“Шахс психодиагностикаси” мавзусини ўқитишда замонавий технологиялардан фойдаланиш жараёни - Psixologiya - Diplom ishlar

“Шахс психодиагностикаси” мавзусини ўқитишда замонавий технологиялардан фойдаланиш жараёни

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

9560.5 KB

Ko'chirib olish

КИРИШ Битирув лойиҳа ишининг долзарблиги. Мамлакатимизда олиб борилаётган ислоҳотлардан асосий мақсад, юртимизда соғлом ва баркамол, билимли, юксак маънавий-аҳлоқий фазилатларга эга бўлган авлодни шакллантиришдан иборат. Ҳар томонлама етук, баркамол авлодни тарбиялаш масаласи ҳозирда ҳаётимизда мавжуд бўлган барча фан йўналишларининг муҳим ўрганиш объектига айланиб бормоқда. Ўзбекистонда ҳам фундаментал, ҳам ижтимоий фанларнинг ривожланишига эътибор берадиган бўлсак, уларнинг ҳаётийлиги ва умрбоқийлиги халқ турмуш фаровонлигини оширишга нечоғли улуш қўша олиш орқали баҳоланишини билиш қийин эмас. Бу эса ўз-ўзидан ҳар бир фан ва унинг мутахассислари олдига бир қатор долзарб назарий ва амалий масалаларни қўяди. Шундай экан, бу жараён психология фанини ҳам четлаб ўтмайди аксинча бу ҳолат ҳозирги замон психология фанларига ҳам тааллуқли бўлиб, у жамиятнинг кундалик талаблари ва буюртмасига қараб ўз тадқиқот йўналишларини белгиламоқда. Шахсни тадқиқ этиш психология фанидаги асосий муаммо саналади. Шахс кенг кўламли тадқиқот предмети сифатида психолог- тадқиқотчиларнинг диққат марказидадир. Аммо мамлакатимизда психологиянинг жамият талабидан келиб чиқиб янги босқичга қадам қўйганлиги шахс муаммосига атрофлича эътибор қаратишни талаб этади. Бунинг учун шахсни тадқиқ этишда жаҳон психологияси тажрибаларини инобатга олган ҳолда муаммони таҳлил этиш кўзланган мақсадни тўлақонли баҳолаш имкониятини беради. Инсон шахс и ни тадқиқ этиш Психодиагностика фанидаги асосий муаммо саналади. Психодиагностика - психология фанининг зарур соҳаларидан бири бўлиб, шахснинг индивидуал психологик хусусиятларини ўлчаш ва аниқлашга доир методларни ишлаб чиқади ва тайёрлайди. Психодиагностика - шахс индивидуал психологик хусусиятларининг ҳозирги ҳолатига баҳо бериш, ривожланишини олдиндан айтиб бериш ва 3

психодиагностик текширув вазифаларидан келиб чиқиб, тавсиялар ишлаб чиқишга қаратилган психолог фаолиятининг сўнгги натижасидир. Маълумки, ҳар бир давлат ва жамиятнинг тараққиёти, келажак истиқболи, унинг дунё ҳамжамиятидаги ўрни, фан-техника ёки ихтиролар муваффаққияти билан амалга ошаётганлиги эҳтимолдан ҳоли эмас. Зеро, муҳтарам президентимиз И. А. Каримов айтганларидек, “Бугунги кун мустақил давлатимиз тақдири, унинг равнақи, ҳозирги даври ва келажаги, жамиятимиз фанларида эришилаётган ютуқлар орқали амалга ошаётганлиги шубҳасиздир” 1 . Бугунги глобаллашув жарёнида замонавий технологияларнинг ривожланиш ҳолати биринчи навбатда жамиятнинг интеллектуал салоҳиятига, жумладан, таълим соҳасининг ривожланишига боғлиқ. Таълим мазмуни ва сифати масалалари жамиятда устувор йўналиш сифатида қаралмоқда. Дунёнинг ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларида таълимни технологиялаштиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Таълимни ривожлантириш, унинг самарадорлигини ошириш йўллари изланмоқда, таълимда педагогик технологияларини жорий этиш таълим соҳасидаги ислоҳотларнинг диққат марказидан ўрин олган. Таълим технологияси инсонийлик тамойилларига таянади. Фалсафа, педагогика ва психологияда бу йўналишнинг ўзига хослиги талабанинг индивидуаллигига алоҳида эътибор бериш орқали намоён бўлади. Шундай экан бўлажак психолог мутахассисларни тарбиялашда психодиагностика фанининг мазмун-моҳиятни тушунтиришда педагогика фанининг сўнги ютуғларидан фойдаланиб фан мавзуларининг баёнида интерфаол технологияларини лойиҳалаштириш асосида дарсни ташкил этиш муҳим аҳамият касб этади. Битирув лойиҳа ишининг мақсади. “Шахс психодиагностикаси” мавзусини ўқитишда замонавий технологиялардан фойдаланиш имкониятларини ёритиб бериш. 1 Каримов И. А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. -Т., 2011. Б-80. 4

Битирув лойиҳа ишининг вазифаси: 1. “Шахс психодиагностикаси” мавзусини ўқитишда замонавий технологиялардан фойдаланишнинг педагогик шарт-шароитларини таҳлил этиш. 2. “Шахс психодиагностикаси” мавзусини ўқитишда замонавий технологиялардан фойдаланиш нинг вазифалари ва йўлларини очиб бериш. 3. “Шахс психодиагностикаси” мавзусини ўқитишда замонавий технологиялардан фойдаланиш жараёнида интерфаол методларни кўрсатиб бериш. 4. “Шахс психодиагностикаси” мавзусини ўқитишни янада такомиллаштириш юзасидан таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш. Битирув лойиҳа ишининг объекти. “Шахс психодиагностикаси” мавзусини ўқитишда замонавий технологиялардан фойдаланиш жараёни Битирув лойиҳа ишининг предмети. “Шахс психодиагностикаси” мавзусини ўқитишда замонавий технологиялардан фойдаланиш нинг мазмуни ва йўллари. Битирув лойиҳа ишининг назарий ва амалий аҳамияти. Шу билан белгиланадики, тадқиқот натижасида олинган хулосалар “ Психодиагностика ва Экспериментал психология ” фанидаги мавзуларни ўқитишда педагогик технологиялардан фойдаланиш мазмунига эга бўлишда амалий дастур бўлиши мумкин. Олинган хулоса ва билдирилган таклифлардан таълим муассасалари фаолиятида Психодиагностика ва Экспериментал психология фанларини ўқитишда ва такомиллаштиришда фойдаланиш мумкин. Шунингдек “Психодиагностика ва Экспериментал психология” фанини ўқитишда педагогик технологиялардан фойдаланишдаги афзалликлари, ўзига хосликлари аниқ намоён бўлади. Битирув лойиҳа ишининг тузилиши ва хажми. Битирув лойиҳа иши кириш, икки боб, еттита параграф, хулоса, глоссарий ва фойдаланилган адабиётлардан иборат ҳолда ёритиб берилган. Битирув лойиҳа ишида 21 га 5

яқин адабиётлардан фойдаланилган. Ишнинг асосий ҳажми 109 бетни ташкил этади. 6

I -БОБ. ШАХС ПСИХОДИАГНОСТИКАСИНИНГ ИЛМИЙ-АМАЛИЙ МАСАЛАЛАРИ 1.1. Шахс психодиагностикасининг тарихий илдизлари Шахс психодиагностикаси тарихи бевосита психологиянинг тарихи билан узвий боғланган бўлиб, унинг амалий жиҳатдан намоён бўлишида катта аҳамияти бор. Тарихдан маълумки, турли хил давлатларда ҳарбий хизматга қабул қилиш учун танланадиган шахс ҳар хил қобилиятли ва имкониятли синовлардан ўтганлиги ҳаммамизга сир эмас. Бу давр қадимий Хитойга бориб тақалади. Хитой империясида давлат хизматига ўтиш учун имтиҳонлар тизими мавжуд бўлган, бу 2 минг йил давом этган. Қадимий юнонларда келгусидаги ўқувчи ва аскарларга имтиҳон синовлари мажбурий ҳисобланган. Уларнинг жисмоний ва интеллектуал қобилиятларини аниқлаш учун турли синовлардан ўтказилган. Ўрта асрларда 1370-1372 йилларда Вьетнам давлати раҳбарияти давлат аппаратидаги барча ҳарбий ва фуқаровий бошлиқларни қайта аттестатциялаштириш ўтказилди. Унинг натижасида Вьетнам кучли феодал давлатга айлантирилди. Асосий эътибор жангавор шай ҳарбий хизматчи офицерлар корпусини шакллантиришга қаратилган. Тестология тарихидан ҳам маълумки, дастлабки диагнсотик методикалар, хусусан, испан олими Хуан Харт (1530- 1589), Ж.Эскирол (1772- 1840), Э.Сеген (1812-1880), томонидан тақдим этилган диагностик воситалар инсон психологиясининг маълум бир жиҳатларини ёритишга қаратилган бўлса-да, ташхис натижалари сифатини баҳолаш борасида маълум талаблар масалалари хусусида тўхталишга эрта эди. Шундай бўлса-да, француз олимлар Ж.Эскирол ва Э.Сегенлар психик касаллик билан ақлий тараққиётдан ортда қолиш ўртасида фарқлашни мезонлар орқали ўрганишга киришган эдилар 2 . 2 А.Н. Воробьёв, И. Г. Сенин , В. И. Чирковларнинг ҳаммуаллифлигида ёзилган «Опросник профессионаллных предпочтений»- Ярославль, 1993 7

Илмий Тестологиянинг таркиб топишида психология фанида эксперимент ва ўлчаш ғояларининг кириб келганлигини тадқиқот соҳасида қўйилган катта қадам деб баҳолаш мумкин. Бу борадаги ўринишларни XIX асрнинг 30-йилларида немис олими Вольф томонидан диққат хусусиятларини аниқлаш борасидаги узоқ вақт давомида олиб борган изланишларида кузатиш мумкин. Бу эса немис олимини психометрия тушунчасини фанга олиб кирган деган хулосани беради. Э.Вебер ва Г.Фехнернинг ( XIX асрдаги ўрталари) психофизик тадқиқотлари ҳам экспериментал психологияда психик ҳодисаларни ўрганишда янги йўналиш очган дейишимиз мумкин. Бу тарздаги тадқиқотларлар кўламини яна бир қатор олимлар мисолида шарҳлаш мумкин. Аммо психологик тадқиқотларда статистик қ айта ишлаш усулларини татбиқ этилишини оламшумул илмий инқилоб деб қараш мумкин. Ф.Гальтон ўз давридаёқ корреляция коэффициентини ҳисоблаш методини (1888 йил) антропометрия ва ирсиятни аниқлашда фойдаланган эди. Ф.Гальтон ва унинг издоши К.Пирсонларнинг корреляция коэффициентини аниқлаш усулини, А.Бине ва Т.Симон интеллектни ўлчашда шкалларга таянгани (1905), В.Л.Штерн томонидан интеллект коэффициенти ( IQ ) ни фанга киритилганлиги тадқиқотларда сифат ўзгариши юз беришидан далолат беради 3 . Юқорида санаб ўтилган тарихий манбалар психодиагносика соҳасидаги илмий қадамлар ҳисобланади. Психологик тестлардан фойдаланишнинг тарихий тараққиётининг бир даври 20-асрнинг бошларида Француз олимлари А.Бине ва Т.Симонларнинг хизматлари каттадир. А.Бине ва Т.Симоннинг изланишларига қадар немис олими Г.Эббингаус томонидан олиб борилган изланишлар айнан уларнинг интеллектула тестларни ишлаб чиқиши учун назарий асос бўлди дейиш мумкин. Чунки, Г.Эббингаус томонидан тақдим этилган хотирани ўрганиш 3 А.Н. Воробьёв, И. Г. Сенин, В. И. Чирковларнинг ҳаммуаллифлигида ёзилган «Опросник профессионаллных предпочтений»- Ярославль, 1993 8

тестлари инсон психологияси борасидаги янги методик изланишлар натижаси эди. Психологик тестларнинг ХХ асрнинг бошларида ривожланишининг тарихий илдизлари борасидаги дастлабки мулоҳазаларимиз А.Бине ва Т.Симоннинг изланишлари билан бошланган бўлса-да, аммо ХХ асрнинг бошларида изланишларнинг АҚШда кенг олиб борилди. Дастлаб Бине симоннинг стандартлаштирилмаган тестларини АҚШда қўллаган тадқиқотчи Генри Годдард ҳисобланади. Кейинчалик Бине-Симон тестларини Г.Годдартдан сўнгра америкалик олим Льюис Мэдисон Термен Х.Д.Чайльдз билан биргаликда тестларни адаптация қилиш билан шуғиллана бошлади. Интеллект тестларни ишлаб чиқиш билан бир қаторда шахсни нокогнитив соҳасини ўрганишга қаратилган методикалар (шахсни ўрганиш тестлари) ҳам яратилишига эътибор қаратила бошланди. Шахс саволномалари борасида Роберт Сессион Вудвортс (1917) анормал хулқни ўрганишга мўлжалланган тестни ишлаб чиқди. Аммо психологияда шахсни ўрганиш сўровномалари борасида дастлабки саволномаларни биринчи бора 1909 йилда голландиялик олимлар Г.Хейманс билан Е.Вирсм томонидан ишлаб чиқилган деган мулоҳазалар бор. «Шахсий маълумотлар варағи» тарздаги бир неча саволномаларнинг муаллифи саналади. Сўнгра шахс саволномалари борасида Флойд ва Гордон Олпорт томонидан шахс фазилатлари рейтинги (1921-22) таклиф этдилар. Фолкер томонидан шахсни баҳолаш тести (1921). Шунингдек психодиагностик тестлар борасида Герман Роршахнинг (1921) ва Трумэн Ли Келлининг (1928) хизматларини ҳам ҳисобга олиш лозим. ХХ асрнинг 30 -йилларида бир қатор тестлар вужудга келди. Уларнинг кўп қисми АҚ Ш да яратилди. Шунингдек, 1936 йилда энг етакчи тестлар сифатида қуйидаги бешта тестлар эътироф этилди: Стэнфорд-Бине, Роршах тести, Бернтейтернинг шахс саволномаси, Сишонинг Мусиқий талантни Аниқлаш тести, Стронгнинг профессионал қизиқишларнинг бланки. 9

1940 йилларда Оскар Буроснинг «психик ўлчашларнинг йилномаси» нашрида психологик т естлар ҳақида маълумотлар тақдим этила бошланди. Бунда 325 тест шарҳланиб, 200 тест фақат санаб ўтилган эди. Биринчи жаҳон уруши сингари Иккинчи жаҳон уруши арафасида ҳам АҚШда Янги тестлар ишлаб чиқила борди. Америкалик олимлар Яна асосий эътиборни армия учун зарур гуруҳий тестларни яратишга киришдилар ва Армиянинг умумий классифкацияловчи тести-гуруҳий тести яратилди. Унда 10млн яқин ҳарбий хизматчилар ў тказилдилар. Шунингдек, ҳарбийларда Роршах, ТАТнинг қисқартирилган тести, вазиятли тестлар ҳам татбиқ этила бошланди. Буюк Британияда эса Равеннинг прогрессив матрицалари ҳарбий классификациялашда қўлланила бошланди. 40-йилларда э ришилганлик Стэнфорд тести, Отиснинг классификацион тести, Кьюдернинг 168 топшириқли саволномаси, шу йиллари Катрин Бриггс ва унинг қизи Исабел Майерс томонида «Майерс-Бриггснинг типлар индикатори» устида ишлар олиб борилиб, 1962 йилдагина ушбу тест эълон қилинди. Ушбу йилларда кўпчиликни эътиборини Миннесотскийнинг кўп жабҳали шахсни ўрганиш савономаси (MMPI) ўзига жалб этди. Г.Ю.Айзенкнинг Моудслейск тиббиёт саволномаси яратилди. Гилфорднинг «Темперамент шарҳи»ни яратилишига олиб келди. Урушдан сўнгра Саул Розенцвейнинг фрустрацияга реакцияни аниқлаш проектив тести (24 та суратдан иборат) вужудга келди. 50-йилларда Векслернинг катта ёшдагиларни интеллектини ўрганиш шкаласи яратилди. Р.Кеттеллнинг интеллектни аниқлашнинг эркин маданий тести ва 16 факторли шахс саволномаси яратилди (1958).Дж.Тейлорнинг безовталанишнинг намоён бўлишини аниқлаш методикаси (1953) кенг кўламда тадқиқот майдонига кириб келди. 10

1.2. Шахс психодиагностикасини ўқитиш муаммолари Шахсни ўрганишга методик ёндашув психодиагностиканинг энг муҳим йўналиши саналади. Шахсни тадқиқ этишнинг услуб ва усуллари бўйича бир асрдан ортиқ амалий тажриба тўпланган бўлса-да, ҳозирги пайтда ҳам уларни яратиш ва фойдаланиш хусусиятлари бўйича айрим янглишишларни кўплаб учратишимиз мумкин. Шахс психодиагностикасида шахсни ўрганиш методикалари, хусусан, шахсни ўрганиш сўровномлари билан ишлашнинг ўзига хос томонлари мавжуд. Шахс сўровномаларини шакллантириш ва уларни қўллашда психометрик тамойилга қатъий риоя қилиниши шарт. Аммо кўп ҳолларда мутахассисларнинг касбий тайёргарлик жараёнида психодиагностик методикалар билан ишлаш салоҳияти, амалий кўникмалари ва малакаларининг етишмаслиги учраб туради. Бу эса психологларни тайёрлаш жараёнида уларнинг шахс сўровномалари билан ишлаш кўникма ва малакаларига эга бўлишлари, уларнинг методологик масалаларини тушунишлари ўқув мақсадлари сифатида таълим жараёнида амалга оширилади. Чунки психология таълим йўналиши бакалавр тайёрлаш жараёнида “ Психодиагностика ва Экспериментал психология ” фанлари ўзаро изчилликда ўқитилади. Ушбу курсларнинг ўқув дастурларида шахсни ўрганиш сўровномаларининг хусусиятлари, турлари, тузилиши ва шакллари бўйича етарлича ўқув материалларини тақдим этиш мўлжалланган. Шуни инобатга олган ҳолда, Г. Айзенкнинг “Экстраверсия-интроверсия ва нейротизмни ўрганиш” сўровномаси, Р. Б. Кеттеллнинг ўн олти омилли шахсни ўрганиш сўровномаси (16РҒ)нинг А, В, С, Д, Е ва Ғ шкалалари, ММРI, Я. Стреляунинг “Темпераментни ўрганиш сўровномаси, В. М. Русаловнинг “Индивидуалликнинг расмий-динамик хусусиятлари (ОФДСИ)” сўровномаси (150 та мулоҳаза ва 13 шкаладан иборат), В. В. Столин ва С. Р. Пантелеевларнинг “Ўз-ўзига муносабат” сўровномаси (110 та мулоҳаза ва 9 та шкаладан иборат), Майерс-Бриггснинг “Шахс типологик индикатори” сўровномаси, “Катта бешлик ” (75 та жуфт мулоҳаза, 5 та асосий ва 25 та уларнинг таркибига кирувчи шкалалардан иборат) , Фрайбург саволномаси 11

