўрқиш хавфи кучаяди.У ўзининг мустақиллигини кўрсатиш учун, ўзининг ноҳаклигини тушуниб турса ҳам, кўпинча қайсарлик ва қўполлик қилаверади. Муомалада дағаллик, талабчанлик ва ҳурматсизлик ўқувчига ёш болаларга бўлгандай муомалада бўлиш улар яхши тушунаман деб ҳисоблаган мисоллар бўйича ўзларининг мустақил фикрларини айтиш хуқуқини менсимаслик уларнинг юқори натижаларга эришишдаги куч ва имкониятларига шубҳаланиш каби ҳодисалар, одатда ўсмирда норозилик ёки аниқ ифодаланган бошқа бир салбий ҳаракатларни ҳосил қилади. Ўсмирлар ўз-ўзини тарбиялашга зарурат сезадилар буни улардан англиликнинг ўсиши, катталарга ўхшашга интилишлари билан тушинтириш мумкин, энди улар маьлум даражада ўзини ишонтириш, ўзига буйруқ бериш, ўзини назорат қилиш каби ўз-ўзини тарбиялаш воситаларига эгадирлар. Улар айниқса, жисмоний ва ирода сифатларини ўстиришга ҳаракат қиладилар. Ўз ҳолига ташлаб қўйилган ўсмирлар жуда содда, болаларча қилинадигон ишларга таяниб (масалан: ўзининг мардлигини ва чидамлилигини синаш учун ёниб турган гугуртни қўлига яқин олиб келадилар ёки ўзларини чиниқтириш учун пальтосиз қорнинг устига ётадилар)ҳар доим ҳам ўз-ўзини тарбиялашнинг тўғри йўлидан бормайдилар. Ўсмирликда болаларда бурч ва жавобгарлик туйғулари етарли даражада ўсган бўлади , болалар ўзлари онгли равишда танлаган маьлум мақсадга эришиш учун иш-ҳаракатлар қилишга қобил бўлиб қоладилар.Ўсмирда бошқа ёш даврларидан фарқли ўлароқ билиш жараёни ҳам ўзгариб боради. Унинг идроки воқеликдаги нарса ва ҳодисаларнинг ташқи томонларинигина эмас, уларнинг анча мураккаб томонларини идрок қилади. У нарсаларнинг моҳиятини билишга, нарса ва ҳодисаларни таҳлил қилишга, уларни ўзаро таққослашга ҳаракат қиладилар. Муҳим ўхшаш томонларини фарқларини аниқ идрок қилади ва бу уларда яхши кузатувчанлик сифатларини тарбиялашга ёрдам беради. Ўсмир хотираси сезиларли даражада ўзгаради. Кичик мактаб ёшидаги механик хотира ўрнини мантиқий хотира эгаллайди. Ўқитувчи ёш даврига эъибор

13 берган ҳолда ўсмирда шеър ёки текстларни муваффақиятли эсда қолдириш йўлларини излаб топиш керак, бир-бирига боғлаб ўрганиш йўлларини ўргатиш зарур.Айрим катта кишилар ўсмирлар билан, уларни кичкина бола деб, менсимай муносабатда бўладилар. Уларга илтифотсизлик қиладилар. Бу ўсмирларга қаттиқ таъсир қилади. Боланинг катта бўлганлигини англаш. Улар билан жиддий муносабатда бўлиш ва унга масьулиятли ишларни топшириш қувонарли нарсадир.Ўсмир иродасини тарбиялаш унинг ўз-ўзини тарбиялашда катта рол ўйнайди. Бунга эҳтиёж ўсмирлик ёшида пайдо бўлади. Ўсмирлар ўз олдига маьлум талабларни қўймоғи мумкин, улар ўзларига танқидий қарашга қобилдирлар. Ўзлари идеал деб ҳисоблаган хислатларни тарбиялашга интиладилар. Бироқ киши ўз-ўзини тарбиялашга кейинроқ етуклик ёшида чинакам интилади. Ўсмирнинг ўқиш ва бошқа хилдаги фаолияти қатьийлик кўрсатмасдан амалга ошиши мумкин ҳам эмас. Бошлаган ишни охирига етказишни билиш ва уни талаб қила бориш қатьийликни тарбиялашга ёрдам беради. Қатьийлик зўр бериб фикрлашни, ички интизомликни талаб қилади. Хулоса қилиб айтганда ўсмирлик даврининг психофизиологик ривожланиши ва унинг ўзига хос хусусиятларини ўрганар эканмиз, бу давр ўсмир ёшида муҳим давр ҳисобланишига амин бўлдик.Ўсмирлар ўзларини психологик ривожланиш хусусиятлари асосида ўқув фаолияти ва ўз қизиқишлари асосида фаолликка киришадилар. Уларнинг фаолликка ундовчи мотивлари кўпроқ ижтимоий психологик омиллар хисобланади. Бу даврда кескин психофизиологик ўзгаришлар содир бўлиши уларнинг ўз “мен” ини устун қўйишга, ҳар соҳада ўзини кўрсатишга ва ўз имкониятларини нотўғри баҳолаши асосида турли ҳатти- ҳаракатларини бузилиш оқибатлари ҳам содир этилиши мумкин. II -БОБ. ЎСМИРЛИК ДАВРИ ПСИХОЛОГИЯСИ МАВЗУСИНИ ЎҚИТИШДА ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ. 2.1. Онтогенез ва дифференциал психология фанининг ўқув дастури. ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМИ ВАЗИРЛИГИ ҚАРШИ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ

14 5210200 Психология (фаолият турлари бўйича) б акалавриаттаълим йўналиши талабалари учун “ Онтогенез ва дифференциал психо логия ” Фанидан СИЛЛАБУС Қарши – 2015 5210200 Психология (фаолият турлари бўйича) бакалавриат таълим йўналиши талабалари учун “Онтогенез ва дифференциал психология” фанидан Силлабус Фаннинг қисқача тавсифи ОТМнинг номи ва жойлашган манзили: Қарши давлат университети Кўчабоғ кўчаси-17 Кафедра: Психология Педагогика факультети таркибида Таълим соҳаси ва ёъналиши: 5210200- Психология Психология (фаолият турлари бўйича) Фанни (курсни) олиб борадиган ўқитувчи тўғрисида маълумот: Д.Р.Шукурова шукурова@у маил.уз Дарс вақти ва жойи: Педагогика факультети Курснинг давомийлиги 02.09.2014-20.01.2015

15 биноси 318 аудитория : Индивидуал график асосида ишлаш вақти: чоршанба, пайшанба ва жума кунлари 8:30 дан 12:40 гача Фанга ажратилган соатлар Аудитория соатлари Мустақил таълим: 81 Маъруза: 46 Амалиёт 20 Фаннинг бошқа фанлар билан боғлиқлиги (пререквизитлари) : Умумий психология, Педагогик психология, Девиант психология, Психофизиология, Экспериментал психология, Психодиагностика, Физиология Фаннинг мазмуни Фаннинг долзарблиги ва қисқача мазмуни: Фанни ўқитишдан мақсад - талабаларда психология фани, психика, шахс, фаолият, мулоқот, билиш жараёнлари, иродавий сифатлар, ҳиссий ҳолатлар, индивидуал-хусусиятларга доир билим, кўникма ва малакаларни шакллантиришдир, ҳамда бўлажак педагог мутахассислар тамонидан психик тараққиёт қонуниятлари, даврлари, механизмлари, омиллари ва шарт- шароитлари ҳақидаги замонавий илмий билимнинг ўзгартирилишини ташкил этишдир. Фаннинг вазифаси - “Онтогенез психологияси” фани умум касбий фанлар мажмуасига тааллуқли бўлиб, талабалар уни 3 семестрда ўрганишади. “Онтогенез психологияси” фанининг бош муҳим вазифаси, талабаларга онтогенезга оид қонуниятлар, омиллар хамда сабаблар, уларнинг ривожланиш ва шаклланишининг мохияти ва тузилишини аниқлаш. Умр даврининг шакллари ва типлари, муаммога оид биологик, психологик ва назарий ёндашувларнинг тахлили, унинг профилактикаси, психодиагностикаси хамда психокоррексияси хусусиятларининг ўзига хослиги хақидаги назарий ва амалий билимлар билан қуроллантириш. Статистик адаптацион ёндашув, норманинг негатив мезонлари, маданий релетивизм, расмий ёндашувни шакллантиришдан иборат. Фанининг вазифалари: талабаларни умрга оид психология фанининг назарий асослари ва инсон тараққиёти қонуниятларини тадқиқ этиш учун амалий материаллар билан қуроллантириш. Тараққиёт психологиясининг назарий асосларининг талабалар томонидан онгли равишда ўзлаштирилиши; мазкур фан амалиёти билан танишиш; мустақил билим олиш мухимлигини англаш. Талабалар учун - ўқитувчига ва гуруҳдошларга нисбатан ҳурмат билан

16 талаблар муносабатда бўлиш; - университет ички тартиб - интизом қоидаларига риоя қилиш; - уяли телефонни дарс давомида ўчириш; - берилган уй вазифаси ва мустақил иш топшириқларини ўз вақтида ва сифатли бажариш; - кўчирмачилик (плагиат) қатъиян ман этилади; - дарсларга қатнашиш мажбурий ҳисобланади, дарс қолдирилган ҳолатда қолдирилган дарслар қайта ўзлаштирилиши шарт; - дарсларга олдиндан тайёрланиб келиш ва фаол иштирок этиш; - талаба ўқитувчидан сўнг, дарс хонасига - машғулотга киритилмайди; - талаба рейтинг баллидан норози бўлса эълон қилинган вақтдан бошлаб 1 кун мобайнида апелляция комиссиясига мурожат қилиши мумкин Электрон почта орқали муносабатлар тартиби Профессор-ўқитувчи ва талаба ўртасидаги алоқа электрон почта орқали ҳам амалга оширилиши мумкин, телефон орқали баҳо масаласи муҳокама қилинмайди, баҳолаш фақатгина университет ҳудудида, ажратилган хоналарда ва дарс давомида амалга оширилади. Электрон почтани очиш вақти соат 15.00 дан 20.00 гача Асосий адабиётлар: 1. ВигоцкийЛ.С. Собр. соч. В 6 т. М., 1982. Т. 1. 2. Ғ озиев Э. Психология (Ёш даврлари психологияси). Т. 2002. 3. Ефимкина Р.П. Детская психологи я . М. 2003. 4. Крайг Г. Психология развитиЙ. М. 2000 5. Рубалко Е.Ф. Возрастная и дифференсиалная психологи я . М. 2001. 6. Тализина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаниЙ. М., 1975. 7. Формирование учебной деятелности студентов/ Под ред. В Л. Ляудис. М ., 1989. 1. Элконин Д.Б. Детская психологи я . М. 2000 . Қўшимча адабиётлар: 1. Элконин Д.Б. Избранное психологические труду. - М., 2000. 2. Бауер М. Психологическое развитие младенса- М., 2001. Акинхикова Г.И. Соматическая и психофизиологическая организация человека. Л. 2000. 3. Божович Т.Ф. Развитие консепсии селостной индивидуалности. В сб.: ВД Небилицин. Жизн и научное

17 творчество». М., Наука, 2003. 4. Биологическое и социалное в развитии человека. Под ред. Б.Ф.Ломова, М, Наука. 2000. 5. Б ру шлински й А.В. П ро блеми псих о л о гии с у бек т а. М. 2001. 6. В.А К рут е ц к ий . Ўқ у вч и ла р н и нг таълим ва т а р б иясипси х о л о г ияси . 1976. 7. М. ГД а вл е тши н. Ёшпси х ологиясив а п е д а гогикпси х ологи я . Т . , 1974. 8. Климова Е.А. Какую психологию и как преподаватбудушим психологом //Вопроси психологии, 1998, «2, С.57-60». 9. Немов Р.С. Психология: Пособи е для учашихся: 10-11 классов- М.: Просвешение 1995 г. 10. Немов Р.С. Психология: В 3 кн.-ВЛАДОС, 1995. 11. Немов Р.С. Психология: Учебник для студентов висшей учебное заведений.М. 3 здание,ВЛАДОС, 1998. 12. Кудрина Г.Й. Сборник задач по детской психологии.- Иркутск, 1986г. 13. Ляудис В.Й., Негуре И.П. Психологические основи формирования писмен ной речи у младших школников. М., 1994. 14. Рае Ф. Психология подросткового и юношеского возраста. М.2003 6.4. Электрон таълим ресурслари: 1. ҳттп://www.лех.уз 2. ҳттп://www. зиёнет .уз 3. ҳттп://www. гов .уз 7. Билимларни назорат қилиш: Талабаларнинг билим савияси ва ўзлаштириш даражасининг Давлат таълим стандартларига мувофиқлигини таъминлаш учун қуйидаги назорат турларини ўтказиш режалаштирилади: Жорий назорат - талабанинг фан мавзулари бўйича билим ва амалий кўникма даражасини аниқлаш ва баҳолаш усули. Жорий назоратлар аудитория машғулотларида оғзаки ва аралаш шаклларда ўтказилади. Оралиқ назорат - семестр давомида ўқув дастурининг тегишли бўлими тугаллангандан кейин талабанинг билим ва амалий кўникма даражасини аниқлаш ва баҳолаш усули. Оралиқ назоратлар тест ва коллоквиум шаклида ўтказилади.

18 Якуний назорат - семестр якунида муайян фан бўйича назарий билим ва амалий кўникмаларни талабалар томонидан ўзлаштириш даражасини баҳолаш усули. Якуний назорат ёзма шаклда ўтказилади . Жорий назорат: Оғзаки – 3 0 бал Мустақил таълим – 1 0 бал Оралиқ назорат: К оллоквиум - 1 5 бал (кодекс асосида) Т ест - 1 5 бал Якуний назорат: ЯН – ўқув жараёни графигида белгиланган вақтдаёзма иш шаклида ўтказилади - 30 бал № Назорат турлари Ў тказиш Ва қ ти БАЛЛАР Изох мак сар. 1. ЖН № 1 31.10.2015 15 1ва 2 жорий1ва 2 жорий назоратназорат ларлар оо ғғ закизаки ўтказилади.ўтказилади. 3-жорий3-жорий назорат ёзманазорат ёзма ўтказилади.ўтказилади.2. ЖН № 2 14.11.2015 15 3. ЖН № 3 ( м устақил таълим) 18.11.2015 10 4. ОН № 1 07.11.2015 30 Т ест шаклидаў ткази лади . 5 . ЖН+ОН Саралаш 70 39 6 . ЯН Ўқув жараёни графигида белгиланган вақтда 30 ЁзмаЁзма ўтказилади.ўтказилади. ЖАМИ 100 55 Ўзлаштириш кўрсаткичлари 86-100 - баллгача “ аъло ” 71-85 - баллгача “ яхши ” 55-70 - баллгача “ қониқарли ” 0-54 - баллгача “ қониқарсиз ”

19 Талабанинг фан бўйича ўзлаштириш кўрсаткичини назорат қилишда қуйидаги мезонлар тавсия этилади: а) 86-100балл учун талабанинг билим даражаси қуйидагиларга жавоб бериши лозим :  фаннинг мохияти ва мазмунини тўлиқ ёрита олса;  фандаги мавзуларни баён қилишда илмийлик ва мантиқийлик сақланиб, илмий хатолик ва чалкашликларга йўл қўймаса;  фан бўйича мавзу материалларининг назарий ёки амалий аҳамияти ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлса;  фан доирасида мустақил эркин фикрлаш қобилиятини намоён эта олса;  берилган саволларга аниқ ва лўнда жавоб бера олса;  конспектни пухта тайёрланган бўлса;  мустақил топшириқларни тўлиқ ва аниқ бажарган бўлса;  фанга тегишли қонунлар ва бошқа меъёрий-х уқуқий хужжатларни тўлиқ ўзлаштирган бўлса;  фанга тегишли мавзулардан бири бўйича илмий мақола чоп эттирган бўлса;  онтогенез психологиясини шархлай билса; б ) 71-85 балл учун талабанинг билим даражаси қуйидагиларга жавоб бериши лозим:  фаннинг моҳияти ва мазмунини тушунган, фандаги мавзуларни баён қилишда илмий ва мантиқий чалкашликларга йўл қўймаса;  фаннинг мазмунини амалий аҳамиятини тушинган бўлса;  фан бўйича берилган вазифа ва топшириқларни ўқув дастури доирисида бажарса;  фан бўйича берилган саволларга тў ғ ри жавоб бера олса;  фан бўйича конспектини пухта шакллантирган бўлса;  фан бўйича мустақил топшириқларни тўлиқ бажарган бўлса;  фанга тегишли қонунлар ва бошқа меъёрий хужжатларни ўзлаштирган бўлса . в ) 55-70 балл учун талабанинг билим даражаси қуйидагиларга жавоб бериши лозим:  фан ҳақида умумий тушунчага эга бўлса;  фандаги мавзуларни тор доирада ёритиб, баён қилишда айрим чалкашликларга йўл қўйилса;  баён қилиш равон бўлмаса;  фан бўйича саволларга мужмал ва чалкаш жавоблар олинса;  фан бўйича матн пухта шакллантирилмаган бўлса .

20 г) қуйидаги ҳолларда талабанинг билим даражаси 0-54 балл билан баҳоланиши мумкин:  фан бўйича машғулотларга таёргарлик кўрилмаган бўлса;  фан бўйича машғулотларга доир ҳеч қандай тасаввурга эга бўлмаса;  фан бўйича матнларни бошқалардан кўчириб олганлиги сезилиб турса;  фан бўйича матнда жиддий хато ва чалкашликларга йўл қўйилган бўлса;  фанга доир берилган саволларга жавоб олинмаса;  фанни билмаса. 8. Ўқув фанининг талаблари: “Онтогенез ва дифференциал психология” фанини ўзлаштириш жараёнида амалга ошириладиган масалалар доирасида талаба: - “Онтогенез ва дифференциал психология” фанининг назарий ва амалий соҳаларда эришилган асосий ютуқлари, муаммолар ва уларнинг ривожланиш истиқболлари ҳақида тасаввурга эга бўлиши; психология фанлар тизими тузилиши, уларнинг ривожланиш истиқболлари хақида;-психологик тадқиқотларни ташкил этиш, ўтказиш методлари ва унинг воситаларидан фойдалана олиш; -умумий психологиянинг тизимлари, тамойиллари, механизмлари, категориялари хақида тасаввурга эга бўлиши; -психология назарияси ва методологиясига алоқадор тизимлар, категориялар, механизмлар, қонуниятлар, асосий холатлар; -инсонларнинг иш қобилиятини ошириш ва функционал холати оптималлаштиришни билиши ва улардан фойдалана олиши; -турли хил хаётий вазиятларда шахсни ўрганишда умумий психологиянинг хар хил усулларини қўллаш; -психологик, ижтимоий-этник ва ёш-педагогик тадқиқотларнинг методларини қўллаш;-шахснинг билиш жараёнлари хусусиятлари, унинг шахслилик хусусиятларини шакллантириш воситаларини қўллаш кўникмаларига эга бўлиши керак. 2.2. Ўсмирлик даври мавзуси бўйича маъруза матни. Мавзу: Ўсмирлик даври Мавзунинг режаси: 1-§ Ўсмирлар тўғрисида умумий тушунча 2-§. Ўсмирларнинг биологик ўсиши 3-§. Акселерация назариялари 4-§. Ўсмирлик ёшида шахснинг шаклланиши 5-§ . Ўсмирнинг акдий камолоти 6-§ . Тарбияси кийин ўсмирлар

21 7 -§ . Ўсмирлар тафаккурининг ўсиши Ҳозирги даврда ўсмирларни вояга етказишнинг ўзига хос хусусиятлари, қонуниятлари, имкониятлари, хатти-ҳаракат мотивларининг ифодаланиши ва вужудга келишининг мураккаб механизмлари мавжуд. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, ўсмирларни камол топтиришда уларнинг хусусиятларини тўла хисобга олган ҳолда таълим-тарбиявий тадбирларни қўллаш шахслараро муносабатда англашилмовчиликни вужудга келтирмайди, синф жамоаси ўртасида илиқ психологик мухитни яратади. Турғунлик йилларидаги сўз билан ишнинг «номувофиқлиги», ахлоқ тарбиясидаги қўпол хатолар ўсмирларнинг руҳий дунёсига салбий таъсир кўрсатди. Инсоннинг руҳий дунёсини тубдан қайта қуриш, шахсни шакллантиришни инсонпарварлаштириш ҳаракати бошланган ҳозирги кунда ўсмирлар тақдири масаласи хам ғоят жиддий тус олди. Ўсмирлик даври тақлидчанлиги, муқим нуқтаи назарнингшаклланмаганлиги, хиссиётлилиги, мардлиги, тантилиги билан фарқланади. Шунинг учун ташқи таъсирларга берилувчан ўсмир ўғил-қизларга алоҳида эътибор бериш зарур. Ўсмирлар муаммосига эътиборни кучайтириш зарурлигининг асосий сабаблари: 1) фан ва техника ривожланиши натижасида маданият, санъат ва адабиёт, ижтимоий-иктисодий шарт-шароитларнинг ўзгараётгани; 2) оммавий ахборот тизимининг кенгайиши туфайли ўсмирлар онглилиги даражасининг кўтарилгани; 3) ўғил ва қизларнинг дунё воқеаларидан, табиат ва жамият қонунларидан, тарихдан етарли даражада хабардорлиги; 4) уларнинг жисмоний ва ақлий камолоти жадаллашгани; 5) ўсмирлар билан ишлашда гоявий-сиёсий, ватанпарварлик ва байналмилал тарбияга алоҳида ёндашиш зарурлиги; 6) ошкоралик ижтимоий адолат, демоқоатия муаммо- ларининг ижтимоий ҳаётга чукур кириб бораётгани; 7) ўқувчилар учун мустақил билим олиш, ижодий фикр юритиш, ўзини ўзи бошқариш, англаш, баҳолаш ва назорат қилишга кенг имконият яратилгани. Ўсмирлик ёшида болаликдан катталик ҳолатига кўчиш жараёни содир бўлади. Ўсмирда психик жараёнлар кескин ўзгариши билан ақлий фаолиятида хам бурилишлар сезилади. Шунинг учун шахслараро муносабатда ўқувчи билан ўқитувчининг мулоқатида, катталар билан ўсмирларнинг муомаласида қатъий ўзгаришлар вужудга келади. Бу ўзгаришлар жараёнида қийинчиликлар тўғилади. Булар аввало таълим жараёнида руй беради: янги ахборот, маълумот-ларни баён қилиш шакли, услуби ва усуллари ўсмирни қониктирмай қўяди. Ўқитувчининг янги мавзуни батафсил тушунтириши, дарслар маъруза шаклида олиб борилиши ўқувчиларни зериктиради, уларда ўқишга локайдлик туғилади. Илгари ўқув материалини маъносига тушунмай ёдлаб олишга одатланган ўсмир энди зарур ўринларни мантиқий хотира ва тафаккурга суянган ҳолда ўзлаштиришга ҳаракат қилади, ўзлаштирилган билимларни талаб қилинганда ўқувчи билан ўқитувчи ўртасида англашилмовчилик пайдо бўлади, таҳсил олувчи унга қаршилик кўрсата бошлайди. Одобли, дилкаш ўсмир кутилма- ганда қайсар, интизомсиз, қўпол, серзарда бўлиб қолади. Катталарнинг йўл- йўриқларига, талабларига мулойимлик билан жавоб қайтариб юрган ўсмир

22 уларга танқидий муносабатда бўлади. Унинг фикрича, катталарнинг талаблари, кўрсатмалари мантиқан ихчам, далилларга асосланган, етарли объектив ва субъектив омилларга эга булиши керак. Ўсмирда шахсий нуқтаи назарнинг вужудга келиши сабабли у катталарнинг, ўқитувчининг қайғуриши, койишига қарамай, ўзининг фикрини ўтказишга ҳаракат қилади. Унинг ўз қадр-қиммати ҳақидаги тасаввури, нарса ва ҳодисаларга муносабати оқилоналикдан узоқлаша бошлайди, у айрим маълумотларни тушунтириб беришни ёктирмайдиган бўлиб қолади. Серзардалик кундалик хатти-ҳаракатнинг ажралмас қисмига айланади. Ўсмир хулқидаги бундай ўзгаришлар тажрибасиз ўқитувчи ёки ота-онани қаттиқ ташвишга солади, асабийлаштиради ва уларнинг ўқувчига муносабатини ўзгартиради. Натижада келишмовчиликлар, англашилмовчиликлар, низолар келиб чиқади. Айрим педагоглар ўсмирлик даври инқирози тўғрисида куйиниб гапирадилар, баъзи иллатларни танқид қиладилар ва улар н и н г ижтимоий- психологик илдизини топишга интиладилар. Аслида эса ўсмирларга ёндашишда методологик камчиликка йўл қўядилар. Мазкур иллатларнинг олдини олиш чора ва тадбирлари тизимини ишлаб чиқа олмайдилар. Бу масалага тўғри ёндашиш айрим илмий тадқиқотларда асослаб берилган ва ўсмирлик даври инқирози ҳақида мулоҳаза юритишдан кўра, катталар билан ўсмирлар муомаласининг инқирози ҳақида гапириш тўғрироқ бўлади, деб хулоса чиқарилган. Хуш, ўсмирнинг психик ўсишини ҳаракатга келтирувчи куч нима? Ўсмирнинг психик ўсишини ҳаракатга келтирувчи куч - унинг фаолиятини вужудга келтирган эхтиёжлар билан уларни қондириш имкониятлари ўртасидаги қарама-қаршиликлар тизимининт намоён булишидир. Мана шу диалектик қарама-қаршиликлар ортиб бораётган жисмоний, ақлий хамда ахлоқий имкониятлар билан барқарорлашган стереотипга айланган ташқи оламни акс эттиришнинг шакллари ўртасида содир бўлади. Вужудга келган зиддиятлар ва қарама-қаршиликларни, психологик камолотни таъминлаш, фаолият турларини мураккаблаштириш орқали ўсмир шахсида янги психологик фазилатларни таркиб топтириш билан аста-секин йуқотиш мумкин. Будавр инсоннинг камолоти юқорироқ боскичига кўтарилиши билан якунланади. Камол топиш ўсмирдан умумлаштириш, ҳукм ва хулоса чиқариш, мавхумлаштириш, объектлар ўртасидаги ички муносабатларни ўрнатиш, муҳим қонун, қонуният, хосса, хусусият, механизм ва тушунчаларни англаш, ихтиёрий диккат, барқарор қизиқиш, онгли мотив ва мантиқий эслаб қолишни талаб қилади. Буларнинг барчаси фанларга доир билимлар тизимини вужудга келтиради, амалий кўникмаларни шакллантиради, ўзини ўзи назорат қилиш, баҳолаш, англаш сингари хусусиятларни таркиб топтиради. Мактаб ва билим юртида, оилада мустақил фаолиятга кенг имкониятлар бўлса, ўқувчи муайян вазифа ва топшириқларни бажара бошлайди. Натижада ўсмирнинг ижтимоий мавқеи ортиб, фаолияти такомиллашиб, психикаси хар томонлама ривожланиб боради.

23 Ҳозирги ўсмирлар ўтмишдошларига нисбатан жисмоний, ақлий ва сиёсий жихатдан бирмунча устунликка эга. Уларда жинсий етилиш, ижтимоийлашув жараёни, психик ўсиш олдинрок намоён бўлмоқда. Шу сабабли бизда ўғил ва қизларни 10-11 дан 14—15 ёшигача ўсмирлик ёшида деб хисобланади. Веналик психолог З.Фрейд ва унинг шоғирдлари ўсмирлик даврини бахолашда инсонга азалдан берилган қандайдир илк майл нишонаси сифатида вужудга келадиган ўз мавқеини белгилашга онгсиз интилишни энг муҳим асос деб хисоблайдилар. Бу интилиш гуёки худбинлик бошқа кишиларни менсимаслик пайдо булишига, атроф-мухит билан келиша олмасликка, ҳатто низоларга олиб келар, онгсизлик эхтиёжлари ва майллари шахснинг фаоллигини белгилар эмиш. Собик совет психологлари З.Фрейд назариясининг мутлақо асоссизлигини таъкидлаб, ўсмирда имконият билан талабчанлик ўртасидаги келишмовчилик ўзини кўрсатишга мойиллик ва ўз ички дунёсига қизиқишнинг намоён булиши билан тавсифланишини асослаб бердилар. Айрим психологлар биогенетик ўсишнинг биологик омилларига, яъни жинсий етилишга алоҳида ахамият берадилар. Уларнинг фикрича, ўсмирнинг психик жихатдан инқирозга етакловчи, хаяжонга солувчи субъектив ички кечинмалари ўғил ва қизларни танҳолик психологиясига тортар эмиш. Ўсмир учун характерли норозилик, қўполлик қайсарлик шафқатсизлик тажанглик гинахонлик тажовузкорлик каби иллатлар жинсий етилишнинг махсули янги туйғулар, майллар, кечинмалар ўсмир хатти-ҳаракатида ҳукмрон бўлиб, унинг хулқ-атворини бошқаради деб тушунтирилмокда. Ўсмирликнинг психологик қиёфаси, холати, имконияти ягона соф биологик омилга боглик эмаслиги хаммага аёндир. Америкалик психолог Р.Кулен ўсмирлик даври ҳақидаги биогенетик назарияни қаттиқ танқид килиб, ўсмирлик даври ижтимоий-ахлоқий категориядир, деган гояни илгари суради. Аммо нотурри нуқтаи назардан ўсмирликни биологик ва психологик категориядан ташқари деб хисоблайди. Р.Куленнинг фикрича, ўсмирлик даврида учта асосий ижтимоий-ахлоқий тамойил мавжуд бўлиб, улар эмансипация (катталар таъсиридан қутилиш) ва мустақилликка эришиш, ҳаёт йўли ва касб-хунар танлашга жиддий муносабатда булиш, зарур ижтимоий-ахлоқий нормаларни ўзлаштиришдан иборатдир. Унинг фикрича, бола юқоридаги муаммоларга эътибор бермас экан, ўсмирлик даври қанча б ў лишидан қ атъиназар, у болалигича колаверади. Р.Кулен уз назариясида биологик омилларни хам, ўсмирлик давридаги ўсишнинг психологик хусусиятларини хам ҳ исобга олмайди, аксинча, уларни батамом инкор қилади. Психологларнинг фикрича, ўсмирларга реал ижтимоий турмуш шарт- шароитлари ва шахс фаолиятининг махсули деб караш мумкин эмас, чунки ўсишнинг биологик ва психологик қонуниятларини инкор қилишга ҳаққимиз йуқ . Шунингдек ўсмирлик даврининг муайян хеч ўзгармас хусусияти ва характеристикаси мавжуд эмас. Ўсмирлар ўртасидаги ўзига хос типологик фарқларни ижтимоийомилларнинг таъсири билан, таълим ва тарбия шароитларининг хусусиятлари билан изохлаш мумкин.

24 Шу билан бирга, ўсмирнинг жисмоний ўсиши хусусиятлари, жинсий етилишининг иқлим ва миллий-этнографик омиллари хам бор. 2 - § . Ўсмирларнинг биологик ўсиши Ўсмирлик инсоннинг балоғатга етиш даври бўлиб, ўзига хос хусусияти билан камолотнинг бошқа поғоналаридан кескин фарқланади. Ўсмирда р ў й берадиган биологик ўзгаришлар натижасида унинг психик дунёсида туб бурилиш нуқтаси вужудга келади. Балоғат даврига 11 (12) -15 ёшли қизлар ва ўғил болалар киради. Камолотнинг мазкур палласида жисмоний ўсиш ва жинсий етилиш амалга ошади. Боланинг буйи 11-12 ёшида 6 -7 см, хатто 10 см гача ўсиши мумкин. Бироқ бу боскичда қизлар ўғил болаларга қ араганда тезроқ ў садилар. Ўсмир 13-14 ёшга т ў лгандахар иккала жинс ўртасида буйнинг ўсиши карийб бараварлашади. Ў н беш ёшга к а дам қў йганда эса ўғил болалар қизларни ортда қолдириб кетадилар. Шундан кейин то умрнинг охиригача ўсишда ўғил болалар устунлик қиладилар. Ўсмирлик даврида б ў й билан тана номутаносиб равишда ў сади, натижада болалар ориқ, нимжон ва узун б ў йли бўлиб кўринадилар. Ўсмирларда юракнинг хажми ва тириклик си ғ ими хар йили 25 фоиз катталашиб боради. Б ў йнинг жадал ўсиши ва тана о ғи рлигининг ортиши билан қ он ха м да кислородга эхтиёж хам ортади, бу эхтиёж юрак хажмининг кенгайиши ва функционал фаолияти кўрсаткичларининг бойиши эвазига таъминланади. Мазкур даврда тананинг умумий хажмидан 7-8 фоизини қон таш к ил қилади, қон босими бирмунча ошади, симоб устунининг 110-115 мм даражасида бўлади. Юрак қ искаришининг частотаси бир қ адар секинлашади, масалан, 11 ёшда дақиқада 85-90 марта у рган бўлса, 14-15 ёшларда 70 гача пасаяди. Юрак кенгайиши билан бирга қон томирлари хам й ўғ онлашади. Қ он айланиши тизимининг қ айта қ урилиши, вегетатив, нерв системасидаги беқарорлик қон айланишини бузади ва ўсмирда баъзан қ он босимининг ортиши руй беради. Қон айланишининг ўзгариши қ изларда оғирро қ кечади, чунки уларда юрак вазнининг ортиши олдинрок бошланиб, олдинрок якунланади. Ўсмирлик даврида н афас олиш органлари жадал ривожланади. Ў пканинг тириклик сиғими қуйидагича бўлади: ўғил болаларда -11 ёшда 1900-2000 мл; 15 ёшда 2600-2700 мм. қизларда-11 ёшда 1800-1900 мл; 15 ёшда 2500-2600 мл. Шунинг учун нафас олиш хар дакикада 2 марта камаяди. Ўғил болалар корин билан, қизлар эса куқоак билан нафас ола бошлайдидар. Куқоак кафаси, нафас олиш мускуллари тез уса боради ва жинсий етилишни кучайтиради. 11-12 ёшдаги ўсмирнинг ички сеқоеция безлари кайта курилади. Гипофизнинг олд қисми ишлаб чиқарадиган гормонлар гавданинг ўсишини таъминлайди. Гипофизнинг урта қисми кучайиши сабабли пигментлар алмашиниши ўзгаради, натижада соч корайиши, юзларнинг окариши намоён бўлади. Гипофиз билан бир каторда Калқонсимон безнинг функцияси хам

25 кучаяди. Калқонсимон без ишлаб чиқарадиган тироксин гормони организмда модда алмашинуви ва энергия сарфини кескин орттиради. Марказий нерв системасида Кузгалувчанлик ўзгаради натижада яккол ҳис-туйгулар тўғила бош лайди. Калқонсимон без фаолиятининг кучайиши кузгалувчанлик асабийлашиш ва толикишни келтириб чиқаради. Бош мия кобигада тормозланиш жараёнининг сусайиши шиддатли эмоционал ке-чинмаларни вужудга келтиради, хулқ-атворда парокандалик Фафл- ритабиийлик пайдо бўлади. Калқонсимон без функциясининг ўзгариши ва модда алмашинувининг бўзиши сабабли ўсмирда семириш руй беради. Мазкур ёш даврида жинсий безлар фаолияти кучаяди. Балоғатга етишнинг бирламчи ва иккиламчи аломатлари уса бошлайди: утал болаларда овоз ўзгаради, йугонлашади, муйлов ва сокол пайдо бўлади, қизларда эса куқоак безлари ривожланади ва хрказо. Натижада бошқа жинсга қизиқиш ортади, орзу, хохиш, нозиктуйгу, согйнч, изтироб каби кечинмалар пайдо бўлади. Ўсмирлар жинсий етилиш сирларининг 17 фоизини ота-онадан, 9 фоизини ўқитувчилардан, 4 фоизини мактаб врачидан ва колган яширин жихатлари, холатлари тўғрисидаги маълумотларни куча-куйдан, уртокдари ва дугоналаридан эшитиб билиб оладилар. Кутилмаган холатлар ва маълумотлар уларнинг хатти-ҳаракатини чигаллаштиради, яккаликоламига берилиш бошланади, феъл-атворда айрим иллатлар пайдо бўлади. Гохо ўсмирлар орасида ахлоқан тубанлашув холлари руй бериши мумкин. Уларни бундай киликлардан, нопок гурух ва тудалардан халос этиш максадга мувофиқдир. Ижтимоий ҳаётда ярамас одатларни келтириб чиқарувчи анчагана манбалар бор: биринчидан, кино заллари вателевидениеда ўсмирларга тўғри келмайдиган фильмларга рухсат қилиниши; иккинчидан, жамоат жойларида ва куча-куйда катталарнинг ножоиз киликлар кўрсатишлари; учинчидан таълимда биологик ўсиш тўғрисида етарли билимлар берилмаслиги; туртинчидан, врачларнинг бу сохада кенг куламда иш олиб бормаслиги; бешинчидан, ота-оналарда физиологик ва психологик билимлар етишмаслиги; олтинчидан, ўсмир болалар ва қизларга мулжалланган материалларнинг камлиги ва хрказолар. 3- § . Акселерация назариялари Ўсмирлик инсон шахсининг камол топишида алоҳида ўрин эгаллайди. У инсон камолотининг мухим боскичи хисобланади. Ўсмирлик даврида гоят катта ахамиятга эга булган психологик ўзгаришлар руй беради, боланинг муайян ижтимоий турмуш шароитида кейинги камол топиши учун зарур таълим-тарбия таъсирида барқарор, мустахкам из қолдирувчи, ижобий хислатлар намоён бўлади. Тадрижий равишда изчил вужудга келаётган психик ўзгаришлар, шаклланаётган фазилатлар ва шахснинг ўсиши, аввало, мазкур ёшдаги ўғил-қизлар фаолиятларининг (етакчи ва ёрдамчи фаолият турлари: ўқиш, мехнат ва уйин кабилар назарда тутилади) хусусиятига бевосита богликлир. Ўсмирнинг бошқа ёш даврларидан фарқланадиган ўзига хос хусусиятлари мавжуд бўлиб, улар хис-туйгу ва иродавий сифатларда уз

26 ифодасини топади. Ўсмир кичик мактаб ёшидаги ўқувчидан фарқли равишда ҳаётни илк бор шахс сифатида фаол илмий билишда иштирок эта бошлайди, биринчи галда факат нарса ва хрдисаларнинг айрим аломатларини эмас, балки уларнинг умумий ва объектив қонуниятларини англаб етиш, тушуниш имкониятига эга бўлиб боради. Шахснинг хар томонлама, уйгун ривожланишига мехнат фаолияти салмокли таъсир кўрсатади. Ўсмирларнинг синф ва мактаб ер участкасидаги мехнат фаолияти уз мохияти билан зарур ахборот ва маълумотлар бериб, мураккаблашиб, уларнинг кучига куч, гайратига гайрат кушиб, мехнат самарасидан, махсулидан лаззатланиш хис-туйғуларини шакллантира бошлайди. Ўсмирлик даврида хам уйин фаолияти маълум вактгача шахснинг камолотида уз ахамиятини саклаб қолади. Жамоа бўлиб амалга ошириладиган уйинлар ва уларнинг кенг куламда ўтказилиши утиш даврида вужудга келадиган қийинчиликларни енгиллаштиришга хизмат қилади. Уйин фаолияти ўсмирда юксак ахлоқий хис-туйгуларни вужудга келтиради, матонатлилик, жасурлик каби фазилатлар шаклланиши учун кулай шароит яратади. Мазкур фаолият ўсмирнинг ақлий жихатдан ўсишига, фикр юритишига, уз хис-туйгусини бошқаришига, жисмоний камол топишига туртки вазифасини угайди. Уйиннинг хар хили билан машгул булиш ўсмирни фахмлашга, эслаб колишга, бирор ишни амалга оширишдан олдин уни режалаштиришга ва дик;катни бир нечта объектга таксимлашга одатлантиради. Тийраклик тезкорлик фаросатлилик каби мухим хусусиятлар, хислатлар хам уйин ва спорт машгулотларида таркиб топади. Ўсмир камолотга эришган сайин унинг психик дунёсида янги фазилатлар ва сифатлар пайдо була бошлайди, психикасида кескин қайта куриш содир бўлади. Ўзгаришлар унинг олдига янги талаблар қўяди, бу эса уз навбатида купрок хукук ва эрк берилишини, энг аввало мустақил қарорга келиш ва уз хулқ-атворини макбул деб Хисоблаб амалга оширишни такозо қилади. Психик такомиллашиш, камолотга интилиш, нисбий барқарорлик ўсмирлик даврининг энг мухим хусусиятлари хисобланади. Ҳозиргача балоғатга эришиш ва жинсий етилишнинг жадал-лашиши тўғрисида бир бутун илмий назария мавжуд эмас. Шунинг учун ўсишдаги жадаллашув, яъни акселерация буйича хам муайян назария яратилмаган. Ана шу боисдан хар хил илмий асосдаги, бир-биридан фарқли эътирозли катор назариялар пайдо булган. Қуйида акселерация муаммосига оид карашлар билан танишиб чиқамиз. Гелиоген назарияси. Ушбу назария 1 936 йилда чет эл олимлари томонидан яратилган бўлиб, унинг асосий мохияти акселерация Ходисаси куёш нўрининг бевосита таъсири билан вужудга келади, деган гоядан иборатдир. Бу гоя тарафдорларининг фикрича, болалар куп вакт офтобда булиши натижасида уларнинг ўсишида тезлашиш, яъни акселерация руй беради, чунки куёш нури организмни зарур элементлар, моддалар, озикалар билан таъминлайди. Аммо ҳозирги даврда акселерация ходисаси жанубий (куёш нурлари сероб) мамлакатларда шимолий жугрофий кенгликка жойлашган

$27 мамла-катларда хам бир текис руй бермокда. Иккинчи томондан, шахар мухитидаги қизлар ва ўғил болалар кишлок болаларига Караганда тезрок вояга етиши курилмокда, вахоланки, кишлок одамлари куёш нурида купрок тобланадилар. Демақ ҳозирги даврда гелиоген назарияеи зиддиятларга сабаб бўлмоқда. Умуман офтобда тобланишни акселерация жараёнининг мухим жихатларидан бири дейиш нотўғридир. Гетерозия назарияеи. Ун тукқизинчи аср охири йигирманчи аср бошларидан буён ижтимоий ҳаётда, турмушда кескин ўзгаришлар содир булгани инсонлар ўртасидаги ижтимоий, диний, миллий, иркий тафовутларнинг камайишига олиб келди. Турли миллат вакил-ларининг аралаш никохга кира бошлагани бунга ёркин мисолдир. Диний эътиқодлар, иркий фарқлар, этник ва миллий хусусиятлар, характер, анъаналар, урф-одатлар, маросимлар, расм- русум ва хрказолар аралаш никохга ҳеч кандай тусиқбула олмади. Ҳаёт тарзи \ар хил мамлакатларнинг халкдарига хос хусусиятлар хам аралаш никохни тухтата олмади. Аралаш никохга кириш тобора кенгаймокда. Мазкур назарияга мувофиқ. психик дунёдаги кайта куришлар наслий белгилар кескин ўзгаришига сабаб булди, натижада фарзандларнинг ўсишида кучайиш, жадаллашиш, акселерация ходисаси вужудга келди. Бирок мазкур муаммони илмий жихатдан атрофлича асослаб бериш учун юқорида таъкидланган омиллар етарли эмас. Шунга Қарамай, гетерозия назарияеи биологик ўсишда жадаллашиш жараёнини вужудга келтиришда алоҳида ахамият касб этади. Урбанизация назарияеи. Жамият ривожланишида шахарларнинг роли ортиши бу назарияга асос килиб олинган. Ун тукқизинчи аернинг урталаридан бошлаб, кишлок ахрлисининг шахарга кучиши (вокелик тарикасида) авж олди, яъни ахоли орасида миграция ёки урбанизация ходисаси юзага келди. Шахарнинг турмуш тарзи, ўзига хос хусусиятлари, ахборот тармокларининг кенглиги, маданият даражаси, фан-техника, транспорт, маиший хизмат каби омиллар болаларнинг ақлий, ахлоқий, жинсий жихатдан эртарок вояга етиши учун зарур шарт-шароитлар яратди. Кишлок ахолией билан шахар халкининг яшаш мухити ва турмуш шароитининг якинлашиши акселерация жараёнига ижобий таъсир этди, лекин бу омилнинг ўзи акселерациянинг сабаби була олмайди. Нутритив назария. Бу гоянинг туб мохияти шуки, ўсишдаги жадаллашиш (акселерация) одамларнинг овкатланиши яхшиланиши, истеъмол қилинаётган озукаларда дармондорилар микдорининг купайиши сабабли вужудга келади. Ушбу гоя намояндаларинииг фикрича, В-6, В-12 дармондорилари ва фолиев кислотасини одамлар купрок истеъмол қилиши мазкур холат намоён булишининг асосий омили эмиш. Табиийки, инсон ўсишининг жадаллашувида дармондорилар маълум даражада ижобий таъсир этиши мумкин, лекин мазкур омилларнинг ўзи акселерация учун мухим ва ягона негиз була олмайди. Шунииг учун тиббиёт ходимлари гигаеначилар, биологлар, физиологлар, психологларнинг айримлари бу гояни куллаб- кувватлайдилар. Шунинг учун тахлил қилинаётган, шархда-наётган илмий назария акселерация учун маълум туртки вазифасини утайди.$ $28 Нурланиш назарияеи. Бу назария намояндаларинииг фикрича, ер юзида рентген курилмаларининг купайиши, атом, водород ва нейтрон бомбаларининг портлаши натижасида инсонда радиоактив моддалар, радиация нурланиши даражасининг сезиларли даражада ортишига олиб келади. Ер куррасига таркалган зарядлар билан инсон организмининг нурланиши ўсишни кучайтиради, яъни акселерация жараёни юзага келади. Шунинг учун бу назариянинг химоячилари турли хусусиятга эга булган нурларнинг аник дозаси организмга таъсир этиши, таркалиши емирилишга сабаб булмаса, инсоннинг жисмоний ўсиши жадаллашиши учун имконият яратар эмиш. Маълумки, меъёридан ортик рентген нуридан фойдаланиш хам организм учун зарарлидир. Ана шу мулоҳазага асосланиб организм айрим қисмларининг ривожланиши нурлар билан богликдир, деган хулоса чиқариш мумкин. Хатго, айрим илмий манбаларда пайвандлаш аппаратининг ёгдуси хам, чакмокнури хам организмга ижобий таъсир қилиши айтилади. Бирок том маънодаги акселерация учун мана шу омилларнинг ўзи етарли эмас, албатта. Ижтимоий шароитнинг яхшиланиши назарияеи. Яшаш шароит-ларининг яхшиланиб бориши, кенг куламда санитария ва гигиена тадбирларининг амалга ош ирилиши , овкатланиш сифатининг ортиши, ота-онадан фарзандга наслий белгиларнинг (генларнинг) бир текис утиши каби омиллар акселерация жараёнини тезлаштиради, деган фикр катор мамлакатлардаги тадкикотчилар орасида кенг таркалган. Уларнинг талкинича, турмуш шароитининг яхшиланиши, кулайликлар яратилиши турли имкониятларнинг ишга солиниши учун табиий замин тайёрлаши мумкин. Лекин мазкур назария амалий маълумот-ларни тулик атрофлича ифодалашни такозо этади. Шунинг учун ушбу назарияда масалага хар томонлама ёндашиш яккол кузга ташланади. Агар ижтимоий шароит чукур ва илмий жихатдан ёритиб берилса, унинг таъсир кучи янада ортиши мумкин. Ижтимоий акселерация назарияеи. Бу илмий назариянинг асосчиларидан бири, йирик физиолог олим ААМаркосяндир. Унинг таърифлашича, ҳозирги кишилардаги билимлар хажмини йигирманчи аср ярмидаги кишиларнинг билимлари \ажмига таккослаш орқали болалардаги ўсиш жараёнини аниклаш ижтимоий акселерация дейилади. Болалардаги акселерациянинг сабаби: биринчидан, ота-оналарнинг умумий савияси юксалгани, умумий урта таълимнинг амалга ошгани; иккинчидан, ижтимоий турмушда ахборот воситалари тармоганинг кенгайгани, яъни радио, телевизор, театр, кино, қонцерт заллари, маданият марказлари, ўқувчилар саройлари ва уйлари, ёш техниклар ва табиатшунослар станцияларининг, улардаги иштирокчи- ларнинг купайгани; учинчидан, китоб, журнал, махаллий матбуот кулами ва сифатининг ўзгариши, информатика кулами кенгайиши, интернет тармога жадал ўсиши ва хоказолардир. Бизнингча, мана шу омиллар каторига шахслараро муносабат-ларнинг тўғри йўлга куиилиши, одамларнинг оқилона, одилона мулоқатга ургангани, жамоа ва гурухларда ижобий психологик мухит яратилгани, асабийлашиш, парокандалик камайганини хам кушиш мақсадга мувофиқдир.$

29 Юқорида курилган акселерация назарияларини алоҳида олиб каралса, мазкур жараённи тушунтириш имконияти тораяди. Шунинг учун уларнинг ижобий жихатларини танлаб, муайян тизимни барпо этиш ва шу яхлит тизимдан фойдаланиб, акселерациянинг мохияти ва уни келтириб чиқарувчи омилларни тушунтириш мумкин. 4- § . Ўсмирлик ёшида шахснинг шаклланиши Ўсмирлик ёши дунёқараш, эътиқод, нуқтаи назар, позиция, узлигини англаш, баҳолаш ва хрказолар шаклланадиган давр Хисобланади. Кичик мактаб ёшидаги бола катталарнинг кўрсатмалари ёки ўзининг тасодифий, ихтиёрсиз орзу-истаклари билан ҳаракат килса, ўсмир уз фаолиятини муайян принцип, эътиқод ва шахсий нуқтаи назари асосида ташқил кила бошлайди. Ўсмир шахсининг таркиб топишида ахлоқўзига хос, онг алоҳида ахамият касб этади. Бунда ўқувчиларнинг ахлоқий тушунчаларни ўзлаштириши ва уларни турмушга татбиқ этиши мухим роль уйнайди. Умуминсоний хислатларни шакллантириш жараёни, ўқувчидаги ишонч, акида, нуқтаи назарнинг қарама-қаршиликларига дуч келади. Ўсмир шахсини таркиб топтиришда унинг атроф-мухитга, ижтимоий Ходисаларга, кишиларга муносабатини хисобга олиш лозим. Чунки ўсмирда муайян нарсаларга муносабат шаклланган бўлади. Ижтимоий турмушни кузатиш, ундаги инсон учун зарур кўникмаларни эгаллаш катталар хулқ-атворини тахдил қилиш имкониятини яратади. Натижада фавкулодда холатларга — катта ёшдаги одамларнинг тугган нули ва услубини бахолаш кўникмаси таркиб топа бошлайди. Ўсмир хулқ-атворини бахолашда (рагбатлантириш ёки жазолашда) катталар нинг катъиятлилиги, принципиаллиги синчков ўқувчи томонидан тахлил қилинади ва кулланган тадбирнинг тўғри ёки нотўғри эканлиги яна бир марта текширилади. Шунинг учун рагбатлантириш ва жазолаш усуллари оқилона, уз вактида кулланиши керак Психологик адабиётларда мехнат билан жазолаш ўсмир психологиясида кескин ўзгариш ясаши ифодаланган. Маълумки, хамма ўқувчиларга мехнатнинг кахрамонлик яратувчилик эканлиги уктириб келинади. Фавкулодда мехнатдан жазо сифатида фойдаланиш уларга мутлако ёмон таъсир этади. Психологлар угказган тадкикотлардан кўринадики, ўсмирларнинг купчилиги кдтьиятлилик, камтарлик магрурлик самимийлик мех-рибонлик дилкашлик адолатлилик каби маънавий, ахлоқий ту шунчаларни тўғри англайдилар. Уларнинг турмуш тажрибасида фан асосларини эгаллаши натижасида барқарор эътикод ва илмий дунё-Караш таркиб топади, шулар замирида ахлоқий идеаллар юзага кела бошлайди. Ўсмирларнинг идеаллари негизида орзу, максад ва уларни руёбга чиқариш режалари намоён була бошлайди. Муайян касбга майл ва Қизиқиш тўғилади. Орзу-истаклар ранг-баранглиги билан бир-биридан кескин ажралиб туради. Ўсмирлар мулоҳазасини тадкик қилиш уларда ахдокий тушун чалар баравар таркиб топмаслигини кўрсатди. А.И.Малиованов ўсмирларни туртта гурухга ажратади: 1) хатти-ҳаракатда узлари англаган, ижобий коидаларга таяниб иш

30 тутадиган, сўзи билан иши мое ўсмирлар; 2) ахлоқий тушунчалари киликларига мое келадиган ўсмирлар; 3) хатти-ҳаракатлари ахлоқий нормалар ҳақидаги билимлари билан ажралиб турадиган, шу билимларга мое ҳаракат килмайдиган ўсмирлар; 4) узлари биладиган ахлоқий талаблар билан, кундалик хулқ-атворнинг алокасини тушунмайдигаи ўсмирлар. Илмий тадкикотлар ва ҳаёт тажрибалари айрим ахлоқий тушунчаларни нотўғри тушуниб, шахснинг баъзи фазилатларини нотўғри бахолаб, мустақилликка интиладиган, уз иродасини намойиш қилишга ҳаракат қиладиган ўсмирлар узларида салбий сифатларни устиришга ўринишини кўрсатди. Хатто улар узларида шаклланган ижобий хислатларни йукотишга хам ҳаракат қиладилар. Ўқитувчи ва ота-оналарнинг асосий вазифаси уларнинг нотўғри карашларига зарба бериш ва ўсмирларнинг адашишларига йўл куймасликдир. Ўсмир ўғил-қизлар шахсининг камол топишида ўзини англаш мухим ахамиятга эга. Чунки ўзини англаш жараёнида ўзига бахо бериш майли ва истаги ўзини бошқа шахслар билан таққослаш, ўзига бино куйиш эхтиёжи пайдо бўлади. Булар эса ўсмирнинг психик дунёсига, ақлий фаолиятига, теварак-атрофга муносабатининг шаклланишига таъсир қилади. Ўсмирларда ўзини англашнинг ривожланиши шахсий хулқ-атворини тушунишдан бошланиб, ахлоқий фазилатини, характерини, ақлий имконият ва қобилиятини билиш билан якунланади. Ўсмирда ўзини англаш ривожланиши учун синф жамоаси ва оила аъзоларининг фаолияти мухим ахамиятга эга. Унинг хатти-Ҳаракати, уз кучига, майлига, ёшига лойик ижтимоий муносабатлари, муайян мухитда уз урнини топишга интилиши ўзини англашининг такомиллашувига пуста замин яратади. Ўсмирларда ўзини англаш янги босқичга кўтарилгач, улар ўзига хос ахлоқий намунани танлайдилар. Ўқувчи ўзига намуна булган шахснинг хулқ-атвори билан ўзининг хатти-ҳаракатини солиштиради ва ўзининг ижобий ёки салбий жихатларини англаб етади. Натижада унда ўзини ўзи тарбиялашга ботиқ яна бир мухим хислат вужудга келади. Ўсмир ўзини ўзи тарбиялашда китоб кахрамонларидан, кинофильм иштирокчиларидан урнак олиб, гохо уларга такдид килиб, бутун ирода кучи ва характер хислатларини ишга солиб, х а Р хил хусусиятларни эгаллашга интилади ва бу йўлда учрайдиган тусик Хамда қийинчиликларни енгади. Ўсмирлик ёшида психологик жихатдан энг мухим хислат — вояга етиш ёки катталик хиссининг пайдо булиши алоҳида ахамиятга эга. Катталик хисси ижтимоий-ахлоқий сохада, акдий фаолиятда, Қизиқишда, муносабатда, кунгил очиш жараёнида, хулқ-атворнинг ташқи шаклларида уз ифодасини топади. Ўсмир уз кучи ва куввати, чидамлилиги ортаётганини, билим савияси кенгаяётганини англай бошлайди. Буларнинг барчаси унда катталик хиссини ривож-лантиради. Унда гашга тегадиган рахбарликдан, ўринсиз хомий- ликдан, ортикча назоратдан, зериктирадиган гамхурликдан холи булиш истаги вужудга келади. Мазкур жараён уз навбатида катталар билан муносабат ва мулоқатда нохуш кечинмаларни пайдо қилади. Синф жамоаси ва оила аъзолари ўртасидаги муносабатларни ўзгартиришгина катталар билан

31 ўсмирлар орасидаги "англашил-мовчилик гови"ни йуқотади.Ўсмирлар билан муносабатда уларнинг мустақиллиги, фаоллиги, ташаббускорлиги, ўзини бошқаришини хисобга олиб, ортикча Хомийлик гамхурлик килмаслик ижобий самаралар беради. Ўсмирлик даври хусусиятларини тадкик килган Д.Б.Эльқонин ва Т.В.Драгуновнинг таъкидлашича, ўғил ва қизларнинг бу ёшда уртоклари билан муносабатларга интилиши, тенгдошлари жамоасининг ҳаётига қизиқиши ёркин намоён бўлади. Ўсмирларнинг уртокдик ва дустлик туйгулари узаро муноса-батларини урганган И.В.Страхов, уларнинг узаро муносабатларини учта шаклга: улфатчилик уртокдик ва дустликка бўлади. Хар бир юксак туйгуни психологик жихатдан таърифлаб, уларнинг ри-вожланишини баён қилади, юксақ инсоний туйгуларнинг шаклланиш суръати, барқарорлиги ўғил болалар билан қизларда бирмунча фарқланишини таъкидлайди. В.А.Қоутецкий ва Н.С.Лукиннинг фикрича, хакик ии УР _ токлик ва чинакам дустлик — мардонавор уртокдик ва талабчан дустликдир. Бундай уртокдик ва дустлик амалий ёрдамни ва уртогининг хатоларини тўғри, самимий ва очиктанқид қилишни такозо этади. Ўсмирнинг синф жамоаси ҳаётида фаол катнашиш учун интилиши гоят катта ахамиятга эга. Синф жамоаси аъзоларининг узаро ёрдам, бирдамлик хамдардлик буйсуниш одати, шахсий хамда ижтимоий Қизиқишларини ривожлантиради. 5- § . Ўсмирнинг акдий камолоти Ўсмирларнинг жисмоний ўсиши ва жинсий етилиши уларнинг психикасида кескин ўзгаришларни вужудга келтиради. Ўқув фанларининг купайиши, ахборотлар тармогининг кенгайиши уларнинг фикр юритишини жадаллаштиради. Кичик мактаб ёшидаги болаларда эндигина ривожланиш боскичига кўтарилган интеллект ўсмирлик даврида янада такомиллашади. Таълим жараёнида уларда материалларни тахлил ва синтез қилиш, муаммонинг мохиятини тушуниш жадал суръатлар билан усади. Тафаккурнинг ривожланиши интеллектни кушимча маълумотлар билан бойитади. Маълумки, арифметикадан алгебрага угиш умумлаштиришнинг юқори боскичга кўтарилганини билдиради. Бинобарин, мазкур хрлатда мавхумлашган сонлар кайтадан мавхумлаштирилади, олдин умумлаштирилган нарса ва хрдисалар кайтадан умумлаштирилади ва натижада "мавхумни мавхумлаштириш", "умумлашмани умум лаштириш" деган илмий тушунчалар вужудга келади. Ўсмир ўқувчилар урганаётган фан асослари, аввало уларнинг мавхум тафаккурини устиришга каратилади. Унинг акдий фаолияти хусусиятларидан бири — мавхум тафаккурнинг ривожланишидир. Мактаб таълими ва мустақил билим олиш фаолияти таъсири остида, ўсмирда аналитик-синтетик фаолият жадал суръат билан ривожлана бошлайди. Шунинг учун унда сабаб ва натижани изохдаш ўқуви мустахкамланиб боради. Ўқувчи материалларнинг мухим белгиларини ажратишга, кенг

32 маъноли умумлаштиришни амалга оширишга ҳаракат қилади. Таълим жараёнида анчагина мавхум тушунчалар, масалан, математикада — нуқта, чизиқ тенглик.., физикада — куч, солиштирма огарлик тезлик ампер, вольт..., географияда — экватор, кутб, кенглик узунлик зона, плато..., тарихда — кул, давр, шахсий мулқ бойлик эксплуатация ва хоказолар вужудга келади. Ўсмирлик даврида ўқувчиларда аналитик-синтетик фаолият етарлича ривожланмагани, фикр юритиш усуллари тупик эмаслиги учраб туради. Шунинг учун геометрик масалани ечиш усулини ёки исботлаш йўлини кўрсатиб берилмаса, қийинчиликлар тўғилади, ўқувчилар масалани энг оддий усулда "таваккал" еча бошлайдилар. Ўсмирлар фикр юритиш фаолиятининг хусусиятларидан бири — яккол- образли, кўрсатмали тафаккур таркибининг мухим роль уйнашидир. Уларда мавхум тафаккур ўсиши билан яккол -образли тафаккурнинг таркибий қисми мутлако йуколиб кетмайди, балки сакданиб қолади ва ривожланади хамда тафаккурнинг умумий структурасида мухим роль уйнайди. Ўсмирнинг энг мухим хусусиятларидан яна бири мустақил фикрлаш, аклнингтанқидийлиги тез ривожланишидир. Бу эса кичик мактаб ёшидаги ўқувчидан фарқди упароқ ўсмирнинг акдий фаолиятида янги давр бошланганини билдиради. Мактаб таълимининг бевосита таъсири билан ўсмирда ўзини англаш жараёни ривожлана бошлайди. У ўзининг фикрига, мустақил Карашига, бирор масала юзасидан уз мулоҳазасига зга булиш учун Ҳаракат қилади. Шунинг учун ўқитувчи ёки ота-онанинг айтган ла^ига, китоб ва дареликларга танқидий нуқтаи назардан карайди. Купинча ўқитувчининг мулоҳазасидан, дареликдан хато ва камчиликларни топишга интилиб, уз гапида туриб, айрим фикрларга Қатъий эътироз билдиришга, тортишишга ва бахслашишга мойил бўлади. Аклнинг танқидийлиги айрим холларда ўқитувчи билан ўқувчи ўртасида "англашилмовчилик гови"ни вужудга келтиради. Акднинг "танқидийлиги" ўсмирнинг асосий хусусиятларидан бири бўлиб, у узгалар фикрини турли бахрналар, сабаблар билан йуккд чиқаришга Каратилган бўлади. Тафаккурнинг мустақиллиги инсон учун жуда катта ахамиятга эга. Ўқитувчи даре жараёнида ва даредан ташқари вактларда, хар Кандай оғир шарт-шароитларда хам турли усуллар билан бухислатни куллаб-кувватлаши, унинг ривожланиши учун имконият яратиши керак Шуни хам эсдан чиқармаслик лозимки, дастлабки даврда ўсмирнинг нуқтаи назарини, мулоҳазаларидаги хатоларини, муваффакиятсизликларини ёмонлаш, уни изза қилиш, иззат-нафеига тегиш, масхаралаш мутлако мумкин эмас. Акс холда ўсмир акдининг ажойиб сифати барбод бўлади ва унинг ўзи жамият хамда табиат қонунларига, холатларига бефарқкарайдиган шахсга айланиб қолади. Ўқитувчи ўқувчинилг акл-заковатини тўғри ривожлантириш учун хар бир имкониятни тўла ишга солиши: 1) ўсмирлар га тўғри таърифлашни, тахдил қилишни, таккослашни, материалларни мав хумлаштириш ва умумлаштиришни ургатиши; 2) уларга уз фикрини тўғри, равон ва аник ифодалаш йўлини тушунтириб бериши лозим. Мустақил равишда ҳукм ва

33 хулоса чиқариш, мулоҳаза юритиш каби аклнинг турли шаклларидан фойдаланиш ўсмирларда акдий фаолият кўникма ва малакаларини устиради, натижада жадал ривожланиш палласи амалга ошади. Юқоридаги вазифаларни бажариш учун аввало ўсмирлар олдига турли объектларни мустақил холда таккослаш, улардаги ухшаш ва тафовутли жихатларни топишни юклаш керак Бунинг учун уларнинг диккатини қуйидаги саволларга жавоб беришга каратиш максадга мувофивдир: "Бу холатда кандай умумийлик мавжуд?", "Ушбу нарсалар кайси белги ва жихдтлари билан бир-биридан фарқданади?" "Мазкур нарсалар ва ходисалар ўртасида кандай ухшашлик белгиси бор?" ва хоказолар. Ботаника дареларида ўқувчиларга мох (йусин) билан сув утини, замбуругнинг пояси билан илдизини таккослашни тавсия этиб, поянинг илдиздан, споранингуругдан нимаси билан фарқданишини аниклашни топшириш фойдалидир. Ўсмир акд-заковатини камол топтириш учун уларга доимо мантиқий тафаккур усулларини ургатиб бориш зарур. Бунда мантиқий хатоларни тузатиб боришни асло ёддан чиқармаслик керак Ўсмирда тўғри мантиқий фикрлашни ривожлантиришда она тили ва адабиёт ўқитувчисининг роли жуда мухимдир. У хамма вакт ўқувчиларга тўғри жумла тўзишни, равон мулоҳаза юритишни, фикрлашни, ёзишни ургатиб боради. 6 - § . Тарбияси кийин ўсмирлар Ўқитувчилар жамоаси хар қанча ўринишидан катьи назар, таълим жараёнида тарбияси кийин ўсмирлар хам учраб туради. Ҳозирги даврда, бундай ўқувчилар билан яккама-якка ишлаш усули яратилган, феъл- атвордаги нуксонларнинг, хатти-ҳаракати носогломлигининг олдини олиш ва тузатиш йўллари илмий асосда ишлаб чикилган. Тадқиқотларнинг кўрсатишича, тарбияси кийин; инжиқ, хулқи салбий болаларнинг келиб чикишининг ижтимоий сабабларидан ташқари, педагогик ва психологик сабаблари хам мавжуд. Ўқувчиларда ножуя хатти-ҳаракатлар пайдо булишининг сабаблари ва турткилари хар хилдир. Қонунни бўзиш ёки коидага хилоф иш қилиш даражасига караб тарбияси кийин ўсмирлар жиноий қонунбузар ва оддий қоидабузар (тартиббузар) гурухдарга ажратилади. Шахснинг биологик ўсишидаги нуксонлар, сезги органларининг камчиликлари, ўқишга салбий таъсир этувчи олий нерв фаолияти ва темпераментдаги кусурлар тарбияси кийинларни келтириб чиқаради. Шахснинг психик ўсишидаги камчиликлар, чунончи, акд-идрокнинг заиф ривожлангани, ироданинг бушлиги, хиссиётнинг кучеизлиги, зарур эхтиёж ва қизиқишлар мавжуд эмаслиги, ўсмир нинг интилиши билан мавжуд имконияти ўртасидаги номутаносиблик ва хрказолар хатти-ҳаракатни издан чиқаради. Шахснинг фазилатлари таркиб топишидаги нуксонлар: ахлоқий хисларнингетишмаслиги, ўқитувчи, синф жамоалари, оила аъзолари билан нотўғри мулокот, ишёкмаслик буш вактни тўғри таксимламаслик ва бошқалар хам салбий киликдарни вужудга келтиради. Шахснинг билим, ўқув

$34 фаолиятидаги камчиликлари: акдий фаолият усулларидан кенг фойдалана билмаслик энг мухим билим, кўникма ва малакаларни эгаллашдаги ўзилишлар; мактаб фаолиятидаги камчиликлари: укитишдаги нуксонлар, тарбиявий чора ва тадбирлардаги хатолар хам шулар жумласига киради. Мактабдан ташқари мухитнинг таъсиридаги нуксонлар, чунончи, оилада педагогик-психологик билимларнинг етишмаслиги, оилавий низолар, ажралиш, ота-онанинг ичкиликка ва шахвоний ҳаётга берилиши, балоғатга етмаган тенгкурларининг таъсири, маданий-маърифий ишлаб чиқариш жамоалари хамда жамоатчилик куршовидаги камчиликлар ҳам тарбияси кийин ўсмирлар купайишига сабаб бўлади. Тарбияси кийинларни урганишда кинолавҳалар, юридик варака, ишонтириш, рагбатлантириш, буйсундириш, куркитиш, "сунъий Кийин ҳолатни яратиш" сингари усуллардан фойдаланилади. Шулардан айримларининг моҳиятига кискача тухталамиз. Одатда новелла, воқеа, хикоя, саргузашт, очерк каби адабий асарлардан фойдаланиш ўсмирлар хатти-ҳаракатининг сабабларини урганишда яхши самара беради. Ўқитувчи, синф рахбари ёки ички ишлар ходимлари томонидан тарбияси кийин ўсмирларга тегишли асардан парча укиб берилади, сунг уларда кандай кузгалиш ёки таъсирланиш пайдо булаётганлиги кузатилади. Тажриба коидасига биноан, укилган парчада ўсмирларнинг саргузашти, ажойибот ва гаройиботлар уз аксини топиши шарт. Агар усул ўзининг ижобий натижасини кўрсата олмаса, бошқа воситаларни қўллаш максадга мувофиқдир. Навбатдаги боскичда улардан укилган асар персонажи ёки бош кахрамонининг урнида булганида кандай иш тутиши суралади. Шу йўл билан \ар бир ўсмирни, кандай \одисалар қизиқтириши ва унда кандай салбий хатти-ҳаракат ёки иллат мавжудлиги аникданади. Ўқитувчи ўқув- чилар билан мулокотда ҳ ар бир ўсмирдан асарнинг бош образи ёки персонажига муносабатини сураши лозим. Чунки шахсий мулоҳазалар заминида ўсмирнинг ру \ий дунёсидаги турли кечинмалар акс этади. Шу туфайли уларнинг ножуя хатти-ҳаракатлари нималар билан боглик эканлиги ўқитувчига аён бўлади. Тажриба угказишда матнни укилганда психологик паузага, равон оҳангга, ўқиш суръати ва ритмига алоҳида эътибор бериш лозим. Ана шу коидаларга риоя қилинсагина матннинг таъсири ортади, ўсмирдаги муайян кечинмаларнинг ташқи ифодаси тез курилади. Ўсмирлар хусусиятига мое матнларни танлаш, уларнинг хажмига ва мазмунига эътибор бериш алохдда ахамият касб этади. Танланган матнлар тарбияси кийин ўсмирларнинг ўзига хос ва ёш хусусият-ларига, ички имкониятларига мутлако мое булиши шарт. Қонунбузарликнинг сабабини аникдаш усулларидан яна бири — сюжетли фотосуратлар ёки расмлар билан тажриба ўтказишдир. Бунинг маъноси ва максади ўсмирларнинг салбий хатти-хара-катларини келтириб чиқарадиган кандай мотивлар мавжудлигини, шунингдек улар кайси таъсирларга осонроқ берилишини аниқ-лащцир.$

35 Тарбияси кийин ўсмирлардаги хусусиятларни урганишнинг яна бир йўли алоҳида-алоҳида сухбат ўтказиш орқали уларнинг руҳий кечинмалари билан танишишдир. Сухбат кезида яхши ва ёмон хулқ,- атвор, хатти-ҳаракатлар юзасидан кенг маълумотлар тупланади. Мазкур жараёнда амалга ошириладиган хар хил хатти-ҳаракатларни баҳолаш, уларни шархлаб бериш лозим. Хатти-ҳаракатни баҳолашда ўсмирга куиилган айб ё тан олинади ёки у мутлақо инкор этилади. Бироқ ўтказилган сухбатлар ўсмирнинг психик дунёсига шундай нозик таъсир қилиши керакки, натижада унда виждон азоби, унгайсизлик туйгуси вужудга келсин. Ўсмир шахсиятига тегадиган муомала қилиш ман этилади. Хамма вакт сухбат давомида илик психологик иқлим, дустона муносабат, кулай миқоомухит булмоги шарт. Факат шундагина мавжуд имкониятлардан унумли ва самарали фойдаланиш мумкин. Ўсмирлар билан сухбат орқали уларнинг келажак режалари, орзу-умидлари, интилишлари, жисмоний ваакдий мехдатга яроклиги аникланади. Ўсмирларнинг типологик хусусиятларига биноан бир нечта шартли гурухга ажратиш мумкин. Тарбияси кийин ўсмирларнинг биринчи гурухи орсизлар ёки субутсизлар дейилади. Улар уз хатоларини билиб туриб қонун ва Коидаларни бузадилар, номаъкул ишларни қиладилар. Купинчаулар узларининг гуноҳкор эканликларини тан олмайдилар, мактабдаги айрим камчиликларни танқид қиладилар. Лекин ютукларни эътироф ҚИЛИШНИ хохламайдилар. Шахсий фикрларини бошкд кишиларга маъқўллашни ва уз талабларини узгалар сўзсиз бажаришини жуда ёктирадилар. Бундай болалар бетга чопар, ужар табиатли, раҳм- шафқатсиз, "зуравон" бўладилар. Мустақил фикрга эга булмаган тенгдошларини уз атрофларига туплайдилар ва биргаликда тартиб бўзишга ундайдил ар. Иккинчи гурухга мансуб тарбияси кийин ўсмирлар яхши ва ёмонни тушунадилар, бирок мустақил эътикодга, барқарор юксак ҳис-туйгуга эга эмасликлари сабабли "орқа канот"да туриб коидани бузадилар. Уларнинг хатти-ҳаракатлари тасодифий вокеликка, таъсир кучига ва вазият хусусиятига бопгакдир. Улар ташвикотга тез бериладилар, барча нарсаларга ишонадилар, қайси йўлга кириб қолганликларини англаб етадилар, бироқ "кампания" фикрига карши боришга ботина олмай кунгилсиз ишларга кул урадилар. Купинча тартиббузарлар килмишларига тавба килиб, синф жамоаси аъзоларини ишонтирадилар, лекин маълум фурсат утгандан сунг берган ваъда-ларини бутунлай унутадилар. Учинчи гурухга мансуб тарбияси кийин ўсмирлар шахсият-парастлик туфайли қонунбузарлик тартиббузарлик йўлига кириб қоладилар. Улар шахсий талаблари ва эхтиёжларини қондириш учун хар кандай ножуя хатти-ҳаракатдан қайтмайдилар, хамиша одамларга яхшилик қилишни орзулайдилар, бирок узларининг шахсий манфаатларини ижтимоий манфаатдан юқори қўядилар. Узларининг хоҳишларини такикланган

$36 усуллар билан амалга оширадилар, сунг килмишларига афсус- надоматчекадилар, рухан эзиладилар. Лекин мазкур кечинмаларни тез унутадилар, уларнинг шахсий эхтиёжлари \ар кандай юксак хислардан, хохишлардан устун туради. Ахлоқка хилоф хатти-ҳаракатлар ачиниш \ исси тарзида намоён бўлади, холос. Инжиктабиатли ўсмирлар туртинчи гурухга мансуб бўлиб, улар синф жамоасида уз ўринларини топа олмаганидан қайғурадилар. Бундай ўқувчилар гинахон, аразчи бўладилар, шунинг учун синф жамоасида камситилаётгандеқ кечинмалар билан яшайдилар. Бундай хрлатнинг вужудга келишига асосий сабаб шахсий имкониятлардан кура интилиш, майл ва обру кетидан кувишнинг устунлигидир. Улар жамоа аъзоларининг хурматига сазовор булишни хохлайдилар. Купинча тундлик билан иш тутадилар, бирор нарсага хайри-хохликлари яқкол кузга ташланмайди. Тушкунлик кайфияти, умидсизлик уз имконияти, ақлий кувватига ишончсизлик улар га хос хусусиятлардир. Улар қонун ва коидаларни бўзишга астойдил ҳаракат килмасаларда, таълим ва тарбия жараёнида қийинчилик тугдирадилар. Тарбияси кийин ўсмирларнинг хатти-\аракатларини ижобий йуналишга буриб юбориш учун уларда масъулият, гурур, жавобгарлик ишонч каби юксак хисларни таркиб топтириш лозим. Бунинг учун уларга ёши, кучи, қобилияти ва қизиқишларини ҳисобга олиб, топшириқлар бериш айни муддаодир. Уларга кичик жамоани, Спорт секциясини, тирик бурчакни бошқариш вазифасини ишониб топшириш натижасида салбий феъл-атворларини камайтириш мумкин. Уларни узлари қизиқкан тугаракларга жалб қилиш орқали ўқишга салбий муносабатлари аста-секин йуқотиб борилади. Тарбияси кийин ўсмир ўқувчиларни кайта тарбиялаш учун қуйидагиларга эътибор бериш керак Тарбияси қийин ўсмирларни келтириб чиқарувчи сабаблар мажмуаси. I . Шахснинг биологик нуксонлари: а) сезги органларининг камчиликлари; б) ўқишга салбий таъсир этувчи олий нерв фаолияти ва темперамент хусусиятларининг мавжудлиги; в) психопатологик ожизликлар. II . Шахснинг психик камолотидаги камчиликлар: а) аклнинг буш усганлиги; б) ироданинг заифлиги; в) шахсда хиссиётнинг кам ривожлангани; г) зарур эхтиёж ва билишга қизиқишлар мавжудмаслиги; д) ўсмирдаги интилиш билан имкониятларнинг номутаносиблиги. III . Шахснинг тарбиясидаги нуксонлар: а) ахлоқий хислатларида учрайдиган камчиликлар; б) ўсмирнинг ўқитувчи, синф жамоаси ва оила аъзолари билан мулоқатидаги заифликлар; в) мехнат тарбиясидаги нуксонлар;$