Ижтимоий психология фанининг педмети мавзусини ўқитишда инновацион технологиялар

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5787.4091796875 KB

Ko'chirib olish

МИРЗО УЛУҒБЕК НОМИДАГИ ЎЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ УНИВЕРСИТЕТИ ҲУЗУРИДАГИ ПЕДАГОГ КАДРЛАРНИ ҚАЙТА ТАЙЁРЛАШ ВА УЛАРНИНГ МАЛАКАСИНИ ОШИРИШ МИНТАҚАВИЙ МАРКАЗИ “ Психология ” йўналиши бўйича қайта тайёрлаш ва малака ошириш курси тингловчиси Ижтимоий психология фанининг педмети мавзусини ўқитишда иннавацион технологиялар БИТИРУВ ЛОЙИҲА ИШИ 1

МУНДАРИЖА КИРИШ.........................................................................................................3 I-БОБ. ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИЯ ФАНИНИНГ ПРЕДМЕТИ МАВЗУСИНИ ЎҚИТИШНИНГ НАЗАРИЙ ВА АМАЛИЙ МАСАЛАЛАРИ 1.1. Ижтимоий психологиянинг предмети ва унинг структураси.................6 1.2. Ижтимоий психологиянинг предмети мавзусини ўқитишдаги инновациялар................................................................................................11 II-БОБ. ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИЯНИНГ ПРЕДМЕТИ МАВЗУСИДАН ЎҚУВ МОДУЛИ ИШЛАНМАСИ 2.1. Ижтимоий психологиянинг предмети модулининг мазмун ва мақсадини ўқув меъёрий хужжатларларда акс эттирилиши.............................................21 2.2. Ижтимоий психологиянинг предмети мавзуси бўйича маъруза матни (технологик харитаси)..........................................................................................32 2.3. Ижтимоий психологиянинг предмети мавзусидан кейслар......................56 2.4. Назорат топшириқлари (ЖН,ОН,ЯНлар бўйича саволлар ва тестлар).....67 ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР..............................................................................77 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ........................................83 ИЛОВА 2

$КИРИШ Битирув лойиҳа ишинг долзарблиги. Хозирги кунда олий таълим муасасаларида таълим ва тарбия жараёнларини ташкилий - ҳуқуқий асосларини ўрганиш ва тахлил этиш ўта долзарб вазифалардан бири хисобланади. Жамиятимиз ҳаётида рўй бераётган барча ўзгаришлар ижтимоийғпсихологик моҳиятини бўлғуси мутахассислар томонидан ўзлаштиришига кўмак берувчи илмий манбаларнинг аҳамияти яна бир маротаба таъкидлашни истардик. Мамлакатимизда ўзининг сифат босқичи доирасида муваффақиятли амалга оширилаётган Кадрлар тайёрлашнинг Миллий дастури барча ишларимизнинг амалдаги ғоявий йўналишини белгилайди ва юртбошимиз Ислом Каримов таъкидлаганларидек, “ёшларимизнинг иймон эътиқодини мустаҳкамлаш, иродасини бақувват қилиш уларни ўз мустақил, уларни ўз мустақил фикрига эга бўлган баркамол инсонлар этиб тарбиялаш “ 1 самарадорлигига улуш бўлиб қўшилади. Ҳали мамлакатимиз мустақил бўлмаган пайтдаёқ, Прнзидентимиз Ислом Каримов ўзбекистонлик фаол жамоатчилик вакиллари билан ёшларимиз тарбияси учун, уларнинг бахтли, тўкин , мазмунли ҳаёти учуун, ҳеч нарсани аямаслигимиз керак. Ёш авлод тарбияси ҳақида гапирганда зиёлиларимизнинг ўрни алоҳида эканлигини эътиборга олиш керак” 2 деганл гаплари барча зиёлиларга шахс ва жамият муносабаталоҳида эътибор қаратилгани йил сайин аён бўлмоқда. Бугун мустақил юртимиз фуқаролари психологиясида рўй бeраётган ўзгаришлар, улардаги ҳаётда, унинг қадриятиларига, касб-кори, оиласи ва яқинларига бўлган муносабатларида тобора миллий истиқлол мафкурасининг асосий мазмун ва моҳиятлари мужассамлашмоқда. Шу маънода психология фанининг муҳим тармоғи бўлмиш ижтимоий психология олдида турган вазифалар кўлами ва салмоғи каттадир. Жамият - бу инсонлар мажмуидир. Унинг тараққиёти ва маънавий салоҳияти кўп жихатдан ана шу инсонлар 1 Каримов.И.А.Миллий истиқлол мафкураси-халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. - Т. : “Ўзбекистон”,2000.-Б.11. 2 Каримов.И.А.Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида \.-Т.: “ ”,2011.- .115.Ўзбекистон Б 3$

ўртасида юзага кeладиган ўзаро муносабатларнинг табиатига, улар амалга оширадиган мураккаб ижтимоий ҳамкорлик фаолиятининг мазмунига боғлиқ. Ҳар бир инсон жамиятда яшар экан, у унда ўзига хос ўрин ва мустақил мавқe eгаллашга интилади, шунинг учун у ўзига хос интилиш, лаёқат ва фаоллик намуналарини намойиш eтади. Инсонлар ўртасидага ўзаро муносабатларни ҳамда ҳар бир шахснинг жамиятдагн ўрни ва унинг турлича ижтимоий муносабатлари табиатини ўрганувчи қатор ижтимоий фанлар мавжуд бўлиб, уларнинг орасида ижтимоий психология алоҳида ўрин згаллайди. Умуман олганда ижтимоий психология асослари мавзуни ўқитишдаги назарий ва амалий муаммолари, инновациялар, мавзу юзасидан тайёрланаётган кейслар, амалий топшириқлар, назорат саволлари шу кунга қадар олий таълим муасасалари профессор-ўқитувчилари томонидан лозим даражада ўрганилмаган. Бу холатлар олий таълим муасасаларида қўлланиладиган таълим ва тарбия жараёнларини ташкилий-ҳуқуқий хужжатларини ва улар асосида ишлаб чиқиладиган локал хужжатларни хар томонлама назарий ва амалий жихатдан ўрганиш ва тахлил этишни долзарблигидан далолат беради. Битирув лойиҳа ишининг мақсади. Ижтимоий психология асосларлари мавзусини ўқитишнинг долзарб муаммоларини тадқиқ этиш, мавзу юзасидан ўқув модули ишланмасини шакллантириш, мавзу асосида лойиҳаларни ишлаб чикиш ҳамда ўқитишни такомиллаштириш бўйича хулосалар ва тасиялар ишлаб чиқишдан иборат. Битирув лойиҳа иши мақсадидан келиб чиқиб қуйидаги вазифалар белгилаб олинди:  Ижтимоий психология фанининг педмети мавзусини ўқитишда инновациялар ва илғор хорижий тажрибалар ўрганиш;  Ижтимоий психология фанининг педмети модулининг мазмун ва мақсадини ўқув меъёрий хужжатларларда акс эттирилиш; 4

 Ижтимоий психология фанининг педмети мавзусининг технологик харитасини тузиш;  Ижтимоий психология фанининг педмети мавзуси бўйича маъруза матни тайёрлар;  Ижтимоий психология фанининг педмети мавзусидан кейслар ишлаб чиқиш;  Ижтимоий психология фанининг педмети мавзуси юзасидан тақдимот тайёрлаш; Битирув лойиҳа иши назарий ва амалий аҳамияти шу билан белгиланадики, тадқиқот натижасида олинган хулосалар “Ижтимоий психология асослари” мавзуси бўйича ташкилий характерга эга бўлган ҳужжатларни ишлаб чиқиш учун амалий дастур бўлиши мумкин. Олинган хулоса ва билдирилган таклифлардан таълим муассасалари фаолиятида, ижтимоий психология асослари мавзусини ўқитишда ва такомиллаштиришда фойдаланиш мумкин. Битирув лойиҳа ишининг тузилиши ва хажми. Битирув лойиҳа иши кириш, икки боб, еттита параграф, хулоса ва фойдаланилган адабиётлардан иборат ҳолда ёритиб берилган. Битирув лойиха ишида 30 га яқин адабиётлардан фойдаланилган. Ишнинг асосий ҳажми 97 бетни ташкил этади. 5

I-БОБ. ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИЯНИНГ ПРЕДМЕТИ МАВЗУСИНИ ЎҚИТИШНИНГ НАЗАРИЙ ВА АМАЛИЙ МАСАЛАЛАРИ 1.1. Ижтимоий психологиянинг предмети ва унинг структураси Бугун жамиятимизда қандай ютуқ ва марраларга эришган бўлсак, уларнинг замирида биз танлаган ва бутун дунё эътироф этган, “Ўзбек модели” деб ном олган тараққиёт йўли турибди. Ана шу йўлнинг ажралмас қисми бўлган, ёшларимизнинг онгу тафаккурини, ҳаётга бўлган муносабатини тубдан ўзгартирган Кадрлар тайёрлаш Миллий Дастури таълим-тарбия соҳаси ривожи, ҳар томонлама етук авлодни тарбиялаш, юқори малакали кадрлар тайёрлашда муҳим аҳамият касб этмоқда. “ Бизнинг э нг катта таянчимиз ва суянчимиз, ҳал қилувчи кучимиз ёшлар” деган шиор ҳаётимизда тобора ўзининг яққол ўз ифодасини топмоқда. XXI аср Ўзбекистонда маданият, иқтисодиёт, фан ва техника, ижтимоий- сиёсий инновациялар асри сифатида бошланди ва ана шундай шароитда баркамол шахс, юқори малакали мутахассисларни тайёрлаш нафақат педагогик, балки ижтимоий заруратга айланди. Бу зарурат Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида белгиланган “таълим олувчиларнинг маънавий ва ахлоқий фазилатларини ривожлантириш” масаласига эътибор қаратишни талаб этди. Мамлакатимизда ҳукм сураётган тинчлик ва барқарорлик, меҳр-оқибат муҳитини асраш, мустақилликнинг қадрига етиш, Ватан тараққиёти учун дахлдорлик туйғусини англаш, ҳар қандай хавф-хатар ва таҳдидларнинг олдини олишда гуманитар ва ижтимоий-иқтисодий (ижтимоий психология) фанларнинг ўқитилишини пухта ўйланган тизим асосида ташкил этиш ва уларнинг таъсирчанлигини кескин кучайтиришни бугун бошимиздан кечираётган ҳаётнинг ўзи тақозо этмоқда. Шундай экан, бу жараён ўта аниқ мақсад ва вазифаларни белгилаш асосида амалга оширилмоғи зарур. Президентимиз И.А.Каримовнинг “Юксак маънавият - енгилмас куч” асарида, илгари сурилган концептуал фикр-ғоялар, илм-фан соҳасида қўлга 6

киритилаётган ютуқлар гуманитар ва ижтимоий-иқтисодий (ижтимоий психология) фанлар мазмунини янада такомиллаштиришни талаб этади. Маънавий-маърифий ва таълим-тарбия соҳасидаги ўзгаришлар, дунёда кечаётган глобаллашув жараёнлари ёшларнинг дунёқараши ва тафаккурини шакллантиришда муҳим ўрин тутадиган, маънавий дунёсини бойитадиган, уларнинг онгида маънавий бўшлиқ юзага келишига йўл қўймайдиган гуманитар ва ижтимоий–иқтисодий (ижтимоий психология) фанларини мазмунан такомиллаштириш ҳамда таълим самарадорлигини янада оширишни талаб этади. Ўтган давр мобайнида олий таълим тизимида гуманитар ва ижтимоий- иқтисодий (ижтимоий психология) фанларнинг меъёрий ҳужжатлари, ўқув- услубий мажмуасини такомиллаштириш ва уларни ўқитиш самарадорлигини оширишга қаратилган кўплаб ишлар амалга оширилди. Бу ишлар келгусида яна изчил давом эттирилади. Фанларни ўқитишда узвийлик ва изчилликни таъминлаш, дарслик ва ўқув қўлланмаларни такомиллаштириш, илм-фан соҳасидаги янгиликларни уларда акс эттириш, бугунги ва истиқболдаги вазифаларни ёритиш, мустақил таълим, ўқитиш жараёнида илғор педагогик ва замонавий ахборот-коммуникация технологияларидан кенг фойдаланиш имкониятлари ҳисобга олинади. Гуманитар ва ижтимоий-иқтисодий (ижтимоий психология) фанларни ўқитиш борасида миллий ва хорижий тажрибаларни ўрганиш ва қиёсий таҳлил қилиш, фанларнинг намунавий ўқув дастурларини такомиллаштириш ва улар асосида маъруза матнлари, янги авлод ўқув адабиётлари, электрон адабиётларни яратиш ва таълим жараёнига босқичма-босқич жорий этиш ишлари амалга оширилмоқда. Ўқув фанлари бўйича электрон ўқув воситаларининг яратилиши мазкур фанларни ўқитишда замонавий ахборот-коммуникация технологияларидан фойдаланиш имкониятини янада кенгайтиради. Бу ўз навбатида, талабаларнинг мазкур фанлар бўйича билимларни чуқур 7

ўзлаштиришларининг асосий омили бўлиб, таълим-тарбия сифати ва самарадорлигини оширади. Ижтимоий психология жамиятимизда шахслараро муносабатларнинг табиати ва қонуниятларини ўрганувчи фан сифатида ўзининг назарий тамойилларини амалиётга тадбиқ этмоғи ва шу орқали янгича мазмундаги демократик муносабатларнинг жамиятнинг хар бир жамоасида, оиласида ва фуқаросида қарор топишига, ёшларда янгича фикрлашни ва дунёқарашни шакллантириш жараёнига кўмаклашиши зарур. Ижтимоий психология айнан мустақил юртимизнинг бунёдкорлари хисобланиши ёшларнинг психикасида шаклланиши зарур бўлган янгича қарашларга ва ўзаро муносабатларга ўргатиш йўлларини ижтимоий психология масалалари доирасида ечишга ёрдам беради, юксак маданиятли ва маънавий етук халққа муносиб ворисларни тарбиялашга муайян хисса кушади деган умиддамиз. Ижтимоий психология жуда қ адимий ва шунинг билан бирга у ў та нав қиро н фандир. Унинг қ адимийлиги инсоният тарихи маданияти ва маънавиятининг қ адимий илдизлари билан белгиланади. Улар аслини олиб қ араганда, у ёки бу жамиятда яшаган кишилар ў ртасидаги ижтимоий муносабатларнинг ва тафаккурнинг хосиласи эканлиги билан эътироф этилса, у- ў з услубиёти, предмети ва фанлар тизимида тутган ў рнининг янгилиги инсоният тара ққ иётининг энг янги даврида шаклланганлиги ва ривожига туртки берганлиги билан тавсияланади. Дарха қ и қ ат ижтимоий психологиянинг фан сифатида тан олиниши хусусида с ў з борар экан, унинг расман эътироф этилиши 1908 йил д е йилади. Чунки айнан шу йили инглиз олими В.Макдугалл ў зининг «Ижтимоий психологияга кириш» китобини, америкалик социолог Э. Росс эса «Ижтимоий психология» деб номланган китобини чоп эттирган эди. Бу асарларда 1-марта ало ҳ ида фан-ижтимоий психологиянинг мавжудлиги тан олинди ва унинг предметига таъриф берилди. Иккала муаллиф ҳ ам бири психолог, иккинчи социолог б ў лишига қ арамай бу фаннинг асосий предмети ижтимоий тара ққ иёт қ онуниятларини уй ғ унликда ў рганишдир деган умумий хулосага келишган. Ҳ озирги кунгача 8

ижтимоий психологиянинг мавзу бахси ва у ў рганадиган со ҳ алар борасида турлича қ арашлар ва тортушувлар мавжуд. Ижтимоий психологиянинг мавзу бахси ха қ ида 3 хил ёндошиш борлигини эътироф этади. 1. Социологик ёндошиш. Унинг тарафдорларининг фикрича ижтимоий психология асосан оммавий психологик жараёнларни хал қ лар психология асосан оммавий психологик жараёнларни – хал қ лар психологияси, оммавий маросимлар, удумлар, ра с м-русумлар, моданинг инсон онгига сингиши, ижтимоий хул қ атворда н а моён б ў лишини ў рганши керак (Шерковин Ю.А) Р.Пента М.Гравитц ва бош қ алар) 2. Психологик ёндошув тарафдорлари асосан психологлар б ў либ улар асосий ди ққ атни шахснинг ижтимоий психологик хислатларига, унинг турли гурухларга тутган ў рни мав қ еи, ижтимоий установкалар ва х.к. ларга қ аратмо ғ и лозим деб хисоблайдилар (А. В. Петровский, Б.Ф. Паргин. А.Г Асмолов, В. Магдугал.) 3. Ҳ ам социологик ҳ ам психологик қ арашларни мужассамлаштираётган олимлар ҳ ам бор, улар ҳ ам оммавий жараёнларни, ҳ ам шахснинг шу жараёнлардаги хул қ -атворлари мотивларини ў рганишни ё ққ лаб тад қ и қ отлар ў тказмо қ далар. Умумий ҳ олда, ижтимоий психология одамларнинг жамиятда биргаликда иш фаолиятлари натижасида уларда хосил б ў ладиган тасаввурлар, фикрлар, эъти қ одалар, хиссий кечинмалар ва хул қ -атворларни тушунтириб берувчи фандир деб таъриф беришимиз мумкин. Ижтимоий психология ўрганадиган энг асосий ва юқорида таъкидлаб ўтилган муаммоларни ўз ичига олган масалалардан бири-бу муомаладир. Санк-Петербурглик олимларнинг фикрича, бугунги кунда ижтимоий психологиянинг предмети ҳам ва унинг доирасида ўтказиладиган барча тадқиқотларнинг умумий объекти ҳам муомаладир. Унинг инсон хаётида тутган ўрнини аниқлаш, турли ижтимоий фаолиятлар шароитида самара берадиган муомала турлари ва услубларини ёритиш, унинг соф психологик механизмларини тадқиқ этиш, фаннинг энг муҳим тадқиқий 9

йўналишларидандир. Биз ҳам маълум даражада бу фикрга қўшиламиз, чунки ижтимоий фаолиятнинг қайси соҳаси ёки шахслараро муносабатларнинг кайси шаклини олмаймиз (иқтисодий, сиёсий, хуқуқий, мафкуравий, маънавий х.к) унинг негизи ва туб моҳиятини ўша муносабатларнинг эгаси ёки субъекти бўлмиш инсонлар ўртасидаги ўзаро таъсир ва муносабатлар ташкил этишини инкор этиб бўлмайди. Шунинг учун ҳам ҳар бир конкрет шароитда шахслараро мулоқот самарадорлигини ошириш омилларини ўрганиш ижтимоий психологиянинг муҳим вазифасидир. 10

1.2. Ижтимоий психологиянинг предмети мавзусини ўқитишдаги инновациялар Инновацион таълимнинг ижтимоий психол огия фанинг предметини муаммоси кўпгина масалаларни қамраб олади. Инновацион таълимнинг муваффақияти ўқитувчи томонидан ўқувчининг қуйидаги хусусиятларга эътибор қаратилиши билан ортиб боради: - ўқувчининг диққатини ихтиёрсиз равишда берилаётган янги материалга жалб этиш; - берилаётган материалга нисбатан эмоционал руҳ берилиши, ўқувчида ижобий ҳис-туйғуларни ҳосил бўлишига эришиш; - берилаётган янги ўқув материалига нисбатан билвосита қизиқишларни ортириш натижасида ушбу жараёнга фаол муносабатни шакллантириш орқали; - берилаётган материални ўзлаштириш жараёнида ўқувчи диққатининг барқарор бўлиши учун унинг иродавий хусусиятларига; - берилаётган материални ўқувчилар идрок қилишида ушбу идрок қилинаётган материал яхлит тарзда намоён бўлишига; - берилаётган материалга онгли муносабатни шакллантириш асосида ўқувчида муносабат мотивларини пайдо бўлишига эришиш; - ўқувчида идрок қилинган материал асосида, бевосита тафаккурида абстракт тушунчаларни шакллантиришга; - берилаётган материалга нисбатан мустақил ёндашув асосида ўқувчида мустақил фикрлаш хусусиятларнин шакллантиришга. Инновацион технологияларни таълимда қўллашдан асосий мақсад талаба шахсида мустақил фикрлаш хусусиятига бор эътиборни қаратиш ҳисобланса, шунга мос равишда ақлнинг қуйидаги сифатларини ажратиш мумкин: - Мазмундорлик (чуқурлиги, ҳукмга бойлиги). - Фикрлашнинг кенглиги (кенг ва тор) ва чуқурлиги, назария ва амалиётнинг узвийлигига 11

- Фикрлашнинг мустақиллиги – умумий тажрибани қуллай олиш, шахсий фикрга эга бўлиши, тажрибага муносабат билдириш. - Ақлнинг ташаббускорлиги. - Ақлнинг эгилувчанлиги, вазифани стандарт ечишдан қочиш. - Ақлнинг танқидийлиги, ўз ишини аниқ баҳолай олиш, уни ўлчаш. - Ақлнинг маҳсулдорлиги. - Фикрнинг кетма-кетлиги. - Тафаккурнинг тезлиги. Улардан “ Ижтимоий психология фанининг педмети мавзусини ўқитишда иннавацион технологияларни қўллаш” мавзуси бўйича ўқув модулида қуйидаги инновацион усуллардан фойдаланишни таклиф этамиз . Т- схема . Бу интерфаол усул қиёсий катталиклар (“Ҳа”  “Йўқ” ёки “Розиман”  “Қаршиман”) нинг универсал ташкилотчиси бўлиб, бир-биридан кескин фарқ қилувчи ёки қарама-қарши, баъзан турлича мезонлар билан фарқ қилувчи фикрларни кўргазмали ва ихчам тарзда тасвирлашга қулайлик яратади. “ Ижтимоий психология фанининг педмети мавзусини ўқитишда иннавацион технологияларни қўллаш” мавзусига оид Т- схемани қуйидагича тасвирлаш мумкин. Ижтимоий хулқ-атвор инстинктлари назарияси имкониятлари ва камчиликлари ЮТУҒИ КАМЧИЛИКЛАРИ Инсон хулқ-атворларининг мотиви ёки уни ҳаракатга келтирувчи куч инстинктлардир Инсон онгли мавжудот уни хатти ҳаракатларини онг бошқаради Инсондаги хулқ-атворни таъминловчи нарса туғма, психофизиологик тайёрлик ҳолати Инсондаги хулқ-атворни таъминловчи ижтимоий муҳит ҳам таъсир кўрсатади 12

бўлиб, у наслдан-наслга узатилади. Макдугалл жуфтликларда кураш инстинкти — қўрқув, ғазаб ҳисси; насл қолдириш инстинкти — рашк аёллардаги тобелик ҳисси; ўзлаштириш инстинкти — хусусийликка интилиш ҳисси ва ҳоказо Инсонда маънавий қадриятлар ватанга бўлган мухаббан,бурч,садоқат каби иродавий сифатлар мавжуд БББ жадвали 1. Таянч ибора ва тушунчалар билан танишиб чиқинг. 2. Б-Б-Б жадвалини тўлдириш учун таянч ибора ва тушунчаларнинг тартиб рақамидан фойдаланинг. Таянч ибора ва тушунчалар 1. Жамият 2. Ҳалқлар психологияси 3. Омма психологияси 4. Ижтимоий хулқ-атвор инстинктлари 5. Ижтимоий психология мақсади 6. Ижтимоий психология вазифалари 7. Ижтимоий психологияни бошқа фанлар билан алоқаси Б-Б-Б жадвал Биламан Билишни истайман Билиб олдим 1 2 3 График ташкилотчилар. Бу-бирор ўқув материалини ўзлаштиришда, ундаги фикрлаш жараёнини кўргазмали тасвирлаш усуллари бўлиб ҳисобланади. Юқорида баён қилинган “кластер” дан ташқари, график ташкилотчиларнинг яна учта, жуда самарали усуллари мавжуд. Булар - концептуал жадвал, Т- схема ва Венн диаграммасидир. 13

Венн диаграммаси. Бу усул икки ёки ундан ортиқ тушунчаларни ўзига хос ва умумий жиҳатларини таҳлил қилиш ва умумлаштиришда қўлланилади. Бунда ўнг ва чап доирааларга тушунчаларнинг ўзига хос жиҳатлари, доираларнинг кесишган соҳасига эса, улар учун умумий бўлган жиҳатлар ёзилади. Вен диаграммаси Ижтимоий психологияни пайдо бўлиши ЎН МИНУТЛИК ЭССЕ Эссе – бу муаллифнинг индивидуал нуқтаи назарини ифода этиш шакли бўлиб, бирор нарса-ҳодиса ёки жараён ҳақидаги умумий ёки дастлабки дунёқарашни ўз ичига олади. Ўн минутлик эссени ёзиш қоидалари (“Онг шаклланишининг биологик ва ижтимоий омилларнинг ўзаро узвийлиги ” мавзусида): 14ПСИХОЛОГИЯ СОЦИАЛОГИЯ0B0C 0C

1. Таклиф этилган мавзуга доир сўзлар ҳажми 500 тадан 1000 тагача бўлиши мумкин. 2. “Платон, Аристотель” “В. Макдугалл "Ижтимоий психологияга кириш" “Э.Росс эса "Ижтимоий психология"” “Ижтимоий психология фанининг уч назарий манбалари каби жумлалардан фойдаланинг. 3. Ўзингиз инсон онгини тараққий этиши учун қандай ижтимоий вазиятлар зарур эканлигини ёзинг Инновацион технологияларни қўллаш т ашкилий босқичда одатдаги муолажалардан ташқари микрогуруҳларни шакллантириш, , дарс мақсадларини аниқлаш янги материални ўрганишга оид ўқув мотивлари шакллантирилади. Чақирув (даъват) босқичида микрогуруҳларда иш ташкил қилиб янги ўтиладиган мавзу бўйича талабаларда мавжуд ахборот фаоллаштирилади. Мақсад биринчи мақсад - талаба янги ўрганилаётган муаммо бўйича қандай маълумотларга эга эканлигини аниқлаш иккинчи мақсад - талабани фаоллаштиришдир. Буни, уларнинг суст фаолиятдани воз кечиб, жадаллашган, аниқ мақсадга йўналтирилган фаолиятга қизиқиш уйғотиш деб баҳолаш мумкин. Бу - аввал олинган билимларни онглилик даражасига кўтариш, уни ўзига ёки шеригига ёзма ёки оғзаки шаклида баён қилишдек фаоллашган фаолиятда амалга оширилади; учинчи мақсад ҳам ниҳоятда муҳим ҳисобланиб, у муайян мавзу (ўқув саволини) ўрганишга оид мотив вужудга келтиришдан иборат бўлади. Машғулотнинг мақсадини, шунингдек, талабаларнинг ўзлари мустақил равишда аниқлаган мақсадларни ҳам, уларнинг шахсий мақсадига эришиш фақат ўқитувчи томонидан белгиланган мақсадларга эришишга нисбатан анчагина самарали бўлади. Инновацион технологияларни қўллаш жараёнида гурух лар фаолиятини ташкил этиш бўйича тавсиялар 1. Ҳамкорлик гуруҳлари кам сонли бўлиши керак гу руҳ қанчалик кичик 15

бўлса шунчалик ҳар бир ўқувчи машулиятлироқ бўлади. 2. Ҳар бир гуруҳ аъзосининг билимини индивидуал тартибда текшириш лозим. 3. Даврий тартибда танлаб (оралатиб) оғзаки сўровлар ўтказиш фойдали, бундай пайтда талабалар гурухи аъзолари олдида гуруҳ иши ҳақида гапириб берадилар. 4. Барча гуруҳлар ишини кузатиб бориш ва гуруҳ аъзосининг умумий Ижодий фаолиятда иштирок этган ҳамма ҳолатларини қайд этиш керак. 5. Ҳар бир гуруҳда «назоратчи» бўлиши керак, у ҳар бир гуруҳдошидан нима учун гуруҳ берилган саволга бошқача эмас, айнан шундай жавоб берганлигини тушунтириб беришни сўраши мумкин. 6.Ўқитувчи гурух фаолиятини кузатиб бориши уларни жавобларини раҳбарлантириб туриши ,бироқ ўзи нейтрал пнинг эътирозларини баён этмаслиги зарур Маълум бир маънода нейтрал позицияни эгаллаши зарурозицияда бўлиши зарур 7.Талабалар қарорларини мухома этилганда гурух жавобларининг кучли ва кучсиз томонлари таъкидланиши , ҳар бир кейснинг бир нечта альтеонатив тўғри жавоби бўлиши мумкин Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, инновацион технологияларни таълим тизимида қўллашда инновацион фаолиятга тайёргарликни кўрсата оладиган қуйидаги кўрсаткичларни белгилаб олиш ғоят муҳимдир: - инновацион фаолият зарурлигини тушуниб этиш; - янгиликларни тизимга киритиш бўйича ўқувчини ижодий фаолиятга жалб этишга тайёрлаш; - инновациялар киритишга қаратилган ҳаракатлар натижа келтиришига ишониш; - шахсий мақсадларни инновацион фаолиятлар билан мослиги, мувофиқлиги; - ижодий муваффақияцизликни енгишга тайёрлиги; 16

- инновацион фаолиятнинг мутахассислик ва шахсий маданият билан уйғунлиги; - илгариги тажрибаларни инновацион фаолият нуқтаи назаридан қабул қилиш; - инновацион фаолиятнинг мутахассислик мустақиллигига таъсири; - мутахассислик рефлексиясига қобилиятлилик. «Инсерт» методи 1. Маъруза матни хошиясида қуйидаги бeлгиларни қолдириб ўқинг В Ўзимдаги билимларга мос келади . – билимларимга қарама-қарши келади . + мен учун янги маълумот . ? тушунарсиз # аниқлик талаб қилади # қўшимча маълумот . 2.Олинган маълумотларни қуйидагича жадвал к ў ринишида тартибга туш и ринг. .Мавзу саволлари В – + ? Оммавий ижтимоий-психологик ҳодисалар Оила—ижтимоий психологиянинг ўрганиш объeкти Ижтимоий психологиянинг назарий манбалари Ижтимоий психологиянинг асосий e м тодлари “6х6х6” методи 1-вазифа: “6х6х6” методи ёрдамида ижтимоий психологияасослари мавзусига оид топшириқларига қўйиладиган дидактик талаблар ўрганилиб, таҳлил қилинади. Бунинг учун гуруҳ талабалари сонига қараб 6 тадан 6та (5 тадан 5та ёки 4 тадан 4та) гуруҳчаларга ажратилади. Сўнг ҳар бир гаруҳга ўтилаётган мавзунинг тегишли қисми тарқатилади, яъни 6та гуруҳчага мавзу 6та қисмга ажратилади: 17

1-гуруҳ: Ўқув мақсадига мувофиқлиги . Ижтимоий психология предмети мавзусига оид топшириқларининг мазмуни аниқлаштирилган (идентификацияланган) ўқув мақсадларига мувофиқ бўлиши лозим. Ўқув мақсадлари мажмуи иерархик тузилишига эга. Шунинг учун нисбатан яқин мақсадни амалга оширмай туриб, умумий (нисбатан олис) мақсадга эришиб бўлмайди. Ҳар бир тест саволи маълум бир ўқув мақсадининг рўёбга чиқишини таъминлаши зарур. 2-гуруҳ: Материалнинг аҳамиятлилиги . Назорат саволларига ўқув материалининг энг муҳим, асосий қисмларини киритиш лозим. Тестда топшириқлар сони одатда чекланган бўлади. Бинобарин, тўғридан-тўғри қўйилаётган масалада барча мавзулар тўлиқ қамраб олинмаган бўлиши мумкин. Талабанинг умумий ҳолатдан хусусий хулосага келиши (дедуктив) ва аксинча, айрим далиллардан умумий хулосалар (индуктив) чиқара олиши, унинг назарий қоидаларни алоҳида холатларда қўллашни нечоглик ўзлаштириб олганини, тафсилотларни билиши эса назарий асосларни тушунтира олиш қобилиятларини кўрсатади. 3-гуруҳ: Илмий аниқлик . Мавзуга оид топшириклар мушоҳада, билим орқали асослаш мумкин бўлган ҳаққоний маълумотлар киритилади. Фандаги мунозарали қарашларни тест саволларига киритиш тавсия этилмайди. Тест топшириқлари табиати асосан, аввалдан 4-гуруҳ: Изчиллик . Ижтимоий психологияга оид топшириқлар маълум бир мавзуга га таалуқли, умумий билим моҳиятига кўра ўзаро боғлиқ бўлиши лозим. Изчиллик айни бир топшириқ жавобини умумий тест натижаларига нисбатан муносабатида (коррелятив) кўринади. 18

маълум, аниқ жавоб беришни тақозо этади. 5-гуруҳ: Тўкислик ва уйғунлик . Ижтимоий психологияга топшириқларнинг умумий сони мавзу ва қисмларга нисбатан мувофиқ тақсимланиши аҳамиятли. Бу талаб тест режасини ишлаб чиқишда амалга оширилиши лозим. 6-гуруҳ: Ўзлаштириш даражасига кўра табақаланганлиги . Ўқув материалининг маълум бир таркибий қисмига оид ўзлаштириш даражаси турлича (билиш, эслаб қолганини тасвирлаш, самарадор билимлар ва ижодий фикрлаш) бўлган тест топшириқларини тузиш лозим. Бу талаб ҳам тест режасини ишлаб чиқишда амалга оширилиши лозим. Ҳар бир гуруҳчага топширилган матнларни муҳокама қилиш учун вақт белгиланади. Белгиланган вақт ниҳоясига етганидан сўнг ўқитувчи гуруҳларни қайта шакллантиради. Янгидан шаклланган ҳар бир гуруҳда аввалги 6та гуруҳнинг ҳар биридан бир нафар вакил бўлади. Талабалар ўз ўринларини алмаштириб олганларидан сўнг белгиланган вақт ичида гуруҳ аъзолари аввалги гуруҳларига топширилган вазифа ва унинг ечими ҳусусида гуруҳдошларига сўзлаб берадилар. Шу тартибда янгидан шаклланган гуруҳ аввалги гуруҳлар томонидан қабул қилинган хулосаларни муҳокама қиладилар ва якуний хулосага келадилар. 2-вазифа: Ҳар бир талаба ижтимоий психология предмети мавзуси бўйича ўқув мақсадлари ва натижаларига мос топширикларни ишлаб чиқади ва ёнидаги курсдоши билан бажарилган вазифалар ёзилган дафтарни топшириқларининг дидактик талабларга жавоб бериш бермаслигини текшириши учун алмашади. Натижалар баҳоланади 19

II-БОБ. ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИЯНИНГ ПРЕДМЕТИ МАВЗУСИДАН ЎҚУВ МОДУЛИ ИШЛАНМАСИ 2.1. Ижтимоий психологиянинг предмети модулининг мазмун ва мақсадини ўқув меъёрий хужжатларларда акс эттирилиши ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ З.М.БОБУР НОМИДАГИ АНДИЖОН ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ Рўйхатга олинди: № БД-_________- __ .__ 201__ й. «__» ________ “Тасдиқлайман” З.М.Бобур номидаги Андижон давлат университети биринчи проректори _______________________ «__» ___________ 201__ й. 20

ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИЯ фанининг ИШЧИ ЎҚУВ ДАСТУРИ Билим соҳаси: 100000 – Гуманитар соҳа Таълим соҳаси: 140000 – Ўқитувчилар тайёрлаш ва пeдагогика фанлар Таълим йўналиши 5140700 – Тасвирий санъат ва мухандислик графикаси 5141600 – Бошлангич таълим ва спорт ишлари 5141900 – Жисмоний тарбия ва жисмоний маданият 5141000 – Мусиқий таълим 5141700 – Мактабгача таълим ва болалар спорти 5142000 – Меҳнат таълими 5141300 – Она тили ва адабиёти (Хорижий тиллар) 5141300 – Она тили ва адабиёти (киргиз тили ва адабиёти) Андижон - 2015 21

Фаннинг ишчи ўқув дастури ўқув, ишчи ўқув режа ва ўқув дастурига мувофиқ ишлаб чиқилди. Тузувчи: Ё.Юсупова АДУ "Ижтимоий иқтисодий фанлар" факултeти психология кафeдраси катта ўқитувчиси Ф.Саидова АДУ "Ижтимоий иқтисодий фанлар" факултeти психология кафeдраси катта ўқитувчиси Тақризчилар: М.Халимова АДУ "Ижтимоий иқтисодий фанлар" факултeти психология кафeдраси мудири, п.ф.н. М.Мамажонов. АДУ "Ижтимоий иқтисодий фанлар" факултeти психология кафeдраси доценти, п.ф.н. Фаннинг ишчи ўқув дастури “ Психология” кафедрасининг 201_ йил “___” ______ даги “___” - сон йиғилишида муҳокамадан ўтган ва факультет кенгашида муҳокама қилиш учун тавсия этилган. Кафедра мудири: __________ М.Халимова 22

Фаннинг ишчи ўқув дастури "Ижтимоий иқтисодий фанлар" факултети кенгашида муҳокама этилган ва фойдаланишга тавсия қилинган (201__ йил _______ даги __ - сонли баённома). Факултет кенгаши раиси: __________ _______________ Келишилди: Ўқув услубий бошқарма бошлиғи:________ ________________ Т/Р Фаннинг бўлими ва мавзуси, маъруза мазмуни Соатлар Жам и Маъруз а Амалий машғулот сeмин ар амалий 1 Ижтимоий психология фанининг прeдмeти. 2 2 2 2 Мулоқат ва шахслараро муносабат. 4 2 2 3 Ижтимоий психологияда гуруҳ тушунчаси. 4 2 2 4 Eтнопсихология. 4 2 2 5 Ижтимоий психологияда шахс муаммоси 4 2 2 6 Бошкарув ва лидeрлик 2 1 1 7 Оила ва никох ижтимоий психология прeдмeти 2 1 1 8 Мактабда псиҳологик ҳизмат 2 1 1 23

Жами. 26 13 1 3 Ижтимоий психология фанининг предмети Ижтимоий психология – одамларнинг жамиятда ҳамкорликдаги иш фаолиятлари жараёни давомида уларда ҳосил бўладиган тасаввурлар, фикрлар, эътиқодлар, ғоялар, ҳис-туйғулар, кечинмалар, турли хулқ-атвор шаклларини тушунтириб берувчи фан эканлиги. Ижтимоий психология шахс ва жамият муносабатларини такомиллаштиришга хизмат қилувчи фан соҳаси сифатида. Унинг асосий вазифалари ва ўрганиш объектлари. Фан предметини аниқлашга бағишланган турлича қарашлар баёни. Психология ва социология – ижтимоий психология предметини аниқлашга имкон берган ассоий фан тармоқлари сифатида. Семинар машғулотларини ташкил этиш бўйича кўрсатма ва тавсиялар Семинар машғулотларида талабалар маъруза машғулотларида эгаллаган назарий билимларини амалий билим ва кундалик тажрибалари билан боғлашни ўрганадилар. “Ижтимоий психология” фанидан талабалар билимини рейтинг тизими асосида баҳолаш мезони. “Ижтимоий психология” фани бўйича рейтинг жадваллари, назорат тури, шакли, сони ҳамда ҳар бир назоратга ажратилган максимал балл, шунингдек жорий ва оралиқ назоратларининг саралаш баллари ҳақидаги маълумотлар фан бўйича биринчи машғулотда талабаларга эълон қилинади. Фан бўйича талабаларнинг билим савияси ва ўзлаштириш даражасининг Давлат таълим стандартларига мувофиқлигини таъминлаш учун қуйидаги назорат турлари ўтказилади: 24

жорий назорат (ЖН) – талабанинг фан мавзулари бўйича билим ва амалий кўникма даражасини аниқлаш ва баҳолаш усули. Жорий назорат фаннинг хусусиятидан келиб чиққан ҳолда лаборатория машғулотларда оғзаки сўров, тест ўтказиш, суҳбат, назорат иши, коллеквиум, уй вазифаларини текшириш ва шу каби бошқа шаклларда ўтказилиши мумкин; оралиқ назорат (ОН) – семестр давомида ўқув дастурининг тегишли (фанларнинг бир неча мавзуларини ўз ичига олган) бўлими тугаллангандан кейин талабанинг назарий билим ва амалий кўникма даражасини аниқлаш ва баҳолаш усули. Оралиқ назорат бир семестрда икки марта ўтказилади ва шакли (ёзма, оғзаки, тест ва ҳоказо) ўқув фанига ажратилган умумий соатлар ҳажмидан келиб чиққан ҳолда белгиланади; якуний назорат (ЯН) – семестр якунида муайян фан бўйича назарий билим ва амалий кўникмаларни талабалар томонидан ўзлаштириш даражасини баҳолаш усули. Якуний назорат асосан таянч тушунча ва ибораларга асосланган “Ёзма иш” шаклида ўтказилади. ОН ўтказиш жараёни кафедра мудири томонидан тузилган комиссия иштирокида мунтазам равишда ўрганиб борилади ва уни ўтказиш тартиблари бузилган ҳолларда, ОН натижалари бекор қилиниши мумкин. Бундай ҳолларда ОН қайта ўтказилади. Олий таълим муассасаси раҳбарининг буйруғи билан ички назорат ва мониторинг бўлими раҳбарлигида тузилган комиссия иштирокида ЯН ни ўтказиш жараёни мунтазам равишда ўрганиб борилади ва уни ўтказиш тартиблари бузилган ҳолларда, ЯН натижалари бекор қилиниши мумкин. Бундай ҳолларда ЯН қайта ўтказилади. Талабанинг билим савияси, кўникма ва малакаларини назорат қилишнинг рейтинг тизими асосида талабанинг фан бўйича ўзлаштириш даражаси баллар орқали ифодаланади. «Ижтимоий психология» фани бўйича талабаларнинг семестр давомидаги ўзлаштириш кўрсаткичи 100 баллик тизимда баҳоланади. Ушбу 100 балл баҳолаш турлари бўйича қуйидагича тақсимланади: 25

Балл Баҳо Талабанинг билим даражаси 86-100 аъло Ижодий фкирлай олиши, фаннинг моҳиятини тушунтира олиши, билиши, айтиб бериши, тўлиқ тасаввурга эга бўлиши 71-86 яхши Мустақил мушоҳада этиши, амалда қўллай олиши, билиши, айтиб бериши, тасаввурга эга бўлиши 55-70 Қониқарли Моҳиятини қисман тушунтира олиши, деярли билиши, айтиб бериши, тасаввурга эга бўлиши 0-54 Қониқарсиз Аниқ тасаввурга эга эмаслиги, билмаслиги Фан бўйича саралаш бали 55 баллни ташкил этади. Талабанинг саралаш балидан паст бўлган ўзлаштириши рейтинг дафтарчасида қайд этилмайди. Талабаларнинг ўқув фани бўйича мустақил иши жорий, оралиқ ва якуний назоратлар жараёнида тегишли топшириқларни бажариши ва унга ажратилган баллардан келиб чиққан ҳолда баҳоланади. Талабанинг фан бўйича рейтинги қуйидагича аниқланади: R= V ∙ O } over {100 ¿ бу ерда: V- семестрда фанга ажратилган умумий ўқув юкламаси (соатларда); O ” -фан бўйича ўзлаштириш даражаси (балларда). Фан бўйича жорий ва оралиқ назоратларга ажратилган умумий баллнинг 55 фоизи саралаш балл ҳисобланиб, ушбу фоиздан кам балл тўплаган талаба якуний назоратга киритилмайди. Жорий ЖН ва оралиқ ОН турлари бўйича 55бал ва ундан юқори бални тўплаган талаба фанни ўзлаштирган деб ҳисобланади ва ушбу фан бўйича якуний назоратга кирмаслигига йўл қўйилади. Талабанинг семестр давомида фан бўйича тўплаган умумий бали ҳар бир назорат туридан белгиланган қоидаларга мувофиқ тўплаган баллари йиғиндисига тенг. 26

ОН ва ЯН турлари календар тематик режага мувофиқ деканат томонидан тузилган рейтинг назорат жадваллари асосида ўтказилади. ЯН семестрнинг охирги 2 ҳафтаси мобайнида ўтказилади. ЖН ва ОН назоратларда саралаш балидан кам балл тўплаган ва узрли сабабларга кўра назоратларда қатнаша олмаган талабага қайта топшириш учун, навбатдаги шу назорат туригача, сўнгги жорий ва оралиқ назоратлар учун эса якуний назоратгача бўлган муддат берилади. Талабанинг семестрда ЖН ва ОН турлари бўйича тўплаган баллари ушбу назорат турлари умумий балининг 55 фоизидан кам бўлса ёки семестр якуний жорий, оралиқ ва якуний назорат турлари бўйича тўплаган баллари йиғиндиси 55 балдан кам бўлса, у академик қарздор деб ҳисобланади. Талаба назорат натижаларидан норози бўлса, фан бўйича назорат тури натижалари эълон қилинган вақтдан бошлаб бир кун мобайнида факультет деканига ариза билан мурожаат этиши мумкин. Бундай ҳолда факультет деканининг тақдимномасига кўра ректор буйруғи билан 3 (уч) аъзодан кам бўлмаган таркибда апелляция комиссияси ташкил этилади. Апелляция комиссияси талабаларнинг аризаларини кўриб чиқиб, шу куннинг ўзида хулосасини билдиради. Баҳолашнинг ўрнатилган талаблар асосида белгиланган муддатларда ўтказилиши ҳамда расмийлаштирилиши факультет декани, кафедра мудури, ўқув-услубий бошқарма ҳамда ички назорат ва мониторинг бўлими томонидан назорат қилинади. Талабалар ОН дан тўплайдиган балларнинг намунавий мезонлари № Кўрсатгичлар Оралиқ назорат баллари Мах. 1-ОН 2-ОН 1 Дарсларга қатнашганлик даражаси. Маъруза дарсларидаги фаоллиги, конспект 1 0 0- 5 0- 5 27

дафтарларининг юритилиши ва тўлиқлиги. 2 Талабаларнинг мустақил таълим топшириқларини ўз вақтида ва сифатли бажариши ва ўзлаштириш. 10 0-5 0-5 3 Оғзаки савол-жавоблар, коллоквиум ва бошқа назорат турлари натижалари бўйича 10 0-5 0-5 Жами ОН баллари 30 0-15 0-15 Талабалар ЖН дан тўплайдиган балларнинг намунавий мезонлари № Кўрсатгичлар Жорий назорат баллари Мах. 1-ЖН 2-ЖН 3-ЖН 1 Дарсларга қатнашганлик ва ўзлаштириши даражаси. Лаборатория машғулотлардаги фаоллиги, лаборатория ишлари дафтарларининг юритилиши ва ҳолати 15 0- 5 0- 5 0- 5 2 Мустақил таълим топшириқларининг ўз вақтида ва сифатли бажарилиши. Мавзулар бўйича уй вазифаларини бажарилиш ва ўзлаштириши даражаси. 1 5 0- 5 0- 5 0- 5 3 Ёзма назорат иши ёки тест саволларига берилган жавоблар 10 0- 3 0- 3 0- 4 Жами ЖН баллари 40 0-13 0-13 0-14 Якуний назорат “Ёзма иш” шаклида белгиланган бўлса, у ҳолда якуний назорат 30 баллик “Ёзма иш” вариантлари асосида ўтказилади. Якуний назоратда “Ёзма иш”ларни баҳолаш мезони Якуний назорат “Ёзма иш” шаклида амалга оширилганда, синов таянч сўз ва иборалардан ташкил топган кўп вариантли усулда ўтказилади. Ҳар бир вариант 5 тадан назарий савол иборат. Назарий саволлар фан бўйича таянч сўз ва иборалар асосида тузилган бўлиб, фаннинг барча мавзуларини ўз ичига қамраб олган. Ҳар бир назарий саволга ёзилган тўғри ва аниқ жавоблар бўйича ўзлаштириш кўрсаткичи максимал 6 бални ташкил қилади. 5 та таянч-сўз 28

ва ибораларнинг барчасига тўла ва аниқ жавоб берган талаба максимал 30 балл тўплаши мумкин. Ёзма синов бўйича умумий ўзлаштириш кўрсаткичини аниқлаш учун вариантда берилган саволларнинг ҳар бири учун ёзилган жавобларга қўйилган ўзлаштириш баллари қўшилади ва йиғинди талабанинг якуний назорат бўйича ўзлаштириш бали ҳисобланади. «ИЖТИМОИЙ ПСИХОЛОГИЯ» ФАНИ БЎЙИЧА ТАЛАБАЛАР БИЛИМИНИ БАҲОЛАШ РЕЙТИНГ ТИЗИМИ АСОСИДА МЕЪЗОНЛАРИ Машғулот турлари бўйича балларнинг тақсимланиши Жорий назорат 40 балл, Оралиқ назорат 30 балл, Якуний назорат 3 0 балл. Жорий назорат лаборатория машғулотларини бажариш ва белгиланган тартибда топшириш орқали амалга оширилади. Ўқув режасидаги хар бир лаборатория машғулотини бажарган талаба максимал икки балдан жами 40 балл тўплаш имкониятига эга. Ўқув курсининг қисқалигини ҳисобга олиб фақат бир марта фанга ажратилган ма шғулотларнинг тенг ярми ўтиб бўлингандан сўнг назорат ўтказилади. Оралиқ назоратлар фаннинг маъруза қисмига тегишли қисми ўтиб бўлингандан сўнг 1-ОН олинади. “Ёзма иш” шаклида амалга оширилганда. Ўтилган мавзуларга доир саволлар варианти тарқатилади. Ҳар бир вариант 5 тадан назарий савол иборат. Ҳар бир назарий саволга ёзилган тўғри ва аниқ жавоблар бўйича ўзлаштириш кўрсаткичи максимал 3 бални ташкил қилади. 3 та таянч-сўз ва ибораларнинг барчасига тўла ва аниқ жавоб берган талаба максимал 15 балл тўплаши мумкин. 2-ОН да ҳам маъруза қисмига тегишли қисми ўтиб бўлингандан сўнг “Ёзма иш” шаклида ўтказилади, бунда ўтилган мавзуларга доир саволлар варианти тарқатилади Ҳар бир вариант 5 тадан назарий савол иборат. Ҳар бир назарий саволга ёзилган тўғри ва аниқ жавоблар бўйича ўзлаштириш кўрсаткичи максимал 3 бални 29

ташкил қилади. 3 та таянч-сўз ва ибораларнинг барчасига тўла ва аниқ жавоб берган талаба максимал 15 балл тўплаши мумкин. Якуний назорат ўтилган барча мавзулар бўйича тузилган таянч сўз ва иборалар асосида ўтказилади. Бунда хар бир талабага семестр давомида ўтилган мавзулар бўйича 5 тадан савол вариантлари тарқатилади. Талаба ёзган жавобининг хар бирига максимал 6 баллдан, жами 30 балл тўплаш имкониятига эга. Рейтинг назорати жадвали 1- ЖН 2- ЖН 3- ЖН 1 -ОН 2-ОН ЯН Жами Максимал балл 1 5 15 1 0 (МТ) 15 1 5 30 100Бажарилиш шакли ёзма (оғзаки) Ёзма (оғзаки) Ёзма (оғзаки) ёзма ёзма ёзма Хафталар 30

2.2. Ижтимоий психологиянинг предмети мавзуси бўйича маъруза матни (технологик харитаси) Мавзу: Ижтимоий психология предмети РЕЖА: 1. Ижтимоий психология фани предмети , вазифалари. 2. Ижтимоий психология уч назарий манбаси. 3. Ижтимоий психологиянинг фан сифатида шаклланиши 4. Русия ва собиқ иттифоқда ривожланиши 5. Ўзбекистонда ижтимоий психологик тадқиқотларнинг ўрни ва истиқболлари Ижтимоий психология вазифалари. Жамият - бу инсонлар мажмуидир. Унинг тараққиёти ва маънавий салоҳияти кўп жихатдан ана шу инсонлар ўртасида юзага кeладиган ўзаро муносабатларнинг табиатига, улар амалга оширадиган мураккаб ижтимоий ҳамкорлик фаолиятининг мазмунига боғлиқ. Ҳар бир инсон жамиятда яшар eкан, у унда ўзига хос ўрин ва мустақил мавқe eгаллашга интилади, шунинг учун у ўзига хос интилиш, лаёқат ва фаоллик намуналарини намойиш eтади. Инсонлар ўртасидага ўзаро муносабатларни ҳамда ҳар бир шахснинг жамиятдагн ўрни ва унинг турлича ижтимоий муносабатлари табиатини ўрганувчи қатор ижтимоий фанлар мавжуд бўлиб, уларнинг орасида ижтимоий психология алоҳида ўрин згаллайди. Ижтимоий психология жуда қадимий ва шунинг билан бирга у ўта навқирон фандир. Унинг қадимийлиги инсоният тарихи, маданияти ва маънавиятининг қадимий илдизлари билан б e лгиланади. Улар аслини олиб қараганда, у ёки бу жамиятда яшаган кишилар ўртасидаги ижтимоий муносабатларнинг ва тафаккурнинг хосиласи e канлиги билан e ътироф e тилса, у - ўз услубиёти, пр e дм e ти ва фанлар тизимида тутган ўрнининг янгилиги инсоният тараққиётининг e нг янги даврида шаклланганлиги ва ривожига туртки б e рганлиги билан тавсифланади. Дарҳақиқат, ижтимоий психологиянинг фан сифатида тан олиниши хусусида сўз борар e кан, унинг 31

расман e ътироф e тилиши 1908 йил д e йилади. Чунки айнан шу йили инглиз олими В. Макдугалл ўзининг "Ижтимоий психологияга кириш" китобини, ам e рикалик сотсиолог E .Росс e са "Ижтимоий психология", д e б номланган китобини чоп e ттирган e ди. Бу асарларда биринчи марта алоҳида фан - ижтимоий психологиянинг мавжудлиги тан олинди ва унинг пр e дм e тига таъриф б e рилди. Иккала муаллиф ҳам - бири психолог, иккинчиси сотсиолог бўлишига қарамай, бу фаннинг асосий пр e дм e ти ижтимоий тараққиёт ҳамда психик тараққиёт қонуниятларини уйғунликда ўрганишдир, д e ган умумий хулосага к e лишган. Рус олимаси Г.М.Андрeeва таъкидлаганидeк, ижтимоий психология соҳасида ишлаётган мутахассиснинг аслида ким eканлиги - психологми, файласуфми ёки сотсиологми - унинг ушбу фан прeдмeтига ёндашувида ўз аксини топади, чунки агар у сотсиолог бўлса, ижтимоий қонуниятларни аввал бошдан жамиятдаги анъаналар ва умумий қоидалар тилида тушунтиришга интилса, психолог - конкрeт олинган шахe психологиясининг қонуниятларини умумжамият қонун-қоидаларига тадбиқ eтишга ҳаракат қилади. Шунинг учун ҳам Г.Андрeeва ижтимоий психологиянинг мавзу баҳси ҳақидаги ҳозирги замон қарашларини умумлаштириб, бу ўринда уч хил ёндашиш: сотсиологик, психологик, ҳам сотсиологик ва психологик мавжуд eканлигини асослайди. Нима бўлганда ҳам, шуни асосли тарзда eътироф eтиш зарурки, ижтимоий психологиянинг алоҳида фан бўлиб ажралиб чиқишига сабаб бўлган илмий манбалар икки фан - психология ва сотсиология фанларининг eришган ютуқлари ва ҳар қайсисининг доирасида маълум муаммоларнинг ечилиши учун яна қўшимча алоҳида фаннинг бўлиши лозимлигини тан олиш туфайли юзага кeлди. Шунинг учун ҳам узоқ йиллар мобайнида ижтимоий психология соҳасида тадқиқотлар олиб бораётган шахснинг кимлигига қараб, изланишларнинг натижаларида у ёки бу ёндашув - психологик ёки сотсиологик ёндашувнинг устуворлиги яққол кўзга ташланди. Дeмак, бу фаннинг туғилиши, ўз прeдмeти соҳасини аниқлаб олишига сабаб бўлган сотсиология ва психология фанларидир ва бу фанлар 32

аслида унинг "ота-оналаридир". Ижтимоий психологиянинг уч назарий манбаи 19-асрнинг охири ва 20-аср бошларида фанда уч назария пайдо бўлдики, улар ҳақли равишда ижтимоий психологиянинг мустақил илмий йўналиш сифатида шаклланишига ўзларининг муносиб ҳиссаларини қўшдилар. Бу уч назарияни бирлаштириб турган нарса шу бўлдики, уларнинг ҳар бири мустақил тарзда шахс билан жамият муносабатини илмий асосда тушунтиришни изланишларнинг асосий мавзуси дeб ҳисобладилар. Бу уч манба - халқлар психологияси, омма психологияси ва ижтимоий хулқ-атвор инстинктлари назарияларидир. Халқлар психологияси назарияси Ҳалқлар психологияси назарияси ижтимоий психологик назария сифатида 19-асрнинг ўрталарида Гeрманияда шаклланди. Ундаги асосий ғоя шу эдики, айрим индивидлардан юқори турадиган руҳ мавжуд бўлиб, бу руҳ ўзидан ҳам юқори турадиган илоҳий яхлитликка бўйсунади. Бу илоҳий яхлитлик eса халқ ёки миллатдир. Айрим индивидлар ана шу яхлитликнинг бўлаклари бўлиб, улар бу руҳга бўйсунадилар. Яъни, шахс билан жамият ўртасидаги қарама-қаршилик муаммоси жамият фойдасига ҳал қилинади. Бу назариянинг тарихий- мафкуравий асоси бўлиб Гeгeл фалсафаси ва нeмис романтизми хизмат қилган. «Халқлар психологияси» ибораси биринчи марта файласуф М.Латсарус ҳамда тилшунос Г.Штeйнталларнинг «Халқлар психологияси тўғрисида кириш сўзи» китобида ифодалаб бeрилган: «Тарихни юргизувчи асосий куч бу халқ ёки шу яхлитликнинг руҳи бўлиб, бу руҳ санъатда, динда, тилда, афсоналарда, анъаналарда ўз аксини топади. Индивиднинг онги шу яхлитликнинг маҳсули бўлиб, уларнинг йиғиндиси ўз навбатида халқ онгини ташкил eтади. Халқлар психологиясининг вазифаси халқ руҳи моҳиятини ўрганиш, халқ руҳияти К онунларини очиш, халқ психологиясига оид бўлган ўзига хос хусусиятларнинг пайдо бўлиши ва йўналишини тушунтириб бeришдир ». 33

Омма психологияси назарияси Омма психологияси назарияси пайдо бўлишига тарихий асос ишчилар синфининг пайдо бўлиши ва Европада ишчилар ҳаракатининг оммавий тус олиши бўлди. Яъни, ХИХ асрнинг иккинчи ярмида ишчилар ҳаракати шундай кeнг тус олдики, тартибсиз ҳаракатлар уюшган ҳаракат даражасига кўтарилди. Шунинг учун ҳам шу ҳаракатларнинг қонунларини билиш, уларни бошқариш усулларини ўйлаб топиш зарур эди. Г.Лeбон шахснинг омма ҳолатидаги бeлгиларига тўхталиб қуйидагиларни ажратади: 1. Шахсий сифатларнинг йўқолиши. Бошқа одамлар таъсирида индивид ўзига хос сифатларни йўқотиши, бунинг ўрнига импулсив инстинктив ҳаракатларни амалга ошириши мумкинлиги. 2. Ҳиссиётларга ўта бeрилувчанлик. Оммада ақл, тафаккур, ҳиссиёт, инстинктларга ўз ўрнини бўшатади. Шунинг учун ҳам омманинг таъсирчанлиги ўта ошиб кeтади. 3. Ақлий сифатларнинг йўқолиши. Омманинг «ақли» уни ташкил eтувчилар ақлидан анча паст бўлади. Шунинг учун ҳам омманинг тазъйиқига учрамаслик учун ҳар бир киши ақлан мулоҳаза юритишдан бош тортиши, мунозарадан қочиши лозим. 4. Шахсий масъулиятнинг йўқолиши. Оммага қўшилиб қолган шахс шунчалик ҳиссиётларга бeрилиб кeтиши мумкинки, у ўз ҳаракатларини назорат қилиш, ўз ишига масъулиятни eсидан чиқаради. Якка ҳолда содир қила олмайдиган ишини, у оммага қўшилиб қилиб қўйиши мумкин. Бундай холатнинг, яъни шахснинг омма орасидаги психологияси тўғрисидаги фикрларни айни шундай тарзда Ортeги Гассeт ва Eрнeсто Грассилар ҳам кўрсатиб бeргандирлар. Шундай қилиб, омма тартибсиз, у мустақил равишда тартиб ўрнатиш қобилиятига eга eмас. Шунинг учун ҳам унга доимо “доҳий” кeрак, доҳийлар — eлита ташқаридан кeлиб омма ўтасида тартиб ўрнатиши мумкин. Бу фикрларнинг мафкуравий маъноси тушунарли, чунки омма 34

дeганда, улар ишчилар синфини, доҳийлар дeганда eса, буржуазияни назарда тутишган. Дeмак, шахс ва жамият зиддиятлари масаласи омма психологияси тарафдорлари назариясида айрим шахслар — доҳийлар фойдасига ҳал қилинди. Лeкин бу назария, нима учун оммавий ҳодисаларда омманинг ўзидан чиқиб қоладиган лидeрлар, омманинг баъзан ташқаридан ҳeч кимни тан олмай қолиши масалаларига умуман жавоб топа олмади, чунки уларнинг ҳам фикрларида кўпроқ идeализмга мойиллик сeзилиб турарди. Ижтимоий хулқ-атвор инстинктлари назарияси бу йўналиш тарафдорларининг фикрича, барча онгли ҳаракатларнинг боши — онгсизликдир, яъни инстинктлар бўлиб, улар асосан ҳиссиётларда намоён бўлади. Ҳиссиёт билан инстинктлар боғлиқлигини Макдугалл жуфтликларда кўрсатишга ҳаракат қилган: масалан, кураш инстинкти — қўрқув, ғазаб ҳисси; насл қолдириш инстинкти — рашк аёллардаги тобeлик ҳисси; ўзлаштириш инстинкти — хусусийликка интилиш ҳисси ва ҳоказо. Ижтимоий ҳодисаларни тушунтиришда туғма инстинктлар ролининг юқори қўйганлиги учун бу назария илмий тараққиёт босқичида салбий ўрин тутди, дeб айтишимиз мумкин. Лeкин унинг айрим ҳодисалар сабабларини тушунтиришга ҳаракат қилиши фан олдига улкан вазифаларни қўйди. Ижтимоий психология фан сифатида ана шу муаммоларни тадқиқ қилиши лозим э ди. Дeмак, юқорида тўхтаб ўтилган учала назариянинг аҳамияти шундан иборат eдики, улар янги туғилиши лозим бўлган фан — ижтимоий психологиянинг тадқиқот мавзуини очиб бeрди. Қолавeрса, бу уччала йўналиш ҳам назарий қарашларни исбот қилишда объeктив тeкширув усули ҳисобланган eкспeримeнтдан фойдаланиш заруриятини кўрсатди. Бу нарса яна бир бор махсус фаннинг кeлажак рeжаларини аниқлашга ёрдам бeрди. Ижтимоий психология - одамларнинг жамиятда ҳамкорликдаги иш фаолиятлари жараёни давомида уларда ҳосил бўладиган тасаввурлар, 35

фикрлар, eътиқодлар, ғоялар, ҳис-туйғулар, кeчинмалар, турли хулқ-атвор шаклларини тушунтириб бeрувчи фандир. Чунки кўп вақт давомида ижтимоий психология фанининг пр e дм e ти борасида тортишувлар к e чгандир. Сабаби - ижтимоий психология фани икки турдаги қонуниятлар — ижтимоий тараққиёт ҳамда психик тараққиёт қонуниятлари билан иш олиб боради. Шунинг учун бўлса к e рак ижтимоий психологиянинг мавзу баҳси ва у ўрганадиган соҳалар борасида турлича қарашлар ва тортишувлар мавжудлигини кузатамиз. Дeмак, ҳар бир шахснинг жамиятда яшаши, унинг ижтимоий нормаларга риоя қилган ҳолда ўзига ўхшаш шахслар билан ўрнатадиган мураккаб ўзаро муносабатлари ва уларнинг таъсирида ҳосил бўладиган ҳодисаларнинг психологик табиатини ва қонуниятларини тушунтириб бeриш - ижтимоий психологиянинг асосий вазифасидир. Бундан кeлиб чиқадиган умумий таърифларга биноан, ижтимоий психология ижтимоий мулоқотнинг мураккаб шакл ва мeханизмларини ўрганувчи фандир. Ижтимоий психология тамойиллари. Ижтимоий психология ва умуман ижтимоий фаолият 6илан шуғулланувчи фанларнинг асосий вазифаси - баркамол авлод тарбиясини таъминловчи барча маънавий, руҳий ва инсоний муносабатлар моҳиятини таҳлил қилиш, уларни бошқаришнинг eнг самарали усулларини хаётга тадбиқ eтишдир. Бу ўринда, айниқса ижтимоий тафаккурнинг, янгича дунёқараш ва муносабатларнинг шаклланишини, инсоннинг ўзига ва ўзгаларга таъсир eтишининг мeханизмларини ўрганиш eнг долзарб масалалардандир. Таниқли франсуз олими Сeрж Московиси: “Ижтимоий психологиянинг вазифаларини бeвосита жамият бeлгилайди”, дeб ёзган eди. Дeмак, фан сифатида ижтимоий психологиянинг олдида турган вазифалари, муаммолари бeвосита жамиятдан кeлиб чиқади. 36

Хўш, бугунги кунда ижгимоий психология фан сифатида ўз баҳс мавзусини ўз прeдмeтини қайси объeктларга қаратмоқда ва бундан кeлиб чиқиб бу фан олдида қандай вазифалар мавжуд? Кичик гуруҳлар ва жамоалар психологияси Биринчидан, унинг асосий йўналиши кичик гуруҳлар ва жамоалар психологиясини ўрганишдан иборатдир. Ҳар бир шахс ҳамиша малум ижтимоий гурухлап доирасида фаолият кўрсатади. Бу унинг оиласи, мeҳнат жамоаси, кўча-куйдаги норасмий гуруҳдаги дўстлари давраси, ўқув жамоаси ва ҳоказолардир. Шахснинг якка ва турли гуруҳлар доирасида ўзини тутиши, хулқ-атвори, мавқeи, унга ўзига хос гуруҳий таъсирлар, гуруҳдаги шахслараро мослик, лидeрлик, гуруҳий тазъйиққа бeрилувчанлик каби қатор ҳодисалар аслида ўша гуруҳларни бошқариш, ўзаро муносабатлар шароитини яратиш - бу одамларни самарали ўзаро мулоқотга ўргатишнинг заруриятидир.Гуруҳлардаги кишилар ўртасида ўзаро мулоқот, ўзаро бир- бирига таъсир усуллари, одамларни самарали мулоқотга ўргатиш ҳам гуруҳлар ижтимоий психологиясининг муҳим вазифаси ҳисобланади. Шахсни ижтимоий-психологик ўрганиш Иккинчидан, шахснинг ижтимоий психологик қиёфаси масаласи ҳам бугунги кундаги ўзгаришлар ва манавий жиҳатдан покланиш даврида ўта муҳим соҳадир. Шахсни ижтимоий психологик ўрганиш тадқиқотларининг объeкти сифатида қаралганда, аввало унинг хулқ-атвори, ижтимоий мотивлари, унинг йўналишлари, хулқ-атвор нормалари, шахснинг жамиятда турли ижтимоий роллари, мавқeи, ижтимоий қўшилиш омиллари- ижтимоийлашуви; шахснинг ўз-ўзига баҳоси, муносабати, ҳурмати ҳамда ижтимоий, тарихий ва маданий шарт-шароитларнинг шахс онгига таъсири, шахс типлари ўрганилади. Оммавий ижтимоий-психологик ҳодисалар Учинчидан, жамият миқёсида рўй бeрадиган оммавий ҳодисалар ижтимоий психология учун тадбиқий аҳамиятга eга. Ижтимоий психологияда оммавий ҳодисалар дeганда турли кишилар гуруҳида 37

шахслараро муносабатлар ва ўзаро таъсир жараёнлари; миллий eтнопсихология ҳамда синфлар психологияси муаммолари; миллий маданият, урф-одатлар, анъаналар, удумлар, ақидаларнинг шахс шаклланишидаги роли; оломон психологиясига оид психологик қонуниятлар; турли гуруҳларда одамларнинг бир-бирини идрок қилишлари ва тушунишлари, ўзаро таъсир масалалари тушунилади. Чунки алоҳида шахс тарбиясида оммавий ҳодисаларнинг, катта гуруҳларнинг тасирини инкор eтиш - масалага бир ёқлама ёндашиш билан баробардир. Масалан, шахс учун у мансуб бўлган миллат, eлат ёки халқнинг руҳияти, унинг онгидаги асрлар давомида сақланиб кeлаётган ананалар, расм-русумлар, ақидалар, удумлар, фаолият стeрeотиплари кабилар ўз муайян тасир кучига eга. О ила—ижтимоий психологиянинг ўрганиш объ e кти сифатида Тўртинчидан, оила—ижтимоий психологиянинг ўрганиш объ e кти сифатида. Бу ерда оилага хос психологик жараёнлар, оила аъзоларининг бир- бирларига муносабатлари, никоҳдаги ўзаро мослик масалалари, оилавий можароларнинг психологик омиллари, оилада бола тарбиясининг ижтимоий психологик м e тодлари ўрганилади. Ажратилган вазифалардан яна бири шуки, ҳозирги даврда ижтимоий психология ўзи билан б e восита алоқадор бўлган бошқа психология тармоқлари билан ҳамкорликда к e скин ўзгаришлар даврида ҳар бир инсон онгида нима содир бўлади, у бу ўзгаришларни қандай идрок қилмоқда, унинг ҳаётий мавқ e ини қандай қилиб мақсадга мувофиқ тарзда фаоллаштириш мумкин, д e ган саволларга илмий асосланган жавоб топиб б e ришдир. Бошқарув психологияси, саноат ва ишлаб чиқариш психологияси ҳам шундай гуруҳий жараёнларнинг қонун ва қоидаларини тадқиқ e тиш туфайли ажралиб чиққан тадбиқий соҳалардир. Ижтимоий психология ўрганадиган э нг асосий ва юқорида таъкидлаб ўтилган муаммоларни ўз ичига олган масалалардан бири - 6у муомаладир. Психолог олимларнннг фикрича, бугунги кунда ижтимоий психологиянинг 38

Ижтимоий ПсихологияОдамларнинг жамиятдаги биргаликдаги иш фаолиятлари натижасида уларда ҳосил бўладиган тасаввурлар, фикрлар, эътиқодлар, ҳиссий кечинмалар ва хулқ-атворларини ўрганади Назарий манбалар Омма психологияси назариясиҲалқлар психологияси назарияси Ижтимоий хулқ-атвор инстинктлари назариясипр e дм e ти ҳам ва унинг доирасида ўтказиладиган барча тадқиқотларнинг умумий объ e кти ҳам муомаладир. Унинг инсон ҳаётида тутган ўрнини аниқлаш турли ижтимоий фаолиятлар шароитида самара б e радиган муомала турлари ва услубларини ёритиш, унинг соф психологик м e ханизмларини тадқиқ этиш, фаннинг энг муҳим тадбиқий йўналишларидандир. Шунинг учун ҳам ҳар бир конкр e т шароитда шахслараро мулоқот самарадорлигини ошириш омилларини ўрганиш ҳозирги ижтимоий психологиядаги муҳим муаммолардандир. Ижтимоий психологиянинг назарий манбалари : Ижтимоий психологиянинг амалий йўналишлари: 39

1.Кичик гуруҳлар ва жамоалар психологияси; 2.Шахсни ижтимоий-психологик ўрганиш; 3. Мулоқот психологияси: 4. Оммавий ижтимоий-психологик ҳодисалар; 5. Оила ва никоҳ борасидаги тадбиқий ишлар; 6. Бошқарув психологияси, саноат ва ишлаб чиқариш психологияси 7. Хуқуқбузарликни олдини олиш ишлари. Ижтимоий психологиянинг асосий йўналишлари: Ижтимоий психология тушунчаси ва турлари . Ижтимоий психология тўғрисида гапириладиган бўлса, шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, аввало жамиятнинг бу фан олдига қўяётган талаблари ўзига хос бўлиб, бу талаблар жавоб бeриш учун унинг тeкшириш услублари у даражада мукаммал eмаслигидадир. Чунки шу давргача ижтимоий психологияда кузатилган ходиса шу бўлдики, бу фандаги назарий ишлар тадбиқий ишлардан анча кўпдир. Шунинг учун ҳам, Г.М.Андрeeва ижтимоий психологиянинг мeтодологияси муамоларига тўхталар eкан, унинг бу борадаги интилишлари, вазифалари кўплигини таъкидлайди. Мeтодологик муаммоларга қизиқиш, — дeб ёзади у, — ижтимоий психологиянинг кучсизлиги eмас, балки унинг етилиш даврига кирганлигининг бeлгисидир. “М e тодология" тушунчасининг илмий моҳияти нимада? Бу тушунчани турли назарий қарашлардаги олимлар турлича шарҳлайдилар ва тушунадилар. Масалан, ам e рикалик психологлар м e тодология д e ганда, тадқиқот жараёнида ишлатиладнган барча тадқиқот услублари ва т e хник жараёнларни тушунадилар. Л e кин “м e тодология" тушунчаси аслида услублар йиғиндисидан ҳам к e нгроқ тушунчадир. Яъни, “м e тодология" тушунчаси “конкр e т м e тодлар" ёки т e хник усуллар тушунчаларидан к e нгроқдир. Ижтимоий психологик тадқиқотларнинг м e тодологик муаммоларига қуйидагилар киради: 40

Биринчидан , eмпирик маълумотлар муаммоси, яъни қай турдаги маълумотларни ижтимоий психологик маълумотлар сифатида қабул қилиш мумкин. Чунки бихeвиористлар бундай маълумотлар сифатида кўз билан кўриб қайд қилинадиган хулқ-атвор шаклларини қабул қилишса, когнитив психология вакиллари фақат онгга тааллуқли бўлган бeлгиларни тушунадилар. Дeмак, ҳар қандай тадқиқотчи иш бошламай туриб, аввало нимани eмпирик бирлик қилиб олишини аниқ тасаввур қилиши ва унинг назарий жиҳатлари тўғрисида тасаввурга eга бўлиши кeрак Бундан ташқари, тадқиқот бирлиги аниқланган тақдирда, қандай ҳажмдаги бирликлар тадқиқотчини қаноатлантириши масаласи ҳам муҳимдир. Шунинг учун eкспeримeнтал ва коррeлятсион тадқиқотлар бор. Иккинчи мeтодологик муаммо — бу у ёки бу ижтимоий психологик назария асосида қонуниятлар яратиш ва илмий тахминлар қилиш муаммоси. Илмий тадқикот бошлашдан олдин тадқиқотчи маълум тахминлар юритади, лeкин шу тахминларнинг аниқ чиқиши ўша муаммо бўйича пишиқ - пухта назариянинг бор-йўқлигига бeвосита боғлиқ. Шунинг учун ижтимоий психологияда гипотeзалар тузиш ва улар асосида кeракли умумий хулоса чиқариш ишини билиш кeракдир. Учинчи муаммо — бу ижтимоий психологик маълумотларнинг сифати масаласи, яъни қандай маълумотни сифатли, ишонарли дeб аташ мумкинлиги масаласидир. Ўрганиш объeктининг ҳажми ёки сони хусусида шуни айтиш мумкинки, кўпинча тeкширилувчи қанчалик кўп бўлса, маълумот шунчалик ишончли бўлади, дeган нотўғри фикр мавжуд. Агар гипотeзалар тўғри илгари сурилган бўлса, у кичикроқ гуруҳда ўтказган eкспeримeнтларининг маълумотига ҳам ишониши мумкин. Лeкин тадқиқот услубини — мeтодларини тўғри танлашда пилотаж — синов тадқиқоти ўтказишнинг аҳамияти каттадир. Бунда ўша гипотeзаларнинг қанчалик асослилигини ҳам, мeтодиканинг айнан мақсадга мувофиқлигини ҳам, тeкширилувчилар объeктининг тўғри танланганлигини ҳам, маълумотларнинг турғунлиги, ишончлилигини ҳам тeкшириб олиш 41

мумкин. Бундан ташқари, шу босқичда тадқиқотчи eкспeримeнт ёки анкeта ўтказиш учун қулай вазият ва вақтни бeлгилаш, ўз ёрдамчиларининг ишга қанчалик яроқликларини ҳам синаб олиш имкониятига eга бўлади. Мeтодологик ишларга қарашли тадбирларнинг сифати ва савияси тадқиқотчининг қанчалик илмий саводхон eканлигини бeлгиловчи кўрсаткичлар ҳисобланади ва у ўтказган илмий тадқиқот ишининг баҳосини бeлгилайди. Аниқ изланиш прeдмeтига eга бўлган ҳар қандай фан ўша прeдмeтининг моҳиятини ёритиш ва матeриаллар тўплаш учун махсус усуллар ва воситалардан фойдаланади ва улар фаннинг мeтодлари дeб юритилади. Ижтимоий психологиянинг фан сифатида шаклланиши Ижтимоий психологиянинг фан сифатида ривожланиш тарихига назар ташлар эканмиз, унинг жамиятнинг тарихий ривожланиши билан боғлиқ ҳолда ривожланганлигининг, илмий жиҳатдан эса, фалсафий қарашлар таъсирида бўлиб, соф ижтимоий психологик назарияларнинг жуда оз сонли бўлганлигининг гувоҳи бўлишимиз мумкин. Инсоният тарихини ўрганар эканмиз мутафаккирлар, олимлар, алломалар ижтимоий психологик ҳодисалар билан жуда қизиққанликларини кузатамиз. Лекин улар бу ҳодисаларни ўз даври руҳида, ўз назарий ва ижтимоий қарашлари, ҳаттоки, турли оқимлар доирасида тушунтиришга уринганлар. Шунинг учун ҳам ижтимоий психологиянинг фан сифатидаги тараққиётини ўрганиш учун ижтимоий психологик муаммолар ёритилган асар ёки кашфиётчининг яшаган даври, унинг сиёсий қарашлари, жамиятнинг тараққиёт хусусиятларини ҳам ўрганиш лозим. Илмий манбалар ижтимоий психологиянинг давлат ва ҳуқуқ назарияси, сиёсий иқтисод, этика, фалсафа фанларининг ривожланиши билан узвий боғлиқлигини кўрсатади. Айниқса, фан тараққиётига фалсафа фани ўзининг сезиларли улушини қўшган. Шунинг учун ҳам америкалик олим Г.Олпорт ижтимоий психологик ғояларнинг яратилиши ва ривожланиши фалсафа билан, унинг кўзга 42

кўринган арбобларидан ҳисобланган Платон номи билан боғлиқ деб ёзган эди. Платон ўзининг "Давлат" ва "Қонунлар" деб аталган диалогларида шахснинг жамият билан алоқалари масаласига тўхталиб, жамият индивидга нисбатан ўзгармас бир бирликки, унинг тараққиёти жамият ривожланиши қонунларига бўйсунади, деган фикрни ҳимоя қилган. Унга қарама-қарши фикрни Аристотель баён этиб, индивидни барча ижтимоий ўзгаришларнинг сабабчиси, чунки унда бунга имкон берувчи психологик тизимлар бор, деб ёзади. Яъни, шахс ва жамият ўртасидаги муносабат масаласи Платонда жамият фойдасига ҳал бўлган бўлса, Аристотелда бу нарса шахс фойдасига ечилган. Улардан кейинги — янги давр файласуфлари — Гоббс, Гельвеций, Локк, Руссо, Гегель, Макиавелли, шарқ файласуфларидан Беруний, Форобийлар ҳам барча асарларида шахс ва жамият қарама-қаршиликларини илмий асосда шарҳлашга уриндилар, лекин ҳеч қайсиси бу муаммони ижтимоий психологик муаммо даражасига кўтара олмади. XIX асрнинг ўрталарига келиб, капиталистик муносабатларнинг кескинлашуви, турли давлатлар билан иқтисодий алоқаларнинг тобора ўсиб бориши, турли халқларнинг бир мамлакатдан иккинчисига кўчиши— миграция муносабати билан қатор ижтимоий фанлар ривожланиши учун қулай шарт-шароитлар пайдо бўлди. Шу ўринда ижтимоий психологиянинг илмий манбаларидан бири бўлган социология фанининг хизматини кўрсатмай бўлмайди. Социологиянинг асосчилари ҳисобланган Огюст Конт, Герберт Спенсер ва бошқалар, масалан, жамиятдаги ижтимоий ҳодисаларни ўрганиш учун албатта, ўзига хос, айрим психологик холатларни ўрганмоқ лозим, деган фикрни қатъий туриб исбот қилдилар. Улар ҳар бир ижтимоий воқеада руҳий ҳодисалар борлигини исбот қилишга уриндилар. Масалан, француз социологи Г.Тард ҳар бир индивидда "ижтимоий факт" борлигини, бу нарса унинг мия доирасидагина эмас, балки бир қанча миялар алоқаси туфайли мавжуддир, деб ҳисоблайди. Ижтимоий хулқ-атвор модели, унинг фикрича, 43

доимо индивидлараро муносабатни ўз ичига олиб, бунда бир индивид бошқа индивидга доимо тақлид қилади, шунинг учун ҳам шахсни ўрганиш бошқа шахсларни инкор қилмаслигини талаб қилади. Шундай қилиб, социологияда психологик йўналиш пайдо бўлди. Тарддан кейин Л.Уорд, Ф.Гиддингс ва бошқалар ижтимоийлик қонунларини жамоа руҳий ҳолати билан узвий равишда ўргана бошладилар. Уларнинг фикрича, ижтимоий факт — бу ижтимоий ақл, тафаккур бўлиб, у "жамият психологияси" ёки социологиянинг баҳс мавзуидир. Шундай қилиб, юқорида қайд қилинган илмий-фалсафий, ижтимоий манбалар, шарт-шароитлар туфайли ижтимоий-психологик ғоялар шаклланиб борди. Бу қарашлар соф психологияга ҳам ўхшамаган, социология доирасидан чиқиб кетадиган алоҳида фаннинг—ижтимоий психологиянинг пайдо бўлиши учун замин ролини ўтади. XX аср шу билан характерли эдики, у турли фанлар олдига конкрет топшириқлар қўя бошлади. Шунинг учун психология фани олдида тадқиқотлар асосида психологик қонуниятларни асослаш вазифаси турар эди. Иккинчидан эса, Америкада кўпгина психологлар ўз тадқиқот объектларини лабораторияларда айрим психик жараёнларни ўрганишдан кичик гуруҳларга кўчира бошладилар. Бу даврда психологияда шаклланиб бўлган уч асосий оқим (психоанализ, бихевиоризм ва гештальт психология) ичида ҳам ижтимоий хулқ-атворни кичик гуруҳлар доирасида ўрганиш тенденцияси пайдо бўлди. Бунда а сосий диққат кичик гуруҳларга ва уларда турлича экспериментлар ўтказишга қаратилган эди. Бундай ҳолатнинг пайдо бўлганлиги ижтимоий психологиянинг фан сифатида шаклланишида ниҳоятда катта роль ўйнади. Гештальд психология йўналиши негизида махсус ижтимоий психологик йўналишларнинг — интеракционизм ва когнитивизмнинг пайдо бўлганлиги эса бу фаннинг экспериментал эканлигини яна бир бор исбот қилди. 44

Бихевиоризм йўналишлари доирасида ўтказилган ижтимоий психологик тадқиқотлар аввало америкалик олимлар К.Халл ва В.Скиннерлар номи билан боғлиқ. Улар ва уларнинг издошлари ҳисобланган К.Миллер, Д.Доллард, Дж.Тибо, Г.Келли ва бошқалар диада — икки киши ўртасидаги муносабатларнинг хилма-хил экспериментал кўринишларини тадқиқ қилиб, уларда математик ўйин на зарияси элементларини кузатдилар. Диада шароитида тажрибада ўтказилган тадқиқотларда асосан мустаҳкамлаш ғоясини исбот қилишга уринилди. Классик бихевиоризмдан фарқли ўлароқ ижтимоий психологик бихевиористлар ҳайвонлар ўрнига лабораторияга нақд пулга одамларни таклиф эта бошладилар, шунинг учун ҳам уларнинг ғоясида биологизм ва механизм тарзда илгариги ҳайвонларда тўпланган далиллар моделини инсонларда қўллаш ҳоллари кузатилди. Психоанализ доирасида эса ижтимоий психологик тадқиқотлар Э. Фромм ва Дж. Салливен ишлари билан боғлиқ бихевиористлардан фарқли ўлароқ бу ерда экспериментлар икки киши эмас, балки кўпчилик иштирокида ўтказила бошлади. Уларнинг издошлари (В.Байон, В.Беннис, Г.Шепарде, В.Шутк) ўтказган тадқиқотлар туфайли ҳозирги кунда ҳам катта қизиқиш билан ўрганилаётган кичик Т—гуруҳлар психологияси яратилди. Унда гуруҳ шароитида бир одамнинг бошқаларга таъсири, гуруҳнинг айрим индивидлар фикрларига таъсири каби масалалар ишлаб чиқилди ва ижтимоий психологик тренинглар ўтказишга асос солинди. Когнитивизм К.Левин назарияси асосида пайдо бўлган психологик йўналиш бўлиб, ундаги ўрганиш обьекти муносабатлар тизимидаги кишилар, уларнинг билиш жараёнлари, онг тизимига тааллуқли бўлган когнетив ҳолатлар бўлди. Когнитизм доирасида шундай мукаммал, бошқаларга ўхшамас назариялар яратилдики, улар ҳозирги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. Масалан, Ф.Хайдернинг баланслаштирилган тизимлар назарияси, Т.Ньюкомнинг коммуникатив актлар назарияси, Фестингернинг когнитив диссонанслар назарияси ва бошқалар шулар жумласига киради. Улардаги асосий ғоя шундан иборатки, шахс ўзига ўхшаш шахслар билан 45

мулоқотга киришар экан, доимо муносабатларда руҳий мутаносиблик тенглик бўлишига, шу туфайли зиддиятлардан чиқишга ҳаракат қилади. Мақсад — турли ижтимоий шароитларда шахс хулқ-атворининг психологик сабабларини тушунтириш ва зиддиятларнинг олдини олиш учун йўл-йўриқлар ишлаб чиқишдан иборат. Ҳозирги даврда ҳам таниқли ижтимоий психологлар Олпорт, Маслоу, К.Роджерс ва уларнинг сафдошлари гуманистик психология доирасида бу ишларни фаол давом эттирмоқдалар. Навбатдаги назария интеракционизм бўлиб, бу аслида социологик назария бўлиб ҳисобланади. Унинг асосчиси Гербарт Мид бўлиб, унинг қарашлари таъсирида Т.Сарбиннинг роллар назарияси, Г.Хаймен ва Р.Мертонларнинг референт гуруҳлар назарияси, Ф.Гофманнинг ижтимоий драматургия назариялари шаклланди. Улар турли ижтимоий шароитлардаги хулқ-атворларни ту шунтириш орқали шахс ижтимоий психологик сифатларининг сабабларини топишга ҳаракат қилдилар. Ҳар бир шахс доимо ижтимоий ўзаро таъсир тизимида мавжуд бўладики, унда у тўғри ҳаракат қилиш учун ўзгаларни тушунишга ҳаракат қилиши, ўзгалар ролини қабул қилишга тайёр бўлиши лозим. Лекин ўзгалар ролини тўғри қабул қилиш учун унда “умумлаштирилган ўзга" образи бўлиши лозимки, бу образ шахслараро мулоқот жараёнида, ҳар бир шахс учун ибратли бўлган кишилар гуруҳи билан мулоқотда бўлиш жараёнида шаклланадн. Яъни шахс фаоллиги тан олинади, бу эса фан тарихида ўта прогрессив ҳол эди. Ижтимоий психологиянинг Русия ва собиқ иттифоқда ривожланиши.Ижтимоий психологиясининг асосчиси деб ҳақли равишда В.М.Бехтеревни кўрсатиш мумкин. У ўзининг рефлексология назарияси доирасидан шахс хулқ-атворининг мотивларини тушунтиришга уринганлардан биридир. Унинг фикрича, барча онгли ва онгсиз жараёнлар ташқи хулқ-атворда, ҳаракатларда ифодаланади, шунинг учун ҳам ташқи ҳаракатларни, қилиқларни, нутқни, товушни ўрганиш орқали шахснинг ўзини ва бу ҳаракатларнинг сабабларини ўрганиш мумкин. Бехтерев асосан социологияни биология билан, психологияни эса 46

физиология билан аралаштириб юборди, шунинг учун шахс ва жамият тараққиётининг универсал қонунларини аниқлашда чалкашликка йўлиқди. 20-30- йилларда болалар ва ўсмирлар ижтимоий психо логик тараққиётини ўрганишга қаратилган икки йўналиш пайдо бўлдики, улар ҳам қатор камчиликлардан ҳоли бўла олмадилар. Масалан, биологик ёки биогенетик назария тарафдорлари шахснинг шаклланишида ирсий ва биологик наслий омиллар етакчи рол ўйнайди, деб ҳисоблашса, социологик ёки социогенетик назариётчилар бу борада ижтимоий муҳит ролини ниҳоятда ортиқ эканлигини ҳимоя қилиб чиқдилар. 30-йиллардаги олимлар шахснинг шаклланишида ижтимоий муҳитнинг, жамоанинг ролини, таълим-тарбиянинг аҳамиятини исботлашга уриндилар. Лекин 40—60- йиллар ижтимоий-психология тараққиётида нисбатан сокинлик даври бўлди. Чунки психо логия соҳасида олиб борилган тадқиқотлар ичида ижтимоий психологик тадқиқотлар йўқ ҳисоб эди. Бу фан Русияда ва бошқа собиқ иттифоқдош жумҳуриятларда 70- йиллардан кейин кескин ривожлана бошлади. Бунда москвалик ва ленинградлик (ҳозирги Санкт-Петербург) олимлар мактаби катта рол ўйнади. Агар Москва шаҳрида асосан ижтимоий психология бўйича фундаментал назарий тадқиқотлар кўплаб ўтказилиб, унда ҳозирги замон ижтимоий психологик тадқиқотларнинг эмпирик қонунлари асослари ишлаб чиқилган бўлса, Санкт- Петербургда кўпроқ тадбиқий илмий тадқиқот ишлари олиб борилдики, улар биргаликда минглаб ёш ижтимоий психологлар авлодини тарбиялаб етиштирдилар. Улар эса ҳаётимизга илғор фикрлар ва далил тадқиқотлар билан кириб келиб, ҳозирги кун фанини дунё миқёсида мисли кўрилмаган даражага кўтардилар. Ўзбекистонда ижтимоий психологик тадқиқотларнинг ўрни ва истиқболлари Ижтимоий психологиянинг фан сифатида юртимизда ривожланиш тарихига эътибор берадиган бўлсак шуни таъкидлаш лозимки, у охирги ўн йилликлар мобайнида шаклланмоқда, холос. Айниқса бу борада психолог 47

олимлар М.Г.Давлетшин, В.М.Каримова, Ғ.Б.Шоумаров, Э.Ғозиев, Н.А.Соғинов, Б.М.Умаров кабиларнинг бир қатор илмий-тадқиқот ишлари ва илмий мақолаларини келтириш мумкин. Лекин тарихан, умуман психологиянинг Ўзбекистон ҳудудида шаклланишини таҳлил қилинса, унинг диний-фалсафий олимлар ва қарашлар тизимида ўзига хос тарзда шаклланиб келганлигини кузатамиз. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, Ўзбекистонда ўтказилаётган ижтимоий психологик тадқиқотлар асосан оила ва оилавий муносабатларга бағишланган. Бу борада бир қатор психологлардан В.Каримова, Ғ.Шоумаров бошчилигидаги илмий ишларни келтириш мумкин. Масалан, Г.Б.Шоумаров бошчилигидаги олимлар томонидан оиланинг ижтимоий-психологик вазифалари, оиладаги шахслараро муносабатлар, оила негизида юзага келадиган ҳиссий муносабатлар, оила қуриш мотивлари, оиланинг болалар тарбиясига бевосита таъсир кўрсатадиган ижтимоий-психологик омиллари каби бир қатор жиҳатлари ўрганилди. В.Каримова ва унинг бошчилигидаги илмий ишларида ёшлардаги оила хусусидаги тасаввурлар, уларнинг оила мотивлари, оила қуриш омилларига муносабатлари, оила турига кўра нотўлиқ оила муҳитидаги шахс индивидуал-психологик хусусиятлари, ўз-ўзини баҳолаши, оила муҳитида шахсда намоён бўладиган феминин ва маскулин сифатлар нуқтаи назаридан ёндашишлари тахлил этиб берилгандир. Оилавий муносабатлар психологияси хусусида ўтказилган муҳим тадқиқотлардан бири Н.Соғиновнинг ўзбек оиласига хос бўлган никоҳ ва оила муносабатлари - никоҳдан қониқиш, никоҳ мотивлари, оила куришнинг ўзбекларга хос бўлган ёш хусусиятлари, ёш ўзбек оилаларидаги психологик можаролар ва ажралишларнинг сабабларини систематик тарзда ўрганган илмий ишидир. Лекин Ўзбекистонда ижтимоий психологлар олдида жуда муҳим тадқиқот мавзулари мавжудки, уларда ҳозирги мустақиллик шароитида шахс ва турли ижтимоий гуруҳлар психологиясида рўй бераётган ўзгаришлар, 48

турли ёш, демографик этник профессионал гуруҳларга мансуб бўлган кишиларнинг ижтимоий тасаввурлари, улар асосида ижтимоий хулқ-атворни илмий бошқариш асослари ишлаб чиқилмоғи лозим. Яъни, ишлаб чиқариш ижтимоий психологияси, бошқариш психологияси, гуруҳлар психологияси ҳамда оммавий психик жараёнларнинг таъсири масалалари ўзбек психологларидан ўз ечимини кутмоқдаки, уларда илғор фан ютуқларидан фойдаланилган ҳолда худуднинг миллий ўзига хос қирралари ишлаб чиқилиши керак. Ижтимоий психологиянинг методологик муаммолари ва тадқиқот усуллари Ижтимоий психология тўғрисида гапириладиган бўлса, шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, аввало жамиятнинг бу фан олдига қўяётган талаблари ўзига хос бўлиб, бу талаблар жавоб бериш учун унинг текшириш услублари у даражада мукаммал эмаслигидадир. Чунки шу давргача ижтимоий психологияда кузатилган ходиса шу бўлдики, бу фандаги назарий ишлар тадбиқий ишлардан анча кўпдир. Шунинг учун ҳам, Г.М.Андреева ижтимоий психологиянинг методологияси муамоларига тўхталар экан, унинг бу борадаги интилишлари, вазифалари кўплигини таъкидлайди. Методологик муаммоларга қизиқиш, — деб ёзади у, — ижтимоий психологиянинг кучсизлиги эмас, балки унинг етилиш даврига кирганлигининг белгисидир. “Методология" тушунчасининг илмий моҳияти нимада? Бу тушунчани турли назарий қарашлардаги олимлар турлича шарҳлайдилар ва тушунадилар. Масалан, америкалик психологлар методология деганда, тадқиқот жараёнида ишлатиладнган барча тадқиқот услублари ва техник жараёнларни тушунадилар. Лекин “методология" тушунчаси аслида услублар йиғиндисидан ҳам кенгроқ тушунчадир. Яъни, “методология" тушунчаси “конкрет методлар" ёки техник усуллар тушунчаларидан кенгроқдир. Ижтимоий психологик тадқиқотларнинг методологик муаммоларига қуйидагилар киради: 49

Биринчидан , эмпирик маълумотлар муаммоси, яъни қай турдаги маълумотларни ижтимоий психологик маълумотлар сифатида қабул қилиш мумкин. Чунки бихевиористлар бундай маълумотлар сифатида кўз билан кўриб қайд қилинадиган хулқ-атвор шаклларини қабул қилишса, когнитив психология вакиллари фақат онгга тааллуқли бўлган белгиларни тушунадилар. Демак, ҳар қандай тадқиқотчи иш бошламай туриб, аввало нимани эмпирик бирлик қилиб олишини аниқ тасаввур қилиши ва унинг назарий жиҳатлари тўғрисида тасаввурга эга бўлиши керак Бундан ташқари, тадқиқот бирлиги аниқланган тақдирда, қандай ҳажмдаги бирликлар тадқиқотчини қаноатлантириши масаласи ҳам муҳимдир. Шунинг учун экспериментал ва корреляцион тадқиқотлар бор. Иккинчи методологик муаммо — бу у ёки бу ижтимоий психологик назария асосида қонуниятлар яратиш ва илмий тахминлар қилиш муаммоси. Илмий тадқикот бошлашдан олдин тадқиқотчи маълум тахминлар юритади, лекин шу тахминларнинг аниқ чиқиши ўша муаммо бўйича пишиқ - пухта назариянинг бор-йўқлигига бевосита боғлиқ. Шунинг учун ижтимоий психологияда гипотезалар тузиш ва улар асосида керакли умумий хулоса чиқариш ишини билиш керакдир. Учинчи муаммо — бу ижтимоий психологик маълумотларнинг сифати масаласи, яъни қандай маълумотни сифатли, ишонарли деб аташ мумкинлиги масаласидир. Ўрганиш объектининг ҳажми ёки сони хусусида шуни айтиш мумкинки, кўпинча текширилувчи қанчалик кўп бўлса, маълумот шунчалик ишончли бўлади, деган нотўғри фикр мавжуд. Агар гипотезалар тўғри илгари сурилган бўлса, у кичикроқ гуруҳда ўтказган экспериментларининг маълумотига ҳам ишониши мумкин. Лекин тадқиқот услубини — методларини тўғри танлашда пилотаж — синов тадқиқоти ўтказишнинг аҳамияти каттадир. Бунда ўша гипотезаларнинг қанчалик асослилигини ҳам, методиканинг айнан мақсадга мувофиқлигини ҳам, текширилувчилар объектининг тўғри танланганлигини ҳам, маълумотларнинг турғунлиги, ишончлилигини ҳам текшириб олиш 50

мумкин. Бундан ташқари, шу босқичда тадқиқотчи эксперимент ёки анкета ўтказиш учун қулай вазият ва вақтни белгилаш, ўз ёрдамчиларининг ишга қанчалик яроқликларини ҳам синаб олиш имкониятига эга бўлади. Методологик ишларга қарашли тадбирларнинг сифати ва савияси тадқиқотчининг қанчалик илмий саводхон эканлигини белгиловчи кўрсаткичлар ҳисобланади ва у ўтказган илмий тадқиқот ишининг баҳосини белгилайди. 51

3.2. Маъруза машғулотининг технологик харитаси 1-Мавзу: Ижтимоий психологиянинг предмети. Маърузага ажратилган вақт – 2 соат Талабалар сони –36 Ўқув машғулотининг шакли ва тури Маъруза Ўқув машғулоти нинг таркибий тузилмаси 1. Ўқув курсининг ўзига хослиги, объекти ва предмети билан талабаларни таништириш. 2.Ижтимоий психология фани предмети , вазифалари, фанининг тарихи ривожланиши ва методлари хақида тушунча бериш. 3. Ижтимоий психология уч назарий манбаларининг яратилиши ва аҳамияти 4. Маъруза моҳиятини тақдимот технологияси асосида ёритиб бериш. 5. Мавзуга оид таянч тушунчаларни аниқлаш. 6.Савол-жавоб орқали талабалар томонидан ўзлаштирилган билимларни мустаҳкалаш. 7. Мавзуни якунлаш. Ўқув машғулот нинг мақсади Талабаларга ижтимоий психологиянинг предмети, методи, вазифалари, Ижтимоий психологик фикрлар такомиллашувининг уч назарий манбаларнинг яратилиши ва унинг ҳозирдаги аҳамиятини тушунтириш. назарий билимларни бериш орқали уларда ижтимоий психологиянинг умумий қонуниятларини тадқиқ этишнинг йўналишлари ҳақида маълумотлар бериш. Педагогик вазифалар: 1) Ижтимоий психология фани предмети, вазифалари билан таништириш; 2) Талабаларга ижтимоий психологиянинг назариялари билан таништириш; 3) Талабаларда ижтимоий психологияни келиб чиқиш тарихи ва ижтимоий психологиянинг хозирги замондаги аҳамиятини изохлаб бериш; 4) Талабаларга олимлар фикри ва изланишлари йўналишлари Ўқув фаолияти натижалари: 1) Ижтимоий психология фани предмети, вазифалари ҳақида маълумотлар оладилар 2) Талабаларга ижтимоий психологиянинг назариялар ҳақида ўзларини фикрлайдилар ва фарқлайдилар; 3) Талабаларда ижтимоий психологияни келиб чиқиш тарихи ва ижтимоий психологиянинг хозирги замондаги ахамияти фарқларини кўрсата билади 4) Талабаларга олимлар фикри ва изланишлари ҳақида тушунча бера олади; 52

билан таништириш; 5) Талабаларда метод ва тестларни қандай қўллашни ўргатиш. 6) Уларда психологик билимлар асосида маънавий-ахлоқий сифатлар ини бойитиш. 5) Талабаларда метод ва тестларни қандай қўллашни ўргандилар. 6) Уларда психологик билимлар асосида маънавий-ахлоқий сифатларини бойитадилар Ўқитиш услуби ва технологияси Маъруза, тушунтириш, суҳбат, намойиш, савол- жавоб, инсерт. Ўқитиш шакли Маъруза, жамоавий Ўқитиш воситалари Мавзуга доир адабиётлар, плакатлар, маъруза матни, слайд-презентация Ўқитиш шароити Мультимедиа воситалари билан ишлашга мослаштирилган аудитория Мониторинг ва баҳолаш Назорат : савол-жавоб шакли ва ёзма иш: Технологик харита Босқичлар вақти Фаолиятнинг мазмуни Ўқитувчи Талабалар 1 -босқич . Кириш ( 5 минут ) 1.1. Ижтимоий психологиянинг предмети ва вазифал ари тузилиши мавзусини эълон қилади ва ўрганиш режасини тузади. 1.2. Мавзунинг мақсад ва вазифаларини ўрганишни тартибини маълум қилади. Тинглашади Тинглашади, дафтарига ёзадилар 2-босқич. (10 минут) 2.1.Талабаларни фаоллаштириш мақсадида экранга ўсимлик ва ҳайвон ҳужайрасининг расмлари чиқарилади ва талабаларга “Ижтимоий психология қайси фанлар бирикувидан пайдо бўлган?” деган савол қўйилади ва у мухокама қилинади. Тинглашади, бахслашадилар ва саволларга жавоб беришга харакат қиладилар 3.1. Экранга Ижтимоий психологиянинг предмети ва вазифаларини ифодаловчи слайдлар чиқарилади ва тузилиши билан таништиради, фан тарихини изохлайди, шунингдек объектлари билан таништиради. 3.2. Ижтимоий психологиянинг назарие манбаларини яратилиши тарихи ҳақида маълумот бериш билан биргаликда, таълимотнинг ҳозирги замондаги аҳамиятини асослаб тушунтириб боради. Талабалардан Эшитадилар, кўрадилар ва ёзиб оладилар Тинглайдилар, муҳим жойларини ёзиб оладилар 53

3-босқич. Асосий (55 дақиқа) маъруза тинглаш жараёнида уни ёзиб боришни сўрайди . 2.3. Маъруза жараёнида назорат саволлар беради; мавзунинг режасини ҳар бир банди бўйича хулосалар қилади; Б-Б-Б жадвалига ахборотларни киритиш лозимлигини эслатади. 2.4.Ижтимоий психологиянинг ривожланиши хозирги даврдаги ҳолати ҳақида изохлаб тушунтириб беради. 2.5.Олимларнинг ижтимоий психологик фикрларини баён қилинади. 2.6. Талабаларга мавзунинг асосий тушунчаларига ва атамаларига эътибор қилишни, ёзиб олишларини таъкидлайди Саволларга жавоб беришади, жадвални тўлдиришади. Тинглайдилар, ёзиб оладилар . Схема ва жадваллар мазмунини мухокама қиладилар, саволлар бериб, асосий жойларини ёзиб оладилар 3-босқич. Якуний (10 минут ) 3.1. Ўзлаштириш даражасини синаш учун савол беради 3.2. Мавзу бўйича якунловчи хулоса қилади, иш натижаларини изчилликда изоҳлаб беради, фаол талабаларни рағбатлантиради. 3.3. Уйга топшириқ беради.(Мавзу юзасидан кластер тузиш) 3.1. Эшитади аниқлаштиради 3.2. Топшириқни ёзадилар ва бажарадилар 54

2.3. Ижтимоий психологиянинг предмети мавзусидан кейслар ПЕДАГОГИК АННОТАЦИЯ 1. Фаннинг номи : “ Ижтимоий психология ”. Мавзунинг номи: “ Ижтимоий психология предмети ” мавзусига мосланган кейс. 2. Берилган кейснинг мақсади : ижтимоий психологияни предмети, мақсади , хизмат турлари, асосий хусусиятлари, турлари б ў йича , йўналишлари ва асослари буйича назарий ва амалий билимлар билан куроллантириш; Кутилаётган натижалар : психологик тушунчалар ва механизмларни ёшга хос жихатларини ўрганган ҳолда, билимни чуқурлаштириш, ижтимоий психологиянинг ва психодиогностик таҳлилни баҳолаш, амалий таҳлилларни ўрганиб чиқиш ва берилган муаммоларни ечиш. Кейс муқаффақиятли ечиш учун талабалар қуйидаги натижаларга эришишлари лозим: психологик хизматнинг ри в ожланиш , муаммолари долзарб масалалари 3. Мазкур кейс институционал тизимнинг таълимий усули б ў йича ишлаб чи қ илди . 4. Кейсда ишлатилган маълумотлар манбаи қуйидагилардан иборат: дарсликлар, ўқ ув қў лланма, маъруза матнлар. 5. Мазкур кейс илмий тадқиқотлари асосида сюжетсиз тоифасига киради. Ижтимоий психология фани со ҳ асидаги назари й ва амалий манбалар асосида тузилган. Кейснинг объекти бўлиб: ижтимоий психология фани на за рий ва амалий тушунчаларни қ амраб олган илмий билимлар ҳисобланади. Ушбу кейс назари й ва амалий маълумотлар асосида ишлаб чиқилган. У тузилмавий ва кичик ҳажмдаги кейс – стади ҳисобланади. 6. Дидактик мақсадларга кўра кейс – таҳлилларни ўргатиш ва баҳолаш ҳисобланади. Шу сабабдан, кейс муаммосининг шаклланиши ва тузилиши 55

унинг масаласининг ечимида алгоритм ва таҳлил асосида ишлаб чиқилган. Голограмма сифатида баъзи маълумотлар назарий жиҳатдан берилган бўлиб, қўшимча ахборотлар муаммоли ҳолатларни амалий машғулотларда ўз ечимларига эга бўлади. Кейснинг афзалликларига қуйидагилар киради: Ўқув дарсининг кейс – технология ўқитиш бўйича, талабаларнинг ўзи ташкил этган иш фаолиятининг таъминловчи ва унинг натижавий баҳосини белгиловчи “Ҳолатий таҳлил варақаси” мавжуд.Ушбу кейс лар – “ижтимоий психология нинг предмети ”, мавзусида ишлатиш учун мўлжалланган Кейс N o 1 Ижтимоий психология жуда қадимий ва шунинг билан бирга у ўта навқирон фандир. Унинг қадимийлиги инсоният тарихи, маданияти ва маънавиятининг қадимий илдизлари билан б e лгиланади. Улар аслини олиб қараганда, у ёки бу жамиятда яшаган кишилар ўртасидаги ижтимоий муносабатларнинг ва тафаккурнинг хосиласи э канлиги билан e ътироф e тилса, у - ўз услубиёти, пр e дм e ти ва фанлар тизимида тутган ўрнининг янгилиги инсоният тараққиётининг e нг янги даврида шаклланганлиги ва ривожига туртки б e рганлиги билан тавсифланади. Топшириқ олгач, талабалар (тадқиқотчилар) олдига қуйидаги вазифаларни қўйди: 1. Ижтимоий психология фанининг расман тан олинишига қандай омиллар таъсир этган .Олимлар ва уларнинг қилган ишларини кўрсатинг?. 2. Г.М.Андреева ижтимоий психологияга берган таърифни асослаб тушунтиринг? 3. Ижтимоий психология фанини таърифи ва шаклланишини тушунтиринг? 56

Кейс N o 2 Талабаларни ижтимоий психология предмети ҳақида ўзлаштирган билимларини тeкшириш, уларда психологик билимлар ҳақидаги умумий тасаввурни ҳосил қилиш, мустақил фикрлашга ўргатиш, адабиётлар билан ишлаш кўникмаларини шакллантириш бўйича тажриба олиб бориш Топшириқ олгач, талабалар (тадқиқотчилар) олдига қуйидаги вазифаларни қўйди: 1.Гуруҳини бошқариш тузилмасини ишлаб чиқиш ва турли йўналишлар бўйича тадқиқотчилар гуруҳлари тузиш. 2.Ушбу соҳадаги энг малакали мутахассислардан ташаббускор гуруҳ тузиш ҳамда бўлим фаолиятининг мақсад ва вазифаларини белгилаб олиш. 3.Тадқиқотларнинг энг илғор усуллари ва ишни бажариш босқичларини аниқлаш:  юзага келган вазиятни ўрганиш, болаларда ва катталарда ихтиёрий харакатларни ривожлантириш йўлларини бўйича маълумотлар тўплаш;  тадқиқотларнинг кетма-кетликдаги режасини тасдиқлаш. Кейс №3 Омма психологияси назарияси пайдо бўлишига тарихий асос ишчилар синфининг пайдо бўлиши ва Европада ишчилар ҳаракатининг оммавий тус олиши бўлди. Яъни, ХIХ асрнинг иккинчи ярмида ишчилар ҳаракати шундай кeнг тус олдики, тартибсиз ҳаракатлар уюшган ҳаракат даражасига кўтарилди. Шунинг учун ҳам шу ҳаракатларнинг қонунларини билиш, уларни бошқариш усулларини ўйлаб топиш зарур эди. Бундай холатнинг, яъни шахснинг омма орасидаги психологияси тўғрисидаги фикрларни айни шундай тарзда Ортeги Гассeт ва Eрнeсто Грассилар Кейс юзасидан саволлар: 1.Назариянинг асосини тушунтириб беринг 2.Г.Леббоннинг оммавий ҳодисаларини қандай фактик материаллар билан бойитган. 3.Омма психологияси назарияси билан яна қайси олимлар иш олиб борганлар. 57

Кейс №4 Г.Лебон шахснинг омма ҳолатидаги белгиларига тўхталиб қуйидагиларни ажратади: 1. Шахсий сифатларнинг йўқолиши. Бошқа одамлар таъсирида индивид ўзига хос сифатларни йўқотиши, бунинг ўрнига импульсив инстинктив ҳаракатларни амалга ошириши мумкинлиги. 2. Ҳиссиётларга ўта берилувчанлик . Оммада ақл, тафаккур, ҳиссиёт, инстинктларга ўз ўрнини бўшатади. Шунинг учун ҳам омманинг таъсирчанлиги ўта ошиб кетади. 3. Ақлий сифатларнинг йўқолиши . Омманинг «ақли» уни ташкил этувчилар ақлидан анча паст бўлади. Шунинг учун ҳам омманинг тазъйиқига учрамаслик учун ҳар бир киши ақлан мулоҳаза юритишдан бош тортиши, мунозарадан қочиши лозим. 4. Шахсий масъулиятнинг йўқолиши. Оммага қўшилиб қолган шахс шунчалик ҳиссиётларга берилиб кетиши мумкинки, у ўз ҳаракатларини назорат қилиш, ўз ишига масъулиятни эсидан чиқаради. Якка ҳолда содир қила олмайдиган ишини, у оммага қўшилиб қилиб қўйиши мумкин. Кейс юзасидан саволлар 1. Шахсни оммага қўшилганда юз берадиган ҳолатларни мисоллар билан тушунтириб беринг. 2.Нима сабабдан шахс оммага қўшилганда тақлидчанлик кучайиб кетади 3. Нима сабабдан шахс оммага қўшилганда кузатувчанлик ва зийракликни йўқолиб инстинктлар ва ҳиссиётлар бошқаришини тушунтириб беринг Кейс №5 "Психологиянинг отаси" ҳисобланган Вильгелм Вундт эса худди ана шу тадқиқотга асосланган маълумотлар тўплашга ўз диққатини қаратди. У ўзининг "Инсон ва ҳайвон руҳи ҳақида лекциялар"и (1863 й) ва 1900 йилда босмадан чиққан ўн томли "Халқлар психологияси" асарларида асосан ўзи тўплаган эмпирик маълумотлар асосида халқлар психологиясига бағишланган фикрлари тизимини баён этди. Унинг фан олдидаги хизмати шундан иборат эдики, эмпирик маълумотлар тўплаш усуллари, тўпланган 58

манбаларни шарҳлаш борасида бебаҳо билимлар тўплади. Унинг фикрича, психология фани икки қисмдан иборат: физиологик психология дан иборат бўлар экан........ Кейс юзасидан саволлар: Вильгелм Вундт психология фани икки қисмга ажратган. 1. Биринчи йўналиш нималарни ўрганган 2. Иккинчи йўналиш нималарни ўрганган Кейс №6 Ижтимоий хулқ-атвор инстинктлари назарияси XX асрнинг бошида Англияда шаклланди. Унинг асосчиси инглиз психологи Уильям Макдугалл бўлиб, у ўзининг 1908 йилда ёзган "Ижтимоий психологияга кириш" китобидаги инсон хулқ-атворларининг мотиви ёки уни ҳаракатга келтирувчи куч инстинктлардир, - деб ёзган. Кейинчалик у инстинкт тушунчаси билан бирга лаёқат, интилиш ибораларини ҳам ишлата бошлади. Унинг фикрича, хулқ-атворни таъминловчи нарса туғма, психофизиологик тайёрлик ҳолати бўлиб, у наслдан-наслга узатилади. Макдугалл барча ҳаракатларни рефлексив ҳолда тушунтиришга интилиб, рефлексив ёйга хос бўлган барча қисмлар — яъни эфферент қабул қилувчи, рецептив бўлим, эфферент (ҳаракат) ва марказий бўлимдан иборат тизим сифатида тасаввур қилади. Савол 1.Назарияни асосини тушунтириб беринг 2.Бу соҳада яна қайси олимлар изланишлар олиб боришган, уларнинг фикрлари ҳақида маълумот беринг Кейс №7 Жамият - бу инсонлар мажмуидир. Унинг тараққиёти ва маънавий салоҳияти кўп жихатдан ана шу инсонлар ўртасида юзага келадиган ўзаро муносабатларнинг табиатига, улар амалга оширадиган мураккаб ижтимоий ҳамкорлик фаолиятининг мазмунига боғлиқ. Ижтимоий психология жуда қадимий ва шунинг билан бирга у ўта навқирон фандир 59

Кейс юзасидан саволлар: 1.Фаннинг қадимийлиги нималарда кўрилади тушунтириб бериг 2. Фаннинг навқиронлиги нималарда кўрилади тушунтириб бериг 3. Ижтимоий психологияни психолгиядан фарқини тушунтиринг Кейс №8 Г.М.Андреева ижтимоий психо логиянинг мавзу баҳси хақидаги ҳозирги замон қ арашларини умумлаштириб, бу ўринда уч хил ёндашиш борлигини эътироф этади. Биринчиси, социологик ёндашиш бўлиб, унинг тарафдорларининг фикрича, ижтимоий психо логия асосан оммавий психологик жараёнларни—халқлар психологияси, оммавий маросимлар, удумлар, расм-русм ларнинг инсон онгига сингиши, ижтимоий хулқ-атвор да намоён бўлишини ўрганиши керак. Иккинчи— психологик ёндашув тарафдорлари асосан психо логлар бўлиб, улар асосий диққатни шахснинг ижтимоий психологик хислатларига, унинг турли гуруҳларда тутган ў рни, мавқеи, ижтимоий установкалар ва ҳоказоларга қ аратмоқ лозим, деб ҳисоблайдилар. Шу билан биргаликда, ҳозирда ҳам социологик ҳ ам психологик қарашларни биргаликда мужассам лаштираётган олимлар ҳам борки, улар ҳам оммавий жараёнларни, ҳам шахсниниг шу жараёнлардаги хулқ-атворлари мотивларини ўрганишни ёқлаб тадқиқотлар ўтказмоқдалар. Кейс юзасидан саволлар: Г.М.Андреева ижтимоий психо логиянинг уч хил ёндашиш борлигини эътироф этади уларни тушунтириб беринг. 1. Биринчи ёндашув қандай психологик жараёнларда намоён бўлади мисоллар келтириг 2. Иккинчи ёндашув қандай психологик жараёнларда намоён бўлади мисоллар келтириг 3. Учинчи ёндашув қандай психологик жараёнларда намоён бўлади мисоллар келтириг Кейс №9 Ҳар бир шахснинг жамиятда яшаши, унинг ижтимоий нормаларга риоя қилган ҳолда ўзига ўхшаш шахслар билан ўрнатадиган мураккаб ўзаро 60

муносабатлари ва уларнинг таъсирида ҳосил бўладиган ҳодисаларнинг психологик табиатини ва қонуниятларини тушунтириб бериш - ижтимоий психологиянинг асосий вазифасидир. Кейс юзасидан саволлар: 1.Бундан келиб чиқадиган умумий таърифларга биноан, ижтимоий психология ижтимоий .............. ўрганувчи фандир. 2.Бугунги кунда ижгимоий психология фан сифатида ўз баҳс мавзусини ўз предметини қайси объектларга қаратмоқда ва бундан келиб чиқиб бу фан олдида қандай вазифалар мавжуд? Кейс №10 Платон ўзининг "Давлат" ва "Қонунлар" деб аталган диалогларида шахснинг жамият билан алоқалари масаласига тўхталиб, жамият индивидга нисбатан ўзгармас бир бирликки, унинг тараққиёти жамият ривожланиши қонунларига бўйсунади, деган фикрни ҳимоя қилган. Унга қарама-қарши фикрни Аристотель баён этиб, индивидни барча ижтимоий ўзгаришларнинг сабабчиси, чунки унда бунга имкон берувчи психологик тизимлар бор, деб ёзади. Яъни, шахс ва жамият ўртасидаги муносабат масаласи Платонда жамият фойдасига ҳал бўлган бўлса, Аристотелда бу нарса шахс фойдасига ечилган. Кейс юзасидан саволлар:1. Шахс ва жамият ўртасидаги муносабат масаласида файласуф Платонни фикрини асослаб беринг 1. Аристотель барча ижтимоий ўзгаришларнинг сабабчисини индивид деб кўрсатган нима учун 2. Сизнингча жамият тараққиёти қайси асосий Кейс №11. Ижтимоий психологиясининг асосчиси деб ҳақли равишда В.М.Бехтеревни кўрсатиш мумкин. У ўзининг рефлексология назарияси доирасидан шахс хулқ-атворининг мотивларини тушунтиришга уринганлардан биридир. Унинг фикрича, барча онгли ва онгсиз жараёнлар ташқи хулқ-атворда, ҳаракатларда ифодаланади, шунинг учун ҳам ташқи ҳаракатларни, қилиқларни, нутқни, товушни ўрганиш орқали шахснинг ўзини ва бу 61

ҳаракатларнинг сабабларини ўрганиш мумкин. Бехтерев асосан социологияни биология билан, психологияни эса физиология билан аралаштириб юборди, шунинг учун шахс ва жамият тараққиётининг универсал қонунларини аниқлашда чалкашликка йўлиқди Кейс юзасидан саволлар: 1.Нима сабабдан ижтимоий психологиясининг асосчиси деб ҳақли равишда В.М.Бехтеревни кўрсатиш мумкин. 2. Бехтерев шахс ва жамият тараққиётининг универсал қонунларини аниқлашда қандай чалкашликка йўлиқди Кейс №12 Ижтимоий психологиянинг фан сифатида юртимизда ривожланиш тарихига эътибор берадиган бўлсак шуни таъкидлаш лозимки, у охирги ўн йилликлар мобайнида шаклланмоқда, холос. Айниқса бу борада психолог олимлар М.Г.Давлетшин, В.М.Каримова, Ғ.Б.Шоумаров, Э.Ғозиев, Н.А.Соғинов, Б.М.Умаров кабиларнинг бир қатор илмий-тадқиқот ишлари ва илмий мақолаларини келтириш мумкин. 1. Кейс юзасидан саволлар: Ўзбекистонда ўтказилаётган ижтимоий психологик тадқиқотлар асосан қайси жабҳаларни қамраб олган 2. Нима сабабдан ижтимоий психология ўн йилликлар мобайнида шаклланмоқда 3. Шарқ мутафаккирларнинг ижтимоий фалсафий қаршларини айтиб ўтинг Кейс №13 Психоанализ доирасида эса ижтимоий психологик тадқиқотлар Э. Фромм ва Дж. Салливен ишлари да экспериментлар икки киши эмас, балки кўпчилик иштирокида ўтказила бошлади. Уларнинг издошлари (В.Байон, В.Беннис, Г.Шепарде, В.Шутк) ўтказган тадқиқотлар туфайли ҳозирги кунда ҳам катта қизиқиш билан ўрганилаётган кичик Т—гуруҳлар психологияси яратилди. Унда гуруҳ шароитида бир одамнинг бошқаларга таъсири, гуруҳнинг айрим индивидлар фикрларига таъсири каби масалалар ишлаб чиқилди ва ижтимоий психологик тренинглар ўтказишга асос солинди. Кейс юзасидан саволлар: 62

1. К ичик Т—гуруҳлар психологияси ҳақида маълумот беринг 2. Гуруҳ шароитида бир одамнинг бошқаларга таъсири гуруҳнинг айрим индивидлар фикрларига таъсир қилишини тушунтиринг Кейс №14 Когнитивизм К.Левин назарияси асосида пайдо бўлган психологик йўналиш бўлиб, ундаги ўрганиш обьекти муносабатлар тизимидаги кишилар, уларнинг билиш жараёнлари, онг тизимига тааллуқли бўлган когнетив ҳолатлар бўлди. Когнитизм доирасида шундай мукаммал, бошқаларга ўхшамас назариялар яратилдики, улар ҳозирги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. Масалан, Ф.Хайдернинг баланслаштирилган тизимлар назарияси, Т.Ньюкомнинг коммуникатив актлар назарияси, Фестингернинг когнитив диссонанслар назарияси ва бошқалар шулар жумласига киради. Улардаги асосий ғоя шундан иборатки, шахс ўзига ўхшаш шахслар билан мулоқотга киришар экан, доимо муносабатларда руҳий мутаносиблик тенглик бўлишига, шу туфайли зиддиятлардан чиқишга ҳаракат қилади. Мақсад — турли ижтимоий шароитларда шахс хулқ-атворининг психологик сабабларини тушунтириш ва зиддиятларнинг олдини олиш учун йўл-йўриқлар ишлаб чиқишдан иборат. Кейс юзасидан саволлар: 1.Нима сабабдан назарияси ҳозирги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ 2. Ижтимоий шароитларда шахс хулқ-атворининг психологик сабабларини тушунтириш ва зиддиятларнинг олдини олиш деган фикрга изоҳ беринг 3.Назариянинг асосий ғояси нимадан иборат Кейс №15 И нтеракционизм назария си бу аслида социологик назария бўлиб ҳисобланади. Унинг асосчиси Гербарт Мид бўлиб, унинг қарашлари таъсирида Т.Сарбиннинг роллар назарияси, Г.Хаймен ва Р.Мертонларнинг референт гуруҳлар назарияси, Ф.Гофманнинг ижтимоий драматургия назариялари шаклланди. Улар турли ижтимоий шароитлардаги хулқ- 63

атворларни ту шунтириш орқали шахс ижтимоий психологик сифатларининг сабабларини топишга ҳаракат қилдилар. Ҳар бир шахс доимо ижтимоий ўзаро таъсир тизимида мавжуд бўладики, унда у тўғри ҳаракат қилиш учун ўзгаларни тушунишга ҳаракат қилиши, ўзгалар ролини қабул қилишга тайёр бўлиши лозим. Лекин ўзгалар ролини тўғри қабул қилиш учун унда “умумлаштирилган ўзга" образи бўлиши лозимки, бу образ шахслараро мулоқот жараёнида, ҳар бир шахс учун ибратли бўлган кишилар гуруҳи билан мулоқотда бўлиш жараёнида шаклланадн. Яъни шахс фаоллиги тан олинади, бу эса фан тарихида ўта прогрессив ҳол эди. Кейс юзасидан саволлар: 1.Назарияни асосини тушунтириб беринг 2.Уларнинг фикрлари ҳақида маълумот беринг 3. Ўзгалар ролини қабул шахслараро мулоқот жараёнида қандай натижа беради Кейс №16 Ўзбекистонда ўтказилаётган ижтимоий психологик тадқиқотлар асосан оила ва оилавий муносабатларга бағишланган. Бу борада бир қатор психологлардан В.Каримова, Ғ.Шоумаров бошчилигидаги илмий ишларни келтириш мумкин. Масалан, Г.Б.Шоумаров бошчилигидаги олимлар томонидан оиланинг ижтимоий-психологик вазифалари, оиладаги шахслараро муносабатлар, оила негизида юзага келадиган ҳиссий муносабатлар, оила қуриш мотивлари, оиланинг болалар тарбиясига бевосита таъсир кўрсатадиган ижтимоий-психологик омиллари каби бир қатор жиҳатлари ўрганилди. Кейс юзасидан саволлар: 1.Нима сабабдан Ўзбекистонда ўтказилаётган ижтимоий психологик тадқиқотлар асосан оила ва оилавий муносабатларга бағишланган 2.Бизнинг оила ҳақидаги тассаввурларимиз бошқа халқларнинг тассаввурларидан фарқ қилади, тушунтириб беринг 64

. 2.4. Назорат топшириқлари (ЖН, ОН, ЯНлар бўйича саволлар ва тестлар) Жорий назорат саволлари 1. Ижтимоий психология фанининг прeдмeт ва вазифалари. 2. Ҳозирги замон ижтимоий психология прeдмeт ва вазифалари. 3. Ижтимоий психология фанининг тарихи. 4. Унинг расман тан олиниши. 5. Ижтимоий психологиянинг уч назарий манбаси. 6. "Халқлар психологияси назарияси ва унинг асосий мулоқат ва шахслараро муносабат. 7. Омма психологияси назарияси. 8. Ижтимоий хулқ атвор инстинктлари назарияси 9. Ижтимоий психология фанининг шаклланиши ва тарихи. 10. Инсоният тарихи мобайнида ижтимоий қарашларнинг ривожланганлиги. 11. Шарк файласуфлари асарларида ижтимоий психологик қарашлар. (Фаробий асарлари). 12. Ижтимоий психологиянинг ривожланиши. 13. Фаннинг Русия ва собиқ иттифокда ривожланиши. 14. Ўзбeкистонда ижтимоий психологик тадқиқотлар. 15. Ижтимоий психологиянинг асосий мeтодлари. 16. Сўров, анкeта ва тeст усуллари. 17. Мулокот ва шахслараро муносабатлар психологияси. 18. Мулокот ва шахслараро муносабатлар ижтимоий психологиянинг 65

мавзусидир. 19. Шахслараро мулоқотнинг шахс тараққиётидаги ўрни. 20. Мулокот шакллари ва боскичлари. 21. Мулокотнинг психологик тизими. 22. Мулокотнинг коммуникатив томони. 23. Нутк- мулоқот воситаси. 24. Новeрбал ва вeрбал нутқ шакллари. 25. Мулокотнинг интeрактив ва пeрсeптив томонлари. 26. Мулокотнинг пeрсeптив томони. 27. Мулокотда психологик таъсир масаласи. 28. Ижтимоий психологияда кичик гурухлар муаммоси. 29. Кичик гурухларнинг классификатсияси. Кичик гурухнинг инсон хаётидаги ў рни. 30. Кичик гурухлардаги динамик жараёнлар. 31. Кичик гурухлардаги динамик жараёнлар . 32. Гурухларда лид e рлик муаммоси. Кичик гурухлардаги қонуниятлар. 33. Eтнопсихология . 34. Дастлабки этнопсихологик қарашлар уларнинг ривожланиши. 35. Э тнопсихологик тадқиқотларда қўлланиладиган мeтодлар 36. Этнопсихологик тадқиқотлар ўтказиш ва уларнинг ўзига хос жиҳатлари. 37. Ўзбeкистондаги eтнопсихологик холатлар . 38. Ижтимоий психологияда шахс муаммоси . 39. Шахс ва жамият муаммоси. 40. Шахс, индивид, индивидуаллик тушунчалари. 66

Оралиқ назорат саволлари 1.Ижобий томонлари ва камчиликлари. 2.Ижтимоий психологияда ҳужжатларни ўрганиш мeтодининг моҳияти. 3.Ижтимоий ҳодисаларни контeнт-анализ усулидада тeкшириш. 4.Сўров, анкeта ва тeст усуллари. 5.Мулокот ва шахслараро муносабатлар психологияси. 6.Мулокот ва шахслараро муносабатлар ижтимоий психологиянинг мавзусидир. 7.Шахслараро мулоқотнинг шахс тараққиётидаги ўрни. 8.Мулокот шакллари ва боскичлари. 9.Мулоқот турлари. 10.Мулокот шакллари ва воситалари. 11.Мулоқот босқичлари. 12.Мулокотнинг психологик тизими. 13.Шахс ижтимоийлашуви муаммолари 14.Коммуникатсия - мулоқотнинг маълумотлар алмашинувчи жараёни сифатида. 15.Нутк- мулоқот воситаси. 16.Новeрбал ва вeрбал нутқ шакллари. 17.Мулокотнинг интeрактив ва пeрсeптив томонлари. 18.Мулокотнинг интeрактив томони. 19.Мулокотнинг пeрсeптив томони. 20.Оилава никох муаммолари 21.Оиладаги низолар. 67

22.Низо психологиясининг мохияти. 23.Мулокот жарайнида низоларнинг вужудга кeлиш сабаблари. 24.Ижтимоий психологияда гурух тушунчаси. 25.Ижтимоий психологияда кичик гурухлар муаммоси. Тестлар 1.Ижтимоий психология фанинг предмети А) *одамларнинг жамиятда ҳамкорликдаги иш фаолиятлари жараёни давомида уларда ҳосил бўладиган тасаввурлар, фикрлар, эътиқодлар, ғоялар, ҳис-туйғулар, кечинмалар, турли хулқ-атвор шаклларини тушунтириб берувчи фандир. Б). ҳар бир шахснинг жамиятда яшаши, унинг ижтимоий нормаларга риоя қилган ҳолда ўзига ўхшаш шахслар билан ўрнатадиган мураккаб ўзаро муносабатлари ва уларнинг таъсирида ҳосил бўладиган ҳодисаларнинг психологик табиатини ва қонуниятлари В). баркамол авлод тарбиясини таъминловчи барча маънавий, руҳий ва инсоний муносабатлар моҳиятини таҳлил қилиш, уларни бошқаришнинг энг самарали усулларини хаётга тадбиқ этишдир. Г). ижтимоий ва шахслараро муносабатлар. 2. "Ижтимоий психологияга кириш" китобининг муаллифи ким А) Америкалик социолог Э.Росс Б)* Инглиз олими В. Макдугалл В) Рус олимаси Г.М.Андреева Г) Америкалик олим Г.Олпорт 3. XX асрнинг бошида Англияда кайси назария шаклланди . А) Хал қлар психологияси назарияси. Б)Омма психологияси назарияси. В)*Ижтимоий хулқ-атвор инстинктлари назарияси Г)Бихевиоризм назарияси 4. Ижтимоий хулқ-атвор инстинктлари назариясининг асосий гояси нимадан иборат. 68

А)*инсон хулқ-атворларининг мотиви ёки уни ҳаракатга келтирувчи куч инстинктлардир, хулқ-атворни таъминловчи нарса туғма, психофизиологик тайёрлик ҳолати бўлиб, у наслдан-наслга узатилади. Б) оммавий ҳаракатларда шахснинг ўз хулқ-атворларини онгли ва ақл билан бошқариш қобилияти йўқолади. В) айрим индивидлардан юқори турадиган руҳ мавжуд бўлиб, бу руҳ ўзидан ҳам юқори турадиган илоҳий яхлитликка бўйсунади. Бу илоҳий яхлитлик эса халқ ёки миллатдир. Айрим индивидлар ана шу яхлитликнинг бўлаклари бўлиб, улар бу руҳга бўйсунадилар. Г) шахс хулқ-атворининг мотивлар, барча онгли ва онгсиз жараёнлар ташқи хулқ-атворда, ҳаракатларда ифодаланади 5.Ижтимоий муҳит нима? А) *Бу кенг ижтимоий борлиқ жамият ва давлат. Болани бевосита ўраб турган ва унинг шаклланишига таъсир этувчи омиллар Б ) Инсонга унинг ижтимоий ҳолатини яхшилаш мақсадида кўрсатиладиган ижтимоий муҳит В) Қийин шароитда қолган болага инқироздан чиқиш йўлларини топишда ёрдам беришни ўз ичига қамраб олган ўзига хос ижтимоий муҳит Г) Бу кўп ўлчовли тушунча бўлиб жамиятнинг келажак авлод ҳақидаги ғамхўрлиги, инсонни жамият томонида ҳурқуқий иқтисодий ёрдам беришдан иборат ижтимоий тарбиянинг кўриниши 6.Ижтимоий психологиянинг муҳим вазифалари келтирилган қаторни кўрсатинг. A) Ижтимоий, ҳуқуқий, таълимий ва иқтисодий B) Ижтимоий, иқтисодий, тарбиявий C) *Тарбиявий, ижтимоий ҳуқуқий, ижтимоий қайта тикловчи D ) Ижтимоий қайта тикловчи тарбиявий 7. Ижтимоий психологияни асоси берилган қаторни топинг? A ) Одам 69

B ) Китоб C ) *Одамлар жамоаси D ) Давлат ва жамият 8. Ижтимоий психологияни Россиядаги асосчиси. . . A ) В.В.Занковский B ) * В.М.Бехтерев C ) Г.М.Андреева D ) З.Шулгин 9.Ижтимоий психологияда тарбия объекти A) Китоб B) *Шахс ва жамият C) Жамият D) Деҳқонлар жамоаси 10.Инсон атроф муҳит хосиласидир” жумла муаллифи ким? A) А.И.Гелсин B) Ш.Пуре C ) Н.Г.Нишевский D ) *Р.О.Уж 11.Ижтимоий психологиянинг уч назарий манбалари қайси қаторда кўрсатилган *А) Хал қлар психологияси, Омма психологияс,Ижтимоий хулқ-атвор инстинктлари назарияси Б) П сихоанализ, Б ихевиоризм , Г ештальт психология В) Хал қлар психологияси ,П сихоанализ, Б ихевиоризм Г) П сихоанализ, Б ихевиоризм , Омма психологияси 12. "Давлат" ва "Қонунлар" деб аталган диалоглари муаллифи ким 70

А) *Платон Б) Аристотел В) Гоббс Г)Гельвеций 13. .............ижтимоий психо логиянинг мавзу баҳси хақидаги ҳозирги замон қ арашларини умумлаштириб, бу ўринда уч хил ёндашиш борлигини эътироф этади. А) *Г.М.Андреева Б) А.В.Петровский В) В.В. Шпалинский Г) Г.П.Предвечний 14. Ижтимоий психология ва умуман ижтимоий фаолият 6илан шуғулланувчи фанларнинг асосий ........ - баркамол авлод тарбиясини таъминловчи барча маънавий, руҳий ва инсоний муносабатлар моҳиятини таҳлил қилиш, уларни бошқаришнинг энг самарали усулларини хаётга тадбиқ этишдир. А)*Вазифаси Б) Предмети В)Мақсади Г)Амалий аҳамияти 15.Таниқли француз олими.........: “Ижтимоий психологиянинг вазифаларини бевосита жамият белгилайди”, деб ёзган. А)* Серж Московиси Б) Г.Тард В) М.Лацарус Г)Г.Штейнтал 71

16. XIX асрнинг ўрталарида Германияда қандай назария шаклланди А)* Хал қлар психологияси назарияси. Б) Омма психологияси назарияси. В) Ижтимоий хулқ-атвор инстинктлари назарияси Г) Гештальт психология 17. Ижтимоий хулқ-атвор инстинктлари назарияси намоёндаси қайси қаторда тўғри ёзилган А)* Макдугалл Б) С.Сигели В) К.Миллер Г) Дж.Тибо 18. Таниқли немис олимлари ...............бу фаннинг предметига қуйидагича таъриф берадилар: "Одамлар уюшмаси кооперациялар — ижтимоий психологик тадқиқотларнинг асосидир, унинг объекти эса ижтимоий ўзаро таъсирдир ". А)*Г.Гибш ва М.Форверглар Б) С.Сигели, Г.Лебон В) Макдугалл ,Э.Росс Г) М.Лацарус, Г.Штейнтал 19. 1908 йилда чоп этилган "Ижтимоий психологияга кириш" китобини, муаллифи ким А)* Макдугалл Б) С.Сигели В) К.Миллер Г) Э.Росс. 20. Қайси олим шахсни омма ҳолатидаги белгиларига тўхталиб қуйидагиларни ажратган 1 Шахсий сифатларнинг йўқолиши. 2. Ҳиссиётларга ўта берилувчанлик. 3. Ақлий сифатларнинг йўқолиши.4. Шахсий масъулиятнинг йўқолиши. 72

А)* Г.Лебон Б) С.Сигели В) Ортеги Гассет Г) Г.Тард. 21. ................ диада — икки киши ўртасидаги муносабатларнинг хилма-хил экспериментал кўринишларини тадқиқ қилиб, уларда математик ўйин на зарияси элементларини кузатдилар. Диада шароитида тажрибада ўтказилган тадқиқотларда асосан мустаҳкамлаш ғоясини исбот қилишга уринган оқим А)* Бихевиоризм Б) Психоанализ доирасида В) Когнитивизм Г) интеракционизм 22. Омма психологияси назарияси пайдо бўлишига сабаб бўлувчи омиллар А)* ишчилар ҳаракатининг оммавий тус олиши Б) шахс билан жамият ўртасидаги қарама-қаршилик муаммоси В) социология фанларининг эришган ютуқлари Г) ижтимоий психологиянинг фан сифатида тан олиниши 23. Ҳалқлар психологияси назарияси ижтимоий психологик назария сининг асосий ғояси........ А)* «Тарихни юргизувчи асосий куч бу халқ ёки шу яхлитликнинг руҳи бўлиб, бу руҳ санъатда, динда, тилда, афсоналарда, анъаналарда ўз аксини топади. Индивиднинг онги шу яхлитликнинг маҳсули бўлиб, уларнинг йиғиндиси ўз навбатида халқ онгини ташкил этади Б) Бошқа одамлар таъсирида индивид ўзига хос сифатларни йўқотиши, бунинг ўрнига импульсив инстинктив ҳаракатларни амалга ошириши 73

В) барча онгли ҳаракатларнинг боши — онгсизликдир, яъни инстинктлар бўлиб, улар асосан ҳиссиётларда намоён бўлади. Г) Одам ўз моҳияти жиҳатидан ижтимоий мавжудот бўлиб, у жамият ҳаёти билан узвий боғлиқ, чунки у ўзига ўхшашларга қараб ривожланади, бошқаларга тақлид қилиб ҳаракат қилади ва улар таъқибидан қочади. 24. Ўзбекистонда ўтказилаётган ижтимоий психологик тадқиқотлар асосан қайси жабҳаларни қамраб олган А)* тадқиқотлар асосан оила ва оилавий муносабатларга бағишланган Б) фундаментал назарий тадқиқотлар кўплаб ўтказил ган В) болалар ва ўсмирлар ижтимоий психо логик тараққиётини ўрганишга қаратилган Г) диний-фалсафий олимлар ва қарашларга қаратилган. 25. И нтеракционизм назария си асосчиси ким А)* Гербарт Мид Б) С.Сигели В) Ортеги Гассет Г) Г.Тард. 26. Аристотель барча ижтимоий ўзгаришларнинг сабабчисини........... деб кўрсатган . А)* индивид Б) шахс В) жамият Г) жамоа 27. XX асрнинг бошида Англияда шаклланди. Унинг асосчиси инглиз психологи Уильям Макдугалл бўлиб, у ўзининг 1908 йилда ёзган "Ижтимоий психологияга кириш" китобидаги инсон хулқ- атворларининг мотиви ёки уни ҳаракатга келтирувчи куч инстинктлардир, - деб ёзган. Қайси назария ҳақида гап кетмоқда А) Хал қлар психологияси назарияси. 74

Б) Омма психологияси назарияси. В)*Ижтимоий хулқ-атвор инстинктлари назарияси Г) Г ештальт психология 28. И жтимоий психологиянинг фан сифатида тан олиниши қайси йилга тўғри келади. А)* 1908 Б)1900 В) 1909 Г) 1910 ГЛОССАРИЙ: Ижтимоий психология – психология фанининг ўзига хос махсус тармоғи бўлиб, унда психик ва жамият тараққиёти қонунлари ўрганилади. Социология – жамиятда юз берадиган турли-воқеа-ходисаларни ва ўзаро муносабатларни ўрганишга қаратилган фан. Шахс ижтимоийлашуви - инсон томонидан ижтимоий тажрибани эгаллаш ва ҳаёт - фаолият жараёнида уни фаол тарзда ўзлаштириш жараёнидир. Ижтимоий тасаввурлар – шахсга жамият орқали таъсир этган нарса ва ходисаларнинг яққол образи. Муомала – икки ёки ундан ортиқ одамларнинг ўзаро бир-бирига таъсир этиши. Бошқарув – шахс ва жамият муносабатларида ижтимоий, индивидуал муносабатларни ўрнатиш га қаратилган жараён. Оила – турмуш қуриш, қариндош-уруғчилик асосидаги кичик гуруҳ. Ижтимоий психологик эксперимент – асосий методлардан бири бўлиб, ўзгарувчан мустақил турли холат ва жараёнларнинг бошқа номустақил холат ва жараёнларга таъсир этишдаги аниқ маълумотларига таянади. Сўров – асосий методлардан бири бўлиб, нутқ мулоқоти ёрдамида бевосита ёки бавосита маълумот олинади. Анкета – методлардан бири бўлиб, респондент тўғрисида аниқ кўзланган маълумотларни йиғиш мақсадида қўлланилади. Контент-анализ – текширилаётган матнда сўз, ибора, абзацларни маъно- моҳиятини такрорланиш даражасига қараб таҳлил этиш усули. 75

Кузатиш – синалувчини аниқ мақсад, фаолият, вақт, гуруҳ билан боғлиқ равишда текшириш, ўрганиш, маълумотлар тўплаш методи. Тест – синалувчини текшириш жараёнида махус қўлланиладиган методлардан бири бўлиб, бу метод орқали аниқ бир психологик хусусият аниқланади. Коммуникатив – шахслараро муносабатларда маълумот, ахборот, ғоялар алмашинуви жараёни. Интерактив – шахслараро муносабатларда бир-бирига хулқ-атвор таъсир кўрсатиш жараёни. Перцептив томон – шахслараро муносабатларда тушуниш, ҳис этиш, идрок этишга қаратилган жараён. Босқичлар – мулоқотда мавжуд бўлган шахснинг ўзи билан, бошқалар билан ва авлодлар орасида кечадиган жараёни. Шакллар – бевосита ва бавосита тур бўлиб, юзма-юз ёки восита орқали амалга ошиши кўзда тутилади. Вербал – оғзаки ифодаланган нутқ. Новербал - нутқсиз ифодаланган харакат, мимика, холатларнинг бошқа шахсга йўналтирилиши. Коммуникатив – шахслараро муносабатларда бирор маълумотнинг етказилишига қаратилган томони. Перцептив – шахслараро муносабатларда бирор вазиятни , холатни тушуниш, хис этишга қаратилган томони. Интерактив – шахслараро муносабатларда бир-бирига таъсир этишга қаратилган томони бўиб, бунда шахснинг ижтимоий мавқеи, роли муҳим омил сифатида кузатилади. Гурух – одамларнинг биргаликдаги фаолият мазмуни ёки мулоқотда бўлиш характери каби қатор белгиларига асосланган ижтимоий жамоа. Расмий – одамларнинг биргаликдаги фаолиятларида, ижтимоий роллар тақсимотида мавқе, мартабанинг инобатга олиниши 76

Норасмий – одамларнинг биргаликдаги мулоқот ва фаолиятларида улар орасидаги муносабатларнинг ўзаро ишонч, бир хил қараш ва мақсадларнинг кўзда тутилиши. Реал – биргаликдаги фаолият жараёнида бевосита мулоқот амалга ошиши имконияти. Шартли – одамларнинг турли белги, фаолият шаклларига кўра бирор гуруҳга тааллуқли деб қараш. Гурух – одамларнинг биргаликдаги фаолият мазмуни ёки мулоқотда бўлиш характери каби қатор белгиларига асосланган ижтимоий жамоа. Расмий – одамларнинг биргаликдаги фаолиятларида, ижтимоий роллар тақсимотида мавқе, мартабанинг инобатга олиниши Норасмий – одамларнинг биргаликдаги мулоқот ва фаолиятларида улар орасидаги муносабатларнинг ўзаро ишонч, бир хил қараш ва мақсадларнинг кўзда тутилиши. Реал – биргаликдаги фаолият жараёнида бевосита мулоқот амалга ошиши имконияти. Шартли – одамларнинг турли белги, фаолият шаклларига кўра бирор гуруҳга тааллуқли деб қараш. Референт гурух – жамоа ёки гуруҳ орасида ўз таъсирига эга шахс ёки гурухнинг мавжуд бўлиши. Негативизм - индивиднинг ҳар қандай шароиитда ҳам гуруҳ фикрига қарши туриши ва ўзича мустақил фикр, мавқени намоён қилиши. Уюшганлик - гуруҳ аъзоларининг бир-бирларини яхши билишлари, бир- бирларининг дунёқарашлари, ҳаётий принциплари, қадриятларини англашлари. Шаклланганлик - одамларнинг нима учун жамоаларда ишлаши, одамлар ичида бўлиши билан боғлиқ психологик жараён. Ижтимоий установка - шахснинг атроф муҳитида содир бўлаётган ижтимоий ҳодисаларни, объектларни, ижтимоий гуруҳларни маълум тарзда 77

идрок этиш, қабул қилиш ва улар билан муносабатлар ўрнатишга руҳий ички ҳозирлиги. Мобил - шахснинг бир фаолият туридан бошқасига ўтиш ва мослашиш имкониятининг юқори даражада кузатилиши. Ригид – шахснинг бир фаолият туридан бошқасига ўтиш ва мослашиш имкониятининг паст даражада кузатилиши. Интроверт - шахснинг хар қандай шароит ва холатларида ўз ичида кечаётган фикрларини баён этиш эҳтиёжининг ниҳоятда пастлиги. Экстроверт – шахснинг хар қандай шароит ва холатларида ўз ичида кечаётган фикрларини баён этиш эҳтиёжининг юқорилиги. Доминант – бошқалар билан муомала ва муносабат ўрнатишда ўз фикрини ўтказиш хислатининг ёрқин намоён бўлиши. Тобе – мулоқот ва бошқа жараёнларда шахсда кўникувчанлик, бошқа кишиларга боғлиқлик, фикрига бўйсуниш хусусиятларининг таркиб топиши. Ижтимоийлашув - инсон томонидан ижтимоий тажрибани эгаллаш ва ҳаёт - фаолият жараёнида уни фаол тарзда ўзлаштириш жараёни. Психологик маслаҳат - шахснинг турли даражадаги ўз муаммоларини якка тартибда психолог билан таҳлил этишига қаратилган психологик хизмат тури. Саноат психологияси – саноат ва ишлаб чиқаришда турли юзага келадиган муаммо ва холатларни психологик ва ижтимоий омилларини таҳлил қилиб олишга қаратилган хизматлари тури. Таълим масканлари психодиагностикаси – шахсни таълим тизимда қобилияти, иқтидори, истеъдодини аниқлаб олиш мақсадида олиб бориладиган психологик хизмат тури. Ижтимоий психология – психологиянинг шундай соҳасики, бунда психик ва жамият тараққиёти конунлари шахс хулқ-атворида акс этиши ўрганилади. Методология – тадқиқот, текшириш усули бўлиб, билишнинг назарий ва амалий ўзлаштириш усуллари йиғиндисидир. 78

Шахс ижтимоийлашуви - инсон томонидан ижтимоий тажрибани эгаллаш ва ҳаёт - фаолият жараёнида уни фаол тарзда ўзлаштириш жараёнидир. Ижтимоий тасаввурлар – шахсга жамият орқали таъсир этган нарса ва ходисаларнинг яққол образи. Илмий тахмин – текшириш ва тадқиқот олиб бориш мақсадида илгаридан кутилиши мумкин бўлган холатнинг башорат қилиниши. Авторитар – ижтимоий муносабатларни ўрнатиш ва ташкил этишда раҳбар шахсининг фақат ўз фикри ва қарашларига суяниши ва амал қилиши. Демократик - ижтимоий муносабатларни ўрнатиш ва ташкил этишда раҳбар шахсининг жамоа фикри ва қарашларини ҳам инобтга олиши. Либерал - ижтимоий муносабатларни ўрнатиш ва ташкил этишда раҳбар шахсининг бефарқлик муносабатларини намоён этиши. Рахбарлик – бошқарувда расман ваколатларнинг шахсга берилганлиги. Лидерлик – жамоа орасида турли вазиятлар таъсирида юзага келадиган раҳбарлик, лекин бу раҳбарда расмий ваколат тизими мавжуд эмас. 79

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР Битирув лойиха ишини якунида қуйидаги хулоса ва таклифларга келинди: “Ижтимоий психология фанининг предмети” мавзусини ўқитиш жараёнида қўлланилиши мумкин бўлган инновацион педагогик технологиялар ҳақида маълумотлар йиғилди ва ўрганилди. Мавзуни ўқитиш жараёнига инновацион технологиялардан кейс стадий, синквейн каби интерфаол методлардан, инсерт жадвали, каби график органайзердан фойдаланишнинг дарс ишланмаси ишлаб чиқилди. Мавзуни ўқитишда маъруза машғулотлари учун муаммоли таълим ва хамкорликда ўқитиш технологияларидан: ақлий ҳужум, синквейн услубларини, амалий машғулотлар учун эса инсерт жадвали, Б-Б-Б методи, каби график органайзерлардан фойдаланиб ўқитиш машғулот самарасини оширади Тавсиялар: - Олий таълим муассасалари “Ижтимоий психология" фанини ўқитишда фойдаланиладиган адабиётларнинг етарли эмаслиги, интернет тармоғида ҳам кўпроқ рус ва хориж тилларида тайёрланганлиги сабабли ўзбек тилидаги адабиётга эҳтиёж мавжуд. Шу боис “Ижтимоий психология" фанидан миллий этник ижтимоий психологик ҳусусиятлар илмий талқин қилинган дарсликлар ўқув ва услубий қўлланмалар яратиш ва чоп эттириш зарурияти бор. Амалий ва семинар машғулотларини олиб боришда мумтоз адабийтлардаги вазиятлардан фойдаланиш талабаларда китобга нисбатан 80

мухаббатни оширишда ва миллий этник ҳусусиятларини чуқур англашга ёрдам беради - Ўқув фанлари бўйича таълим технологияларини яратишда хилма-хиллик, ижодийлик, инновацион ёндашувларга асосланиш, бир қолипга тушиб қолишдан сақланиб, ҳар бир фаннинг ўзига хос хусусиятлари, қонуниятларини ҳисобга олиш мақсадга мувофиқдир. Мазкур жараёнда фанларнинг, машғулот шакллари, мавзуларнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ёндашиш ўринли бўлади; - Олий таълим муассасаларида ўқитиш жараёнида инновацион таълим технологияларини кенг жорий этиш учун таълим муассасаларида фаолият олиб бораётган профессор-ўқитувчиларга инновацион таълим технологияларини оптимал қўллаш масалалари бўйича ўз сохасини етук мутахассисларини жалб этган холда махсус семинар тренинглар ташкил этиш лозим. 81

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ I. Раҳбарий адабиётлар. 1. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. – Тошкент.: Ўзбекистон, 1995. -269 б. 2. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. – Тошкент.: Ўзбекистон, 1997. Т.5. -384 б. 3. Каримов И. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. – Тошкент.: Ўзбекистон, 1999. -139 б. 4. Каримов И.А. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. – Тошкент.: Ўзбекистон, 2000. Т.8. -528 б. 5. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. – Тошкент.: Ўзбекистон, 2001. Т.9. -439 б. 6. Каримов И.А. Жамиятни эркинлаштириш, ислохотларни чуқурлаштириш, маънавиятимизни юксалтириш ва халқимизнинг ҳаёт даражасини ошириш-барча ишларимизнинг мезони ва мақсадидир. – Тошкент.: Ўзбекистон, 2007, Т. 15. -126 б. 7. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. –Тошкент.: Маънавият, 2008. -176 б. 8. Каримов И.А. Ўзбeкистoн Рeспубликaси Oлий Мaжлиси Қoнунчилик пaлaтaси вa Сeнaтининг қўшмa мaжлисидaги “Мaмлaкaтимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси” номли маърузаси // Халқ сўзи. 2010 йил 13 ноябрь. 9. Каримов И.А. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганлигининг 21 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги “Амалга ошираётган ислоҳотларимизни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти қуриш – ёруғ келажагимизнинг асосий омилидир” маърузаси. - Тошкент., 2013 йил 6 декабрь. 10. Каримов И.А. Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида хизмат қилиш – энг олий саодатдир – Т.. Ўзбекистон, 2015. – 304 б. 82

II. Меъёрий- ҳуқуқий хужжатлар. 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Т., 2014. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 йил. 9- сон, 225-модда. 3. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 йил. 11-12-сон, 295-модда. 4. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2012 йил 28 декабрдаги “Олий ўқув юртидан кейинги таълим хамда олий малакали илмий ва илмий педагогик кадрларни аттестациядан ўтказиш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги № 365 сонли Қарори. 5. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2009 йил 11 июндаги 204-сон буйруғи билан тасдиқланган “Олий таълим муассасаларида талабалар билимини назорат қилиш ва баҳолашнинг рейтинг тизими тўғрисида”ги Низом. Ушбу Низомга Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2010 йил 25 августдаги 333-сон ва 2013 йил 13 декабрдаги 470-сонли буйруғлари билан ўзгартириш ва қўшимчалар киритилган ҳамда Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 1981-2 - сон билан давлат рўйхатидан қайта ўтказилган. (ЎР ҚҲТ, 2013 й., 50- сон, 659-модда). 6. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2014 йил 31 мартдаги “Олий таълим муасасалари талабаларини меъёрий- хужжатлар билан таъминлаш тўғрисида”ги № 114 - сонли буйруғи. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2015 йил 10 январдаги “Вазирлар Маҳкамасининг “Олий таълимнинг Давлат таълим стандартларини тасдиқлаш тўғрисида” 2001 йил 16 августдаги 343-сон қарорига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида”ги № 3-сонли Қарори. 8. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Узлуксиз таълим тизими учун давлат таълим стандартларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш тўғрисида" 1998 йил 5 январдаги 5-сон Қарори. 83

$9. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2015 йил 20 августдаги “ Олий таълим муассасаларининг раҳбар ва педагог кадрларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишни ташкил этиш чора- тадбирлари тўғрисида”ги № 242- сонли Қарори. III. Махсус адабиётлар. 1. Ғозиeв E.Г. Тошимов Р. Мeнeжмeнт психологияси. Т-2001 2. Ғозиeв E.Г. Муомала психологияси. Т-2001. 3. Н e мов Р.С. «Психология». Кн.1. - М., 2003 4. “Психология” Уч. Т-2. “Просп e кт”. Москва - 2004. 5. Психология и п e дагогика. Под р e дакси e й А.А.Радугина. Изд. “С e нтр” 2003 6. Гамилтон. Я.С. “Что тако e психология”. “Пит e р”, 2002. 7. Анан e в Б.Г. “Ч e лов e к как пр e дм e т познания”. “Пит e р”, 2001. 8. Дружинина В. “Психология “. Уч e бник. “Пит e р”, 2003. 9. Бурлачук Ф. Психодиагностика. “Пит e р”, 2002. 10. Айз e нк М. Психология для начинающих. “Пит e р”, 2000. 11. Болотова А.К, Макарова И.В. Прикладная Психология: Учeбник для вузов.- М.Аспeкт Прeсс, 2002 – 383 с. 18. Вeдeнская Л.В, Павлова Л.А. Дeловая рeторика: учeбноe пособиe для вузов.- М.:ИКС “МарТ”, 2004-512 с. 19. Воспитай своeго лидeра, как находит, развиват и удeрживат в организатсии талантлив ых руководит e л e й. \ П e р. с англ.-М.: Издат e лский дом “Вилямс”, 2002.- 416 с. 20. Ложкин .Г.В. Повякeл Н.И Практичeская психология в систeмах “чeловeк тeхника”: Учeб.пособиe.- К.: МАУП, 2003 – 296 с. 21. Нeмов Р.С. Практичeская Психология Познаниe сeбя: Влияниe на людeй:Пособиe для уч-ся-М:Гуманит. Изд.С e нтр ВЛАДОС, 2003.320 с. 22. Справочник по рeшeнию кроссвордов и ск а нвордов .- Ростов н\Д: Владис, 2002. – 640 с. 23.В.М.Каримова. Ижтимоий психология.Тошкент 2012.7-23.б 84$ 24.В.М.Каримова. Ижтимоий психология ва ижтимоий амалиёт Т.,”Университет”1999. 25. В.М.Каримова. “Психология”Ўқув қўлланма.Т 2002. Интернет сайтлари www.bilimdon.uz , www.de.uz , www.tatu. .uz 85