ёрдамида “ Шахс хусусиятларини ўр ганиш ” методикаси сўровномаларнинг назарий таҳлил ва улардан фойдаланиш бўйича услубий кўрсатмалар тақдим этилади. Шунингдек, шахсни ўрганиш сўровномларини яратиш ва мослаштириш тартиб-қоидалари ва психометрик ишлов бериш талаблари юзасидан ҳам назарий ва амалий кўрсатмалари берилади. Аммо психолог- мутахассис сифатида тайёрланаётган талабаларнинг таълим жараёнидаги фаолиятлари назорат қилинганда амалий кўникма ва малакаларнинг шаклланишида камчиликлар кузатилмоқда. Бизнинг шахс сўровномаларини илмий-татбиқий масалаларига бағишланган кузатишларимиз ва изланишларимизда мутахассислар фаолиятининг иккита жиҳатига эътибор қаратилди. Бириничидан, татбиқ этилаётган сўровномаларнинг хусусиятлари ва уларнинг психометрик ўлчамлари тўғрисидаги назарий тайёргарлиги; иккинчидан, мутахассиснинг сўровномаларни татбиқ этиш бўйича амалий кўникма ва малакаларини шаклланганлик даражасини ўзаро алоқадорлигини таҳлил этилган. Шахс сўровномаларини яратиш, татбиқ этиш ва уларнинг натижаларини талқин этиш узвий жараёндир, чунки психодиагностик тадқиқотларни ташкил этишда мутахассис психолог ҳар бир жараённинг ўзига хос хусусиятларини фарқлай олган тақдирдаги ишончли ва ҳаққоний илмий характердаги натижаларни қўлга киритади. Кўп ҳолларда психодиагностик методикаларни қўллаш жараёнида мутахассиснинг шахс сўровномаларининг ўзига хос хусусиятларини яхши билмаслиги оқибатида илмий янглишишлар, хато хулосалар ва натижаларни сохталаштиришига сабаб бўлиб қолмоқда. Шу сабабли ҳам методикалар яратиш технологияси бўйича етакчи олим П. Клайн айрим мутахассислар ўзлари тушунмайдиган воситаларни қўллашга уринишлари оқибатида психология фанидаги ютуқлар аҳамиятининг пасайишига сабаб бўлаётганлигини қайд этади. Унинг фикрича, методикалар самарадорлигини белгиловчи асосий мезонлар ва уларни таъминлаш борасида мутахассислар орасида тушунмовчиликлар ва салоҳият 12

етишмаслиги кузатилади: интерваллар шкаласини татбиқ этиш; ишончлилик; валидлик; дискриминативлик; меъёрий маълумотларнинг мавжудлиги 4 . Психодиагностиканинг ривожланиши замонавий психологиянинг энг муҳим тармоғи бўлганлиги боис мутахассисларни тайёрлаш жараёнида шахс сўровномалари билан ишлаш билим, кўникма ва малакаларга эга бўлиши таъминлаш асосий ўқув мақсади ҳисобланади. Шахс сўровномаларини яратиш ва улардаги топшириқларнинг мазмунини белгилаш интеллект, қобилият ва эришганлик тестларининг топшириқларига нисбатан анчагина мураккаблиги, мутахассислар тайёрлаш жараёни жиддий эътиборни тақозо этади. Кузатувларимиз ва шахсий тажрибаларимиздан шу нарса аён бўлдики талабаларда кўпроқ назарий тайёргарлик даражалари анчагина юқори эканлиги, амалий кўникма ва малакаларни шаклланишида уларнинг шахс сўровномалари билан ишлаш бўйича назарий билимларни амалий кўникма ва малакалар билан уйғунлаштириш зарур ҳисобланади. Бунинг учун қуйидаги тавсияларга эътибор қаратиш муҳим: 1. Шахсни ўрганиш сўровномаларини яратиш, фойдаланиш кўникма ва малакаларини шакллантиришга мўлжалланган ўқув-услубий қўлланма яратиш. 2. “П сиходиагностика ва Экспериментал психология ” фанлари бўйича амалий машғулотлар сифатига эътибор қаратиш. 3. Талабаларда шахс сўровномаларини татбиқ этиш ва уларни натижаларини талқин қилиш кўникма ва малакаларини ўстиришга йўналтирилган амалий машғулотлар мазмунини бойитиш. 4 . Талабаларнинг шахсни ўрганиш сўровномаларидан фойдланиш кўникма ва малакаларини шаклланганлик даражасини баҳолаш мезонлари ва механизмини ишлаб чиқиш лозим. 4 Клайн П. Справочное руководство по конструированию тестов. -Киев., 1994. -283с. 13

II -БОБ. ШАХС ПСИХОДИАГНОСТИКАСИ МАВЗУСИНИНГ МОДУЛ ИШЛАНМАСИ 2.1. Психодиагностика ва Экспериментал психология фанининг ўқув дастури (Силлабус) “ Психодиагностика ва Экспериментал психология ” фанидан Таълим соҳаси ва йўналиши: 5110900 Педагогика ва психология СИЛЛАБУС « Психодиагностика ва Экспериментал психология » фанининг 201 5 /201 6 ўқув йили учун мўлжалланган СИЛЛАБУСИ Фаннинг қисқача тавсифи ОТМнинг номи ва жойлашган манзили: Навоий давлат педагогика институти Ибн Сино 45 Кафедра: Педагогика ва психология Таълим соҳаси ва йўналиши: 5110900 Педагогика ва психология Фанни (курсни) олиб борадиган ўқитувчи тўғрисида маълумот: Д.Х.Умурзоқов е- mail : dilmurod.umrzoqov @mail.ru Дарс вақти ва жойи: Умид қўрғони биноси 4-қават, 412 аудитория Курснинг давомийлиги: 02.09.201 5 - 15 .0 6 .201 6 Индивидуал Чоршанба, Жума 14.00 дан 18.00 гача 14

график асосида ишлаш вақти: Фанга ажратилган соатлар Аудитория соатлари Муст ақил таъли м 88 Маъруза : 72 Лаба ратор ия 40 Сем инар 40 Ўқув фанининг бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлиги Фалсафа, математика, умумий психология, ижтимоий психология, психогигиена 1. Фаннинг мазмуни Фанининг долзарблиги ва қисқача мазмуни Фанни ўқитишдан мақсад – талабалар амалий психологиянинг соҳаларидан бири бўлмиш экспериментал психология фани бўйича чуқур мукаммал билимларга эга бўлишлари шунингдек шахс психологияси интеллект шахслараро муносабатлар билиш жараёнлари диагностикаси бўйича билимлар мажмуасини қўлга киритишларидан иборат. Фаннинг вазифаси – талабаларга экспериментал психологиянинг назарий ҳамда амалий асослари билан таништириш ҳамда уларда диагностик текширув ўтказиш кўникмаларини шакллантиришдан иборат. Талабалар учун талаблар - ўқитувчига ва гуруҳдошларга нисбатан ҳурмат билан муносабатда бўлиш; - институт ички тартиб - интизом қоидаларига риоя қилиш; - уяли телефонни дарс давомида ўчириш; - берилган уй вазифаси ва мустақил иш топшириқларини ўз вақтида ва сифатли бажариш; - кўчирмачилик (плагиат) қатъиян ман этилади; - дарсларга қатнашиш мажбурий ҳисобланади, дарс қолдирилган ҳолатда қолдирилган дарслар қайта ўзлаштирилиши шарт; - дарсларга олдиндан тайёрланиб келиш ва фаол иштирок этиш; - талаба ўқитувчидан сўнг, дарс хонасига - машғулотга киритилмайди; - талаба рейтинг баллидан норози бўлса эълон қилинган вақтдан бошлаб 1 кун мобайнида апелляция комиссиясига мурожат қилиши мумкин Электрон почта орқали муносабатлар тартиби Профессор-ўқитувчи ва талаба ўртасидаги алоқа электрон почта орқали ҳам амалга оширилиши мумкин, уяли алоқа воситаси орқали назорат ва баҳо масаласи муҳокама қилинмайди, баҳолаш фақатгина институт худудида, 15

ажратилган хоналардат ва дарс давомида амалга оширилади. Электрон почтани очиш вақти соат 15-00 дан 20-00 гача. 2. Фан мавзулари ва унга ажратилган саотлар тақсимоти : № Мавзулар Маър уза семина р лабар атор ия Мустақи л иш 1 Психодиагностика ва экспериментал психология фанига кириш 4 2 2 Психодиагностика ва экспериментал психология тарихи 6 2 3 Психодиагностик текширувда қўлланадиган асосий методлар ҳақида умумий маълумот 2 2 4 Психодиагностик методикалар ва психодиагностик текширув жараёнига қўйиладиган талаблар 4 2 5 Билиш жараёнлари психодиагностикаси 6 2 4 6 Интеллект психодиагностикаси 4 2 4 7 Қобилиятлар психодиагностикаси 4 2 8 Мотива ц ия сохасини психодиагностикаси 2 2 9 Шахс психодиагностикаси 4 2 4 10 Шахс психодиагностикасида проектив методикалардан фойдаланиш 2 2 4 11 Шахслараро муносабатлар психодиагностикаси 6 2 2 12 Психологик тадқиқотларнинг методологик асослари 2 13 Ҳиссий соҳа психодиагностикаси 2 4 Иродавий соҳа психодиагностикаси 2 14 Илмий тадқиқотнинг умумий схемаси 4 2 15 Эмп и рик тадқиқотларни лойиҳалаш 2 16 Кузатиш 2 17 Психологик эксперимент назарияси 2 18 Экспериментларни ўтказиш шарт- шароитлари ва босқичлари 4 2 19 Илм-фандаги ҳалоллик 2 20 Илмий манбалар билан ишлаш 2 16

21 Э кспрементда ўтказиладиган мустақил ва тобе ў згарувчиларни танлаш 4 2 22 Гуруҳлараро ва гуруҳ ичида ўтказиладиган лойиҳалар 2 2 23 Экспериментларни лойиҳалаштириш 2 24 Ноа ъ нанавий тадқиқотларни лойиҳалаш 4 25 Эксперимент натижалари таҳлили 4 2 26 Ў з- ў зини англаш психодиагностикаси 2 27 Коммуникатив ва ташкилотчилик қобилияти психодиагностикаси 4 28 Шахснинг темперамент хусусиятларини тадқиқ қилиш 4 29 Экспериментал тадқиқот моделини ишлаб чиқиш 2 Жами 72 40 40 № Мустақил иш мавзулари Мус тақи л иш соат Топшириқ шакли Мустақ ил топшир иқларн и баҳола ш 3 семестр 1 Шарқ мутаффаккирларининг асарларида психодиагностикага доир қарашлар. 6 Реферат 2 2 Касбга йўналтириш методлари 6 Методни ў тказиб натижаларни таҳлил қилиш 2 3 Шахсни тадқиқ қилишнинг проектив методлари 4 Конспектлашти риш 1 4 Шахслараро муносабатлар психодиагностикаси 6 Реферат 2 5 Ривожланишда орқада қолган болалар психодиагностикаси 6 Методикаларни ў рганиш 2 6 Интеллект тестларининг қ ў лланиши билан бо ғ лиқ муаммолар 6 Ўқиб ўрганиб қисқача аннотация ёзиш 2 17

9 Социометрия методини ў тказиш ва натижаларни 6 Методикалар билан психодиагности к текширувлар ў тказиш 2 10 Экспериментал психология фани методологияси 4 Махсус адабиётлар дан мавзуи ни ўқ иб ў рганиш , адабиётлар рўйхатини шакллантириш 2 Жами 44 15 4 семестр 1 Эксперимент ғояси 4 Ғояларни шакллантириш 1 2 Иштирокчиларга нисбатан бўладиган муносабат. Илм- фандаги ҳалоллик 6 Янги маълумотлар тўплаш 3 3 Илмий манбалар билан ишлаш 4 Психологияга оид илмий журналлар структурасини тузиш 1 4 Гуруҳлараро ва гуруҳ ичида ўтказиладиган лойиҳалар. 6 Лойҳа ишлаб чиқиш 2 5 Эксперимент натижалари таҳлили. 6 Методикадан олинган натижаларни математик таҳлил қилиш 2 6 Факторли экспериментлар натижалари таҳлили 6 Эмперик маълумотларни факторли таҳлилини амалга ошириш 2 7 Экспериментатор: унинг шахси ва фаолияти. 6 Реферат 2 8 Экспериментал тадқиқотни ташкил қилиш ва ўтказишнинг ўзига хослиги. 6 Реферат 2 Жами 44 1 5 18

Асосий адабиётлар: 1. Каримов И.А. “Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида” Т.: Ўзб, 2011. 2. Бурлачук Л.Ф., Морозов С.М. “Словар- справочник по психодиагностике” – СПб.: Питер Ком, 1999 год. -528 c. 3. Дружинин В.Н. Эксперименталная психология.- 2-е изд., доп.- СПб.: Питер, 2001 год . -320 c 4. Нишонова З.Т. ва бошқалар Психодиагностика ўқув қўлланма Т.: ТДПУ 2008 5. Нишонова З.Т. ва бошқалар Психодиагностика ва экспериментал психология ўқув қўлланма Т.: 20 11 6. Романова э.С. Психодиагностика: Учебное пособие.- СПб.: Питер, 2005.- 400c. Қўшимча адабиётлар: 1. Славская А.Н. Личност как суб ъ ект интерпрета ц ии.- Дубна: Феникс, 2002.- 240 c . 2. Справочник практического психолога: Психотерапия/ сост. С.Л.Соловёва.- М.: АСТ.СПб.: Сова, 2005.- 575 c. Электрон таълим ресурслари 1. 1. www. bilim . uz 2. www. tdpu . uz 3. www. pedagog . uz 4. www. Ziyonet . uz 5. www. edu . uz Илмий журналлар 1. Журнал «Халқ таълими». 2. Журнал«Бола ва Замон». 3. Журнал «Мактаб ва ҳаёт». 4. Журнал «Психология». Талабалар билимини баҳолаш тизими: Билимларни назорат қилиш: Талабаларнинг билим савияси ва ўзлаштириш даражасининг Давлат таълим стандартларига мувофиқлигини таъминлаш учун қуйидаги назорат турларини ўтказиш режалаштирилади: Жорий назорат - талабанинг фан мавзулари бўйича билим ва амалий кўникма даражасини аниқлаш ва баҳолаш усули. Жорий назоратлар аудитория машғулотларида оғзаки ва аралаш шаклларда ўтказилади. Оралиқ назорат - семестр давомида ўқув дастурининг тегишли бўлими тугаллангандан кейин талабанинг билим ва амалий кўникма даражасини аниқлаш ва баҳолаш усули. Оралиқ назоратлар тест ва коллоквиум шаклида ўтказилади. Якуний назорат - семестр якунида муайян фан бўйича назарий билим ва амалий кўникмаларни талабалар томонидан ўзлаштириш даражасини баҳолаш 19

усули. Якуний назорат ёзма шаклда ўтказилади. Жорий назорат: Оғзаки – 20 бал Мустақил таълим – 1 5 бал Оралиқ назорат: Ёзма иш - 1 5 бал Т ест - 20 бал Якуний назорат: ЯН – ўқув жараёни графигида белгиланган вақтда ёзма иш шаклида ўтказилади - 30 бал Назорат тури Назорат шакллари Ҳар бир назорат учун белгиланга н максимал балл Назорат сони Назорат шакллари бўйича белгиланган максимал балл Жорий назорат Оғзаки Мустақил таълим - 20 15 2 35 Жами: 35 2 35 Оралиқ назорат Ёзма иш Тест. 15 20 2 35 Жами: 35 2 35 Якуний назорат 1. Ёзма иш 30 1 30 Жами: 100 9 100 Ўзлаштириш кўрсаткичлари 86-100 - баллгача “аъло” 71-85 - баллгача “яхши” 55-70 - баллгача “қониқарли” 0-54 - баллгача “қониқарсиз” Талабанинг фан бўйича ўзлаштириш кўрсаткичини назорат қилишда қуйидаги мезонлар тавсия этилади: а) 86-100 балл учун талабанинг билим даражаси қуйидагиларга жавоб бериши лозим :  фаннинг мохияти ва мазмунини тўлиқ ёрита олса;  фандаги мавзуларни баён қилишда илмийлик ва мантиқийлик сақланиб, 20

илмий хатолик ва чалкашликларга йўл қўймаса;  фан бўйича мавзу материалларининг назарий ёки амалий аҳамияти ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлса;  фан доирасида мустақил эркин фикрлаш қобилиятини намоён эта олса;  берилган саволларга аниқ ва лўнда жавоб бера олса;  конспектни пухта тайёрлаган бўлса;  мустақил топшириқларни тўлиқ ва аниқ бажарган бўлса;  фанга тегишли мавзулардан бири бўйича илмий мақола чоп эттирган бўлса; б ) 71-85 балл учун талабанинг билим даражаси қуйидагиларга жавоб бериши лозим:  фаннинг моҳияти ва мазмунини тушунган, фандаги мавзуларни баён қилишда илмий ва мантиқий чалкашликларга йўл қўймаса;  фаннинг мазмунини амалий аҳамиятини тушинган бўлса;  фан бўйича берилган вазифа ва топшириқларни ўқув дастури доирисида бажарса;  фан бўйича берилган саволларга тў ғ ри жавоб бера олса;  фан бўйича конспектини пухта шакллантирган бўлса;  фан бўйича мустақил топшириқларни тўлиқ бажарган бўлса;  анга тегишли қонунлар ва бошқа меъёрий хужжатларни ўзлаштирган бўлса . в ) 55-70 балл учун талабанинг билим даражаси қуйидагиларга жавоб бериши лозим:  фан ҳақида умумий тушунчага эга бўлса;  фандаги мавзуларни тор доирада ёритиб, баён қилишда айрим чалкашликларга йўл қўйилса;  баён қилиш равон бўлмаса;  фан бўйича саволларга мужмал ва чалкаш жавоблар олинса;  фан бўйича матн пухта шакллантирилмаган бўлса . г) қуйидаги ҳолларда талабанинг билим даражаси 0-54 балл билан баҳоланиши мумкин:  фан бўйича машғулотларга таёргарлик кўрилмаган бўлса;  фан бўйича машғулотларга доир ҳеч қандай тасаввурга эга бўлмаса;  фан бўйича матнларни бошқалардан кўчириб олганлиги сезилиб турса;  фан бўйича матнда жиддий хато ва чалкашликларга йўл қўйилган бўлса;  фанга доир берилган саволларга жавоб олинмаса;  фанни билмаса. 21

2.2. Шахс психодиагностикаси мавзуси бўйича маъруза матни Режа: 1. Шахс ҳақида умумий тушунча, шахснинг динамик структураси (К.К. Платонов бўйича). 2. Шахс психодиагностикасида қўланилувчи методик воситаларнинг турлари. 3. Шахс сўровномаларининг кенг тарқалган намуналари ҳақида. 4. Шахс психодиагностикасида объектив ва ситуатцион тестлардан фойдаланиш муаммолари. 5. Шахсни қадриятлар йўналганлигини диагностика қилиш. Мақсад: Талабаларда шахс психодиагностикаси ҳақида тушунча ҳосил қилиш. Вазифа: Талабаларда шахс психодиагностикаси ҳақида дунёқарашини шакллантириш орқали мутахассис шахсини ривожлантириш. Таянч тушунчалар: Мотив – муайян эҳтиёжларни қондириш билан боғлиқ бўлган фаолиятга ундовчи сабаб. Мотиватция – инсонни фаол фаолиятга ундовчи сабаблар мажмуи. Экстроверсия – шахснинг теварак-атрофдаги одамларга, ташқи ҳодисаларга йўналиши. Интроверсия – шахснинг ўз фикрлари, сезгилари, кечинмаларининг ўз-ўзига таяниши. Социометрия – ўзаро муносабатлар тизими билан психологик қовушувчанликни аниқлаш мақсадида гуруҳ ва жамоалардаги шахслараро муносабатларни ўрганишдан иборат психологик тадқиқот методи. Темперамент – руҳий жараёнлар динамикасини белгиловчи барқарор хусусият Характер – шахснинг ўзига, атроф-муҳитга, бошқаларга ва меҳнатга муносабатини ифодаловчи хусусиятлари йиғиндиси. 22

1. Шахс ҳақида умумий тушунча, шахснинг динамик структураси (Платонов бўйича) Шахс- инсонни онгли фаолият ёки муносабатлар субъекти сифатида тавсифлайди. Шахс – бу ўз менлигини англаган, жамиятда бирор ижтимоий рол бажарадиган, онгли меҳнати билан ўз эҳтиёжларини қондирадиган инсондир. К.К.Платоновнинг талқинига биноан: жамиятда ўз ролини англовчи, ишга лаёқатли, яроқли аъзоси шахс дейилади. К.К.Платонов таълимотига кўра шахс тузилиши қуйидаги шаклга эга: 1.Йўналганлик –шахснинг ахлоқий қиёфаси ва муносабатларини бирлаштиради. Ундан ҳаракатчанлик, барқарорлик. Жадаллик, кўлам даражаларини фарқлаш лозим. 2. Ижтимоий тажриба – таълим воситасида, шахсий тажрибада эгалланган билимлар, кўникмалар ва одатларни қамраб олади. 3. Психологик акс эттириш шакллари – ижтимоимй турмуш жараёнида шаклланувчи билиш жараёнларининг индивидуал хусусиятлари. 4. Биологик шартланган ост тузилиш – мия морфологик ва физиологик хусуситяларига муайян даражада боғлиқ бўлган патологик ўзгаришларни, шахснинг ёш, жинс хусусиятларини ва унинг типологик хислатларини бирлаштиради. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг асосий тушунчаларидан бири шахс тушунчаси бўлиб, унинг мақсади ҳам мустақил фикрлайдиган шахсни тарбиялашдир. Шахснинг ҳис-туйғуларини трабиялаш, эстетик ва бадиий дидини ўстириш, гўзалликка меҳр уйғотиш инсонпарвар жамиятнинг асосий вазифаларидан бири бўлиб келган. Шахс маънавиятини шакллантиришда бевосита таъсир қиладиган муҳим ҳаётий омиллардан бири таълим ва тарбия тизими эканлигини И.А.Каримовнинг “Юксак маънавият-енгилмас куч” асарида илмий асослаб берилган. Дарҳақиқат, миллий маънавиятни ёшлар онгига сингдириш ҳамда маънавий қадриятларни қарор топтиришда тарбия муҳим омил ҳисобланади. 23

2. Шахс психодиагностикасида қўланилувчи методик воситаларнинг турлари Шахс психодиагностикасида психологиянинг барча методларидан фойдаланиш мумкин, яъни кузатиш, эксперимент, тест, суҳбат, анкета, фаолият натижаларини таҳлил қилиш, социометрия методлари. Улар орасида кўпроқ сўровнома ва тест методларидан фойдаланиш кенг тарқалган. Болалар психодиагностикаси ихтиёрида фақат махсус проектив методлар, яъни боланинг Ютуққа эришиш мотивлари ва хавотирланиш ҳолатларини ўрганиш методлари мавжуд шахс сифатларини баҳолашда эксперт баҳолаш методларидан фойдаланиш мумкин. Бунда эксперт сифатида болани яхши биладиган катталар, тарбиячилар, ота-оналар майдонга чиқади. Фақат ана шундай тарзда боланинг шахс сифатларига баҳо бера олиш имкониятларига эга бўламиз. Р.С. Немов «Мен кимман» методикаси Ушбу методика ёрдамида мактабгача тарбия ёшидаги боланинг ўз- ўзини баҳолаши ташхисланади. Тадқиқотчи 10 хил шахс сифатлари ҳақида савол бериб, қайдномада белгилаб боради ва улар балларга айлантирилади. Натижаларни баҳолаш «Ҳа» шаклидаги жавоблар 1 балл билан, «Йўқ» шаклидаги жавоблар 0 балл билан баҳоланади. «Билмайман» ва «Базъан» жавобларига 0,5 балл берилади. Боланинг ўз-ўзини англаши умумий баллар йиғиндиси билан аниқланади. Бола тараққиёти ҳақида хулоса: 10 балл – жуда Юқори 8-9 балл – Юқори 4-7 балл – ўртача 2-3 балл – паст 0-1 баллгача – жуда паст № Шахс сифатларини шарҳлаш Оғзаки жавоблар шкаласини баҳолаш Ҳа Йўқ Базъан Билмайман 1 Яхши 2 Меҳрибон 3 Ақлли 4 Тартибли 5 Гапга кирувчан 24

6 Э ътиборли 7 Мулойим 8 Қобилиятли 9 Меҳнатсевар 10 Ростгўй 3. Шахс сўровномаларининг кенг тарқалган намуналри Шахсни ўрганишда турли махсус методикалардан фойдаланиш билан бирга шахснинг қизиқишларига, эҳтиёжларига, унинг атрофдаги одамлар билан муносабатига тегишли ва бошқа саволномалар ҳам кенг қўлланилади. Саволномалар ёрдамида тадқиқот ўтказиш экспериментал психодиагностик текширув ўрнини босмайди, уларни тўлдиради, чуқурлаштириши мумкин. Болаларни текширишда саволномалардан фойдаланиш ўз хусусиятларига эга. Масалан, бола мустақил равишда саволнома қоғозини тўлдириши мумкин эмас, чунки саволни нотўғри тушуниб, нотўғри жавоб бериши мумкин. Тадқиқотчи болани савол билан таништиришда, унинг маъносини тушунтиради, шундан сўнг жавобни махсус қоғозга белгилаб қўяди. Ота-она, тарбиячи ва ўқитувчилар учун сўровнома Болаларнинг мулоқотчанлик сифатларининг экспертлар томонидан баҳоланишини ўрганишга хизмат қилувчи ушбу методика ота-она, ўқитувчи ва тарбиячиларга мўлжалланган. Сўровнома билан яхшироқ танишиш мақсадида алоҳида жадвал тайёрланган бўлиб, унинг чап томонидан шахс сифатлари, ўнг томонидан эса саволнинг тартиб рақами ўрин олади. Ш ахснинг баҳоланаётган сифати Сўров н ома нинг мос кел увчи саволлари тартиб рақами М у лоқотчанлик 2,3,4 Т ашкилотчилик қобилияти 5 Б ош қ а болалар билан ўзаро м уно с а батлари 6 А лътруизм (бошқаларга ёрдам бериш) 7 Ем п атия (ҳамдард бўла олиш) 8 Тажовузкорлик 9 Ёрдамга муҳтожлик 10 Тез хафа бўлиш 11 Р остгўйлик 13 25

Адола т парварлик 12 Х у шм у омалалик 14 Итоаткорлик 1 6 Муста қ иллик 17 Қ атъиятлилик 18 Ме ҳ натсеварлик 19 Ў зига ишонч 20 СЎРОВНОМА МАТНИ 1. Боланинг исми ва фамилияси, туғилган йили. 2. Фарзандингиз катталар билан тез мулоқотга киришадими? а) жуда б) унчалик эмас в) умуман мулоқотчан эмас. 3. Фарзандингиз болалар билан яхши мулоқотга киришадими? а) жуда мулоқотга киришувчан, кўп ҳолларда ёлғиз эмас, улар билан ўйнашни афзал кўради. б) унчалик эмас, кўп ҳолларда ёлғиз ўйнашни афзал кўради. в) базъан болалар билан, базъан ёлғиз ўйнайди. 4. Агар фарзандингиз мулоқотчан бўлса, а) ўзидан катта болалар билан б) тенгдошлари билан в) ўзидан кичиклар билан ўйнашни хуш кўради. 5. Ўйинда фарзандингиз ўзини қандай тутади? а) турли ўйинлар ташкил қилади, бошқа ўйинларда ўз ролини олади, етакчи ва иккинчи даражали ролларга бирдай қарайди. в) кўпинча иккинчи даражали ролларни бажаради. 6. Фарзандингиз бошқа болалар билан қандай муносабатда бўлади? а) тез дўстлаша олади ва жанжаллашмай ўйнайди б) тез-тез жанжаллашиб туради. 7. Фарзандингиз ўйинчоқларини бошқа болаларга ўйнашга берадими? а) бажонидил беради. б) базъан беради, базъан эса йўқ. в) бермайди. 8. Фарзандингиз бошқаларга ҳамдард бўладими? а) бошқаларга ҳамдардлик билдиради, бирор нарсадан хафа бўлганларни овутишга ҳаракат қилади. б) базъан. в) деярли ҳеч қачон ҳамдард бўлмайди. 9. Бошқа болаларни хафа қиладими? а) кўп ҳолларда. б) базъан в) ҳеч қачон. 10. Катталардан тез-тез хафа бўлиб турадими? а) кўп ҳолларда. б) базъан. в) ҳеч қачон. 26

11. Болангиз тез хафа бўладими? а) жуда аразчи б) базъан в) аразчи эмас. 12. Фарзандингиз ҳар доим ҳам адолатпарварми? а) ҳар доим б) базъан в) кўп ҳолларда адолатпарвар эмас. 13. Фарзандингиз ҳар доим рост сўзлайдими? а) ҳар доим б) базъан в) кўпинча ёлғон гапиради, алдайди. 14. Фарзандингиз доимо хушмуомалами? а) ҳар доим б) базъан в) ҳеч қачон. 15. Фарзандингиз ҳар доим итоаткорми? а) ҳар доим б) базъан в) ҳеч қачон. 16. Фарзандингиз мустақилми? а) тўла мустақил, ҳамма нарсани ўзи қилишни ҳохлайди. б) базъан. в) мустақил эмас, кўп ҳолларда унинг учун бошқалар қилишини хоҳлайди.? 17. Фарзандингиз қатъиятлими ? а) Ҳар доим бошлаган ишини охирига этказади, қатъиятли. б) Базъан. в) Ю қ, одатда бошлаган ишини охирига этказмайди. 18. Фарзандингиз меҳнатсеварми? а) жуда меҳнатсевар, унга топширилган ишни ўз вақтида бажаради. б) базъан. в) кўп ҳолларда дангасалик қилади. 19. Фарзандингиз ўзига ишонадими? а) Ўзига ишонади. б) Тўла ишонади в) Ўзига ишонмайди. Кичик мактаб ёшидаги болага баҳо берувчи сифатида фақат ота-она эмас, балки бошқалар ҳам иштирок этиши мумкин. Ота-оналардан сўровнома ўтказмасдан аввал суҳбат орқали боланинг хусусиятлари ҳақидаги фикрини билиб олиш керак. Чунки уларнинг баҳоси кўпинча субъектив табиатга эга бўлади. 27

НАТИЖАНИ БАҲОЛАШ Сўровноманинг жавобларидаги «а» қисми – 10 балл, «б» қисми – 5 балл, «в» қисми – 1 балл билан баҳоланади. Тўпланган баллар йиғиндиси 18 га бўлинади. Натижага кўра боладаги мазкур сифатларнинг ривожланиш даражаси ҳақида хулоса чиқарилади. Айзенк саволномаси (Болалар варианти) Айзенк шахс саволномаси /Ейсанcк Персоналитй инвентору ЭПИ/ инсоннинг индивидуал-психологик хусусиятларини, шунингдек, унинг асосий шахсий хислатлари экстравертлик, интравертлик ва турғунликни ўрганишга мўлжалланган. /Ҳ/Ейсинек, 1963/. Катталарга мўлжалланган икки /»А» ва «В»/вариантлари ва битта болалар варианти мавжуд. 60 саволдан иборат бўлиб, 24 савол экстра ва интравертликни аниқлашга ва 24 савол нейротизмни аниқлашга мўлжалланган, шунингдек, 9 та савол «ёлғончилик» шкаласидан иборат бўлиб, синалувчининг қай даражада ҳаққоний жавоб бераётганини аниқлаш мумкин. «Калит» билан мос тушган жавоблар 1 балл билан баҳоланади («ҳа» «йўқ» жавоблари). 12 баллдан ортиқ кўрсаткич интравертликдан далолат беради. Нейротизм (турғунлик) шкаласи бўйича 12 баллдан ортиқ кўрсаткич ҳиссий нотурғунликни акс эттиради. Ёлғончилик шкаласи бўйича 4-5 балл танқидий кўрсаткич бўлиб, синалувчининг саволларига фақат «яхши» жавоб беришга мойиллигидан далолат беради. Бу эса нейротизм, экстра ва интраверсия шкалалари бўйича кўрсаткичларнинг ишончлигига таъсир қилади. Қоидага кўра, синалувчи саволларга жавоб берганда, унда акс этган хулқ-атвор моделини ёки тасдиқлайди ёки инкор этади. Махсус калит жадвал ёрдамида экстраверсия, интроверсия, турғунлик омилларини акс эттирувчи характерли хусусиятлар аниқланади. Калит Шкала Савол рақам лари “ Ҳа ” - жавоблар и “ Йўқ ” - жавоблар и Экстра- интро версия 1 3 9 13 14 17 19 22 6 33 51 53 59 25 22 30 5 38 41 43 46 49 53 57 15 Турғунлик 2 5 7 10 13 34 18 21 23 26 26 31 52 37 39 28

42 45 47 50 54 56 58 60 Самимий эмасликка мойиллик (ёлғончи ликка) 8 16 24 28 44 4 2 20 32 36 40 46 Типик экстроверт – бошқа одамларга тез киришиб кетадиган инсон, бошқа одамлар билан мулоқат қилишга, янги та ъас суротларга доимо интилувчи одам. У улфатларни ёқтиради, кўп дўстлари ва танишлари бор, бепарво, умид-ишонч билан тўлган, кулишни ёқтирадиган одам. Тажавузкор, сержаҳл, таъсирчан инсон бўлиб, кўпинча дақиқа таъсирида ҳаракат қилади. Ҳис-туйғуларини қаттиқ назорат қила олмайди, танишиш учун одатда яқинлашиш учун биринчи сўз бошлайди. Ёлғиз ишлашни ва шуғулланишни ёқтирмайди. Типик-интроверт – қийинчилик билан мулоқ о тга киришувчи, уятчан, оғир, ўз ички дунёсига кўмилган, ўз-ўзини кузатадиган одам. Яқин одамларидан бошқа ҳаммадан ажралган инсон. У ўз ҳаракатларини олдиндан режалаштириб олади, кутилмаган натижаларга ишонмайди. У қўзғалишни, тартибни ёқтиради, ҳаётда жиддий. У ҳис-туйғуларини қаттиқ назорат остига олган, камдан-кам жаҳли чиқади, қизишиб кетмайди, мулоқ о тдаги ва жанжаллардаги келишмовчиликларни жим туриб тўхтатишга интилади. У диққатни кучли бир жойга тўплайдиган ва кам ҳаракат талаб қиладиган фаолият турларини ёқтиради. Типик экстроверт ва ин т роверт қолган бошқа кўпчилик одамлар жойлашадиган қутблар ҳисобланади. Айзенк саволномаси бўйича типик невротик қисман Фрейд ғ оялари асосида ишланган бўлиб, онглилик ва онгсизлик ўртасида ёрқин низолар характерлайди, шунинг учун хам салбий ҳис-туйғуларни ёмон бошқаради. Ҳиссий нотурғунлик одатда инсоннинг гап кўтара олмаслиги билан боғланган бўлиб, у ўзига ишонмайди, бошқа одамларнинг ёрдамига қўллаб қувватлашига доим о муҳтож, унинг кайфияти ўзгарувчан. У кўпинча бошқа 29

жиддий асос бўлмаса - да , ўзини бахтсиз, бошқалардан ёмон ҳис қилади, базъан ўзини айбдор ҳис облайди . У орзу қилинган ҳар нарсадан шубҳа лан ишни ёқтиради, жиззаки бўлиб туради. Невротик одатда бошидан кечирган кўнгилсизликни узоқ вақт эслаб Юради, муваффақиятсизликдан қўрқади. Унга қарор қабул қилиш қийин, вазият шуни талаб этса - да, ўз ниятларидан воз кечиши ҳам қийин. Невротик учун ташқи психик функтсияларни тўлиқ сақлаш хос. Ҳиссий турғун инсон ўз ҳиссий ҳолатини бошқара олади, одамлар билан бир хил мулоқатга киришади, уни мувозанатдан чиқариш қийин. У бошқалар томонидан доимий қўллаб қувватлашга муҳтож эмас, жиззаки эмас. «Ёлғончилик» шкаласи бўйича самимий эмаслик – бу ўзига хос даъвогарлик бўлиб, ўз ижобий хислатларини ортиқча баҳолаш, ўзини яхши кўрсатишга интилишдир. Кўпинча англанмасдан содир бўлади. Нотурғунлик Тез хафа бўладиган Сезгир Ташвишли Нотинч Кўп ўйлайдиган Жаҳли тез Умидсизланган Таъсирчан Мулойим Ў згарувчан Одамга қўшилмайдиган Умид-ишонч билан тўлган Ювош Ташқи таъсирларга берилувчан Мелонхолик холерик Интр о вертлик ____________ ___________ Екстр о вертлик Флегматик сангвиник Суст Мулоқатга киришувчан Еҳтиёткор Алоқа қилувчи Ақлли Кўп гапирувчи Х айри х оҳ Кўнгилчан Тинчликни истовчи Еркин Ў зини назорат қилувчи Қувноқ Ишонувчан, бошқарувчи Хавотирланмайдиган Умид қилувчи, босиқ Пешқадамликка интилувчи Турғунлик 30

Юқорида қайд этилган шахс хулқ-атвори стереотиплари фақатгина туғма хислатлар натижаси эмас, балки муҳит таъсирининг ҳам натижасидир. АЙЗЕНК ШАХС САВОЛНОМАСИ ( Болалар варианти ) 1. Атрофингизда шовқин ва бетартиб ҳаракатларини ёқтирасизми? 2. Сизни қўллаб-қувватлайдиган дўстларга кўпинча муҳтож бўласизми? 3. Дарсда нима ҳақидадир сўрашса, доим тез жавоб топа оласизми? 4. Базъан жаҳлингиз чиқиб, қўзғалувчан бўлганмисиз? 5. Кайфиятингиз кўпинча ўзгариб турадими? 6. Бошқа болалар билан учрашгандан кўра, ёлғиз ўзингиз бўлганингиз кўпроқ ёқадими? 7. Базъан турли фикрлар сизга ухлашга халақит берадими? 8. Ҳар доим сизга айтилган нарсани дарров бажарасизми? 9. Ҳазиллашишни ёқтирасизми? 10. Бунинг учун сабаб бўлмаса - да, сиз ўзингизни бахтсиз ҳис қилгансизми? 11. Сиз қувно қ одаммисиз? 12. Сиз қачондир мактабдаги тартибни бузганмисиз? 13. Сизга кўп нарса таъсир қиладими? 14. Сизга ҳамма нарсани тез бажарадиган иш кўпро қ ёқадими ? 15. Ҳақиқатда рўй бермасдан , охири яхшилик билан тугаса - да , ҳар қандай қўрқинчли ҳодисалардан ҳаяжонланасизми ? 16. Сизга ҳар қандай сирни ишониб айтиш мумкин ми? 17. Зерикиб ўтирган болаларни кулдира оласизми? 18. Базъан ҳеч қандай сабабсиз Юрагингиз тез уриб кетади ми ? 19. Ким биландир дўстлашиш учун биринчи ҳаракат қиласизми? 20. Қ ачондир ёлғон гапирасизми? 21. Сиз бажарган ишдан одамлар камчилик топишса, қаттик хафа бўласизми? 22. Дўстларингиз билан ҳ азиллашишни, кулгили воқеалар айтиб беришни ёқтирасизми? 23. Кўпинча ҳеч қандай сабабсиз ўзингизни чарчагандай ҳис қиласизми? 24. Сиз аввал дарсларингизни тайёрлаб олиб, кейин ўйнайсизми? 25. Одатда сиз қувноқ ва ҳаммадан хурсандсиз? 26. Сиз тез хафа бўласиз? 27. Бошқа болалар билан ўйнашни ва гаплашишни ёқтирасизми? 28. Яқинларингизнинг уй ишларига ёрдамлашиш ҳақидаги илтимосларини ҳар доим бажарасизми? 29. Базъан бошингиз қаттиқ айланадими? 30. Кимнингдир устидан кулишни, қийин аҳволга солиб қўйишни ёқтирасизми? 31. Кўпинча сиз ўзингизни нимадир жонингизга теккандек ҳис 31

қиласизми? 32. Базъан сиз мақтанишни яхши кўрасиз? 33. Бошқа одамлар орасида кўпинча жим турасиз? 34. Базъан сиз кучли ҳаяжонланганингиздан жойингизда ўтира олмайсиз? 35. Ниманидир ҳал қилишга тез киришасиз? 36. Базъан ўқитувчи синфда бўлмаганида тўполон қиласиз? 37. Кўпинча қўр қ инчли тушлар кўрасиз? 38. Дўстларингиз, танишларингиз, дугоналарингиз орасида ҳамма нарсани унутиб чин Юракдан кула оласиз. 39. Сизни нима биландир осонликча хафа қилиш мумкин. 40. Ким ҳақидадир ёмон гапиришга тўғри келганми ? 41. Ўзингизни бепарво, беғам инсонман дея оласизми? 42. Ёмон аҳволга тушиб қолганингиздан, кўпинча ҳаяжонланиб Юрасизми? 43. Шовқинли, қувноқ ўйинларни ёқтирасизми? 44. Сизга берилган ҳамма нарсани эйсизми? 45. Нима ҳақидадир илтимос қилишса, йўқ дея олмайсиз. 46. Тез-тез меҳмонга боришни ёқтирасиз. 47. Шундай дақиқалар бўладики, яшагингиз келмайди. 48. Қачондир ота-онангизга қўпол гапирганмисиз? 49. Сизни қувно қ бола деб ҳисоблашади. 50. Дарс тайёрлаётганингизда кўпинча чалғийсиз? 51. Умумий хурсандчиликда иштирок этишдан кўра, четда ўтириб томоша қилишни ёқтирасиз. 52. Ҳар хил фикрлардан одатда уйқунгиз келмайди? 53. Одатда сизга топширилган ишни яхши бажара олишингизга ишонасиз? 54. Кўпинча ўзингизни ёлғиз ҳис қиласиз? 55. Нотаниш кишига биринчи бўлиб гап бошлашга уяласиз? 56. Кўпинча кеч бўлганда ниманидир бажаришга киришасиз? 57. Қачондир болалар сизга бақиришса, сиз ҳам уларга жавобан бақирасиз. 58. Базъан ҳеч қандай сабабсиз ўзингизни жуда хурсанд ёки хафа сезасиз? 59. Меҳмонда, арча байрамда чин дилдан хурсанд бўлиш мумкин эмас, деб ҳисоблайсизми? 60. Кўпинча сизга ниманидир ўйламасдан бажарганингиз учун хавотирланишга тўғри келади? 16 факторли шахс сўровномаси (Р Кеттелл (16-FPQ) Р.Б.Кеттелл ва Ф. Ворбертон (R.B.Cattell, F.Warbuton,1967) томонидан ишлаб чиқилган шахсни ўрганиш сўровномаси бир неча ўн йиллик меҳнат 32

натижасидир. Ушбу сўровнома яратилишида Р.Б.Кеттелл шахс хусусиятларини идентиифкациялашда факторли таҳлилдан фойдаланиб, 18000 та хусусиятларни 16 омилга мужассамлаштиришга эришди. Шу боис психологик диагностикада «16 омилли шахс сўровномаси» кенг қўлланилмоқда. Унинг ўзбекча модификациясидан ҳам маҳаллий шароитимизда фойдаланилмоқда. Кеттеллнинг 16 омилли шахс сўровномасининг маҳаллий муҳитимизда мослаштирилган ўн омили вариантлардан фойдаланилмоқда: Сўровнома қуйидаги шкалалардан иборат: 1) мулоқотга мойиллик (А) ; 2)ҳиссий барқарорлик-беқарорлик (С) ; 3) ҳукмронликка интилиш-тобеълик (Е) ; 4) ижтимоий етуклик-онглилик (Cr) ; 5) ижтимоий мардлик (дадиллик- тортинчоқлик) (Н) ; 6) ишонувчанлик-шубҳаланиш (J) ; 7)ўзига ишонч- ишонмаслик (Q) ; 8) мустақиллик-тобеълик (Q 2 ) ; 9) ўзини назорат қилиш (Q 3 ) ; 10) қўзғалувчанлик, зўриқиш-бўшашиш (Q 4 ) . КЕТТЕЛЛ сўровномаси «С» шакл 1.Олдингига қа р аганда ҳозир хотирам яхши деб ўйлайман: а) ҳа в) айтиш қийин с) йўқ 2.Мен одамлардан узоқда ёлғиз яшай оламан: а) ҳа в) базъан с) йўқ 3.Осмонни пастда деб, қишда иссиқ бўлади деб фараз қилсак, мен жиноятчини ... дея оламан: а) босқинчи в) бегуноҳ с) булут 4. Мен: а) тез ухлайман в) ҳар дом ҳар хил с) зўрға ухлайман 5. Кўп автомобиллар Юраётган кўчада машина ҳайдаб кетаётган бўлсам, шундай қилардим: а) кўпчилик машиналарни олдинга ўтказиб Юбораман в) билмайман с) олдинда кетаётган ҳамма машиналарни қувиб этаман 33

6. Мен улфатлар г а бошқаларга ҳазиллашиш ва турли воқеаларни айтиб бериш учун имкон бераман: а) ҳа в) базъан с) йўқ 7. Мен учун теварак атрофда тартибсизлик бўлмаслиги муҳим: а) т ўғри в) айтиш қийин с) н отўғри 8. Улфат чилик да бирга бўладиган кўпчилик кишилар мени кўрганларидан хурсанд бўлишади: а) ҳа в) базъан с) йўқ 9. Менга кўпроқ ёқади: а) фигурали учиш ва балет в) айтиш қийин с) кураш ва регби 10. Одамларнинг гапи билан иши мос эмаслиги мени ажаблантиради . а) ҳа в) базъан с) йўқ 11. Мен қандайдир воқеа ҳақида ўқиётиб, барча та ф силотларига қизиқаман . а) ҳар доим в) базъан с) камдан-кам 12. Дўстларим менинг устимдан кулишганда, ҳамма билан бирга куламан, хафа бўлмайман . а) тўғри в) билмадим с) нотўғри 13. Агар менга кимдир қўполлик қилса, бу ҳақда тез унутиб Юбораман . а) тўғри в) билмадим с) нотўғри 14. Қандайдир ишни бажараётганда, синалган усул билан ишлашдан кўра, янги усулни ўйлаб топиш менга кўпроқ ёқади: а) тўғри в) базъан с) йўқ. 15. Кимнингдир ёрдамисиз, мустақил ниманидир режалаштиришни ёқтираман: а) тўғпи в) базъан 34

с) йўқ 16. Бошқа одамларга қараганда, ўзимни унчалик сезгир ва таъсирчан эмас деб ўйлайман: а) тўғри в) базъан с) нотўғри 17. Тез қарор қабул қила олмайдиган кишилар менинг жаҳлимни чиқаради . а) тўғри в) базъан с) нотўғри 18. Базъан менда ота-онамга нисбатан вақтинчалик бўлса ҳам аччиқланиш ҳисси пайдо бўлган . а) ҳа в) базъан с) йўқ 19. Ўзимнинг Юракдаги сирларимни айтар эдим: а) яхши дўстларимга в) билмадим с) кундалигимга ёзар эдим 20. Менимча, «ноаниқ» сўзига мазмун ан қуйидаги сўз қарама- қаршисининг қарама-қаршиси бўлади: а) «бепарво» в) «пухта» с) «тахминий» 21. Кўпинча менга куч зарур бўлганда, у менга этади: а) ҳа в) базъан с) йўқ 22. Бундай одамлар жаҳлимни чиқаради: а) ўзларининг қўпол ҳазиллари билан одамни ноқулай аҳволга солиб қўядиганлар в) жавоб беришга қийналаман с) мен билан олдиндан келишилган учрашувга кечга қолиб, ноқулайлик яратадиганлар 23. Менга меҳмонларни чақириш ва уларни зериктирмаслик ёқади: а) тўғри в) ҳар доим ҳар хил с) нотўғри 24. Мен ўйлайманки ... а) ҳамма нарсани бир хил пухта бажармаслик мумкин в) жавоб беришга қийналаман с) ҳамма ишни бир хилда пухта бажариш керак 25. Одатда менга уялишни энгишга тўғпи келади а) ҳа 35

в) базъан с) йўқ 26. Дўстларим кўпинча: а) мен билан маслаҳатлашишади в) бундай ҳам, бошқача ҳам қилишади с) менга маслаҳат бер ишади 27. Агар танишим мени арзимас нарса учун алдаса, уни уялтиришдан кўра, буни сезмасликка оламан . а) ҳа в) базъан с) йўқ 28. Бундай дўстларни ёқтираман: а) амалий ва иш бўйича қизиқишларга эга в) билмадим с) ҳаётга фалсафий қараш билан ажралиб турадиган 29. Мен қаттиқ ишонган ғояга қарама-қарши фикрларни билдираётган бошқа одамларни жим туриб эшита олмайман. а) тўғри в) айтиш қийин с) нотўғри 30. Илгариги хатоларим ва ҳаракатларимдан уяламан . а) ҳа в) билмадим с) йўқ 31. Агар мен ҳар иккаласини бирдай ўйнашни билганимда, мен афзал кўрардим: а) шахмат ўйнашни в) жавоб бериш қийин с) шаҳар қуриш ўйини 32. Менга одамшаванда, киришиб кетувчи кишилар ёқади: а) ҳа в) айтиш қийин с) йўқ 33. Менинг шунчалик эҳтиёткорлигимдан, бошқа одамларга нисбатан ёқимсиз тасодифлар мен билан кам рўй беради . а) ҳа в) айтиш қийин с) йўқ 34. Зарур бўлса , ўзимнинг бурч ва мажбуриятларимни эсдан чиқариб Юбораман: а) ҳа в) базъан с) йўқ 35. Ўзимнинг ноҳақ эканлигимни тан олиш мен учун қийин а) ҳа 36

в) базъан с) йўқ 36. Ишхонада мен учун қизиқ: а) машина ва механизмлар билан ишлаш ва асосий ишлаб чиқаришда иштирок этиш в) айтиш қийин с) жамоат ишлари билан шуғулланиб, одамлар билан суҳбатлашиш 37. Қайси сўз қолган иккитаси билан боғланмаган: а) «мушук» в) «яқин» с) «қуёш» 38. Озгина диққатимни чалғитадиган нарсалар: а) жаҳлимни чиқаради в) ўртача с) мутлақо таъсир қилмайди 39. Пулим кўп бўлганда мен: а) ўзимни ҳеч нарсадан кам қилмай яшар эдим в) билмадим с) ўзимга ҳавас уйғотмасликка интилар эдим 40. Мен учун энг ёмон жазо: а) оғир иш в) билмадим с) ёлғиз бир хонада қолиш 41. Одамлар ҳозиргидан ҳам кўпроқ а х лоқ нормалларига амал қилишлари керак . а) ҳа в) билмадим с) йўқ 42. Болалигимда мен ҳақимда айтишган: а) Ювош бола бўлиб, ёлғиз қолишни исташимни в) айтиш қийин с) ҳаракатчан ва ёлғиз қолдириш мумкин бўлмаганлигини айтишган. 43. Мен асбоблар билан ишлашни ёқтираман . а) ҳа в) билмадим с) йўқ 44. Менимча, кўпчилик гувоҳлар судда бу улар учун осон бўлмаса-да, ҳақиқатни гапиришади: а) ҳа в) айтиш қийин с) йўқ 45. Базъан мен ўз ғояларимни ҳаётга татбиқ қиламан, чунки улар менга амалга ошириб бўлмайдигандай туюлади . а) тўғри в) айтиш қийин 37

с) йўқ 46. Ҳ азилларда бошқа одамларга қараганда секинроқ кулишга ҳаракат қиламан: а) тўғри в) билмадим с) нотўғри. 47. Ўзимнинг бахтсизлигимдан ҳеч қачон йиғлагим келмаган . а) тўғри в) билмадим с) нотўғри 48. Менга кўпроқ ёқади: а) карнай-сурнай наволари в) билмадим с) дуторда чалинадиган мусиқа 49. Таътилни ўтказишни ёқтираман: а) бир - икки дўстларим билан қишлоқда в) айтиш қийин с) туристик лагерда гуруҳни бошқариш 50. Режа тузишга сарфланган куч : а) базъан ортиқча эмас в) айтиш қийин с) бунга арзимайди 51. Танишларимнинг менга нисбатан ўйламай айтган гапларидан ва ҳаракатларидан хафа бўлмайман ва жаҳлим чиқмайди: а) тўғри в) базъан с) камдан-кам 52. Бажараётган ишларим муваффақиятли чиқаётганда, улар менга осондек туЮлади: а) ҳар доим в) базъан с) камдан-кам 53. Мен шундай ишлашни ёқтираман: а) ташкилотда менга одамларни бошқариш ва ҳар доим улар орасида бўлиш ёқади в) жавоб беришга қийналаман с) ёлғиз ишлашни, масалан , ўз лойиҳамни ишлаб чиқадиган архитектор бўлиб ишлашни ёқтираман 54. «Уй» сўзи «хона» сўзига қандай муносабатда бўлса, «дарахт» сўзи қуйидаги сўзлардан бирига худди шундай муносабатда бўлади: а) ўрмон в) ўсимлик с) барг 55. Мен бажараётган ишлар яхши чиқмайди . а) камдан-кам 38

в) вақти-вақти билан с) кўпинча 56. Мен кўп ишларда: а) таваккал қилишни ёқтираман в) ҳап доим ҳап хил с) янглишмай ҳаракат қилишни ёқтираман 57. Эҳтимол, баъзи кишилар мени жуда кўп гапиради, деб ҳисоблашади. а) шундай бўлса керак в) билмадим с) бундай эмас деб ўйлайман 58. Менга шундай одамлар ёқади: а) доимий ва ишончли бўлмаса - да , ақли кўп кишилар в) айтиш қийин с) барча қийинчиликларга қарши тура оладиган ўртача қобилиятли кишилар ёқади. 59. Мен қарор қабйл қиламан: а) кўпчилик одамларга қараганда тез в) билмадим с) кўпчилик одамларга қараганда секин 60. Менда кўп та ас сурот қолдиради: а) м аҳопат ва нафосат в) айтиш қийин с) куч ва қувват 61. Ўзимни хамкорликка мойил инсон деб ҳисоблайман: а) ҳа в) ўртача с) йўқ 62. Очиқ ва тўғри сўз одамларга қараганда гўзал ва назокатли одамлар билан гаплашиш менга кўпроқ ёқади . а) ҳа в) билмадим с) йўқ 63. Мен шундай қилишни ёқтираман: а) менга тегишли ишларни ўзим ҳал қилишни ёқтираман в) жавоб беришга қийналаман с) дўстларим билан маслаҳатлашишни 64. Агар кимдир менинг сўзларимга жавоб қайтармаса, қандайдир ёмон гап айтиб қўйдим, деб ўйлайман. а) тўғри в) билмадим с) нотў ғ ри 65. Ўқувчилик йилларимда мен кўпроқ билим олганман: а) дарсларда в) билмадим 39

с) китоблардан 66. Мен жамоат ишларидан ва улар билан боғлиқ жавобгарликдан ўзимни олиб қочаман . а) тўғри в) базъан с) нотўғри 67. Агар қийин саволга жавоб топишга жуда қийналсам: а) бошқа масала билан шйғйлланаман, в) жавоб беришга қийналаман, с) яна бир марта бу масалани эчишга ҳаракат қилиб кўраман. 68. Менда аниқ бир сабабларсиз кучли ҳиссиётлар: қўрқинч, ғазаб, қаттиқ кулиш ва бошқалар пайдо бўлади: а) ҳа в) базъан с) йўқ 69. Базъан мен одатдагидан ёмон фикрлайман: а) тўғри в) базъан с) йўқ 70. Менга озроқ ноқулай бўлса - да, бошқа киши учун қулай вақтда учрашув белгилаб, у н га яхшилик қилиш менга ёқади . а) ҳа в) базъан с) йўқ 71. Сонлар қаторининг давоми бўладиган сон: 1,2,4,0,5 а) 10 в) 5 с) 7 72. Базъан ҳеч қандай сабабларсиз озроқ кўнглим айниб ва бошим айланиб туради . а) ҳа в) жуда кам с) ҳеч қачон 73. Офитсиантга ортиқча иш бўлмаслиги учун ўз буЮртмамдан воз кечишни афзал кўраман . а) ҳа в) базъан с) ҳеч қачон 74. Бошқа одамларга қараганда, кўпроқ бугунги кун билан яшайман . а) тўғри в) айтиш қийин с) нотўғри 75. Кечада менга ёқади: а) иш бўйича қизиқарли су ҳ батда иштирок этиш в) жавоб беришга қийналаман 40

с) барча билан бирга дам олиш 76. Мени тинглашаётганига боғлиқ бўлмаган ҳолда, ўз фикримни баён этаман . а) ҳа в) базъан с) йўқ 77. Агар ўтмишга қайтиш имкони бўлганда, мен учрашишни истардим: а) Ал-Хоразмий билан в) билмадим с) Навоий билан 78. Бошқаларнинг ишларига тўсқинлик қилмаслик учун ўзимни тутишга мажбурман . а) ҳа в) базъан с) йўқ 79. Дўконда ишлаганда мен ёқтираман: а) витриналарни безашни в) билмадим с) кассир бўлишни 80. Агар одамлар мен ҳақимда ёмон фикрга боришса, уларни фикридан қайтаришга интилмасдан, нимани зарур топсам, шундай ҳаракат қилишни давом эттираман . а) ҳа в) айтиш қийин с) йўқ 81. Қадрдон дўстим, мендан қочаётганини ва менга совуқ муносабатда бўлаётганини сезсам, одатда: а) унинг кайфияти ёмон деб ўйлайман в) билмадим с) нимани хато қилдим деб ўйлайман 82. Бар ч а бахтсизликлар шундай одамлар туфайли содир бўлади: а) ҳамма нарсага ўзгартириш киритишга интилувчи одамлар туфайли в) билмадим с) кўп нарсалар ваъда қилувчи одамлар туфайли 83. Янгиликларни айтиб беришдан завқланаман: а) ҳа в) базъан с) йўқ 84. Тартибли, талабчан одамлар мен билан чиқишмайди: а) тўғри в) базъан с) нотўғри 85. Бошқа одамларга нисбатан жаҳлим кам чиқади . а) тўғри в) базъан 41

с) ҳеч қачон 86. Бошқа одамлар мен билан ҳисоблашганларидан кўра, мен улар билан ҳисоблашишим осон . а) тўғри в) базъан с) ҳеч қачон 87. Эрталаблари ҳеч ким билан гаплашгим келмайди . а) кўпинча в) базъан с) ҳеч қачон 88. Агар соат стрелкалари тўғри соатда ўлчанганига қараганда ҳап бир 65 дақиқадан сўнг устма-уст тушса, бу соат: а) қолиб кетган в) тўғри Юрган с) олдинда кетаётган бўлади 89. Мен зерикаман: а) кўпинча в) базъан с) камдан-кам 90. Одамлар менга ҳамма нарсани ўзимга хос услубим билан бажаришим ёқишини айтишган: а) тўғри в) базъан с) нотў ғ ри. 91. Чарчамаслик учун ортиқча ҳаяжонланишдан қочиш керак, деб ҳисоблайман . а) ҳа в) базъан с) йўқ 92. Бўш вақтимда уйда мен: а) барча ишларни йиғиштириб қўйиб, дам оламан в) айтиш қийин с) мени қизиқтирган нарсалар билан шуғйлланаман 93. Янги одамлар билан дўстона муносабатда бўлишда эҳтиёт бўламан: а) ҳа в) базъан с) йўқ 94. Одамлар шеър билан айтган нарсани сўз билан айтиш мумкин, деб ҳисоблайман . а) ҳа в) айтиш қийин с) йўқ 95. Мен дўстона муносабатда бўлган одамлар орқамдан мени ёмонлайдигандек туЮлади: а) ҳа, 42

в) базъан с) йўқ 96. Энг фожиали ҳодисаларни ҳам бир йилдан кейин умуман унутиб Юбораман, деб ўйлайман . а) ҳа в) базъан с) йўқ 97. Мен учун қизиқарли, деб ўйлайман: а) ўсимликлар билан ишлаш в) билмадим с) суғурта ходими 98. Баъзи нарсалардан, м асалан : баъзи ҳайвонлардан, жойлардан, саналардан сабабсиз қўрқиш каби иримларга ишонаман . а) ҳа в) базъан с) йўқ 99. Дунёни қандай қилиб яхшилаш мумкинлиги ҳақида ўйлашни ёқтираман . а) ҳа в) айтиш қийин с) йўқ 100. Бундай ўйинларни афзал кўраман: а) команда бўлиб, шерик бўлиб ўйналадиган ўйинларни в) билмайман с) ҳар ким ўзи учун ўйнайдиган ўйинларни 101. Кечаси мен саргузашт ва ёмон тушлар кўраман. а) ҳа в) базъан с) йўқ 102. Уйда бир ўзим қолсам, бироздан сўнг қўрқа ва хавотирлана бошлайман . а) ҳа в) базъан с) йўқ 103. Менга ёқмайдиган одамлар билан ҳам дўстона муносабат да бўла оламан : а) ҳа в) базъан с) йўқ 104. Қайси сўз иккитасидан фарқланади: а) «ўйламоқ» в) «кўрмоқ» с) «ешитмоқ» 105. Агар Маъмуранинг онаси Дилмуроднинг отасининг синглиси бўлса, Дилмурод Маъмуранинг отасига ким бўлади? 43

а) тоға в) жиян с) амаки КЕТТЕЛЛ ШАХС САВОЛНОМАСИ КАЛИТИ «С» ШАКЛ МД=1А=2б 1В=1б 18В=1б 18С=2б 35С=1б 52А=2б 69С=2б 86В=1б 86С=2б А= 2В=1б 2С=2б 19А=2б 19В=1б 36В=1б 36С=2б 53А=2б 53В=1б 70А=2б 70В=1б 87С=2б 103В= 1б 103С= 2б Б= 3В=1б 20С=2б 37В=1б 54С=2б 71А=2б 88С=2б 104А=1б 105В=1б С= 4А=2Б 4В =1б 24А=2б 24В=1б 38В=1б 38С=2б 55А=2б 55В=1б 72В=1б 72С=2б 89В=1б 89С=2б Е= 5В=1б 5С=2б 22В=1б 22С=2б 39А=2б 39В=1б 73В=1б 56В=1б 73В=1б 73С=2б 90В=1б 90С=2б Ф= 6В = лб 6С=2б 23А=2б 23В=лб 40В=лб 40С=2б 57А=2б 57В=лб 74А=2б 74В=лб 91В=лб 91С=2б Г= 7А=2б 7В=лб 24В=лб 24С=2б 41А=2б 14В=лб 58В=лб 58С=2б 75А=2б 75В=лб 92В=лб 92С=2б Ҳ= 8А=2б 8В=лб 25В=лб 25С=2б 42В=лб 42С=2б 59А=2б 59А=2б 59В=лб 76А=2б 76В=лб 93В=лб 93С=2б И 9А=2б 9В=лб 26А=2б 26В=лб 43В=лб 43В=2б 60А=2б 60В=лб Л= 1ОА=2б 10В=лб 27В=лб 27С=2б 44В=лб 44С=2б 61В=лб 61С=лб М= 11В=лб 11С=2б 28В=лб 28С=2б 45А=2б 45В=лб 62А=2б 62В=лб Н= 12Б=1б 12С=2б 29А=2б 29В=лб 46А=2б 46В=лб 63А=2б 63В=лб 44

77В=лб 77С=2б 94С=2б 78А=2б 78В=лб 95А=2б 95В= 1б 79А=2б 79В=лб 96В=лб 96А=2б 80В=лб 80С=2б 97В=лб 97С=2б 0 13В=лб 13С=2б 30А=2б 30В=лб 47В=лб 47С=2б 64А=2б 64В=лб 81В=лб 81С=2б 98А=2б 98В=лб Қ л 14А=лб 14В=лб 31А=2б 31В=лб 48В=лб 48С=2б 65В=лб 65С=2б 82В=лб 82С=2б 99А=2б 99В=лб Қ 2 15А=2б 15В!лб 32В=лб 32С=2б 49А=2б 49В=лб 66А=2б 66В=лб 83В=лб 83С=2б 100В=лб 100С=2б Қ 3 16А=2б 16В=лб 33А=2б 33В=лб 50А=2б 50В=лб 67В=лб 67С=2б 84В=лб 84С=2б 101В=лб 101С= 2б Қ 4 17А=2 17В=лб 34В=лб 34С=2б 51В=лб 51С=2б 68А=2б 68В=лб 85В=лб 85С=2б 102А=2б 102В=лб ФРАЙБУРГ САВОЛНОМАСИ ЁРДАМИДА ШАХС ХУСУСИЯТЛАРИНИ ЎР ГАНИШ МЕТОДИКАСИФрайбургнинг тест саволномаси /ФР1/ 1903 йили Й.Фаренберг, Х.Зарг, Р.Рампи каби тад қиқотчилар томонидан амалда қў лланилди. Тест биринчи марта 1970 йили, иккинчи марта 1973 йили нашр қилинди, учинчи нашри эса 1978 йилда чиқди. Бу методика инсон шахсининг баъзи бир хусусиятларини ташхис қилиш учун яро қли б ўлган к ўп омилли тестдир. Бу ама лий ва илмий тад қиқот ма қсадлари учун му ҳим ма нбадир. Саволнома шахс омили тўғрисида ҳар томонлама маълумот лар беради. Тест тад қиқ қилинувчиларнинг кенг оммасига м ўлжал ланган. Ушбу методиканинг қис қартирилган варианти ҳам бор. Тестни якка ҳолда ёки гуру ҳий шаклда қў ллаш мумкин. Бажариш учун ва қт саволноманинг шаклига боғлиқ б ўлиб у 20 да қиқадан 50 да қиқагача давом этиши мумкин. Тад қиқот учун йўри қнома, саволнома ва жавоблар вара қаси зарур. ФҲИ саволномаси 12 ўлчамдан иборат. 45

Саволномадаги саволлар сони 114 та. Фа қат 1-савол ҳеч бир ўлчамга ( шкалага) хос эмас, чунки у текшириш характерига э га. 1-Х II шкалалар асосий шкалалар ҳисобланади. 1- шкала (асабийлашганлик) шахсни асабийлашганлик даражасини белгилайди. Ю қори баҳолар психосоматик бузилишлар билан жисмоний заиф кишиларнинг асабийлашганлик ҳолатига мос келади. Бу омилни, психологик терминлардан фойдаланиб, уни қуйидагича янада ани қро қ тавсифлаш мумкин: асабий лашганлик, асабий, касалманд, бирор бир ҳолатдан чи қиб кетолмайдиган, ўз ҳиссиётларига берилган. 2-шкала (спонтан тажовузкорлик) интротенсив турдаги психопатик ҳолатни ани қлаш ва ба ҳолашга имкон беради. Юқори баҳолар ғайри -ихтиёрий хулққа эга б ўлган кишиларга хос хусусиятларни билдиради. Ўз- ўзидан пайдо бўладиган (спон тан) тажовузкорлик — бу тажовузкор, беихтиёр, соддадил , чи қиша олмайдиган, муросасиз деганидир. 3- шкала (ру ҳий си қилганлик) - психопатологик, ру ҳий си қилганлик ҳолатлари учун хос б ўлган белгиларга ташхис қў йиш учун имкон беради. Юқори баҳолар мана шу белги ларнинг эмоционал ҳолатда, ўзига ва ижтимоий му ҳитга б ўлган муносабатларида намоён б ўлишини билдиради. Депрессивлик - бу та ъби хиралик, тортинчо қлик, ишончсиз, ғамгин, ички азобланиш хусусиятлари йиғинди сидир. 4-шкала (жиззакилик) эмоционал турғунликни ба ҳолашга имкон беради. Юқори баҳолар эмоцион ал ҳолатларнинг нотурғунлиги дан дарак б еради. Жиззакилик бу чидамсизлик, беихтиёр асабийлашган, жиддий таранг соддадил, инжи қ демакдир. 5-шкала (дил кашлик) ижтимоий фаолликнинг имконият ларини ва бу хусусиятларнинг ҳақиқий к ўринишини ифода лайди. Юқори баҳолар э ҳтиёжни та`минлашда доимий тайёрликни ва муомала э ҳтиёжининг борлигидан далолат беради. Дўстоналик - хушмуомалали, дилкашлик, уддабурон лик хусу сиятларидир.46

6- шкала (оғир, вазминлик ру ҳий зарбага чидамлиликни англатади. Юқори баҳолар келажакка ишонч ва фаолликни; ўзига ишончи одатдаги ҳаётий ҳолатларда ру ҳий зарба омил лари таъсиридан яхши ҳимояланганлиг ини англатади.М ўъ тадиллик - бу яхши кайфият, бар қ арорлик, матонатлик, хотиржамлилик , ўз кучига ишонч, ишонувчанлик, фаоллик демакдир. 7 - шкала (реактив тажовузкорлик) - экстратенсив типдаг и психопатик белгиларни намоён б ў л и шини аниқлайди. Юқори баҳолар устунликка интилишни ва ижтимоий му ҳ итга тажов узкорона муносабатни ифодалайди. Реактив тажовузкорлик бу тажовузкорона ў з қарашларини ҳ имоя қ илиш, ў з фикр ини ҳ имоя қ илиш, худбинлик, манманлик, обр ў га, Ю қори га, устунликка интилиш демакдир. 8 - шкала (уялувчанлик, тортинчоқлик) инсоннинг хаётий вазиятларда ў зини пассив ҳ имоя қ илиш хусусиятига мойил ликни ани қ лайди. Бу кучсиз ҳ имояланган турда ў тади. Юқори баҳолар шкалада хавотирлилик, ишончсизлик тортинчо қ лик хусусиятларини мавжудлигини ифодалаб , булар эс а ў з нав батида ижтимоий муносабатларга киришишни қ ийин лаштирлади. Ў зини тута билиш - вазмин, ишончсиз, уятчан жонланувчи, та ҳ ликага тушувчи. 9 -шкала (ошкоралик) ў з- ў зини тан қ ид даражасини ижтимоий му ҳ итга муносабатини тавси ф лашга имкон яратади. Юқори баҳолар ў з- ў зига тан қ иднинг ю қори даражасидан атрофдаги кишилар билан ишонарли ошкора биргаликда катта интилишдан дарак беради. Ушбу шкала б ў йича баҳолар синалаётганнинг берилган саволнома билан ишлаётганда у ёки б у даражада жавобларнинг самимийлигини та ҳ лил қ илишга имкон яратади, бу эса бош қ а саволномаларнинг ёлғон шкала л а р и г а тўғри келади. Самимийлик хусусияти ў з- ў зини тан қ ид, ошкоралик, шахсий камчиликларни ва хатоларни тан олади. 10 -шкала ( э кстровертлик ва интровертлик) . Юқори баҳолар шахснинг экстровертлик, қ уйи баҳолар эса интровертлик хусусиятларига мос келади . Экстроверсия – сўзамоллик, жамоат ишларида фаоллик ёки акси, интроверсия – одамлар билан алоқадан қочиш, пассивлик, эмоционал беқарорлик. 47

11- шкалада (эмоционал лабиллик, ўзгарувчанлик) юқори баҳолар этарли ўзини идрок қилмаслик, сержаҳллик, юқори қўзг`алувчан лик, кайфиятнинг тез- тез ўзгарувчанлигида кўринадиган эмоционал ҳолатнинг нотўғрилигини кўрсатади. Қ уйи баҳолар фақатгина эмоционал ҳолатнинг юқори барқарорлигини тавсифламасдан, балки ўз-ўзини идрок қила олишни ҳам кўрсатади. Эмоционал ўзгарувчанлик-барқарорлик- эмоционал турғунлик ёки нотурғунлик, кайфиятнинг ўзгарувчанлиги, сержаҳллик, жўшқинлик, зиқналик, ғам ёки келажакка ишонч, хурсандчилик. 12-шкала (маскулинизм-феминизм) - юқори баҳолар руҳий фаолиятнинг, хусусан, эркакларга хослигидан гувоҳлик берса, қ уйи баҳолар аёлларга хослигидан дарак беради. Мардлик-назокатлилик-фаоллик, ҳаммадан билимдон, фаҳмлаш топқирликдир. Синов якка ҳолда ёки синалувчилар гуруҳи билан ў тказилиши мумкин. Синалаётганлар бир-бирига ҳалақит бермайдиган ҳолатда жойлаштирилиши лозим. Тадқиқотчи тадқиқот мақсадини ва саволнома билан ишлаш қоидасини қ исқача баён қилади. Синалаётганларнинг топшириқларни бажаришига ижобий ва қизиқиш билан муносабатда бўлишларига эришиш муҳимдир. Уларнинг эътибори иш пайтида жавоблар бўйича маслаҳатлашишнинг ва ўзаро ҳар хил муҳокаманинг мумкин эмаслигига қаратилмоғи даркор. Шундан кейин психолог синалувчиларга диққат билан йўриқномани ўрганиб чиқишни тавсия қилади, сўнг саволлар пайдо бўлган бўлса, уларга жавоб беради, саволнома билан мустақилишлашни таклиф этади.Натижалар таҳлилини текширувчилар тўлдирган барча жавоб варақаларини биринчи саволга қандай жавоб берганлигини аниқлаган ҳолда қараб чиқишдан бошлаш керак. Текширилаётган киши қўйилган саволларга очиқчасига жавоб беришни истамаса, тадқиқот амалга ошмаган деб ҳ исобланиши керак. Биринчи саволга ижобий жавоб олинган тақдирда тадқиқотнинг натижалари ишлаб чиқилгандан кейин юқори ва қуйи баҳолар ажратилади. 48

Синалувчига йўриқнома: Сизнинг хулқингизга, алоҳида қилмишларингизга, одамларга бўлган муносабатингизга, ҳаётга қарашларингизга ва шунга ў хшаш қандайдир хусусиятларингизга берилган тасдиқ мос келадими-йўқми? Агар шундай мослик бор деб ҳисобласангиз «ҳа» жавобини беринг, акс ҳолда эса «йўқ» жавобини беринг. Жавобларни ҳамма саволга бериш зарур. Тадқиқотнинг муваффақияти топшириқнинг қанчалик эътибор билан бажарилганлигига боғлиқ. Жавоблар беришда, би рор кишида яхши таассурот қолдиришга интилмаслик керак, чунки ҳеч бир жавоб яхши ёки ёмон деб ҳисобланмайди. Сиз ҳар бир савол устида узоқ ўйлаб ўтирмасдан иккала жавобнинг қайси бири сизнингча, ҳар ҳолда нисбий бўлса ҳам ҳ ақиқатга яқин келишини ҳал қилмоғингиз лозим бўлади. Баъзи бир саволларнинг ўта шахсийлиги сизни ташвишлантирмаслиги керак, чунки тадқиқот ҳар бир саволни, жавобни таҳлил қилишни назарда тутмайди, балки у ёки бу жавобнинг сонига таянади. Бундан ташқари Сиз якка психологик тадқиқотнинг натижалари худди тиббиётдагидек кенг муҳокама қилинмаслигини билишингиз керак бўлади. СИЗГА МУВАФФАҚИЯТ ТИЛАЙМИЗ! 1. Мен диққат билан юриқномани ўқиб чиқдим ва ҳамма саволларга очиқчасига жавоб беришга тайёрман. 2.Кечқурунлари қувноқ давра сафида - меҳмонда, қ аҳвахонада вақтимни чоғ қилишни ёқтираман. 3.Бирор киши билан танишганимда ҳар доим суҳбат учун хос бўлган мавзуни топишим қийинлиги ҳалақит беради. 4.Тез-тез бошим о ғ риб туради. 5.Баъзида чаккамда ду д у қ ллашни ва б ў йним атроф и да томир уришни ҳ ис қ иламан. 6.Мен ў зимни ҳ ушимни тез йў қ отаман, шунингдек тез ў зимни қў лга оламан. 7. Баъзида бемани латифалардан куламан. 8.Мен бир нарса ҳақида с ўрашдан тортинаман, билишим керак б ўлган нарсани бош қа йўл билан билишни ма ъқ ул кўраман. 9. Менинг келганим сезилмаса, хонага кирмасликни маъқул к ў раман. 10.Шундай инжи қ б ў лишим ҳ ам мумкинки, қў лимга тушган ҳ амма нарсани синдириб ташлашга тайёрман. 49

11.Атрофдагилар менга эътиборини қ арата бошлашса , ў зимни но қ улай сезаман. 12.Мен баъзида юрагимни худди ў лда-жулда ишлаётгандек ёки к ў крагимдан чи қ иб кетгудек б ў либ ура бошлашини ҳ ис қ иламан. 13.Хафа қ илганни кечириш мумкин д е б ў йлайман. 14.Жа ҳ лга жа ҳ л билан жавоб бериш керак деб ҳ исобламайман ва ҳ ар доим шунга амал қи ламан. 15. Агар мен ў тирган б ў лсам ва бирдан ў рнимдан турсам к ў з олдим қ орон ғ улашиб, бошим айланиб кетади. 16.Агар мени деярли ҳ ар куни муваффа қ иятсизликлар та ъқ иб қ илмаганда, ҳ аётим на қ адар яхши б ў лиши мумкинлиги ҳ а қ ида ў йлайман, 17.Ў з қ илаётган ҳ аракатларимда одамларга т ў ли қ ишониш керак, деган хулосага амал қ илмайман. 18.Ў з манфаатларимни ҳ имоя қ илиш зарурати ту ғ илиб қ олса, жисмоний куч ишлатишдан ҳ ам қ айтмайман. 19. Э нг зерикарли гуру ҳ ни ҳ ам осонгина хушча қ ча қ қ ила оламан. 20. Мен осонгина довдираб қ оламан .21. Агар менинг ишимга ого ҳлантириш берилса , бу мени ҳеч қачон хафа қилмайди . 22.Қўлларим ва оёқларим совуқ қотиб кетаётганини ёки увишиб қолаётганини тез-тез ҳис қиламан. 23 .Бошқа кишилар билан муносабатда бўлганимда ўнғайсизланаман. 24.Баъзида ҳеч бир сабабсиз ўзимни бахтсиз ҳис қиламан. 25.Баъзида бирор иш билан шуғулланишга ҳеч ҳам хоҳиш бўлмайди. 26.Худди жуда оғир ишни бажаргандек, гоҳида менга ҳаво этмаётгандек туюлади 27.Менга шундай туюладики, ўз ҳаётимда жуда кўп нарсаларни нотўғри қилганга ўхшайман. 28.Менинг назаримда бошқалар кўпинча устимдан кулишаётгандек ту ю лади. 29.Узоқ ў йлаб ў тирмай бажариладиган топшириқларни яхши к ў рам ан. 30. Ўз такдиримдан норози бўлишга етарли асосларим бор деб ҳисобламайман. 31.Кўпинча иштаҳам бўлмайди. 32.Болалигимда ота-онам ёки ўқитувчиларим бошқа болаларни жазолашганларида қувонганман. 33.Одатда қарорим қатъий ва тез ҳаракат қиламан. 34. Ҳ ар доим ҳ ам рост гапирмайман. 35.Кимдир ё қимсиз ҳолатдан чи қиш учун интилаётганини қизи қиш билан кузатаман. 36.Ў тиб кетган во қ еалар мени кам ташвишлантиради. 37. Ў з фикримда турмо қ чи б ў лсам барча воситалар ни яхши деб ҳ исоблайман. 38.Мушт ор қ али бирор нарсани исботлашдан бир арзийдиган нарса чи қ ишини тасаввур қ ила олмайман. 39. Мен билан жанжаллашиш йўлларини қидираётган одам билан 50

учрашишдан қочмайман . 40. Баъзида ҳеч нарсага яро қсиздекман . 41. Мен ҳ ар доим қ андайдир толи ққ ан , з ў ри ққ ан ҳ олда юргандекман , менинг ў ша ши шим қ ийин . 42. К ў пинча к ў крагим остида оғриқ , қ орнимда ҳ ар хил ё қ имсиз сезгилар пайдо б ў лади . 43. Д ў стимни хафа қ илганлардан ў ч олишга ҳ аракат қ иламан . 44. Белгиланган ва қ тга кеч қ олган па й тларим б ў лган . 45. М енинг ҳ аётимда шуна қ а ҳ ам б ў лганки нимагадир ҳ айвонларга азоб беришни ў зимга лозим топганман . 46. Э ски танишим билан учрашганда хурсандлигимдан унинг б ў йнига осилиб олишга тайёрман . 47. Мен бирор нарсадан қў р қ сам о ғ зим қ ур ий ди , қў л - оё ғ им қ алтирайди . 48. Менда тез -тез шундай кайфият бўладики , ҳеч нарсани кўрмасам , эшитмасам дейман . 49. Уй қуга ётсам одатда бир неча да қиқадан сўнг ухлаб , қоламан . 50. Бошқаларнинг хато - камчиликларини к ў рсатиш менга ором ба ғ ишлайди . 51. Баъзида ма қтаниб тураман . 52. Жамоат тадбирларида фаол қ атнашаман . 53. К ў пинча шундай б ў ладики , хо ҳ ламаган учрашувдан қ у ти лиш учун бош қ а томонга қ арашимга тўғри келади . 54.Ў зимни о қл аш учун баъзида бирор нарсани ў йлаб топаман . 55.Мен деярли ҳ ар доим ҳ аракатдаман ва фаолман. 56.Мен гапираётган нарсалар к ў п ҳ олларда су ҳ батдошларимга ҳ а қ и қ атдан ҳ ам қ изи қ арли э канлигидан шуб ҳ аланиб қ оламан. 57. Баъзида бирдан тер қ оплаганини ҳ ис қ иламан. 58. Агар бирор кишидан қ атти қ жа ҳ лим чи қ са, уни уриб ю боришим ҳ ам мумкин. 59. Кимнидир менга ёмон муносабатда б ўлиши, мени кам ташвишлантиради. 60.Т анишларимга одатда эътироз билдиришим қийин. 61.Б ўлиши мумкин б ўлган муваффа қиятсизлик ҳақидаги ф икрдан ҳаяжонланаман ва ташвишланаман. 62.Танишларимнинг ҳамм асини ҳам яхши к ўрмайман. 63. Менда шундай фикр ҳам б ўлиб турадики, улардан фа қат уялиш керак. 64. Билмадим, нима учундир баъзида ҳамма бирор нарсадан ил ҳом олаётган б ўлса ўша нарсани бузгим келади. 65. Ҳ ар қандай одамдан менга керакли нарсани илтимос қилишдан к ўра, унга мажбурлаб қилдиришни афзал к ўраман. 66. Мен к ўп ҳолларда қў л ва оё қларимни но қулай ҳаракатлантираман. 67. Қувно қ даврада б ўлишдан к ўра, ўзимнинг севимли ишим билан шу ғулланиб эркин кеча ўтказишни афзал к ўраман. 68.Даврада ўзимни уйда тутгандек тутолмайман. 69.Баъзида ўйламасдан шундай нарсани гапириб қў яманки, у ҳақида 51

яхшиси жим турган афзалро қ. 70.Хатто танишлар даврасида ҳам ди ққ ат марказда б ўлишдан қўрқ аман. 71.Яхши танишларим жуда к ўп эмас. 72.Го ҳида менда шундай таас қурот пайдо б ўладики, эркин ранг, эркин бўёй, кучли шов қин менда ё қимсиз ҳиссиётларни уй ғотади. 73.Менда к ўп ҳолларда даврада кимнидир хафа қилиш ёки жа ҳлини чи қариш истаги пайдо б ўлади. 74.Ҳ аётда турли ё қимсиз нарсаларнинг учраши мумкинлигини ўйласам, бундан ту ғилмаганим яхши эди деб қоламан. 75. Агар мени кимдир жиддий хафа қилса, ўзига тегишлисини т ўли қ олади. 76. Жа ҳлимни чи қаришса, айтадиган гапларимдан уялмайман. 77.Суҳбатдошимга менинг шундай савол беришим ёки шундай жавоб беришим ёқадики, ўша вақтда у ўзини йўқотиб қўйсин. 78.Зарур бўлган ишларни ҳам орқага сурган вақтларим бўлган. 79.Латифаларни ёки кулгули воқеаларни ҳикоя қилишни ёқтирмайман. 80.Кундалик қийинчиликлар ва ташвишлар ўз мувозанатимни йўқотишга олиб келади. 81.Ўзини ноқулай тутган даврадаги одам билан учрашиб қолсам, ўзимни қўярга жой топа олмайман. 82.Ҳаётдаги майда-чуйдаларга ҳам жиддий эътибор қаратадиган одам билан ҳам афсуски муносабатда бўла оламан. 83. Катта аудитория олдида с ўзга чи қишдан тортинаман. 84. Менинг кайфиятим ўзгариб туради. 85. Атрофдагиларнинг к ўпчили ги дан к ўра мен тезро қ чарчайман. 86. Агар мен бирор нарсадан кучли ҳаяжонланган ёки аччи қланган б ўлсам, уни бутун таним билан ҳис қиламан. 87 .Калламга келадиган ё қимсиз фикрлардан безор б ўлиб кетаман. 88.Афсуски, мени оилада ҳам, ўз танишларим даврасида ҳам тушинишмайди. 89.Агар мен бугун одатдагидан камро қ ухлаган б ўлсам, эртасига ўзимни дам олгандек ҳис қила олмайман.90. Ў зимни шундай тутаманки, атрофдагилар менинг норозилигимни пайдо қилишдан ч ўчисин. 91.Келажагимга ишонаман. 92. Атрофдагилардан бирининг ёмон кайфиятини сабабчиси б ўлганман. 93. Бош қаларнинг устидан кулишдан ҳам қайтмайман. 94.Ў та сергап одамлар билан ҳам муом ала қила оламан. 95.Мен ҳамма нарсага осон муносабатда б ўладиган кишилар тоифасиданман. 96.Ў смирлигимда та ъқиқланган мавзуларга қизи ққ анман. 97 .Го ҳида яхши к ўрган кишиларимнинг дилини о ғритганман. 98.Атрофдагиларнинг қайсарликлари туфайли улар билан к ўпинча келиша олмайман. 99.Ў з қилмишлари мдан к ўпинча виждоним қийналади. 52

100.Мен к ўп ҳолларда паришонхотир б ўламан. 101.Ёмон к ўрган одамимнинг омадсизлиги, мени безовта қилганлигини эслай олмайман.102. Кўп ҳолларда бош қалардан тез ранжийман. 103. Баъзида кутилмаганда, ўзим тушунмаган нарсалар ҳақида ишонч билан гапира бошлайман. 104. Кўпинча шундай кайфиятда б ўламанки, ҳар қандай ба ҳона билан пор тлаб кетишга тайёр тураман. 105. Кўпинча ўзимни чарчаган ва ланж сезаман. 106. Мен одамлар билан су ҳбатлашишни яхши к ўраман ва ҳар доим бунга тайёрман. 107. Афсуски, к ўп вазиятларда мен одамларга шошиб ба ҳо бераман. 108. Ерталаб одатда мен яхши тураман, к ўпинча хуштак чала бошлайман ёки хирго йи қиламан 109. Му ҳим муаммоларни ҳал қилишда хатто узо қ муло ҳазадан с ўнг ҳам ўзимга т ўли қ ишончни ҳис қилмайман. 110. Ба ҳсда нимагадир ўзимнинг тарафдоримдан баландроқ овозда гапири ш га интиламан. 111. Умидсизлик менда кучли ташвиш у йғ отмайди. 112. Бирдан лабларимни, тирно қларимни тишлайдиган ҳолларим ҳам бўлади. 113. Ёл ғиз қолган ҳолларда ўзимни ни ҳоятда бахтиёр ҳис қиламан. 114. Баъзида шундай б ўладики, ҳамма бир-бири билан урушиб қолишини хо ҳлаб қоламан. Илтимос ҳамма саволларга жавоб берганлигингизни текшириб чиқинг. КАЛИТ 1. Асабийлашганлик ( ҳаммаси б ўлиб 17 савол) « Ҳ а» - 4, 5, 12, 15, 22, 26, 31, 41, 42, 57, 66, 72, 85, 86, 89, 105 «Йў қ» - 49 2 – шкала. Ў з-ўзидан пайдо б ўладиган тажовузкорлик (13 савол) « Ҳ а» - 32, 35, 45, 50, 64, 73, 77, 93, 97, 99,103, 12, 114 «Йў қ» - 99 3 – шкала. Ру ҳий си қилиш (14 та савол). « Ҳ а» - 16, 24, 27, 28, 30, 40, 48, 56, 61, 74, 84, 87, 88, 100 «Йў қ» - 4 – шкала. Сержа ҳллик, серзардалик, жиззакилик (11 савол) « Ҳ а» - 6, 10, 58, 69, 76, 80, 102, 104, 107, 110 «Йў қ» - 5 – шкала. Муло қотчанлик (16 савол) « Ҳ а» - 2, 19, 46, 52, 55, 94, 106 «Йў қ» - 3, 8, 23, 53, 67, 71, 79, 113 6 – шкала. Оғирлик, вазминлик (10 та савол) «Ҳ а» - 14, 21, 29, 37, 38, 59, 91, 95, 108, 111 «Йў қ» - 7 – шкала. Ў та тажовузкорлик (10 та савол) 53

«Ҳ а» - 13, 17, 18, 36, 39, 43, 65, 75, 90, 98 «Йў қ» - 8 – шкала. Тортинчо қлик (10 савол) «Ҳ а» - 9, 11, 20, 47, 60, 70, 81, 83, 109 9 – шкала. Очи қлик, ошкоралик (13 савол) «Ҳ а» - 7, 25, 34, 44, 51, 54, 62, 63, 68, 78,92, 98, 101 «Йў қ» - 10 – шкала. Экстроверсия-интроверсия (12 та савол) «Ҳ а» - 2, 29, 46, 51, 56, 76, 93, 95, 106, 110 «Йў қ» - 20, 87 11 – шкала. Таъсирчанлик, ўзгарувчанлик (14 та савол) «Ҳ а» - 24, 25, 40, 48, 80, 83, 85, 87, 88, 102, 112, 113 «Йў қ» - 59 12 – шкала. Мардлик-назокатлик (15 та савол) «Ҳ а» - 18, 29, 3, 50, 52, 58, 59, 65, 91, 104 «Йў қ» - 16, 20, 31, 47, 84 Жавоб вара қасига савол номерининг қаршисига « Ҳ а» ёки «Йў қ» жавоби ёзиб қў йилади. Методиканинг «калити»ида ҳар бир шкалага тегишли б ўлган савол номерлари ёзилган. Ҳ ар бир шкаланинг савол номерига сизнинг жавобингиз тўғри келса 1 балл билан ба ҳоланади. (« Ҳ а» жавоби ва «Йў қ» жавоби б ўйича баллар қў йиб ҳисобланади.) Ҳ ар бир шкала б ўйича бирламчи баҳолар ҳисоблаб чи қарилади. Шкала ра қами Бирламчи баҳолар 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12Бундан с ў нг ҳ осил б ў лган бирламчи баҳоларни стандарт баҳоларга к ў чирилади . (2- чи жадвалга қ аранг ) БИРЛАМЧИ БАЛЛАРНИ СТАНДАРТ БАҲОЛАРГА К Ў ЧИРИ Ш 1 баллдан 3 баллгача бўлган баҳолар қуйи 4 баллдан 6 баллгача бўлган баҳолар ўрта 7 баллдан 9 баллгача бўлган баҳолар Юқори 54

баҳолар туркумига (хусусиятлар даражаси) киради. ХАРАКТЕР ТИПИНИ АНИҚЛАШ МЕТОДИКАСИ (КАРЛ ЮНГ) Берилган саволларга жавоб вариантлардан бирини танлаш керак 1. Қ айси бири сиз учун му ҳ имроқ? а) кичкина д ў стлар давраси; б) к ў пгина ў ртоқлар давраси. 2. Қ андай китоблар сизга к ў про қ ё қ ади ? а ) қ изи қ арли сюжетли ; б ) одамлар , ру ҳ ий кечинмалар акс этган . 3. Ишда к ў про қ нимага йўл қў йишингиз мумкин ? а ) кечикиш ; б ) хатоликлар . 4. Агар ёмон иш қ илиб қў йган б ў лсангиз ? а ) жуда қай ғ урасиз ; б ) унчалик қ ай ғ урмайсиз . 5. Одамлар билан қ андай чи қ ишасиз? а) жуда тез ва осон; б) секин э ҳ тиёткорлик билан. 6. Ў зингизни аразкаш деб ҳ исоблайсизми? а) ҳ а; б) йў қ . 7. Чин дилдан кулишга мойи л мисиз? а) ҳ а; б) йў қ . 8. Сиз қ андайсиз? а) камгап; б) сергап. 9. Сиз очи қ мисиз ёки ҳ исларингизни бировлардан яширасизми? а) очи қ ман; б) яшираман. 10. Ў з ҳ ис кечинмаларингизни та ҳ лил қ илишни ё қ тирасизми? а) ҳ а; б) йў қ . 11. К ў пчилик даврасида б ў лганда сиз? а) тинмай гапирасиз; б) бош қ аларни тинглайсиз. 12. Тез-тез ў зингиздан норози б ў либ турасизми? а) ҳ а; б) йў қ . 13. Бирор нималарни ташкил қ илишни ё қ тирасизми? а) ҳ а; б) йў қ 14. Сирларингиз ёзилган кундалик тутишни ё қ тирасизми? а) ҳ а; 55

б) йў қ . 15. Бирор нарсанинг қ ароридан уни бажаришга тез ў тасизми? а) ҳ а; б) йў қ . 16. Кайфиятингизни тез ў згартира оласизми? а) ҳ а; б) йў қ . 17. Ў згаларни ишонтириб, уларга ў з фикрингизни ў тказишни ё қ тирасизми? а) ҳ а; б) йў қ . 18. Сизнинг ҳ аракатларингиз? а) тез; б) секин. 19. Сиз б ў лиши мумкин б ў лган нохуш нарсалардан таъсирланасизми? а) тез-тез; б) базъан. 20. Қ ийин ҳ олатларда Сиз: а) ёрдам с ў рашга шошиласиз; б) ҳ еч кимга мурожаат қ илмайсиз. Натижаларни қайта ишлаш Жавоблар ичидаги қуйидагилар экстроверсияни кўрсатади: 1б, 2а, 3б, 5а, 6б, 7а, 8б, 9а, 10б, 11а, 12б, 13а, 14б, 15а, 16а, 17а, 18а, 19б, 20а. Мос келган жавоблар сонини 5 га к ў пайтиринг. 0-35 баллар – интроверсия; 36-65 баллар – амбиверсия; 66-100 баллар – экстроверсия. Т/р А Б Т/р А Б Т/р А Б 1 1 4 27 2 15 28 3 16 29 4 17 30 5 18 31 6 19 32 7 20 33 8 21 34 9 22 35 10 23 36 11 24 37 12 25 38 13 26 39 56

ШМИШЕК тест – саволномаси ёрдамида ўсмирларнинг характер акцентуациясини аниқлаш Тест – саволнома негизида К. Леонгарднинг шахс акцентуацияси концепцияси ётади. Шунга асосан акцентуациялар – бу ҳар бир инсонга хос бўлган баъзи бир индивидуал хусусиятларнинг «кескинлашган, ўткирлашган» кўринишидир. К.Леонгард характер ва темпераментнинг ўткирлашган хусусиятларини ажратади. Тест 10 шкаладан иборат. Улар рўйхат шаклида 88 саволдан иборат ва жавобларнинг «Ҳа» ёки «йўқ» икки вариантидан бирини танлаб жавоб беришини назарда тутади. Тест ўтказиш учун стандарт йўриқнома билан тест буклети, шунингдек, стандарт жавоб варақаси бўлиши зарур. Жавоб варақасига рақам ёнига синалаётган жавоб вариантига мос тарзда «+» ёки «-» белгилари қўяди. Калит билан саволлар р ў йхати. 1. Сен одатда хотиржам, қ увно қ мисан? (1). 2. Сен тез хафа б ў либ қ оласанми? (1). 3. Тезда йи ғ лаб юборишинг осонми? (6). 4. Ў з ишингда хато бор-йў қ лигини к ў пинча текширасанми?. (4). 5. Синфдошларинг сингари кучлимисан? (-2) 6. Хурсандчиликдан ғам -анду ғ га ёки ғам -анду ғ дан хурсандчиликка осон к ў ча оласанми? (9). 7. Ў йинларда этакчи б ў лишни ё қ тирасанми? (8) 8. Ҳ еч бир сабабсиз ҳ аммага жа ҳ л қ иладиган кунларинг б ў ладими? (5) 9. Сен жиддий одаммисан? (6) 10. Ҳ ар доим ўқ итувчилар топшири ғ ини виждонан бажаришга интиласанми? (7) 11. Янги ў йинлар топа оласанми? (1) 12. Кимнидир хафа қ илган бўлсанг, тезда унутасанми? (-7) 13. Ў зингни ме ҳ рибон деб ҳ исоблайсанми? (6) 14. Почта қ утисига хат ташлагач, хат почта қ иррасига ти қ илиб қ олдимикан, деб қў линг билан текшириб к ў расанми? (4) 15. Мактабда, т ў гаракда, спорт сектсиясида энг олдинда б ў лишга интиласанми? (8) 16. Кичкиналигингда мома қ алдиро қ ва итлардан қў р қ армидинг? (2) 17. Сени ў рто қ ларинг ў та интилувчан ва тартибли деб 57

ҳ исоблашадими? (4) 18. Сенинг кайфиятинг уйдаги ва мактабдаги ишларга боғлиқ б ў ладими? (9) 19. К ў пчилик танишларинг сени яхши к ў ради, деб айтиш мумкинми? (8) 20. К ў нглингда нотинчлик б ў либ турадими? (5) 21. Одатда бироз ғам гин юрасанми? (3) 22. Алам чека туриб, ў кириб йи ғ лайсанми? (10) 23. Узо қ ва қ т бир жойда қ олиш сен учун қ ийинми? (1) 24. Сенга но ҳ а қ лик қ илишганда ў з ҳ уқуқинг учун курашасанми? (7) 25. Қ ачонлардир мушукларни рогаткадан м ў лжалга олганмисан (-6) 26. Парда ёки дастурхон қ ийши қ турган бўлса, аччи ғ инг чи қ адими? (4) 27. Болалигингда бир ў зинг уйда ёл ғ из қ олишдан қў р қ армидинг? (2) 28. Сабабсиз хурсанд ёки ғам гин б ў либ турасанми? (9) 29. Синфингда энг яхши ўқ увчининг биримисан? (8) 30. Тез-тез вақтичо ғ лик, майнабозчилик қ илиб турасанми? (-3) 31. Жа ҳ линг тез чи қ адими? (5) 32. Баъзида ў зингни бахтиёр ҳ ис қ иласанми? (10) 33. Болаларни хурсанд қ ила оласанми? (1) 34. Бирор киши ҳ а қ ида ў йлаётган фикрингнинг ҳ аммасини юзига айта оласанми? (7) 35. Қ ондан қўрқ асанми? (6) 36. Мактаб топшириларини сид қ идилдан бажарасанми? (-4) 37. Кимгадир но ҳ а қ лик қ илинган бўлса, унинг ёнини оласанми? (7) 38. Қ орон ғ и б ў м-б ў ш хонага кириш сен учун ё қ имсизми? (2) 39. Тез ва ноани қ ишдан к ў ра, секинлик билан ани қ бажариладиган иш сенга маъқулми? (4) 40. Одамлар билан тез таниша оласанми? (9) 41. Кечаларда сид қ идилдан с ў зга чи қ асанми ? (5) 42. Уйдан қ очиб кетган пайтларинг б ў лганми? (5) 43. Болалар ёки ўқ итувчилар билан б ў лган жанжалдан кейин мактабга бормаслик даражасигача хафа б ў лганмисан? (3) 44. Ҳ аёт сенга оғир туюладими? (3) 45. Муваффа қ иятсизликка учраганингда ў з устингдан кула оласанми? (1) 46. Агар жанжал сенинг айбингсиз чи ққ ан бўлса, ярашишга интиласанми? (-7) 47. Ҳ айвонларни яхши к ў расанми? (6) 48. Уйдан кета туриб, бирор нарса қ олиб кетмадимикан, деб текширгани қ айтиб кирасанми? (4). 49. Сенга ёки сенинг қ ариндошларингга бирор нарса б ў лгандек туюладими? (2) 50. Кайфиятинг об- ҳ авога боғлиқ б ў ладими? (9). 51. Саволга жавобни билсанг ҳ ам синфда жавоб беришга 58

қ ийналасанми? -(-8) 52. Агар бирор кишидан жа ҳ линг чи қ са, ё қ алашиб кетасанми (5) 53. Болалар орасида б ў лиш сенга ё қ адими? (-3) 54. Бирор ишни бажара олмасанг, умидсизликка тушасанми? (10) 55. Ишларни, ў йинларни ташкил қ ила оласанми? (1) 56. Агар йўлда қ ийинчиликка дуч келган бўлсанг ҳ ам, ма қ сад сари астойдил интиласанми? (7) 57. Кино к ў раётганингда ёки ғам гин китоб ўқ иётганингда йи г` лаганмисан? (6). 58. Бирор ташвишдан ухлашинг қ ийин б ў ладими? (4) 59. Ў рто қ ларингга дарсда пичирлаб айтиб турасанми ёки к ў чириб олишга берасанми? (-7) 60. Қ орон ғ и к ў чадан ёл ғ из юришга қўрқ асанми? (2) 61. Ҳ ар бир нарса жой-жойида б ў лишини кузатасанми? (4) 62. Уй қ уга яхши кайфият билан ётиб, ёмон кайфият билан уй ғ ониш ҳ оллари б ў ладими? (9) 63. Нотаниш болалар даврасида (янги синф, лагерда) ў зингни эркин тута оласанми? (8) 64. Бошинг тез-тез о ғ риб турадими? (5) 65. Тез-тез кулиб турасанми? (-3) 66. Агар сен бирор кишини ҳ урмат қ илмасанг, у билан турганингда уни ҳ урмат қ илмаслигингни сездирмайсанми? (8) 67. Бир кун ичида к ў плаб ҳ ар хил ишларни қ ила оласанми? (7) 68. Табиатни севасанми? (7) 69. Уйдан кета туриб ёки ухлаш учун ёта туриб эшик қ улфланганлигини, чиро қ ў чирилганлигини текширасанми? (2) 70. Сенга тез-тез но ҳ а қ лик қ илишадими? (6) 71. Ў зингни қ андай одам деб ҳ исоблайсан, қўрқ о қ мисан? (2) 72. Байрам столи олдида кайфиятинг ў згарадими? (9) 73. Драматик т ў гаракка қ атнашасанми, са ҳ нага чи қ ишни яхши к ў расанми? (8). 74. Сенда бесабаб ма ъ юс кайфият б ў либ, бунда ҳ еч к им билан гаплашгинг келмайдиган ҳ олатларинг б ў ладими? (5) 75. Келажакни ма ъ юслик билан ў йлаган ҳ олатларинг б ў ладими? (3) 76. Хурсандчиликдан ғам гинликка бехосдан ў тиб қ олиш ҳ оллари б ў ладими? (10) 77. Ме ҳ монлар кайфини чо ғ қ ила оласанми ? (1) 78. Узо қ муддат хафа б ў либ ю расанми ? (7) 79. Агар сенинг д ў стларинг билан фалокат ю з берган бўлса , қ атти қ ташвишланасанми ? (6) 80. Хато туфайли дафтар вара ғ ини қ айта к ў чирган б ў лармидинг ? (4) 81. Ў зингни ишонмайдиганлардан ҳ исоблайсанми? (7) 82. Тез-тез да ҳ шатли туш к ў расанми? (2) 83. Деразадан сакраш ёки машина тагига ў зингни ташлаш ҳ исси б ў лганми? (4) 59

84. Атрофдагиларнинг ҳ аммаси вақтичо ғ лик қ илаётган бўлса, сенинг ва қ тинг ҳ ам чо ғ б ў ладими? (9) 85. Агар сенда к ў нгилсиз во қ еалар содир бўлса, ва қ тинчалик уларни унута оласанми, улар ҳ а қ ида доим ў йламай юра оласанми? (8) 86. Кутилмаганда ў зингни тутолмасдан қ оласанми ва ў зингни одобсизларча тута оласанми? (4) 87. Одатда камгап, жим ю радиганларданмисан? (3) 88. Драматик томошада, ролга шундай киришиб кетиб, хатто са ҳ надагидан бош қ ачаро қ одам эканлигингни унутиб қў ясанми? (8). Натижаларни ба ҳ олаш Ҳар бир саволга жавобларни белгилаб бўлгандан сўнг, ҳар бир шкалага тегишли бўлган саволларнинг бирламчи баллари алоҳида-алоҳида ҳисоблаб чиқилади (савол охирида ушбу савол нечанчи шкалага тегишли эканлиги кўрсатилади. («-» белгиси қўйилган рақамлар сизнинг «йўқ» жавобингизга тўғри келса, 1 балл билан белгиланади). Шкала бўйича ҳосил бўлган бирламчи баллар, жадвалда кўрсатилган коэффецентга кўпайтирилади. Агар ҳисоблаб чиқилганда, баллар 12 баллдан ошса, характер акцентуациясининг намоён бўлиши кўринади . Ш кала ра қ ами Аксентуа ц ия типлари Ко э ффи ц иен т Бирламчи баллар Аксентуа ц ия к ў рсаткичи бирламчи баллар- нинг ко э ффи ц иентига к ў пайтирилгани 1 Гипертим 3 2 Хавотирланувчи 3 3 Дистим 3 4 Расмий 2 5 Қў з ғ алувчан 3 6 Э мотив 3 7 Ригид 2 8 Намойишкор 2 9 Ц иклоид 3 10 Э кзалтр 6 Аксентуа ция лашган хусусиятларнинг ў заро биргаликдаги келиши К.Леонгард назариясига асосланган ҳ олда махсус анализ қ илинади. К.Леонгарднинг акцентуация типлари инсонларнинг теварак-атрофдагилар билан қ андай муло қ от қ илишларини ани қ лашга хизмат қ илади ва ў згача 60

(А.Е.Личконинг характер аксентуация типларидан фар қ ли ў ларо қ ) муста қ ил характер типларини таклиф қ илади. 1. Гипертим тип Бу типдаги инсонлар жуда муло қ атчан, с ў замол, мимика, пантомимика ва жестларга жуда бой б ў лади. Улар оиладаги ва иш жойидаги бурчларига маъсулиятсизлиги туфайли атрофдагилар билан келишмовчиликка борадилар. Ушбу тип д аги одамлар бош қ алар билан б ў ладиган келишмовчиликларни ў злари келтириб чи қ арадилар, ана шунда атрофдагилар танбе ҳ беришса, хафа б ў ладилар. Уларнинг ижобий томонлари ҳ аракатчан, бирор бир фаолиятга чан қ о қ , ташаббускор. Салбий хусусиятлари: энгилтабиат, энгил хул қ- атворга мо й ил, ў та асабий, ў з маъсулиятларига жиддий муносабатда б ў лмайдилар. 2. Хавотирланувчан тип Бу типдаги инсонлар муло қ отга киришимсиз, б ў ш, ў зига ишонмайдиган, ма ъю с кайфиятда юрувчилардир. Жуда кам ҳ олатда атрофдагилар билан келишмовчиликка борадилар ва унда пассив иштирок этадилар. Келишмовчилик ҳ олатларида ў зларига таянч ва ёрдам қ идирадилар, чунки улар шунга му ҳ тож б ў ладилар. К ў пинча уларда д ў стлик, ў з- ў зларига тан қ идий к ў з билан қ араш каби ижобий хусусиятлари билан к ў зга ташланадилар. Лекин ў зини- ў зи ҳ имоя қ ила олмаганлиги туфайли «итнинг кейинги оё г` и» б ў либ ю ради. Бундай одамлар ҳ азил учун манба б ў либ ҳ исобланади. 3. Дистим тип Бу типдаги инсонлар муло қ отга тез киришмайдиган, камгап, п е ссимистик кайфиятнинг устунлиги билан характерланадилар. Улар асосан уйда ў тиришни афзал к ў радилар, атрофдагилар билан камдан кам ҳ олатда келишмовчиликка борадилар, чегараланган ҳ аёт тарзида яшайдилар. Улар ў злари билан д ў стлашганларни жуда қ адрлайдилар ва уларга б ў йсинишга тайёрдирлар. Ижобий хислатлари: жиддий, пок, виждонли, ў та адолатли. Салбий хислатлари: фаол эмас, фикрлаш қ обилияти суст, кам ҳ аракат. 61

4.Расмий тип Келишмовчиликларга жуда кам ҳ олатларда киришади, фаол қ атнашмайди. Атрофдагиларга формал талаблар қў йиб, хизматда ў зини бюрократ сифатида тутади. Шу билан бирга сардорликни бош қ аларга осонликча топширади. Баъзида ў та саранжомликни да ъ во қ илиш билан бош қ аларнинг ғ ашига тегади. Ижобий хислатлари: пок виждонли, сарамжон, жиддий, синчков, ишга умид билан қ аровчи. Салбий хислатлари: сержа ҳ л, қ о ғ озбоз, эзма, наси ҳ атг ў й, ў та расмиятчи. 5. Қў з ғ алу в чан тип Бу типдаги одамлар муло қ отга киришимсиз, уларда муло қ отнинг вербал ва новербал турлари суст ривожланган. К ў пинча улар қ ово ғ и соли қ Юрадилар, сурбетлик, жанжалкашлик хусусиятларига мойилдирлар, бунга ў злари шундай му ҳ ит яратадилар. Жамоадаги инсонлар билан чи қ иша олмайдилар, оилада ҳ укмронлар. Эмоционал турғун ҳ олатларда к ў пинча виждонли, саранжом, ҳ айвонларни ва болаларни севувчидирлар. Шунингдек, эмоционал қў з ғ алувчан ҳ олатларда сержа ҳ л, жиззаки, ў з хул қ -атворини бош қ ара олмайдиган хусусиятларга эгадирлар. 6. Эмотив ( ў та ҳ иссиётли) тип Бу типдаги инсонлар «ярим гапи»дан уларни тушуниб оладиган, улар билан яхши муносабатлар ў рнатадиган, танланган, тор доирадаги одамлар билан муло қ отда б ў лишни хуш к ў рувчилардир. Келишмовчиликларга камдан-кам сабабчи б ў ладилар ва бунда пассив иштирок этадилар. Ичларида кек са қ лайдилар. Ижобий хусусиятлари – ме ҳ рибон, ҳ амдард, ў згаларнинг муваффа қ иятларига шерик, ў з бурчларига ў та соди қ . Салбий томонлари – ў та ҳ иссиётли, йи ғ ло қ и. 7. Ригид ( ў згармас) тип Ушбу тип хусусиятларига хос одамлар муло қ отга ў ртача киришимли, наси ҳ атг ў й, к ў пинча кам гапирадилар. Келишмовчиликларда улар ташаббускор б ў либ фаол қ атнашишга ҳ аракат қ иладилар. Бу инсонлар ў зларига талабча н . Айни қ са, ижтимоий адолатни чу қ ур ҳ ис этадиган, шу 62

билан бирга к ў нгли нозик, аразчи, шуб ҳ а билан қ аровчи, қ асоскордирлар. Баъзида ў зларига жуда ишонувчан, ҳ а қ и қ атг ў й, рашкчи ҳ амдирлар, қў л остидаги инсонларга ва я қ инларга ў та талабчандир. 8. Намойишкор тип Бу типдаги инсонлар бош қ алар билан осонликча муло қ отга киришиб кетиш, сардорликка интилиш, лавозим ва ма қ товларга чан қ о қ лик хусусиятлари билан тез киришиб кета олиш хусусиятини намойиш қ ила олади, шу билан бирга иккиЮзламачиликка мойил. Бу типдаги инсонлар ў зига ў та ишонувчанликлари ва ў зларини катта тутишлари билан келишмовчиликлар келтириб чи қ арадилар, лекин бунда фаол ҳ имоя қ ила оладилар. Су ҳ батдош учун муло қ отда ё қ имли хусусиятлари: турли вазиятлардан чи қ иб кетишлик, артистлик, бош қ аларни ў зига жалб қ ила олишлик. Ў зидан итарувчи сифатлари: эгоистлик, лаганбардорлик, ма қ танчоқлик, ишё қ маслик. 9. Ц иклоид тип Бу типдаги инсонларнинг кайфиятлари тез-тез ў згариб туриши натижасида, атрофдагиларга б ў лган муносабати ҳ ам ў згарувчандир. Улар шу пайтда ў зларини гипертимларга ў хшаб тутадилар. К ў таринки кайфиятда б ў лганларида муло қ отга киришувча н , тушкунлик кайфиятда муло қ отга киришмайдиган, индамас хусусиятларга эгадирлар. Шундай кайфиятда дистим типдагиларга ў хшаб кетадилар. 10. Экзалтр типлар Бу типдаги инсонлар муло қ отга ў та киришимли, серга п , к ў нгилчан. К ў пинча бундай одамлар ба ҳ слашадилар, лекин бахсни очиқдан-очиқ келишмовчиликларга олиб бормайдилар. Келишмовчилик вазиятларда ҳ ам пассив, ҳ ам актив б ў лишлари мумкин. Шу билан бирга улар д ў стлари ва я қ инларига ғам х ў р, ме ҳ рибон ва уларга бо г` ланиб қ олганлар. 63

4.Шахс психодиагностикасида объектив ва ситуатцион тестлардан фойдаланиш муаммолари Шахс психодиагностикасида фойдаланиладиган методларни уч нуқтаи назардан қараб чиқиш мумкин. 1.“Объектив нуқтаи” назар – диагностика фаолиятни бажаришнинг усуллари(хусусиятлари) ва муваффақияти (натижалилиги) асосида амалга оширилади. 2.”Субъектив” нуқтаи назар – диагностика ўзи ҳақида бериладиган маълумотлар, шахс ўзининг хусусиятлари, у ёки бу вазиятдаги хулқ-атворини тавсифлаш асосида амалга оширилади. 3.”Проектив” нуқтаи назар - диагностика ташқи нейтрал, шахсга тааллуқли бўлмаган маълум маънода номаълумлиги туфайли проектсия об`екти бўлган материал билан ўзаро таъсир хусусиятларини таҳлил қилиш асосида амалга оширилади. Инсон индивидуаллиги кўринишларини диагностика қилишдаги обектив нуқтаи назар икки хил методикаларнинг ҳосил бўлишига олиб келди. Булар шахс тестлари ва интеллект тестларидир. Улардан биринчиси инсоннинг интеллектуал бўлмаган хусусиятларини аниқлашга мўлжалланган. Иккинчиси эса унинг интеллектуал даражасини аниқлашга қаратилган. Шахс тестларини ҳаракат тестлари (мақсадга йўналган шахс тестлари) ва вазиятли тестларга ажратиш мумкин. Интеллектуал ривожланиш даражасини диагностика қилиш кўпгина интеллект тестлари ёрдамида амалга оширилади. Объектив нуқтаи назар доирасида яна икки груруҳ тестларни ажратиш мумкин: Булар махсус қобилиятлар тестлари ва ютуққа эришиш тестлари. Субъектив нуқтаи назарда кўпроқ сўровномалар ўтказилади, проектив нуқтаи назар шахсни ўрганишнинг проектив методикалари ёрдамида амалга оширилади. 64

5.Шахснинг қадриятлар йўналишини диагностика қилиш РОКИЧ МЕТОДИКАСИ 1-жавоб варақаси (терминал қадриятлар) Йўриқнома: Қуйида одамлар ўз ҳаётида кўзлайдиган асосий мақсадлар рўйхати берилган. Уларнинг ҳар бири шахсан сиз учун қанчалик муҳим? Муҳимлик даражасини 5 балли тизимда баҳоланг. Бунда «1» - энг паст балл, «5» - энг ю қо ри балл б ў лади. Т .р. Ҳ аётий ма қ садлар ( қ адриятлар) мазмуни балл 1 дан 5 гача 1 Фикрлаш ва хулоса чи қ аришдаги муста қ иллик 2. Ў з- ў зига ишонч (ички шуб ҳ а ва гумонлардан холи б ў лиш). 3. Моддий та ъ минланганлик ( ҳ аётда моддий қ ийинчиликларнинг йў қ лиги). 4. Со ғ ли қ (жисмонан ва ру ҳ ий). 5. Ҳ узур-халоват (ва қ тичо ғ лик, айш-ишрат). 6. Қ изи қ арли иш. 7. Му ҳ аббат (севган киши билан маънавий ва жисмоний я қ инлик). 8. Ҳ аракат ва фаолиятдаги эркинлик. 9. Г ў заллик (табиат ва сан ъ атдаги г ў залликни ҳ ис этиш). 10. Соди қ ва вафоли д ў стлар. 11. Билиш (билим олиш, а қ лни чархлаш имконияти). 12. Бахтли оилавий ҳ аёт. 13. Ижод (ижодий фаолият имконияти). 14. К ў пчилик томонидан тан олиниш ( ҳ урмат қ озониш). 15. Фаол қ из ғ ин ҳ аёт . 16. Тенглик (барча учун имкониятлар тенглиги). 2-ж а воб вара қ аси (терминал қ адриятлар) Йўри қ нома: Қ уйида шахсга хос асосий хусусиятлар р ў йхати берилган. Уларнинг ҳ ар бири сиз учун қ анчалик му ҳ им? Му ҳ имлик даражасини 5 балли тизимда б аҳ оланг. 65

Бунда «1» - энг паст балл, «5» энг ю қ ори балл б ў лади. Т .р. Шахс хусусиятлари ( қ адриятлар сифатида)нинг мазмуни 5 дан 1 гача балл 1. Ў зига катта талаблар қў йиш 2. Эъ тиборлилик ( ғам х ў рлик) 3. Тарбияланганлилик (хушхул қ лик, одоблилик) 4. Ишда самарадорликка эришувчанлик (ме ҳ натсеварлик, ишдаги ма ҳ сулдорлик, ишда муваффа қ иятга эришувчанлик) 5. Шахсий фикрларни ҳ имоя қ илишда жасурлик 6. Айтилган ишларни бекаму к ў ст бажариш (интизомлилик) 7. Ш ахсий камчиликларни, бош қ аларнинг камчиликларини кечирмаслик 8. Масалага ҳ ар томонлама қ арай олиш (бош қ аларнинг ну қ таи назарини тушуна олиш, ў згача дид, одатларни ҳ урмат қ илиш) 9. Халоллик (ростг ў йлик, самимийлик) 10. Маълумотлилик (кенг билимларда юксак маданий даража). 11. Ў з- ў зини бош қ ара олиш (боси қ лик, тартиблилик) 12. Ба ғ рикенглик (бош қ а одамларнинг хато ва камчиликларини кечира олиш) 13. Муста ҳ кам ирода ( қ ийинчиликлар олдида чекинмаслик) 14. Ратсионализм (о қ ил ва мантиқий фикрлаш, яхшилаб ў йлаб қ арор қ абул қ илиш) 15. Маъсулият (бурч ҳ исси, ва`данинг устидан чи қ иш) 16. Ҳ аётдан зав қ ланиш ( ю мор ҳ исси) На т ижаларни қ айта ишлаш ва уларни тал қ ин этиш. Э нг аввало қ адриятлар ориентатсияси (ҚО) психологик механизмининг шаклланганлик даражаси, яъни ўқ увчиларнинг қ адриятларни танлай олишга қ одирлигини ани қ лаш керак. Ўқ увчиларнинг бундай қ обилияти уларнинг қ адриятларга қў йган ба ҳ олари хилма-хиллигида намоён б ў лади. Агар синалувчилар қ адриятларни ба ҳ олашда 5 балли тизимдаги барча баллардан фойдалансалар, демак уларда дифферентсиатсиялашнинг психологик 66

механизми шаклланган б ў лади. Борди-ю, улар қ адриятларни ба ҳ олашда асосан 2 та баллни (масалан 4 ва 5ни) қў лласалар, бу дифферентсиатсиялаш механизми хали шаклланишнинг илк бос қ ичида эканлигини англатади. Агар синалувчилар ба ҳ олашда умуман фа қ ат би т та баллдан фойдалансалар, уларда ҚО нинг психологик механизм сифатида дифферентсиатсия қ обилияти шаклланмаган б ў лади. Шу тари қ а психологик механизмнинг шаклланганлигига к ў ра синалувчилар уч гуру ҳ га ажратилиши мумкин: 1) ҚОнинг дифференсиатсиялашган таркиби шаклланган ўқ увчилар; 2) ҚО нинг дифферен ц иа ц иялашган таркиби энди шакллана бошлаган ўқ увчилар; 3) ҚО нинг дифферен ц иа ц иялашган таркиби шаклланмаган ўқ увчилар. И.Г.СЕНИННИНГ «ҚАДРИЯТЛАР ЙЎНАЛИШЛАРИ” СЎРОВНОМАСИ Қўлланма: “Кишининг ҳар хил истак ва хоҳишларини акс эттирадиган саволлар диққатингизга ҳавола этилади. Ҳар бир саволни яхшилаб ўқинг ва унинг мазмунини ўзингизга қиёслаб кўринг. Жавоб вариантлари қуйидагича: 1. Мен учун ҳеч қандай аҳамияти йўқ. 2. Унчалик муҳим эмас. 3. Маълум аҳамиятга эга. 4. Муҳим, зарур. 5. Жуда муҳим, эҳтиёжий зарур. Билингки, бу эрда яхши ёки ёмон, тўғри ёки нотўғри жавоблар йўқ. Энг тўғри жавоб чин кўнгилдан, холисона берилган жавобдир. Шу сабабли барча саволларга ўйлаб, ҳаққоний жавоб берасиз, деган умиддамиз”. Марҳамат, бошладик. 1.Бирор ишимга атрофдагиларнинг юқори баҳо бериши. 2.Иш жойим орқали ҳар хил камёб нарсаларга эга бўлиш. 3.Барчанинг ҳурматига сазовор бўлиш учун ўқиб, илм олиш. 4.Иш фаолиятимда ихтирочи бўлиш. я нгиликка интилиш. 67

5.Кўп ўқиш, кўпроқ маълумотга эга бўлиш эвазига фаровон ҳаёт манбаига эришиш. 6.Оилам аъзоларининг мени ҳурмат қилишлари. 7. Ҳамкасбларим билан бажарилаётган иш хусусида тез-тез маслаҳат олиб, суҳбатлашиб туриш. 8. Ўрганаётган билим соҳамда бирор бир янгилик яратиш. 9. Оиламнинг бой - бадавлат ҳ а ё т кечириши. 10. Атрофдагиларнинг назарига тушадиган даражада ижтимоий-сиёсий воқеалардан хабардор бўлиш. 11. Касбий маҳоратимни доимий равишда ошириб бориш. 12. Ҳар хил одамлар билан фаол мулоқотда бўлиш учун юқори маълумот даражасига эга бўлиш. 13. Уй шароитимнинг к ў ринишини доимо ў згартириб, янгилаб туриш. 14. Жамоат ишларида фаол қ атнашиб, моддий мукофотлар олиш. 15. Ҳ авас ва қи зи қ ишларим билан атрофимдагиларни ҳ айратга солиш. 16. Касбий фаолиятимда катта юту қ ларга эришиш. 17. Олган билимларимни тинимсиз ривожлантириш, кенг доирадаги илмий маълумотга эга б ў лиш. 18. О и лада этакчи б ў лиш, муло қ отчанлик му ҳ итини яратиш. 19. Жамият ҳ аётига ҳ ар хил янгиликлар киритиш, одамларда янгича онг, янгича фикрни шакллантириш. 20. Б ў ш ва қ тларимда даромад келтирадиган ишлар билан шу ғ улланиш. 21. Обр ў-эъ тибор келтирадиган касб со ҳ асида ишлаш. 22. Бирор ишни бошлагач, унга чин қ албдан, берилиб ишлаш. 23. Бирор со ҳ ада таълим олиб, катта муваффа қ иятларга эришиш. 24. Оиламда ҳ ар хил тушунмовчиликларга йўл қ ў ймаслик учун бо шқ а оилалардаги воқеаларни синчковлик билан ў рганиш. 25. Ижтимоий ҳ аётнинг янада қизиқарли б ў лиши учун одамларни бир - бирига бирлаштириш, ҳ амжи ҳ атликни йўлга қў йиш. 26. Б ў ш вақ т имда илгари мавжуд б ў лмаган бирор янги нарсани ихтиро э тиш. 27. Иш шароитидан фойдаланиб, шахсий тадбиркорлик фаолияти билан шу г` улланиш. 28. Илмий даражалар ва унвонларга эга б ў либ, обр ў-эъ тибор қозониш. 29. Бо шқ а касблардан ижобий фар қ қ иладиган ў зига хос касб со ҳ асида ишлаш. 30. Чин юракдан берилиб ўқи ш, илм олиш. 31. Фарзандларимнинг ҳ ар томонлама ривожланиши, тенгдошларидан устун б ў лиши. 32. Жамоат ишлари билан шу ғ улланиб, ташкилотчилик қобилиятимни ривожлантириш. 33. Қ изи қ ишларим доирасида ў рто қ ларим билан биргаликда бирор бир т ў гаракка, клубга аъзо б ў лиш. 34. Касбий фаолиятимда ҳ ар хил иш услубларини синаб к ў риш. 68

35. Ўқ иган со ҳ ам б ў йича қў шимча моддий та ъ минланиш имконияти (масалан, ҳар хил пуллик мукофотлар, грантлар ёки танқис моллар учун алоҳида имтиёзлар). 36. Турмуш ўртоғимнинг обрў-эътиборли оиладан бўлишлиги. 37. Оддий кишилардан фарқ қилиш учун тинмай ўқиб, илм олиш. 38. Фарзандларимни маънавияти бутун ва тўғрисўз инсонлар қилиб тарбиялаш. 39. Аниқ мақсадлар билан жамият ҳаётида фаол иштирок этиш.40. Бўш вақтлардаги қизиқишларимда бутун қобилиятларимни намоён қилиб, ўз устимда ишлаш. 41. Одамлар билан тез- тез мулоқотда бўлиш имконияти бўлган касб соҳасида ишлаш. 42. Илм-фанда янги, қизиқарли кашфиётлар қилиш, илмий унвонлар олиш. 43. Турмуш ўртоғим оладиган маошининг юқори бўлиши. 44. Бирор ташкилотга раҳбарлик қилиб, обрў- эътиборли бўлиш. 45. Кўпчиликнинг фикрига қарши бўлса ҳам оилавий ҳаётда ўз қарашларимга таяниш. 46. Жамоат ишида фаол иштирок этиб, маънавий озу қа олиш. 47. Қизиқишларим доирасидаги ма қсадларимга тезроқ эришиш. 48. Касбий вазифамни юқори савияда бажариш. 49. Турли илмий муаммоларни ҳал этишга қаратилган анжуманларда фаол қатнашиш. 50. Оилани бошқариш, бола тарбиялашнинг ҳар хил усулларини ўйлаб то пиш . 51. Жамиятда ўз ўрнимни топиб, бадавлат яшаш. 52. Ҳавас ва қизиқишларим доирасида эришган ютуқларим билан маг`рурланиб юриш. 53. Ижтимоий-сиёсий дунёқарашимда ўзгаларнинг таъсирига берилмаслик, ў з қарашларимга эга бўлиш. 54. Бўш вақтлардаги машг`улотларим билан бутунлай берилиб шуг`улланиш. 55. Касбий фаолиятимда аниқ мақсадлар сари интилиб, тез орада уларга э ришиш. 56. Ўқиш, таълим олиш жараёнида ақлий қобилиятларимни ривожлантириш. 57. Оилам аъзоларининг тўй-маъракаларда, турли байрам ва маросимларда фаол қатнашиши. 58. Жамиятимиз тараққиётига, унинг иқтисодий ва маънавий юксалишига янги таклиф ва ғояларим билан ҳисса қўшиш. 59. Шахсий қизиқишларимни моддий бойлик келтирадиган фаолиятга қаратиш. 60. Менинг ҳавас ва қизиқишларим ўзимга хос хислат ва қобилиятларимни акс эттириши. 69

61. Қайси касб эгаси б ўлмайин, у мазмунли, одамлар учун фойдали, ҳалол бўлсин. 62. Илмий даража ёки унвон олиш учун ани қ режа асосида ҳаракат қилиш. 63. А ҳил ҳаёт кечириш учун турмуш ўрто ғимнинг фе ъл-атворини тушуниш ва унга мослашиш. 64. Жамият ҳаётида фаол қатнашиш, тажрибали одамлар билан ҳамкорлик қилиш.65. Бўш вақтларимда ҳар хил қизиқарли, ижодий ишлар билан шуг`улланиш. 66. Иш фаолиятимда ўзимнинг услубимга эга бўлиш. 67. Маънавий дунёмни бойитиш учун илм билан шуғулланиш. 68. Оилавий ҳаётимни обдон режалаштириш. 69. Жамоат ишлари жараёнида одамларни ўз фикрларимга иқрор этишни, ишонтира олишни ўрганиш. 70. Бўш вақтларда дўстлар билан ҳамкорликда қизиққан машг`улотларим билан банд бўлиш. 71. Ўқиш ва таълим олишда бошқа кишилар билмаган, «теша тегмаган» билимларни эгаллаш. 72. Оилага нисбатан ҳа лол ва садоқатли б ўлиш. 73. Ижтимоий ва таш килотчили к фаолиятимда катта ютуқ ларга эришиш. 74. Ҳ авас ва қизиқишларимнинг доимий равишда к ўпайиб, ривожланиб туриши. 75. Фарзандларимда мустақил дунёқараш, ўзларига хос фе ъл- атворнинг мавжуд б ўлиши. 76. Жамият ҳаёти учун фойдали инсон б ўлиш. 77. Б ўш вақтларимдаги маш ғулотларимни обдон ўйлаб, ани қ режалаштириш ва муваффақиятларга эришиш. 78. Жамоатчилик орасида ўзимга хос мавқега, ўз фе ъл-атворимга эга бўлиш. 79. Б ўш вақтимнинг к ўпроқ қисмини ё қтирган маш ғулотларим билан ўтказиш. 80. Яқин -атрофда ҳеч ким шу ғулла нмаган, ўзига хос ва ноёб маш г` улотлар билан банд б ўлиш. ЖАВОБ ВАРА Қ АСИ Фамилия______________________ Исм _______________________ 1 1 Ҳеч қандай аҳамияти йўқ. 2 Унчалик муҳим эмас. 3 Маълум аҳамиятга эга. 4 Муҳим зарур 5 Жуда муҳим эҳтиёжи зарур2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 70

16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 1 37 38 39 40 41 42 43 44 2 45 46 47 48 49 50 51 52 И 3 53 54 55 56 57 58 59 2 4 60 61 52 63 64 65 3 5 66 67 68 69 70 4 1-6 6 71 72 73 74 5 2-7 7 7 75 76 77 6 3-8 8 78 79 7 4-9 9 80 8 5-10 10 Шундай қилиб, ушбу мавзуда шахс ҳақида тушунча, шахсни ўрганиш учун қўлланиладиган асосий психодиагностик воситалар, сўровномалар, шахснинг қадриятлар йўналганлигини аниқлаш методикалари билан танишдик. Лаборатория машғулоти учун топшириқлар: Юқорида танишиб чиқган методикаларни камида 5 нафар синалувчида ўтказиб, психологик тавсиф ёзиш. 71

2.3. “ Шахс психодиагностикаси ” мавзусини ўқитишда интерфаол усулларини қўллаш технологияси Замонавий технологияларнинг ривожланиш ҳолати биринчи навбатда жамиятнинг интеллектуал салоҳиятига, жумладан, таълим соҳасининг ривожланишига боғлиқ. Таълим мазмуни ва сифати масалалари жамиятда устувор йўналиш сифатида қаралмоқда. Дунёнинг ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларида таълимни технологиялаштиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Таълимни ривожлантириш, унинг самарадорлигини ошириш йўллари изланмоқда, таълимда педагогик технологияларини жорий этиш таълим соҳасидаги ислоҳотларнинг диққат марказидан ўрин олган. Таълим технологияси инсонийлик тамойилларига таянади. Фалсафа, педагогика ва психологияда бу йўналишнинг ўзига хослиги талабанинг индивидуаллигига алоҳида эътибор бериш орқали намоён бўлади. Шулардан келиб чиққан ҳолда “ Шахс психодиагностикаси ” мавзусининг таълим технологияларини лойиҳалаштиришда қуйидаги асосий концептуал ёндашувларга эътибор бериш керак. Таълимнинг шахсга йўналтирилганлиги. Ўз моҳиятига кўра бу йўналиш таълим жараёнидаги барча иштирокчиларнинг тўлақонли ривожланишини кўзда тутади. Бу эса Давлат таълим стандарти талабларига риоя қилган ҳолда талабаларнинг интеллектуал ривожланиши даражасига йўналтирилиб қолмай, унинг руҳий-касбий ва шахсий хусусиятларини ҳисобга олишни ҳам англатади. Тизимли ёндашув . Таълим технологияси тизимнинг барча белгиларини ўзида мужассам қилиши зарур: жараённинг мантиқийлиги, ундаги қисмларнинг ўзаро алоқадорлиги, яхлитлиги. Амалий ёндашув . Шахсда иш юритиш хусусиятларини шакллантиришга таълим жараёнини йўналтириш; ўқувчи фаолиятини фаоллаштириш ва интенсивлаштириш, ўқув жараёнида унинг барча лаёқати ва имкониятларини, синчковлиги ва ташаббускорлигини ишга солишни шарт қилиб қўяди. 72

Диалогик ёндашув. Таълим жараёнидаги иштирокчи субъектларнинг психологик бирлиги ва ўзаро ҳамкорлигини яратиш заруратини белгилайди. Натижада эса, шахснинг ижодий фаоллиги ва тақдимот кучаяди. Ҳамкорликдаги таълимни ташкил этиш. Демократия, тенглик, субъектлар муносабатида ўқитувчи ва ўқувчининг тенглиги, мақсадини ва фаолият мазмунини биргаликда аниқлашни кўзда тутади. Муаммоли ёндашув. Таълим жараёнини муаммоли ҳолатлар орқали намойиш қилиш асосида ўқувчи билан биргаликдаги ҳамкорликни фаоллаштириш усулларидан биридир. Бу жараёнда илмий билишнинг объектив зиддиятларини аниқлаш ва уларни ҳал қилишнинг диалектик тафаккурни ривожлантириш ва уларни амалий фаолиятда ижодий равишда қўллаш таъминланади. Ахборот беришнинг энг янги восита ва усулларидан фойдаланиш, яъни ўқув жараёнига компьютер ва ахборот технологияларини жалб қилиш. Юқоридаги концептуал ёндашув ва “Шахс психодиагностикаси” мавзусининг таркиби, мазмуни, ўқув ахборот ҳажмидан келиб чиққан ҳолда ўқитишнинг қуйидаги усул ва воситалари танлаб олинди. Ўқитиш усуллари ва техникаси : Мулоқот, кейс стади, “инсерт”, маъруза (кириш маърузаси, визуал маъруза, тематик, маъруза-конференция, аниқ ҳолатларни ечиш, аввалдан режалаштирилган хатоли, шарҳловчи, якуний). Ўқитишни ташкил қилиш шакллари : фронтал, гуруҳий, диалог, полилог ва ўзаро ҳамкорликка асосланган. Ўқитиш воситалари : одатдаги ўқитиш воситалари (дарслик, маъруза матни, таянч конспекти), ўқув материалини кўргазмали тақдим этиш (компьютер ва ахборот технологиялари) ва шу билан бирга ўқитиш самарадорлигини оширувчи график органайзерлар, Ўзаро алоқа воситалари : назорат натижаларининг таҳлили асосида ўқитишнинг диагностикаси (ташхиси). 73

Шахс психодиагностикаси маърузасининг таълим технологияси модели Талабалар сони: 50 - 6 0 гача Вақти: 4 соат. Ўқув машгъулотининг шакли Маълумотли маъруза Маъруза режаси 1. Шахс ҳақида умумий тушунча, шахснинг динамик структураси (К.К. Платонов бўйича). 2. Шахс психодиагностикасида қўланилувчи методик воситаларнинг турлари. 3. