“Психика ва онгнинг тараққиёти” мавзусини ўқитишда инновацион технологиялар

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1047.5 KB

Ko'chirib olish

1 “Психология” йўналиши бўйича қайта тайёрлаш ва малака ошириш курси тингловчиси “ Психика ва онгнинг тараққиёти” мавзусини ўқитишда инновацион технологиялар 1

2 МУНДАРИЖА: КИРИШ.................................................................. .............................................3 -6 I-БОБ. ПСИХИКА ВА ОНГНИНГ ТАРАҚҚИЁТИ МАВЗУСИНИ ЎҚИТИШНИНГ ИЛМИЙ ВА АМАЛИЙ МАСАЛАЛАРИ 1.1. Психика ва онгнинг тараққиёти назарияларининг таснифи ..7-14 1.2 Психика ва онгнинг тараққиёти мавзусини ўқитишда қўлланиладиган инновацион технологиялар ............................................................15-24 II-БОБ. ПСИХИКА ВА ОНГНИНГ ТАРАҚҚИЁТИ МАВЗУСИДАН ЭЛЕКТРОН ЎҚУВ МОДУЛИ ИШЛАНМАСИ 2.1. Психика ва онгнинг тараққиёти мавзусининг мазмун ва мақсадини ўқув дастурида акс эттирилиши..........................................................38-72 2.2Психика ва онгнинг тараққиёти мавзуси бўйича маъруза матни .39-80 2.3.Психика ва онгнинг тараққиёти мавзусидан кейслар..................81-87 2.4. Назорат топшириқлари (ЖН,ОН,ЯНлар бўйича саволлар ва тестлар)90 2. 5 Глоссарий ………………………………………………………..88-92 Хулоса ва таклифлар.. ......................................................................93-94 Фйдаланилган адабиётлар рўйхати ................................................95-96 Илова …………………………………………………………….. 9 7-105 КИРИШ. 2

3 Мавзунинг долзарблиги . Ўзбекистон Республикаси ўз мустақиллигини жахон миқёсида йил сайин барқарорлаштириб борар экан, унинг истиқболи бугунги авлодни билимдон, маънавий жихатдан баркамол инсонлар бўлиб етишишига боғлиқдир Республикамизнинг педагог олимлари, психологлари ва амалиётчилари илмий асосланган холда Ўзбекистоннинг ижтимоий- педагогик шароитига мослашган таълим технологияларни яратиш ва уларни таълим-тарбия амалиётида куллашга интилмокдалар Таълимнинг янги моделида жамиятда мустақил фикрловчи эркин шахсни шакллантиришга эътибор берилган экан 1 , психология фанининг вазифалари хам малакали мутахасисликлар сифатида ўзлигини ўз қобилиятлари, индивидуаллиги, шахсий фазилат ҳамда хислатларини билган тарзда таълим фаолиятини оқилона ташкил этиш ва ижтимоий ифойдали меҳнатнинг барча сохаларида иқтидорли касб сохаси сифатида фаолият кўрсата олувчи шахсларни таркиб топдиришдир.Жамиятимизнинг янгиланиши ва демократлашуви Ўзбекистонда юз бераётган ижтимоий сиёсий иқтисодий ўзгаришлар муносабати билан ёш авлодга таълим тарбия бериш сифатларини оширишга бўлган ташкилий педагогик, психологик ёндошувунинг такомиллашувига алоҳида эътибор бериляпти. Маълумки, Ўзбекистон Республикаси олий мажлиси IХ сессиясида қабул қилинган «Таълим тўғрисида»ги Қонун ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»да ўқув дастурини замонавий талабларга мослаштириб истиқбол ва келажагимизни кўзлаган холда тузиб олишимиз ва жорий этишимиз зарур дейилган. 2 Ёш авлодни янгича таълим стандартлари асосида, жаҳон талабларига жавоб берувчи мутахассислар қилиб тарбиялаш иши олий ўқув юртларида таҳсил олаётган ёшлар учун янги дарсликлар, ўқув қўлланмалари, рисолалар тайёрлашнинг ҳам янгича услубларини талаб этмоқда. Агар шахс 1 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. –Тошкент.: Маънавият, 2008. -176б. 2 Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 йил. 9-сон, 225-модда 3

4 ўз қобилияти, иқтидори, лаёқати, тафаккури, диққати, характери хусусиятларини билиб, уни тўғри йўналтира олса, бу нафақат унинг ўзига, балки жамият учун ҳам катта наф келтиради. Шундай экан, ҳозирги кунда психология фани сир-асрорларини ҳар бир ўқувчи учун зарур бўлган жиҳатлариниўзлаштириши зарурдир Психика ва онгнинг тараққиёти модули бўйича бериладиган билимлар психологиянинг бошқа фанлар билан интеграциялашуви, ҳамкорлиги, боғлиқлигини асосида мавзунинг ёритилиши психик тараққиёт босқичларини мантиқий изчилликда ёритиб бериш имконини беради. Психика ва онгнинг тараққиёти мавзусини ўзлаштирилишида инновацион технологияларнинг қўлланилиши талабалар томонидан ўқув модулида берилган назарий билимларни мантиқий ўрганиш, фанга нисбатан қизиқишларини ривожлантириш жараёнида ўқитувчи томонидан ўқув машғулотлари жараёнида қўллаш мумкин бўлган самарали усулларни билиш ва бевосита тадбиқ этишни тақозо этади. Психика ва онгнинг тараққиёти ўқув модули мазмунида психик акс этишнинг биологик асослари, психик акс эттиришнинг вазифалари, психика ва онг тараққиётининг сенсор, перцептив, интеллектуал босқичлари, хайаонлардаги хулқ ривожланишининг инстинктлар, кўникмалар ва интеллектуал ҳаракатлар босқичлари , инсон ва хайвонлар психикасидаги фарқлар, онгнинг пайдо бўлиши ва сифатлари ривожланиш босқичлари масалалари атрофлича ёритиб берилган. Мазкур битирув малакавий иш мавзуси кўрилаёттган модулда замонавий ахборот, педагогик ва психологик технологиялардан фойдаланиш талаба шахси томонидан билимларни тўлароқ ва аниқроқ идрок этиш ,олинган билимларни мантиқий тахлил қилиш имконини беради. Бу борада ақлий хужум, Т жадвал, кластер, венн диаграммаси,концептуал жадвал,эркин иншо каби методларини қўллаш талабалар томонидан мавзунинг мантиқий изчилликда ўрганиш, мустақил фикрлаш кўникмаларини таркиб топтириш имконини беради . 4

5 Ахборот технологияларидан фойдаланишда психологиядаги турли категорияларни слайдлар, расмлар, диаграммалар холида ифодалаб бериш, интернет тармоғида мавжуд веб-сайтларда берилган материалларни талабаларга визуал кўрсатиб бериш таълим сифатини юқорига оширади. Битирув лойиҳа ишининг мақсади . Психика ва онгнинг тараққиёти мавзуси юзасидан электрон ўқув модули ишланмасини ёритиш ҳамда ўқитишни такомиллаштириш бўйича хулосалар ва тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат. Битирув лойиҳа иши мақсадидан келиб чиқиб қуйидаги вазифалар белгилаб олинди : Биринчидан, олий таълим муассасаларида ўқитилаётган “Умумий психология назарияси ва амалиёти ” фани доирасида берилган Психика онгнинг тараққиёти мавзусининг масалалари ва муаммоларини талабалар томонидан мантиқий изчиликда ўзлаштириш имкониятларини назарий ва амалий тахлил этиш этиш имконини эга бўлишни таъминлайдиган инновацион характерга эга педагогик фаолиятни ташкил этиш усулларини таснифлаш Иккинчидан , “Психика ва онгнинг тараққиёти мавзусининг ўқитишда инновацион таълим технологияларидан фойдаланиш йўлларини тахлил қилиш Учинчидан , “Психика онгнинг тараққиёти мавзусининг” фани ўқув дастурида берилган мазмун моҳиятини ўқитишнинг инновацион методларини қўллаш орқали очиб бериш; Тўртинчидан , “Психика онгнинг тараққиёти мавзусининг” фанидан электрон ўқув модули ишланмасини тайёрлаш ; Битирув лойиҳа иши амалий аҳамияти шу билан белгиланадики, тадқиқот натижасида олинган хулосалар “ Психика ва онгнинг тараққиёти” мавзуси бўйича о линган хулоса ва билдирилган таклифлардан таълим муассасалари фаолиятида,умумий психология назарияси ва амалиёти фанларини ўқитиш жараёнида фойдаланиш мумкин. 5

6 Битирув лойиҳа ишининг тузилиши ва хажми . Битирув лойиҳа иши кириш, икки боб, бешта параграф, хулоса, фойдаланилган адабиётлар ва иловадан иборат ҳолда ёритиб берилган. Битирув лойиха ишида 30 га яқин адабиётлардан фойдаланилган. Ишнинг асосий ҳажми 102 бетни ташкил этади. I-БОБ. ПСИХИКА ВА ОНГНИНГ ТАРАҚҚИЁТИ МАВЗУСИНИ ЎҚИТИШНИНГ ИЛМИЙ ВА АМАЛИЙ МАСАЛАЛАРИ 6

7 1.1.Психологияда “Психика ва онгнинг тараққиёти” назариялари классификацияси Психология тарихида психиканинг пайдо бўлиши ҳақида бир қанча турли-туман назариялар мавжуд бўлиб,улардаги ғоя психиканинг эволюцион тараққиёти босқичларини таснифлашга қаратилган  Тирик организмларнинг ривожланишидаги фарқлар хамда уларнинг яшаш мухитига мослашуви қонуниятларини таснифлашга қаратилган назариялар Ж.Б.Ламарк ва Ч.Дарвинларнинг назариялари тирик организмларнинг ривожланишидаги фарқлар хамда уларнинг яшаш мухитига мослашуви қонуниятларини уларнинг ривожланиши эхтимолли тушунтиришга қаратилган қонуниятларни шакллантиршга қаратилади Кейинчалик тадқиқотчилар томонидан ушбу назарияга аниқликлар киритилганлига қарамасдан хозирга қадар фанда тирик организмлар эволюцияига оид альтернатив назариялар йўқ Лекин шунга қарамасдан олимларда маълум бир нуқтаи назарларда ўзаро турли нуқтаи назарлар сақланиб қолмоқда . Жумладан . -Психика тараққиётининг эволюцияси секин-асталик билан содир бўлаяпди ми ёки турли сакрашлар бўлиб турадими? -Эволюцион жараён тасодифий характерига эга-ми ёки йўналган-ми? (телеологизм) -Бу тараққиёт акс таъсирга ҳам эга бўлиши мумкин - ми? Биологик эволюция қонунлари асосида психиканинг ривожланиши замонавий назариялари яратилган Ж.Б Ламарк назарияси 7

8 -Органик материянинг ривожланишини харакатга келтирувчи куч тирик организмларнинг прогрессив тараққиётга интилишига қаратилган туғма хусусиятлари ташкил қилади. -Тирик организмлардаги янги хусусиятлари хаёт давомида янги хаёт шароитларига мослашиш жараёнида юзага келади -Онтогенетик тараққиёт жараёнида ота-она организмида шаклланган морфологик ва физиологик хулқий кўринишлар мутахкамланади ва налдан наслга ўтади -Турли хусусиятларга эга бўлгач айнан бир турдаги организмлардан янги турлар хосил бўлади. Ч. Дарвин назарияси. -Наслийлик тамойили: Бирламчи ота –она туридаги организмлар билан улардан пайдо бўлган организмлар ўртасида турли хусусиятларда ўхшашлик мавжуд. -Ўзгарувчанлик тамойили: Барча ўхшаш турдаги организмларда анатомик хусусиятлар ва физиологик хулқий ўзгаришлар мавжуд - Саралаш тамойили : Ҳар бир авлод ўзидан насл қолдиради Кейинги авлод насли сон жиҳатдан ота- оналариига популяциясига нисбатан устун бўлади. - Яшаш учун кураш тамойили: Биологик популяция жараёнида айрим турдаги организмларнинг сақлаб қолиниши ва насл қолдириш имконига эга бўлиши мухитдаги яшаш имконларига эга бўлишига Эволюциянинг “синтетик” назариялари Классик дарвинизм назариялари асосида замонавий генетика, биохимия,биология ва экология фанлари маълумотлари билан тўлдирилган Ушбу назария бўйича- эволюция маълум бир биологик тур даражасида эмас,балки популяция даражасида кечади. Бунда эволюция организмларнинг преадаптацияси(мутациялар би лан тўйинтириши) ҳамда генлардаги ўзгаришлар содир бўлади 8

9 -Эволюция турли геохронологик даврларда турли биологик турларда бир хил тезликда кечмайди. - Эволюция хайвонот дунёсининг морфологик ва функционал мураккаблашиш ва аксинча морфологик ва функционал соддалашиши йўналишларида кечади. - Популяциянинг генофондини наслдан наслга ўтган турли табиатдаги генлар ташкил қилади -Ҳар бир авлодда жинсий кўпайиш ва генларнинг тасодифий тақсимланишини таъминлайди.(рекомбинация тамойили) Ташқи мухитдаги шароитларга генларнинг мослашиши ҳар бир биологик турда наслдан наслга узатиладиган даврий такрорланиб турадиган хусусиятларнинг намоён бўлиши натижасидир. А. И. Опарин назарияси Ўлик материядан тирик материяга ўтишни изоҳлайдиган қатор гипотезалар мавжуд. Улардан бири А. И. Опаринга тегишли бўлиб, унга кўра органиқ моддалар–атомлари турли шаклларла азотнинг, кислороднинг, водороднинг, фосфор ва олтингугуртнинг атамалари билан боғланган модда углерод негизида ҳосил бўлган бирикмаларнинг пайдо бўлиши жонли материя пайдо бўлишининг зарурий шартларидан бири ҳисобланади. Опариннинг гипотезасига кўра тахминан 2 млрд йил илгари атмосферада эркин кислород ажралиб чиқиб, органиқ моддаларда фотохимиявий реакциянинг ва фотосинтезнинг юз беришига олиб келади. Органиқ бирикмаларнинг ривожланиши жараёнида углероднинг жуда ҳам мураккаб бирикмалари–бенихоя катта молекулалар пайдо бўлади. Бу молекулалар муҳит билан доимий модда алмашинуви бўлиб туришини такозо қилади. Бир-бири билан қўшилиб катталашуви, ёки майдалашиб кўпайиб туриши мумкин деб тахмин қилинади. Бу ўта катта молекулалар коацерватлар деб атала бошланган. Жараён яна такрорланади: ўсиш, парчаланиш. 9

10 Эволюцион шаклланиши ва психиканинг тараққиёт назариялари. Психик функциялар юқори даражадаги ривожланган организмлар эволюциясининг асосий ривожланиш омилларидан бирини ташкил қилади Хориж психологиясида  Эволюция жараёнида психик функцияларнинг аҳамиятини тавсифловчи назариялар А.Н.Северцев “Хайвонларнинг яшаш мухитига мослашиши турлари” назарияси -Хайвон организмининг мослашиши бевосита организмнинг тузилиши ва функцияларининг хайвонлар яшаб турган яшаш мухитига мослигига боғлиқ. -Организмдаги юз берадиган ўзгаришлар уни ўраб турган атроф мухитдаги ўзгаришлар билан бир маромда кечиши керак. -Мослашиш жараёнида организмдаги ўзгаришлар наслий ва наслий бўлмаган (ортирилган )характерда бўлиши мумкин. 1.Организмнинг ташқи яшаш мухитига суст мослашиш 2 турдаги сабабларга кўра юз беради. - Организмдаги морфологик ўзгаришлар ( анатомик тузилишда) -Хулқий ўзгаришларни наслдан наслга ўтиши орқали ( ҳаракат функциялари ,рефлекслар, инстинктлар) 2. Организмнинг ташқи яшаш мухитига тез мослашиши қуйидаги омилларга кўра юз беради . А)Органларни машқ қилдириш йўли билан функционал ўзгаришлар содир бўлиши Б)Хулқнинг функционал ўзгаришлари (ўргатиш) Тур ривожланиши психик тараққиётининг қанчалик юқори даражасида бўлса ундаги ўзгаришлар шунчалик кўпроқ даражада морфологик эмас функционал ўзгаришларга сабаб бўлади 10

11 Организм тез ўзгариб турувчи шароитларида яшаб кетиши учун хаёт давомида шаклланувчи индивидуал хулқ хусусиятлари –ўрганиш эволюцион тараққиёт омилларидан бири саналади . А.Н.Леонтьев, А.В.Запорожецларнинг “ Психик ходисаларни тушунтиришда фаолиятли ёндошув” назарияси А. Н. Леонтьев, А.В. Запорожецлар психиканинг шаклланиши ва эволюцион тараққиётини тирик организмларнинг ҳаракат фаоллиги билан алоқадорликда кечади деб таъкидлайдилар. Ушбу назария асосчилари томонидан қуйидаги саволларга жавоб берилган А. Н. Леонтев гипотезасига кўра, сезувчанлик «... генетик жиҳатдан олиб қараганда муҳитнинг организмни бошқа таъсирлар билан боғловчи, яъни организмнинг муҳитда ориентировка қилишга ёрдам берувчи сигналлик вазифасини бажаради Леонтьев сесканувчанликдан сезувчанликка ўтиш.ҳаёт тарихи билан боғлиқ деб кўрсатади ва юксак ташкил топган ҳайвонларда сезувчанлик тараққий этади, сезги аъзолари таркиб топади, деб кўрсатади. А. Н. Леонтьев ва А.В. Запорожецлар психик ходисаларни тушунтириб беришга қаратилган барча илк фаразлар амалий ахамият касб этувчи табиий илмий назария сифатида тан олиниши мумкин эмас деб таъкидлаганлар. Бошқа тарихан шаклланган муқобил назариялар сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин Диний –мистик назариялар Психика номоддий бўлган субстанция -Р. Декарт назарияси . Психиканинг пайдо бўлиши инсон ва унинг онгини пайдо бўлиши билан боғлиқ Психика –бу ички дунё бўлиб фақат инсонгагина хосдир Фақат инсон рефлексив ўз ўзини тахлил қилиш ва ўз ўзига жавоб бериш қобилиятига эга -Б.Спиноза назарияси . Табиатда юз берадиган барча ходисалар ўзларининг рухига эга Бу рух турли даражада намоён бўлади. Психика – барча материал ходисаларнинг ўзига хос хусусиятидир. 11

12 -Психика фақат тирик организмлар учун хосдир -Психика фақат нерв системаси бор организмлар учун хос Психологик тахлил нуқтаи назаридан организмнинг хаёт фаолияти асосини нима ташкил қилади? Организмнинг атроф мухит билан ўзаро муносабатларини таъминловчи, унинг хаёт фаолияти асосини субъектнинг эхтиёжларини қондиришга қартилган мақсадга йўналтирилган фаоллиги ташкил қилади . Кейинчалик хайвон организмлари антропогенезида ва тарихий ривожланишда фаолиятнинг янада мураккаб турлари шакллана бошлайди . Филогенез ва онтогенездаги фаолият структурасидаги ўзгаришлар беовсита психик функцияларнинг ривожланишига муракаблашувига олиб келади. Улардаги психик акс эттириш даражаси ташқи яшаш мухитидаги ўзагиришларга организмнинг хулқий таъсир кўрсата олиш имкониятига боғлиқ Эволюцион тараққиёт жараёни психик акс эттириш даражаси ривожланиши хайвонлар хатти харакатлари ривожланишидан орқада қолади. Ўрта Осиё мутафаккирларининг асарларида ҳам қатор илмий қарашлар келтирилган  Психиканинг тараққиёти борасида Ўрта Осиё алломаларидан бири бўлган Форобий материя ҳақида фикр юритар экан, унинг реал нарса ва ҳодисаларнинг асосини ташкил этишини ва кейинчалик мустақил ривожланганлигини исбот қилишга ҳаракат қилади. Унинг фикрича, материя - реал нарсаларнинг моддий бошланғичидир. Бу бошланғич, асосан тўрт элементдан - тупроқ, сув, ҳаво ва оловдан иборатдир. Булар содда субстанциялар бўлиб, уларнинг хусусиятларини кўрсатиб, олов иссиқлик, ҳаво жуда тез бир жойдан иккинчи жойга учиб юришлик, сув совуқлик, тупроқ қаттиқликдан иборатдир. Форобий мана шу содда субстанциялар вужудга келади деган хулосани чиқаради ва мураккаб субстанцияларнинг ўз-ўзича вужудга келмаслиги, балки унинг 12

13 ривожланишида ўзига яраша қонуният мавжуд эканлиги тўғрисида фикр юритади . Форобийнинг фикрича, содда субстанциянинг бирлашувидан аввало минераллар - неорганик жисмлар вужудга келади, ундан кейин ҳайвонот ва, ниҳоят, олам жисмлари ривожланишининг олий босқичи - инсон вужудга келади. Олим мана шу ўсимлик, ҳайвон ва инсонга хос бўлган хусусиятларни қувват деб атайди ва уни учга ажаратади - ўсиш қуввати, ҳайвоний қувват, инсоний қувват . Форобийнинг қувватлар тўғрисидаги фикрини ҳозирги замон терминалогияси билан айтганда - 1. Ўсиш қуввати - бу биологик жараён бўлиб, барча тирик организмларга тааллуқлидир. 2. Ҳайвоний қувват - бу физиологик психик жараён бўлиб, ҳайвонларга ва инсонларга хосдир. 3. Инсоний қувват - бу ақлий, интеллектуал жараёнлар бўлиб, фақат инсонларга хос деб тушунмоқ керак. Форобий материяни форма - шаклга нисбатан бирламчи деб билади, чунки материя нарсанинг моддий асоси - мазмунидир, форма-шакл эса унинг (модданинг) тузилишидир Мана шу умумфалсафий фикрлардан келиб чиқиб, олам инсон организми билан руҳий қувватлар ўртасидаги муносабатлар масаласини ҳам ёритишга ҳаракат қилади. Инсон организми ва руҳий қувватларнинг ўзаро муносабатларни худди материя ва шакл алоҳида-алоҳида яшай олмагани каби инсон организми ва руҳий жараёнлар ҳам алоҳида яшай олмайди, улар организмга боғлиқдир. Ибн Синонинг психология соҳасидаги таълимоти асосан илмий характерга эгадир, бу унинг тирик организмдаги ҳаётий биологик процессларни тушунтиришида яққол кўринади . Буюк олим психология соҳасидаги рисолаларида қандай масала юзасидан илмий-текшириш иши олиб бормасин, аввало, текширилаётган 13

14 объект мавжудми ёки йўқми эканлигини аниқлаш кераклигини уқтиради. Агар ҳар қандай нарса ва ҳодиса ички ёки ташқи сабаблар билан ҳаракатга келадиган бўлса, демак инсоннинг яшаши ва ҳаракатида ҳам бирорта сабаб бўлиши керак, бундай сабаблардан бири “Руҳий қувватлар” деб кўрсатади олим. Форобий каби Ибн Сино ҳам одам танаси ва “Руҳий қувватлар” материя билан шакл тариқасида бир-биридан ажралмаган ҳолда мавжуд эканлигини таъкидлайди . Ибн Сино психика ҳайвонлар билан инсонларга хос нарса деб таъкидлар экан, ҳайвонлар психикасининг инстинктив характерга эга эканлигини, инсон эса онгли фикрловчи зот эканлигини уқтиради. “Инстинкт”, - дейди олим,- шундай қувватдирки, бу ҳайвон онгида мантиқсиз вужудга келади.. .” Кишининг онгли ва мантиқий фикрлашида асосий марказ мия эканлигини тушуниб етди ва мия... сезилувчи суратларни идрок қилади ёки сақлайди. Хаёлда сақланган суратларни бирлаштириб ёки бўлиб иш юритади ва шу билан сезги орқали келган суратларга ўхшаган турли суратларни вужудга келтиради,-деб такъидлайди. . Бу жараёнлар Ибн Сино фикрича, нервлар воситаси билан содир бўлади, кишидаги нерв системасининг тузилишини кўрсатишга ҳаракат қилади. Олимнинг фикрича, нервларнинг бошланиш жойи бош мия бўлиб, организмнинг барча томонларига тарқалади ва шу туфайли одам ташқи оламдан бўладиган таъсиротга жавоб қайтариш қобилиятига эга бўлади. Психиканинг вужудга кегиши ташқи дунёга боғлиқлигини, инсон организмининг дунёдаги барча нарса ва ҳодисалар таъсирига жавоб қайтаришини тушуниб етди ва ҳар бир психик жараённинг моддий асоси борлигини таъкидлади. Бу масалада у илмий позицияда туради. 14

15 1.2 Психика ва онгнинг тараққиёти мавзусини ўқитишда қўлланиладиган инновацион технологиялар Мамлакатда Кадрлар тайёрлаш миллий дастурини амалга ошириш натижасида замонавий талабларга мос педагог кадрлар тайёрлаш, ўқув стандартларини яратиш, янги ўқув дастурларини ишлаб чиқиш, умумтаълим мактаблар тузилишини янгилаш, уч босқичли таълим (ўрта маҳсус ва касб- ҳунар билим юртлари, касб коллежи, академик лицей) тизимига замин яратиш, узлуксиз таълим-тарбия тизимига асос соладиган тадбирларни амалга ошириш, ижтимоий ҳимояни кафолатлаш каби вазифалар ҳаётда ўз ифодасини топди Ўзбекистон Республика Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида дастурида эътироф этилган янгича моделдаги шахсни камол топтириш, унинг чуқур билимлар соҳиби бўлиб етишиши, баркамоллигини кафолатловчи шарт - шароитлар орасида янги педагогик технологияларини таълим ва тарбия жараёнларига тадбиқ этишда педагогиканинг ўз услуб ва қоидалари етарли бўлмайди.. Инновация сўзи “янгилик киритиш”, “янгилик” маъноларини билдиради. Инновацион таълим одатдаги ўқув жараёнига янги, фойдали элементларни олиб кириш ҳисобланади. Бундай ўзгартиришлар бевосита мавзунинг: мақсадига, мазмунига, метод, технологиясига, ташкил этишга; таълим даражаларини назорат қилиш ва баҳолаш тизимига; ўқув-методик таъминотига; тарбиявий ишлар тизимига; ўқув режа ва ўқув дастурларига; ўқувчи ва ўқитувчи фаолиятига боғлиқ. Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда психология фанларини ўқитишда инновацион технологияларни қўллашнинг психологик механизмлари бугунги кундаги долзарблиги ортиб боради. Аксарият ҳолларда педагоглар инновацион технологияларни амалда қўллашда унинг психологик жиҳатларига эътибор қаратилиши зарурлигини таъкидламоқдалар 15

16 Ўқув машғулотларда инновацион технологияларни қўллашда унинг қуйидаги жиҳатларини томонларини эътиборга олиш лозим: Рус психологи А.Н.Леонтьев инсон фаолиятининг психик ва амалий шакллари мавжудлигини, бола онги айнан ўқув фаолиятида ўсишини таъкидлайди. Д.Б.Эльконин эса ўқув фаолиятининг хусусиятларини кўрсатиб, уни мохиятига, мазмунига ва ўзини намоён бўлиш шаклига кўра ижтимоийлигини таъкидлайди. Д.Б.Эльконин таъкидлашича, ўқув фаолиятининг шакллантирилиши бу фаолият айрим кишилар томонидан бажарилиши аста-секинлик билан ўқувчининг ўзига ўқитувчининг иштирокисиз мустақил бажариш учун ўтказилишидир. Инновацион таълимнинг психол огик механизмлари муаммоси кўпгина масалаларни қамраб олади. Инновацион таълимнинг муваффақияти ўқитувчи томонидан ўқувчининг қуйидаги хусусиятларга эътибор қаратилиши билан ортиб боради: - ўқувчининг диққатини ихтиёрсиз равишда берилаётган янги материалга жалб этиш; - берилаётган материалга нисбатан эмоционал руҳ берилиши, ўқувчида ижобий ҳис-туйғуларни ҳосил бўлишига эришиш; - берилаётган янги ўқув материалига нисбатан билвосита қизиқишларни ортириш натижасида ушбу жараёнга фаол муносабатни шакллантириш орқали; - берилаётган материални ўзлаштириш жараёнида ўқувчи диққатининг барқарор бўлиши учун унинг иродавий хусусиятларига; - берилаётган материални ўқувчилар идрок қилишида ушбу идрок қилинаётган материал яхлит тарзда намоён бўлишига; - берилаётган материалга онгли муносабатни шакллантириш асосида ўқувчида муносабат мотивларини пайдо бўлишига эришиш; - ўқувчида идрок қилинган материал асосида, бевосита тафаккурида абстракт тушунчаларни шакллантиришга; 16

17 - берилаётган материалга нисбатан мустақил ёндашув асосида ўқувчида мустақил фикрлаш хусусиятларнин шакллантиришга. Инновацион технологияларни таълимда қўллашдан асосий мақсад талаба шахсида мустақил фикрлаш хусусиятига бор эътиборни қаратиш ҳисобланса, шунга мос равишда ақлнинг қуйидаги сифатларини ажратиш мумкин: - Мазмундорлик (чуқурлиги, ҳукмга бойлиги). - Фикрлашнинг кенглиги (кенг ва тор) ва чуқурлиги, назария ва амалиётнинг узвийлигига - Фикрлашнинг мустақиллиги – умумий тажрибани қуллай олиш, шахсий фикрга эга бўлиши, тажрибага муносабат билдириш. - Ақлнинг ташаббускорлиги. - Ақлнинг эгилувчанлиги, вазифани стандарт ечишдан қочиш. - Ақлнинг танқидийлиги, ўз ишини аниқ баҳолай олиш, уни ўлчаш. - Ақлнинг маҳсулдорлиги. - Фикрнинг кетма-кетлиги. - Тафаккурнинг тезлиги. Бугунги кунда олий таълимнинг барча соха ва йўналишлари ўқув жараёнлари да қуйидаги таълим технологиялари қўлланилиши кузатилмоқда. Самарали ўқитиш технологиялари: ← * муаммоли ўқитиш; ← * танқидий фикрлашиш ривожлантирувчи технологиялар; ← * ривожлантирувчи таълим технологиялар; ← * модулли технологиялар; ← * ҳамкорлик технологиялари; ← * ўқитишнинг табақалаштирилган ва индивидуал технологияси; 17

18 ОЛИЙ ТАЪЛИМ ЎҚУВ ЖАРАЁНИГА ИННОВАЦИОН ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ ТАТБИҚ ЭТИШ ТИЗИМИ ЎҚУВ МАШҒУЛОТЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ИНТЕРФАОЛ МЕТОДЛАР ГРАФИК ОРГАНАЙЗЕРЛАР 1. Маъруза машғулотлари таълим технологияси . 2. C еминар машғулотлари таълим технологияси . 3. Амалий машғулотлар таълим технологияси. 4. Мустақил таълим технологияси. 5.Кейс -стади таълим технологияси. 6. Лойиҳа таълим тех - нологияси 1. Ақлий ҳужум. 2. Эркин ёзиш. 3. Асосланган эссе. 4. ФСМУ. 5. Блиц -с ўров. 6. Блиц - ўйин. 7. Ўқитиш бўйича қўлланма. 8. Ёзма ва оғзаки давра суҳбати. 9. Тушунчаларни аниқлаш. 10. Тушунчалар асосида матн тузиш. 11. Чалкаштирилган мантиқий занжирлар кетма -кетлиги 1. Кластер. 2. Б-Б-Б чизмаси 3. Т- чизма. 4. Венн диаграммаси. 5. Концептуал жадвал. 6. Инсерт жадвали. 7. “Нима учун” чизмаси 8. “Қандай?” диаграммаи 9. Балиқ скелети. 10. Тоифалаш жадвали. 11. Нилуфар гули  Муаммоли ўқитиш. – Мақсади - фаол шахсни тарбиялаш. Вазифаси - фаол билиш жараёнига ундаш, ижодий фикрни ривожлантириш, танқид ва таҳлил қилиш, муаммони ечиш усулини излашга ўргатиш, тафаккурида илмий-тадқиқот услубини шакллантириш.  Муаммоли вазиятни яратиш методикаси:  Талабалар муаммонинг ечимини ўзлари топишга уринадилар;  Талабалар битта саволга ҳар хил фикрлар билдирадилар;  Фикрлар таққосланади, умумлашади ва хулоса чиқарилади.  Муаммоли ўқитишнинг шакллари:  Маъруза ёки семинарларда ўқув материалини муаммоли баён этиш;  Лаборатория ишлари ёки тажриба қилишда қисман изланувчи фаолият; 18

19  Битирув ишларини бажаришда мустақил тадқиқот фаолияти.  “Кластер” услуби . – Фикрларнинг тармоқланиши - педагогик стратегия бўлиб, у талабаларнинг бирон-бир мавзуни чуқур ўрганишларига ёрдам бериб, уларни мавзуга таалуқли тушунча ёки аниқ фикрларни эркин ва очиқ узвий боғланган кетма-кетликда ўргатади.  Фикрларни тармоқлаш қуйидагича ташкил этилади:  Ҳаёлга келган фикр бир сўз билан ифода этилиб, кетма-кет ёзилади;  Фикрлар тугагунча, ёзишда давом этилади ва фикрлар тугаса, у холда янги фикр келгунга қадар бирон расм чизиб турилади;  Дарсда имкон борича фикрларнинг ва ўзаро боғлиқликнинг кетма- кетлигини кўпайтиришга ҳаракат қилиниши лозим; Ақлий ҳужум . – Бевосита жамоа бўлиб, “фикрлар ҳужуми”ни олиб бориш. Бу услубдан мақсад – мумкин қадар катта миқдордаги ғояларни йиғиш, талабаларни айни бир хил фикрлашдан ҳоли қилиш, ижодий вазифаларни ечиш жараёнида дастлаб пайдо бўлган фикрларни енгишдир.  “Зиг – заг” – усули 1980-1990 йиллардан бошлаб пайдо бўлган. Бу усулнинг бошқа гуруҳлардан фарқи шундаки, иштирокчилар майда гуруҳларга ажратиладилар ва талабалар рақамланадилар, спикер (бошлиқ сайланади). Сўнгра бир хил рақамлар бир-бирини “топадилар”. Топшириқ берилади ва ўзлаштиргач, тарқалишадилар. Ҳар бир аъзо ўзи ўзлаштирган материални эски шерикларига айтиб беради. Савол-жавобда эса гуруҳ баҳоланади. Ҳар бир рақамланганлар янги ва ҳар хил топшириқлар олганини ҳисобга олсак, ҳар бир талаба ўз гуруҳи манфаати учун ҳам берилган топшириқни билиши керак ва билишга мажбур. Чунки, у ўз гуруҳига қайтганда, ўрганган мавзу бўйича савол-жавобда гуруҳи номидан қатнашиши керак. 3  График ташкилотчилар. Бу-бирор ўқув материалини ўзлаштиришда, ундаги фикрлаш жараёнини кўргазмали тасвирлаш усуллари 3 Ишмуҳaмедов Р. Тaрбиядa инновaцион технологиялaр. – Т.: Фaн, 2010. 19

20 бўлиб ҳисобланади. Юқорида баён қилинган “кластер” дан ташқари, график ташкилотчиларнинг яна учта, жуда самарали усуллари мавжуд. Булар - концептуал жадвал, Т- схема ва Венн диаграммасидир Венн  диаграммаси. Бу усул икки ёки ундан ортиқ тушунчаларни ўзига хос ва умумий жиҳатларини таҳлил қилиш ва умумлаштиришда қўлланилади. Бунда ўнг ва чап доирааларга тушунчаларнинг ўзига хос жиҳатлари, доираларнинг кесишган соҳасига эса, улар учун умумий бўлган жиҳатлар ёзилади.  Биламан - Билишни хохлайман - Билиб олдим (Б-Б-Б), матнни интерфаол ўқиб - ўзлаштириш усулларидан бири бўлиб, у жадвал кўринишида бажарилади ва уни қуйидагича қўлланади: талбаларга бирор мавзу эълон қилинади. Бу тўғрида уларга маълум бўлган ахбортларни жадвалнинг “Биламан” қисмига, мавзу бўйича яна қандай маълумотларни билишни хохлашса, уларни жадвалнинг “Билишни хохлайман” қисмига ёзадилар. Сўнгра, уларга мавзуга оид матн тарқатилади. Улар микрогурухлар таркибида матнни мустақил ўзлаштириб, жадвалнинг “Билиб олдим” қисмини тўлдирадилар. Ҳар бир микрогуруҳ сардори (вакили) ўзлари тузган жадалларни тақдим қиладилар.  Жадвалнинг барча қисмлари таққосланиб - талабаларда мавжуд бўлган ва уларга қўшимча ўзлаштирилган ахборотлар аниқланиб, мунозара қилинади ҳамда мавзунинг ўзлаштирилганлиги таҳлил қилинади 6х6х6 – услубида ўқитувчи гуруҳ 36 та қатнашчисини қисқа вақт мобайнида биронта масалани муҳокама қилишга ўргатиш ва улар кўпчилигининг фикрларини билиб олиш имкониятига эга бўлади. 6-та гуруҳ иштирокчилари ўқитувчи томонидан ўртага ташланган муаммони 6 дақиқа мобайнида муҳокама қиладилар. Шундан кейин ўқитувчи 6та янги гуруҳни шундай тузадики, унда олдинги мунозара гуруҳида қатнашганлардан биронтаси албатта бўлади. Янги гуруҳ қатнашчилари ўз гуруҳларининг иш натижаларини муҳокама қиладилар. 6х6х6 – гуруҳнинг барча аъзоларини фаоллаштирувчи услубдир. 20

21   “СИНКВЕЙН” технологияси ҳақида тушунча  “Бумеранг” технологияси. – Мазкур технология бир машғулот давомида ўқув материалини чуқур ва яхлит ҳолатда ўрганиш, ижодий тушуниб етиш, эркин эгаллашга йўналтирилган. Асосий тушунчалар қуйидагилар:  Очиқ саволлар – бу саволлар муомала, сўзлашувни давом эттиришга имкон беради. Уларга қисқа, бир хил жавоб бериш мумкин эмас.  Ёпиқ саволлар – бу саволлар олдиндан “ҳа” ёки “йўқ” типидаги тўғри, очиқ жавобларни беришни кўзда тутади.  Кўндаланг сўроқ – бир-бирига гуруҳлаб берилувчи қисқа саволлар қатори бўлиб, бу ўзига хос ахборотлар излаш ҳамда далилларни, оппонентларни позициясини аниқлаш ва муайян қарорлар қабул қилиш учун ажойиб имкониятдир.  ФСМУ технологияси . – Ф – фикрингизни баён этинг; С – фикрингизнинг баёнига бирон сабаб кўрсатинг; М – кўрсатган сабабаингизни исботлаб мисол (далил) келтиринг; У – фикрингизни умумлаштирин г. Ушбу технология талабаларга тарқатилган оддий қоғозга ўз фикрларини аниқ ва қисқа ифода этиб, тасдиқловчи далиллар ёки инкор этувчи фикрларни баён этишга ёрдам беради. Мазкур технология 21“ СИНКВЕЙН” – бу беш қатордан иборат бўлиб, унда бир тушунча ҳақида ахборот берилади. Биринчи қаторда – мавзу (калит сўз) берилади; Иккинчи қаторда – унга бир ёки иккита аниқловчи танланади; Учинчи қаторда – унга ҳаракат-ҳолат (феъл) билан тўлдирилади; Тўртинчи қаторда – сўз ҳар хил усул билан ёйиқ гапга айлантирилади; Бешинчи қаторда – калит сўзнинг маънодоши (синоними) келтирилади. 01 30 0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B 410F13 0B0B0B0B0B0B0B 2E 0B0B0B0B0B0B0B 25 0B0B0B0B0B0B0B 20 0B0B0B0B0B0B0B 34 0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B 0F0C 0B0B0B0B0B0B0B 2E 0505 4F 0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B0B 19 05050505 0505050505050505050505050505050505050505050505050505050505050505050505050505050505050505050505050505050505

22 ўқув режаси асосида бирон бир бўлим ўрганиб бўлингач, қўлланилиши мумкин, чунки бу технология талабаларни ўз фикрини ҳимоя қилишга,  эркин фикрлаш ва ўз фикрини бошқаларга ўтказишга, очиқ ҳолда бахслашишига ва бахслашиш маданиятига ўргатади. Ф Фикрингизни баён этинг С Қарорнинг сабаби М Мисол У Х улоса Кейс-стади технологияси ҳақида тушунча Кейс - стади инглизча сase – аниқ вазият, stadi – таълим cўзларининг бирикувидан ҳосил қилинган бўлиб, аниқ вазиятларни ўрганиш, таҳлил этиш ва ижтимоий аҳамиятга эга натижаларга эришишга асосланган таълим методидир. Мазкур метод муаммоли таълим методидан фарқли равишда реал вазиятларни ўрганиш асосида аниқ қарорлар қабул қилишга асосланади. Агар у ўқув жараёнида маълум бир мақсадга эришиш йўли сифатида қўлланилса, метод характерига эга бўлади, бирор бир жараённи тадқиқ этишда босқичма-босқич, маълум бир алгоритм асосида амалга оширилса, технологик жиҳатни ўзида акс эттиради . Ўқув жараёнини кейс технологияси асосида ташкил этиш босқичлари  Инсерт технол   22Ўқувчиларни кичик гурухларга ажратиш Ўқув жараёнини кейс технологияси асосида ташкил этиш босқичлари Кичик гурух ишини ташкил этиш ва гурух консулларини тайинлаш Кичик гурухлар томонидан тақдимотлар тайёрлаш Кичик гурухлар ўртасида ўқув бахс мунозаралар ташкил этиш Ўқитувчининг хулосаси, якунловчи сўзи Кичик гурухлар ишини баҳолаш. Ўқувчиларни рағбатлантириш3712 37 0A 0B07 05 2310 4408 10 4408 05 10 4408 05 1B1C0E 10 23 3712 4408 05 110B

23  бўлиб, ўқувчилар томонидан ўқув материалидаги асосий ғоя ва фактик материалларни англашга замин яратиш мақсадида қўлланилади. “Биламан” - В - абзацда берилган маълумот шу кунгача ўзлаштирилган билимларга мос келса; “Маъқуллайман”- + - агар маълумотлар тушунарли ва янги бўлса; “Ўрганиш лозим”- - агар маълумотлар ўзлаштирилган билимларга мос келмаса; “Тушунмадим” - ? - ўқув материалларини ўзлаштириши қийин бўлса шу белгиларни қўядилар. ЎН МИНУТЛИК ЭССЕ Эссе – бу эркин тангланган ёки тавсия этилган мавзуда ёзилган иншодир Эссе мавзулари назарий жихатдан тахлил қилинган амалиёт билан боғлиқ бўлган сабаб оқибат боғлиқлигинианиқ далилларга таяниб асослаб беришдар 4 Эссе муаллифнинг индивидуал нуқтаи назарини ифода этиш шакли бўлиб, бирор нарса-ҳодиса ёки жараён ҳақидаги умумий ёки дастлабки дунёқарашни ўз ичига олади. Инновацион т аълим жараёни ташкил этиш омиллари : а) таълим мазмуни;ўқитишнинг барча босқичларида ўқув дастурларининг изчиллиги ва узвийлигига мувофиқлигини таъминлаш; б) халқаро стандартлар, замонавий илм-фан ютуқлари ...инобатга олган ҳолда, ўқув дастурлари, дарсликлар ва ўқув қўлланмалари, ўқитиш технологияларини мунтазам такомиллаштириш.. в) ўқитишнинг янги технологик шакл ва услубларини яратиш;; г) ўқитувчи маҳоратига; 4 Самаров Р С Ахборотнинг психологик хавфсизлигини таъминлаш механизми Тошкент 2015 23

24 д) талабаларнинг индивидуал психологик хусусиятларига. е) Машғулотларларда илғор ахборот коммуникация воситаларидан фойдаланишга II . Ўқув фаолиятининг элемент ларига : а) ўқув мотивлари; б) ўқув топшириқлари; в) ўқув ҳаракатлари; г) ўқитувчининг назорати; д) ўқитувчининг баҳолаши. Шуни таъкидлаш лозимки, инновацион таълим методларининг қўлланилиши ўқув машғулотларининг ҳар бир босқичида талабаларнинг мустақил фикр юритишлари, микрогуруҳлар таркибида фаол ишларининг таъминланиши, ўқитувчи эса, уларга маслаҳат берувчи, йўлловчи, уларнинг билиш фаолиятларини бошқарувчи вазифаларини бажаради. 24

25 II-БОБ. ПСИХИКА ВА ОНГНИНГ ТАРАҚҚИЁТИ МАВЗУСИДАН ЭЛЕКТРОН ЎҚУВ МОДУЛИ ИШЛАНМАСИ 2.1. Психика ва онгнинг тараққиёти модулининг мазмун ва мақсадини ўқув дастурида акс эттирилиши 2.2 Психика ва онгнинг тараққиёти мавзуси бўйича маъруза матни....... 2.3. Психика ва онгнинг тараққиёти мавзусидан кейслар 2.4. Назорат топшириқлари (ЖН,ОН,ЯНлар бўйича саволлар ва тестлар)... 25

26 ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМИ ВАЗИРЛИГИ Барча б акалавриат таълим йўналишлари талабалари учун “ Психология назарияси ва амалиёти” фанидан “ Психика ва онгнинг тараққиёти” мавзуси бўйича СИЛЛАБУС Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети 1.Сулейманова Тўхтахон Гайназаровна З. М Бобур номидаги Андижон Давлат университети психология кафедраси катта ўқитувчиси, психология фанлари номзоди Боғланиш учун телефон: 99893 417 89 98 (моб) Э лектрон почта : сулаймонова@.gмail. c ом Илмий қизиқишлари : Психологик коррекция методларидан фойдаланиш Илмий мактаби : 19.00.07. Педагогик ва умр даврлари психологияси Умумий психология назарияси ва амалиёти . 3. Ўтказилиш жойи ва вақти : 1-семестр дарс жадвалига асосан. 4 . Ўқув фанининг бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлиги : Физиология, педагогика.фалсафа,тарих 5 . Ўқув фанининг тавсифи : 5.1. Ўқув фанининг йўналтирилганлиги . Умумий психология назарияси ва амалиёти курсини ўрганиш талабаларга педагогик фаолиятда асосий билимлардан бўлган психологик тушунчаларни эгаллашга, шахс психологиясини, унинг фаолияти ва мулоқат жараёнини билиб олишга, психик тарақкиётининг конуниятларини, илмий тадқикот методларини ўрганишга, ва олган билимларини талим жараёнида қўллашда психология фани амали ёрдамчи хисобланади. и. Бу дастур."Таълим тўгрисидаги Қонун",ва "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури" 26

27 , хамда Давлат талим стандартлари курсатмалари асосида тузилган бўлиб, унда асосан психология предмети, вазифалари, фаолият, шахс психологияси, билиш жараёнлари. мотив ва мотивацияшахснинг индивидуал психологик хусусиятлари мавзуларини ўз ичига олган.психология предмети шахс хаёт фаолиятининг ўзига хос шакли бўлиб, психик ривожланишнинг қонуният ва механизмларини ўрганади. Психик ходисалар маълум қонуниятларга бўйсунади. Психология шундай қонуниятларни очишга, уларни таркиб топишига ва ривожланишини очишга қаратилгандир 5.2.Мақсади: Талабаларга хозирги замон психологик билимларини эгаллашга ва шахсни шакллантиришга ҳамда психологик билимларни эгаллашга аналитик нуқтаи назардан ёндаша олишда ёрдам бериш Психология борасидаги билимларини кенгайтириш хамда амаиётда қўллай олиш учун зарур билим, кўникма ва малакани шакллантиришдир. 5.3.Вазифалари : – ҳозирги кунда психология фани жамият ижтимоий хаётида тутган ўрни ва аҳамиятини, - психологиянинг бошқа фанлар билан интеграциялашуви, ҳамкорлиги, боғлиқлигини; -психологиянинг замонавий йўналишлари ва тармоқларини; -шахсни психологик диагностика қилиш усулларини; -шахс ва жамият муносабатларини уйғунлигини; - шахс фаолияти ва ҳатти-ҳаракати мотивларини; фаолияти турларини; --шахсда кузатиладиган психик жараёнлар: сезги, идрок, диққат, хотира, тафаккур, хаёлни билиш ва уларни бошқариш қонуниятларини қўллай олишни; - шахсдаги қобилият, характер ва темперамент каби индивидуал психологик хусусиятларнинг шахс фаолияти ва ҳаётидаги тутган ўрнини -; шахснинг турли ёш даврларга боғлиқ хусусиятларини; 27

28 -шахснинг мулоқот жараёнидаги шакл, тур, воситаларини; шахснинг гуруҳга ва ўз навбатида гуруҳнинг шахсга таъсирини; ўқув ва тарбия жараёнида қўллаш мумкин бўлган самарали усулларни билиш, ўрганиш . 2.1 Психика ва онгнинг тараққиёти мавзусининг мазмун ва мақсадини ўқув дастурида акс эттирилиши Психиканинг филогенетик тараққиёти, сесканувчанлик ва сезувчанлик, тропизмларнинг мохияти, хайвонларнинг хатти-харакат типлари, сенсор босқич ва унинг характерли хусусияти, перцептив босқич ва унинг характерли хусусияти, интеллектуал босқич ва унинг характерли хусусияти , психиканинг ривожланиш босқичлари, инстинкт тушунчасининг мазмуни, кўникма ва малакалар, хайвонларнинг интеллектуал ъатти-ъаракатлари, психиканинг муъит ва аъзолар тузилишига боғлиқлиги. Одам психикасининг пайдо бўлиши ва унинг тара ққ иёти. Одамда акс эттириш даражаси. Онгнинг пайдо б ў лиши ва унинг тара ққ иёти. Одам психикасининг онтогенез тара ққ иёти. Юксак психик функ ц ияларнинг таркиб топиши ва уларнинг тузилиши. Фанни ўрганиш режаси : № Мавзулар Таълимни ташкил этиш шакллари ва соатлар тақсимоти Мустақил таълим учун топшириқлар 1. Умумий психология фанининг предмет и психология фанининг мақсад ва вазифалари, психологияни фан сифатида шаклланиши, Маъруза-2 Семинар 2 Мустақил 2 Таълим Шарқ мутафаккирларининг психика ҳақидаги қарашлари Реферат 2. Психология фанининг тармоқлари Маъруза-2 Семинар2 Мустақил4 Таълим Мавзуга оид презентация тайёрлаш 3. Психология фанининг методлари ва вазифалари, Маъруза-2 Семинар2 мустақил 2 таълим Психология фанининг метолари амалий қўлланиш сохаси мавзуси бўйича тестлар тайёрлаш 4. Психиканинг тараққиёти Маъруза-2 Семинар-2 Мустақил Фантастик, бадиий адабиётлардан Онгли ва онгсиз харакатлар 28

29 таълим-4 ифодаланган кўри тафсифлаш 5. Фаолият Маъруза-2 Семинар-2 Мустақил таълим-2 Фаолиятнинг интериризацияси ва экстрориризациясига оид мисоллар ёзиб келиш 6. Эмоция ва хиссиёт Маъруза-2 Семинар-2 Мустақил таълим-4 Мавзу бўйича презентация тайёрлаш 7. ирода Маъруза-2 Семинар-2 Мустақил таълим-2 Мавзу бўйича слайд тайёрлаш 8. Шахс психологияси. Маъруза-2 Семинар-2 мустақил-4 Шахс назариялари бўйича реферет тайёрлаш 9. Мулоқ о т Маъруза-2 Семинар-2 мустақил-2 Мулоқот турлари ва даражаларини ниақлшага оид тестлар ўтказиш 10. Диққат Маъруза-2 Семинар-2 Мустақил -2 Диққт турларини тафсифлаш 11. Сезги Маъруза-2 Семинар-2 мустақил-2 Мавзуга оид презантация тайёрлаш. 12. идрок Маъруза-2 Семинар-2 мустақил-4 Бадиий адабиётлардан Иллюзия ва галлютинация кўринишларини ёзиб келиш 13. Хотира Маъруза-2 Семинар-2 Мустақил -4 Хотирани мустахкамлаш ҳақида психологик қарашларни ёзиб келиш. 14. хаёл Маъруза-2 Семинар-2 мустақил таълим-4 Бадиий ижодда хаёлий образлар тафсифини ёзиб келиш. 15. Тафаккур Маъруза-2 Семинар-2 Мустақил таълим-4 Индуктив ва дедуктив , анологик хулоса чифаришга 5тадан мисол топиб келиш. 16. Темперамент Маъруза-2 Семинар-2 Мустақил таълим-4 Темперамент хусусиятларининг намоён бўлиши Реферат 15 бет. 17. Характер Маъруза-2 Семинар-2 Мустақил таълим-4 Мавзу бўйича. 18. Қобилият Маъруза-2 Характернин шаклланиши 29

30 Семинар-2 Мустақил таълим-4 мавзусида 8-10 бет хажмда ижодий иш ёзиш. 7. Билимларни назорат қилиш : Билимларни назорат қилиш: Фан бўйича талабаларнинг билим савияси ва ўзлаштириш даражасининг Давлат таълим стандартларига мувофиқлигини таъминлаш учун қуйидаги назорат турлари ўтказилади:  Жорий назорат (ЖН) – талабанинг фан мавзулари бўйича билим ва амалий кўникма даражасини аниқлаш ва баҳолаш усули. Жорий назорат фаннинг хусусиятидан келиб чиққан ҳолда амалий машғулотларда оғзаки сўров, тест ўтказиш, суҳбат, назорат иши, коллоквиум, уй вазифаларини текшириш ва шу каби бошҳа шаклларда ўтказилади;  Оралиқ назорат (ОН) – семестр давомида ўқув дастурининг тегишли (фанларнинг бир неча мавзуларини ўз ичига олган) бўлими тугаллангандан кейин талабанинг назарий билим ва амалий кўникма даражасини аниқлаш ва баҳолаш усули. Оралиқ назорат икки марта ўтказилади ва шакли (ёзма, оғзаки, тест ва ҳоказо) ўқув фанига ажратилган умумий соатлар ҳажмидан келиб чиққан ҳолда белгиланади;  Якуний назорат (ЯН) – семестр якунида муайян фан бўйича назарий билим ва амалий кўникмаларни талабалар томонидан ўзлаштириш даражасини баҳолаш усули. Якуний назорат асосан таянч тушунча ва ибораларга асосланган “Ёзма иш” шаклида ўтказилади. ОН ўтказиш жараёни кафедра мудири томонидан тузилган комиссия иштирокида мунтазам равишда ўрганиб борилади ва уни ўтказиш тартиблари бузилган ҳолларда, ОН натижалари бекор қилиниши мумкин. Бундай ҳолларда ОН қайта ўтказилади. Университет ректорининг буйруғи билан ички назорат ва мониторинг бўлими раҳбарлигида тузилган комиссия иштирокида ЯН ни ўтказиш жараёни мунтазам равишда ўрганиб борилади ва уни ўтказиш тартиблари 30

31 бузилган ҳолларда, ЯН натижалари бекор қилиниши мумкин. Бундай ҳолларда ЯН қайта ўтказилади. Талабанинг билим савияси, кўникма ва малакаларини назорат қилишнинг рейтинг тизими асосида талабанинг фан бўйича ўзлаштириш даражаси баллар орқали ифодаланади. “Умумий психология назарияси ва амалиёти” фани бўйича талабаларнинг семестр давомидаги ўзлаштириш кўрсаткичи максимал 100 баллик тизимда баҳоланади. Я.Н.-30 балл, қолган 70 балл эса Ж.Н.-35 балл ва О.Н.-35 балл қилиб тақсимланади. Талабанинг “Умумий психология назарияси ва амалиёти” фани бўйича ўзлаштириш кўрсаткичи қуйидаги мезонлар асосида баҳоланади Балл Баҳо Талабаларнинг билим даражаси 86-100 балл учун талабанинг билим даражаси қуйидагиларга жавоб бериши керак Аъло хулоса ва қарор қабул қила олиш; ижодий фикрлай олиш; мустақил мушоҳада юрита билиш; олган билимларини амалда қўллай олиш кўникмаларига эга бўлиш; мавзулар моҳиятини тўла билиш ва айтиб бера олиш; бой услубий тасаввур ва фикрлашга эга бўлиш; “Умумий психология назарияси ва амалиёти” фанига оид термин ва тушунчаларни изоҳлай олиш; 71-85 балл учун талабанинг билим даражаси қуйидагиларга жавоб бериши керак Яхши мустақил мушоҳада юрита олиш; аудиторияда олган билимларини амалда қўллай ола билиш; мавзулар моҳиятини билиш, айтиб бериш; “Умумий психология назарияси ва амалиёти” фанига оид термин ва тушунчаларни изоҳлай олиш; 55-70 балл учун талабанинг билим даражаси Қониқар ли услубий холатлар моҳиятини тушуниш; мавзулар моҳиятини билиш, айтиб бериш; “Умумий психология назарияси ва амалиёти” 31

32 қуйидагиларга жавоб бериши керак фанига оид термин ва тушунчаларни изоҳлай олиш; 0-54 балл билан талабанинг билим даражаси қуйидаги ҳолатларда баҳоланади Қониқар сиз услубий холатлар моҳиятини тушуниб етмаслик; “Умумий психология назарияси ва амалиёти” фани бўйича аниқ тасаввурга эга бўлмаслик; “Умумий психология назарияси ва амалиёти” фанига оид термин ва тушунчаларни изоҳлай билмаслик; Фан б ў йича саралаш бали 55 баллни ташкил этади. Талабанинг саралаш балидан паст бўлган ўзлаштириши рейтинг дафтарчасида қайд этилмайди. Талабаларнинг ўқув фани бўйича мустақил иши жорий, оралиқ ва якуний назоратлар жараёнида тегишли топшириқларни бажариши ва унга ажратилган баллардан келиб чиққан ҳолда баҳоланади. Жорий ЖН ва оралиқ ОН турлари бўйича 55 балл ва ундан юқори баллни тўплаган талаба фанни ўзлаштирган деб ҳисобланади ва ушбу фан бўйича якуний назоратга кирмаслигига йўл қўйилади. Талабанинг семестр давомида фан бўйича тўплаган умумий балли ҳар бир назорат туридан белгиланган қоидаларга мувофиқ тўплаган баллари йиўиндисига тенг. ОН ва ЯН турлари календар тематик режага мувофиқ деканат томонидан тузилган рейтинг назорат жадваллари асосида ўтказилади. ЯН семестрнинг охирги 2 хафтаси мобайнида ўтказилади. ЖН ва ОН назоратларда саралаш балидан кам балл тўплаган ва узрли сабабларга кўра назоратларда ўатнаша олмаган талабага ўайта топшириш учун, навбатдаги шу назорат туригача, сўнгги жорий ва оралиқ назоратлар учун эса якуний назоратгача бўлган муддат берилади. Талабанинг семестрда ЖН ва ОН турлари бўйича тўплаган баллари ушбу назорат турлари умумий балининг 55 фоизидан кам бўлса ёки семестр 32

33 якуний жорий, оралиқ ва якуний назорат турлари бўйича тўплаган баллари йиғиндиси 55 балдан кам бўлса, у академик қарздор деб ҳисобланади. Талаба назорат натижаларидан норози бўлса, фан бўйича назорат тури натижалари эълон қилинган вақтдан бошлаб бир кун мобайнида факултет деканига ариза билан мурожаат этиши мумкин. Бундай ҳолда факултет деканининг тақдимномасига кўра ректор буйруғи билан 3 (уч) аъзодан кам бўлмаган таркибда апеллятсия комиссияси ташкил этилади. Апелляция комиссияси талабаларнинг аризаларини кўриб чиқиб, шу куннинг ўзида хулосасини билдиради. Баҳолашнинг ўрнатилган талаблар асосида белгиланган муддатларда ўтказилиши ҳамда расмийлаштирилиши факультет декани, кафедра мудури, ўқув-услубий бошқарма ҳамда ички назорат ва мониторинг бўлими томонидан назорат қилинади. Талабалар ЖН дан тўплайдиган балларнинг мезонлари № Кўрсаткичлар ЖН баллари макс 1-ЖН 2-ЖН 1 Дарсларга қатнашганлик ва ўзлаштириши даражаси. Амалий машгулотлардаги фаоллиги, амалий машғулот дафтарларининг юритилиши ва ҳолати 10 0-5 0-5 2 Мустақил таълим топшириқларининг ўз вақтида ва сифатли бажарилиши. Мавзулар бўйича уй вазифаларини бажарилиш ва ўзлаштириши даражаси. 10 0-5 0-5 3 Ёзма назорат иши ёки тест саволларига берилган жавоблар 15 0-7 0-8 Жами ЖН баллари 35 0-17 0-18 Талабалар ОН дан тўплайдиган балларнинг мезонлари № Кўрсаткичлар ОН баллари 33

34 макс Ўзгариш оралиги 1 Дарсларга қатнашганлик даражаси. Маъруза дарсларидаги фаоллиги, конспект дафтарларининг юритилиши ва тўлиглиги. 10 0-10 2 Талабаларнинг мустақил таълим топшириқларини ўз вақтида ва сифатли бажариши ва ўзлаштириш. 5 0-5 3 Оғзаки савол-жавоблар, коллоквиум ва бошқа назорат турлари натижалари бўйича 20 0-20 Жами ОН баллари 35 0-35 Якуний назорат “Ёзма иш” шаклида ўтказилиши белгиланганлиги учун у максимал 30 баллик тизимда ўтказилади.  Якуний назоратда “Ёзма иш”ларни баҳолаш мезони Якуний назорат “Ёзма иш” шаклида амалга оширилиб, синов 30 вариантли усулда ўтказилади. Ҳар бир вариант 3 та назарий саволдан иборат. Назарий саволлар фан бўйича таянч сўз ва иборалар асосида тузилган бўлиб, фаннинг барча мавзуларини ўз ичига қамраб олган. Ҳар бир назарий саволга ёзилган жавоблар бўйича ўзлаштириш кўрсаткичи 0-10 балл оралиғида баҳоланади. Ҳар бир амалий топшириқ ҳам 0-10 балл оралиғида баҳоланади. Талаба максимал 30 балл тўплаши мумкин 8. Ўқув фанининг талаблари: “Психика ва онгнинг тараққиёти мавзусини ўқитиш жараёнида амалга ошириладиган масалалар доирасида талаба: - “Психика ва онгнинг тараққиёти” омиллари ва хусусиятлари ҳақида тасаввурга эга бўлиши; -психика тушунчаси, психиканинг тараққиётининг сенсор ва перцептив босқичи ,сезувчанлик, сесканувчанлик, инстинктлар, интеллектуал ҳатти ҳаракатлар, онгнинг шаклланиши, инсонларда юксак хис туйғуларни таркиб топиши борасида назарий билимларга эга бўлиши; -талаба эволюцион тараққиёт давомида психиканинг энг содда кўринишидан инсон онгигача бўлган тараққиёт босқичларини тахлил қила олиши 34

35 -Тирик организмларда узлуксиз ўзгариб турувчи ҳаёт шароитларига мувофиқлашувини таъминлайдиган ҳаракат фикрлари инстинктив, индивидуал ва ҳаракатнинг интеллектуал шаклларини намоён бўлиш хусусиятларини таққослай олиши - Инсон ва хайвон психикасидаги ўзаро фарқли жихатларни таққослай олиши - Мехнат фаолиятининг инсон онгини ривожланишдаги ахамиятини англаган холда ижтимоий фойдали меҳнатнинг барча соҳаларида иқтидорли касб соҳиби сифатида фаолият кўрсатишга интилиш хиссларини шакллантириш –Талабанинг олинган билимларни бўлғуси ижтимоий фойдали меҳнатнинг барча соҳаларида иқтидорли касб соҳиби сифатида фаолият кўрсатишга интилиши ; НАЗОРАТ УЧУН САВОЛЛАР? 1. Психиканинг қайси ривожланиш босқичи шартсиз рефлекслар асосида шаклланади 2. Психиканинг филогенетик босқичинг энг юқори даражаси нима деб аталади ? 3. Шартли рефлеклар психиканинг қайи ривожланиш босқичида шаклланади 4. Инстинктлар қайси эхтиёжларни қондирилишини таъминлайди 5. Малака ва кўникмаларни шаклланиши физиологик асоини қандай рефлеклар ташкил қилади ? 6. Хайвонлардаги интеллектуал ҳарактларнинг физиологик асосини қайси рефлеклар ташкил қилади? 7. Интеллектуал ҳаракатлар қандай хайвонлар хулқига хос? 8. Психиканинг онг босқичи шаклланишининг асосий омилларини санаб ўтинг 9. Организмнинг оддий шаклларидан тортиб ҳозирги замон кишисига қадар бутун бир биологик ривожланиш жараёнида юз берган ўзгаришлар нима деб аталади? 35

36 10. Органик материянинг анорганик материядан фарқ қиладиган хусусиятларидан бири нима деб аталади? 11. Ҳайвонлар нерв системасининг тараққийсига ва жумладан сезги органларининг тараққийсига қараб, ташқаридан бўладиган таъсирни акс эттириш, сезиш қобилиятида қандай ўзгаришлар юз беради ? 12. Леонтьев сезувчанликнинг психика ривожланишидаги ахамиятини қандай таърифлайди? 13. Хайвонлар ҳатти ҳаракатларини неча хил тури бор? 14. Хайвонлар ҳатти ҳаракатларидаги туғма хусусиятлар нима деб аталади? 15. Туғма хатти-ҳаракатлар шаклларининг ўзгариши ва индивидуал хусусиятларга айланиши мумкин ми ? 16. Ҳайвонлар хатти-ҳаракатининг асосий туғма шакллари нима деб аталади? 17. Асалари ўз катакларини, гўё пухта ҳисоб қилиб тургандай,аниқ режа билан қуриши ним а деб аталади? 18. Ҳайвонларнинг индивидуал ҳаёти давомида пайдо қиладиган ҳаракатлари нима деб аталади? 19. Айрим нарсалар ўртасидаги мураккаб муносабатларнинг акс эттирилиши хайвонларда қандай аталади? 20. Инсонлардаги юксак хис туйғулар қандай шакланади? 21. Билишнинг юксак даражаси бўлмиш тафаккур жараёни муаммолар ечимини ҳал этишни қайи усуллар ёрдамида таъминлайди? 22. Онгнинг барча функцияларини намоён бўлишининг муқаррар шарти нима? 23. Онгнинг хусусиятларини санаб беринг 24. Онгниниг турларини тафсифланг 25. Чумоли ва арилар ўзларининг хатти харатлари билан озуқа захирасини тшплайдилар Уларнинг ушбу мураккаб хулқ атворини мехнат деб атаса бўладими?. Нима учун ? 26. . Биологик эволюцияда психиканинг пайдо бўлиш ғояларини асосланг. 27. . Сезувчанлик гнетикаси нимага асосланади ? 28. . Сезги органи тушунчасини таърифланг. 36

37 29. Инсон ва ҳайвон психикаси ўртасидаги асосий фарқлар нималарда намаён бўлади ? 30. . Онг ҳақидаги тушунчани таърифланг. 31. .Психикада тилнинг ролини тушунтиринг. 2.2ПСИХИКА ВА ОНГНИНГ ТАРАҚҚИЁТИ МАВЗУСИ БЎЙИЧА МАЪРУЗА МАТНИ...... Режа: 37

38 1. Психика материя эволюциясининг натижаси сифатида . 2.Психика ривожланишининг сенсор босқичи 3. Психика ривожланишининг перцептив босқичи 4.Филогенезда хулқ турлариниинг тараққиёти 5. Хайвонларнинг интеллектуал ҳатти ҳаракатлари 6. Онгнинг пайдо б ў лиши. 7.Юксак психик функ ц ияларнинг таркиб топиши ва уларнинг тузилиши. моҳияти. 1. Психика материя эволюциясининг натижаси сифатида . Психика – бу юксак даражада ташкил топган материяинг системали хусусияти, субъект томонидан объектив борлиқни фаол акс эттириш, мазкур борлиқ манзараларини субъект ўзидан узоқлаштирмай ифодалаши, худди шу аснода ўз хулқини ва фаолиятини шахсан босшваришдир. Тараққиёт бу пастдан юқорига соддадан мураккабга қараб борадиган ҳаракат Эволюцион тараққиёт давомида психиканинг энг содда кўринишидан инсон онгигача тараққиёти бир қанча босқичлардан иборат бўлган. Тирик организмларда узлуксиз ўзгариб турувчи ҳаёт шароитларига мувофиқлашувини таъминлайдиган ҳаракат фикрлари инстинктив, индивидуал ва ҳаракатнинг интеллектуал шакли майдонга кела бошлаган. Тирик организмни психик ривожланиш жараёни бир-биридан тамомила ажралиб турувчи 2 даврни ўз ичига олади: ҳайвонлар психикасининг ривожланиши биологик қонуниятларга: ирсият, ўзгарувчанлик, табиат, сараланиш қонунларига бўйсунади ва одам онги ривожланади. Психиканинг риожланишини, умуман тирик организмлар ривожланиши каби 2 режа асосида ўрганиш мумкин: филогенез ва онтогенез. Филогонез - организмнинг оддий шаклларидан тортиб ҳозирги замон кишисига қадар бутун бир биологик ривожланиш жараёнида юз берган ўзгаришдир 38

39 Жонсиз табиатда ҳаракат жисм ва моддаларнинг механиқ, физикавий ёки кимёвий таъсири тарзида юз бериши мумкин. Жонли материяга инъикоснинг биологик шакллари хос бўлиб, жонли материянинг маълум бир босқичида эса инъикоснинг янги шакли сифатидаги психика пайдо бўлади. Материя ҳаракатининг биологик шакли–ҳаёт–табиат ривожланишининг сифат жиҳатидан янги босқичидир. Ўлик материядан тирик материяга ўтишни изоҳлайдиган қатор гипотезалар мавжуд. Улардан бири А. И. Опаринга тегишли бўлиб, унга кўра органиқ моддалар–атомлари турли шаклларла азотнинг, кислороднинг, водороднинг, фосфор ва олтингугуртнинг атамалари билан боғланган модда углерод негизида ҳосил бўлган бирикмаларнинг пайдо бўлиши жонли материя пайдо бўлишининг зарурий шартларидан бири ҳисобланади. Опариннинг гипотезасига кўра тахминан 2 млрд йил илгари атмосферада эркин кислород ажралиб чиқиб, органиқ моддаларда фотохимиявий реакциянинг ва фотосинтезнинг юз беришига олиб келади. Органиқ бирикмаларнинг ривожланиши жараёнида углероднинг жуда ҳам мураккаб бирикмалари–бенихоя катта молекулалар пайдо бўлади. Бу молекулалар муҳит билан доимий модда алмашинуви бўлиб туришини такозо қилади. Бир-бири билан қўшилиб катталашуви, ёки майдалашиб кўпайиб туриши мумкин деб тахмин қилинади. Бу ўта катта молекулалар коацерватлар деб атала бошланган. Жараён яна такрорланади: ўсиш, парчаланиш. А.Н.Леонтьев назарияси асосида психиканинг ривожланиш босқичлари қуйидагиларни ўз ичига олади. 1.Элементар (оддий) сенсор психик, босқич.-Бу олим таърифича ташқи мухит объектнинг у ёки бу сифатига жавоб бераверади.Бу оддий сезиш босқичидир. 2 Перцептив психик, босқич-нарсаларни акс этишининг бутун яхлит усулидир. 39

40 3 Хайвонларни ақлий ривожланиш муаммоси –шартли ва шартсиз рефлекслар асосида хамда туғма ва ортирилган инстинктлар ёрдамида пайдо бўлади. Филогенезда психиканинг асосий тараққиёт босқичлари III II Филогенезда хулқ турларининг ривожланиш босқичлари 40И нтеллектуал босқич: Хулк - атворнинг икки босқичли муракаб кўринишлари шаклланади Сенсор босқич. Ҳайвон организми ташқи мухитдаги айрим хусусиятларга нисатан таъсир кўрсатадиПерцептив босқич. Организм айрим хусусиятларга эмас, бутун предмет хоссаларига нисбатан таъсир кўрсатади.

41 III II Ҳозирги тирик организмнинг эҳтимолдан узоқ бўмаган прототиплари- коацерватларда бўлгани каби ҳар қандай жонли материяда инъикос жонсиз табиатдаги инъикосга қараганда сифат жиҳатидан янги шакл касб этади. У фақат ташқи тааъсуротнинг кучи ва характерига эмас, балки организмнинг ички холатига ҳам бо ғ лиқ бўлади. Ҳар қандай жонли организм барча ташқи қўзгатувчиларга нисбатан танланган холда «Фаол» муносабатда бўлади ва бу билан жонли материянинг сифат жиҳатидан янги хусусиятини–ўз–ўзини тартибга солиш хусусиятини намоён қилади Узоқ вақт давом этган эволюция натижасида ҳозирги организмларда инъикоснинг қўғалувчанликдан тортиб, то унинг анча юксак даражадаги 41И нтеллектуал хулқ: предметлараро алоқаларни акс эттириш, ташқи муҳитга мослашиш кўникмаларини “кўчириш” имконига эга бўлиш Инстинктлар: ташқи яшаш муҳитининг айрим хусусиятларига мослашиш имконини беради.Кўникма: индивидуал хаёт тажрибаси давомида орттирилади

42 шакллари–психик ҳаётнинг ифодаланиши шакллари бўлмиш сезгилар идрок, хотира, тафаккурга қадар турли хилдаги шаклларини кўрамиз. 2.Сезувчанлик ,Сесканувчанлик -тропизмлар Психика органик ҳаётнинг тараққиёти жараёнида пайдо бўлган. Органик материянинг анорганик материядан фарқ қиладиган хусусиятларидан бири шуки, органик материя сесканувчандир, яъни ташқаридан бўлган таъсирларга сесканиб жавоб беради. Муҳитнинг таъсири билан қўзғ лади. Масалан, биттагина ҳужайрадан иборат бўлган амёба ташқи таъсирга жавоб берар экан, шу таъсирга қараб ҳаракатланади ёки ундан қочади. Органик материянинг бундан буёнги тараққиёт босқичларида янги хосса – сезувчанлик, сезиш хоссаси пайдо бўлади, яъни организмга таъсир этадиган нарсаларнинг хоссаларини акс эттирувчи сезиш қобилияти пайдо бўлган. Бу сезиш хоссаси нерв системасининг куртакларига эга бўлган ҳайвонлар вужудга келган вақтда, балки ундан ҳам илгарироқ энг бошланғич шаклда пайдо бўлган А. Н. Леонтев гипотезасига кўра, сезувчанлик «... генетик жиҳатдан олиб қараганда муҳитнинг организмни бошқа таъсирлар билан боғловчи, яъни организмнинг муҳитда ориентировка қилишга ёрдам берувчи сигналлик вазифасини бажаради Леонтьев сесканувчанликдан сезувчанликка ўтиш.ҳаёт тарихи билан боғлиқ деб кўрсатади ва юксак ташкил топган ҳайвонларда сезувчанлик тараққий этади, сезги аъзолари таркиб топади, деб кўрсатади. Сезиш қобилиятининг пайдо бўлиши психика тараққиётидаги дастлабки даврдир. Кейинчалик ҳайвонлар нерв системасининг тараққийсига ва жумладан сезги органларининг тараққийсига қараб, ташқаридан бўладиган таъсирни акс эттириш, сезиш қобилияти ўсиб, тобора мураккаблаша борди Тараққиётнинг анча юқори босқичларида ҳайвонларда сезги органлари пайдо бўлади, нерв системасининг анализ қилиш қобилияти ҳам ўсади. Биологик тараққиётнинг юқори босқичларида ҳайвонларнинг баъзи 42

43 турларида сезги органлари ҳайрон қоларлик даражада такомиллашади. Масалан,бургутнинг кўриш органи, итнинг ҳид билиш органлари ва ҳоказо. Нерв системаси сезги органларининг тараққиёти, шу билан бирга ҳайвонлар психикасининг тараққиётига, ҳайвонларнинг ҳаёт кечириш тарзига, шу ҳайвонларнинг қаерда, қандай яшашига, қандай озиқланишига, қандай овқат топишига, кимга қарши курашишига ва шу кабиларга боғлиқдир. Масалан, паррандалар умрининг кўп қисмини ҳавода, учиб юриб ўтказади. Бундай ҳаёт кечириш бепоён бўшлиқларда адашмаслик заруриятини туғдиради. Шунинг учун ҳам паррандаларнинг, айниқса, йиртқич ва кўчиб юрадиган паррандаларнинг кўрув органи ва кўриб идрок қилиш хусусиятлари ҳам тараққий қилгандир. Маймунлар асосан дарахтларда ҳаёт кечиради. Шунга кўра, маймунларнинг кўз билан чамалаш, ҳаракатларни уйғунлаштириш ва чаққон ушлаб олиш хусусияти, дарров вазиятга қараб иш кўриш қобилияти пайдо бўлган. Ҳайвонлар психикасининг тараққийсида теварак-атрофдаги табиат хусусиятлари, ўша турга кирадиган ҳайвонларнинг биргалашиб яшаши катта аҳамиятга эгадир. Уй ҳайвонлари психикасининг шаклланишида одамзод муҳити катта рол ўйнайди. Бир шароитдан иккинчи бир шароитга кўчиб ўтган ҳайвонларнинг психикаси ҳам бир қадар ўзгариши мумкин. Ҳайвонлар ўз турига кирадиган ҳайвонлар тўдасидан четда ўсганда уларнинг хатти-ҳаракатида баъзи бир хусусиятлар пайдо бўлади. Уй ҳайвонлари доимо одамга яқин юрганидан, уларнинг хатти- ҳаракатлари шу турга кирадиган ёввойи ҳайвонлар хатти-ҳаракатига қараганда жуда ҳам бошқача бўлиб туюлади. Ҳайвонларда бўладиган хатти-ҳаракатларнинг икки хил шаклини, яъни туғма (ёки наслдан-наслга ўтадиган) хатти-ҳаракатлар билан ҳайвонларнинг ўз тирикчилиги тажрибаси натижасида пайдо қиладиган (ёки ҳосил қиладиган) хатти-ҳаракатларни бир-биридан фарқ қилмоқ керак. Аммо туғма хатти-ҳаракатлар шакллари билан ҳайвонларнинг ўз тирикчилиги тажрибасида ҳосил қилинган (индивидуал) хатти-ҳаракатлар 43

44 шаклларини бир-бирига қарамақарши қўйиш ярамайди. Туғма хатти- ҳаракатлар шаклларининг ўзгариши ва индивидуал хусусиятларга айланиши мумкин, индивидуал хатти-ҳаракат шакллари эса туғма хатти-ҳаракатлар шакллари заминида ҳосил бўлади. Ҳайвонлар хатти-ҳаракатининг асосий туғма шакли инстинктлардир. Ҳайвонларнинг ўз тирикчилиги тажрибаси натижасида ҳосил бўладиган (индивидуал) хатти-ҳаракат шаклларига кўникмалар ва куртак ҳолдаги фаҳм билан алоқадор ҳаракатлар киради. 3.Ҳатти–ҳаракатларнинг инстинктив шакллари, кўникмалар Инстинктлар ҳайвонларнинг ўз эҳтиёжларини қондириш учун қиладиган мураккаб туғма ҳаракатлари бўлиб, – бир қанча шартсиз рефлекслардан иборат бўлган рефлекслар занжиридир. Масалан, кўп қушлар жуда усталик билан ин ясар экан, материал (чўп-чар, лой) танлаш ва инни пишиқ қилиб қуриш йўлида хилма-хил ҳаракатларни бажаради. Қалдирғочларнинг ини бунга яхши мисол бўла олади. Ўргимчаклар гарчи ин тўқиш «санъатини»олдиндан ўрганмаган бўлса ҳам, ўз инларини зўр «маҳорат билан тўқийдилар. Асалари ўз катакларини, гўё пухта ҳисоб қилиб тургандай,аниқ режа билан кўради. Ҳайвонларнинг инстинктлари жуда хилма-хил бўлади.Ҳайвонларнинг биологик эҳтиёжларига қараб, уларнинг инстинктив ҳаракатларини қуйидаги турларга бўлиш мумкин; овқатланиш инстинкти, сақланиш инстинкти, насл қолдириш инстинкти ва пода (тўда) бўлиб яшаш инстинкти. Овқатланиш инстинкти . Бу инстинкт ҳайвоннинг ўзи учун зарур овқат қидириб топиш, овқат ғамлаш ва шу каби ҳаракатларида зоҳир бўлади.Масалан, эндигина тухум пўчоғини ёриб чиққан жўжа донни ва нонувоқларини чўқийди, уларни қидириб топа билади. Асалариларнинг асал қидириб тўплаши ва ғамлаб қўйиши ҳаммага маълум. Сақланиш инстинкти . Бу инстинкт ҳайвонларнинг душмандан сақлаништуғма усулларида ва душманга ҳужум қилиш қобилиятида зуҳур этади.Масалан, мушук боласи ўзига тикилиб турган кучукни биринчи 44

45 мартакўрганда ё шкафнинг тагига кириб кетади ёки стулнинг устига, дарахтгачиқиб олади. Борди-ю, мушукнинг ўзи ҳужум қиладиган бўлса, кучукнинг нозик жойларига юз-кўзига чанг солмоқчи бўлади Насл қолдириш инстинкти . Бу инстинкт жумладан, ота-оналик инстинктисифатида яққолроқ кўринади. Ҳайвонлар ўз болаларини парвариш қилиштуғма маҳоратига эга бўлиб, у наслининг келажаги ҳақида каттағамхўрлик қилади. Урғочи қўнғиз шу юмалоқланган гўнг ичига тухум қўяди, шундан кейин унинг оғзини беркитиб, хавф-хатарсиз жойга думалатиб боради. Юмалоқланган гўнг ичидаги тухумдан бир неча вақтдан кейин қурт чиқади. Бу қурт гўнгдаги моддалар билан озиқланиб ўсади, қурт шу жойнинг ўзида ғумбакка айланади, кейин бу ғумбак қўнғизга айланади. Ёш қўнғиз юмалоқ гўнг ичидан тешиб чиқиб, эркин ҳаёт кечира бошлайди. Шундай қилиб, қўнғиз ўзининг ғамхўр ота-онасини кўрмайди, ота-онаси эса қўнғизни кўрмайди. Пода (тўда) бўлиб юриш инстинкти . Бу инстинкт ъайвонларнинг турли усуллар билан ўзаро алоқа қилишида ва хилма-хил шаклда биргалашиб яшашида содир бўлади. Инстинктлар машқ қилиш ёки ўрганиш йўли билан ҳосил бўлмайди – улар ота-онадан наслга биологик ирсият сифатида ўтади. Инстинктларнинг нерв-физиологик асоси – шартсиз рефлекслардир. И.П. Павлов таълимотига кўра, инстинктлар шартсиз рефлексларнинг ўзи-ю, лекин анча мураккаб туридир. И. П. Павлов бундай дейди: «Ҳозирги вақтда инстинктларнинг ҳам рефлекслардан иборат эканлиги, фақат бирқолиб кетади. Кўкламда йўлда ёки йўл ёқасида бир жуфт қўнғизнинг гўнгни думалата-думалата юмалоқлаб кетаётганини кўриш мумкин. Бу юмалоқланган гўнг қўнғиздан тарқайдиган насл учун турар жой ва овқат бўлади. Инстинктларнинг нерв-физиологик асоси – шартсиз рефлекслардир. 45

46 И. П. Павлов таълимотига кўра, инстинктлар шартсиз рефлексларнинг ўзи- ю, лекин анча мураккаб туридир. И. П. Павлов бундай дейди: «Ҳозирги вақтда инстинктларнинг ҳам рефлекслардан иборат эканлиги, фақат бироз мураккаброқ рефлекслар эканлиги етарли аниқланган деб ҳисоблаш мумкин» Инстинктлар – бир қанча шартсиз рефлекслардан иборат бўлган рефлекслар занжиридир. Бу рефлекслардан ҳар бирининг ҳаракатга келган пайти навбатдаги рефлекс учун қўзғовчи бўлади. Аввало шуни айтиш керакки, ҳайвонлардаги инстинктларнинг обектив суратда бамаънилиги билан ғоят ажаблантиради. Инстинктларнинг қандай пайдо бўлганлигини биринчи марта Ч. Дарвин тушунтириб берди. Дарвин таълимотига кўра, ҳайвонларнинг инстинктлари узоқ, эволюцион тараққиёт жараёнида, ташқи муҳитга мослашиш жараёнида, ҳаёт шароитига боғлиқ ҳолда пайдо бўлган. Бу курашда, теварак-атрофдаги муҳитга мослашишда фойдасиз бўлибқолган ҳаракатлар, шунингдек, бефойда органлар йўқолиб кетган, зарарли ҳаракатлар ҳайвонни ҳалокатга олиб борган, фойдали ҳаракатлар эса тараққиёт жараёнида мустаҳкамланиб, наслдан-наслга ўтган. Шу билан бирга, инстинктлар бутун бир авлодга ёки ҳайвонларнинг, бутун бир турига мустаҳкам ўрнашиб қолган ҳаракатлардан иборат.Инстинктив ҳаракатлар ҳайвонларга фойдали бўлгандагина маъқул келади, яъни бамаъни бўлади, аммо ҳайвонлардаги инстинктларнингбамаънилиги ҳам жуда чеклангандир. Ҳайвонларнинг инстинктлари бир қолипда (шаблон) бўлади. Ҳайвонлар яшайдиган шароит салгинаўзгариши билан уларнинг ҳаракатлари бемаъни бўлиб қолади. Масалан,ўргимчак инига пашша тушса, дарров таъзирини беради: унга ёпишиб,еб қўяди. Аммо ўргимчак билан пашша бошқа жойда (масалан,стаканда) ёнма-ён қўйилса, ўргимчак пашшадан қочиб кетади.Парранда ўз тухумларинигина эмас, балки бошқа қушларнинг тухумларини, гипсдан ёки ёғочдан ясалган сунъий тухумларни, ҳаттотухумга бир қадар ўхшайдиган бошқа ҳар қандай нарсаларни ҳам 46

47 босиб ётаверади. Ҳолбуки, парранданинг бу ҳаракатлари тамомила бемаънидир. Ички секреция безларининг фаолиятидан келиб чиқадиганички таъсирлар кўпгина инстинктлар учун (масалан, жинсий инстинкт учун)характерлидир. Ҳайвонни жинсий инстинктни адо этишга қўзғайдиган ичкимеханизмлар бўлмаса, ташқи таъсирнинг бир ўзи бу инстинктни юзагачиқаролмайди; жинсий безлари олиб ташланган арига ташқаридан ҳар қандайтаъсир бўлишига қарамай у ин ясамайди, насл учун овқат ғамламайдиҳ ва ҳоказо. Шу муносабат билан психиканинг эмоционал жараёнлар кабишакли вужудга келади ва янада тараққий этади.Бирор эҳтиёж ва тегишли ташқи шароит мавжуд бўлгандагина биртурга кирадиган ҳайвонлар одатда ҳамма ҳаракатларни кўп наслларнинг умри давомидаги муайян бир намунага мувофиқ бажаради. Аммо ҳайвонларнинг ҳамма турларидаги инстинктлар барча наслларда доимоўзгармасдан қолаверади, деб ўйлаш ярамайди. Организмлар улар учун янги бўлган ҳаёт шароитига тушиб қолса, янги хоссалар пайдо қилиши мумкин. Бу хоссалар мустаҳкамланиб, наслдан- наслга ўтади. Ҳайвонларнинг инстинктлари ҳам шундай йўл билан ўзгаради. Ташқи муҳитга мослашиш жараёнида, тажрибага ва ҳайвон яшайдиган шароитгақараб, айрим инстинктлар сўниши ёки аксинча, мураккаблашиши,ўзгариши мумкин. Масалан, қалдирғочлар доимо бир қолипда ин қурсаларҳам, лекин, баъзида, муҳит ўзгаришларининг таъсирида, бу инларнинг салгина бошқача қилиб қурилганини кўриш мумкин. Уй ҳайвонларининг инстинктлари уларнинг ёввойи аждодлари инстинктига қараганда, айниқса, кўп ўзгаради. Демак, туғма нерв боғланишлари (шартсиз рефлекслар) обектив шароитга мос келмай қолса, турнинг тараққиёт жараёнида секинаста ўзгариб, сўниб қолиши мумкин. Шу билан бирга, ўзгарган ташқи шароитга қараб, ҳайвон миясида нерв системасида янги боғланишлар ҳосил бўлиши мумкин, шунга кўра организм 47

$48 муҳитга кўпроқ мувозанатлашади, ҳайвон ҳаёт шароитига яхшироқ мослашади. \ 4.ҲАЙВОНЛАРНИНГ КЎНИКМАЛАРИ Кўникма – ҳайвонларнинг индивидуал ҳаёти давомида пайдо қиладиган ҳаракатларидир. Масалан, ўрганган ит қўл узатилса, олдинги оёғини беради; ит эшикни оёғи ёки тумшуғи билан очади, «ўйинга тушади», кейинги оёқларибилан тикка юради, от аравага киради ва ҳоказо. Бундай ҳаракатлар кўникмалар деб аталади. Ҳайвон инстинктив ҳаракатлар ёрдами билан қандай эҳтиёжларини қондирса, ҳосил қилинган кўникма йўли билан ҳам ўша эҳтиёжларини қондиради. Итнинг «ўйинга тушиши» ёки «олдинги оёғини бериши» унинг овқат олишига ёрдам берадиган ҳаракатлардир. Ҳайвонларнинг кўникмалари шартсиз рефлекслар, инстинктлар асосида,шунингдек, илгари ҳосил бўлган шартли рефлекслар асосида вужудга келади.Кўникмалар ҳайвоннинг бирон эҳтиёжини қондиришга ёрдам берадиганянги (инстинктив ҳаракатлардан ўзгача) ҳаракатларни қайта-қайта такрорлаш йўли билан вужудга келади. Шундай қилиб, кўникманинг нервфизиологик механизми шартли рефлексдир. Кўникма ҳосил қилиш ҳайвонда шартли рефлексларнинг биринчи ёки бутун бир системасини ҳосил қилиш демакдир. Кўникмаларни пайдо бўлиши ва уни мустаҳкамлаб қолиш аввалоҳайвон турган шароитга боғлиқ. Масалан, итга овқат бериладиган идишни уйга олиб кириб, уй эшигини ёпиб қўйилди, дейлик. Ит буни кўради. Ит овқатга эҳтиёж сезганда эшикка югуриб боради, уни оёғи ёки тумшуғи билан очишга уриниб, кўпгина пойма-пой ҳаракатлар қилади. Шу бетартиб ҳаракатлар давомида ит эшикни оёғи ёки тумшуғи билан бехосдан очиб юборади. Бу ҳаракат бир неча марта такрорланади. Оёқ ёки тумшуқнинг ўнг келган ҳаракатлари мустаҳкамланиб қолади,натижа бермайдиган фойдасиз ҳаракатлар эса йўқолади, ит кейинчаликешикн и оёғи ёки тумшуғи билан бемалол очадиган бўлиб қолади. 48$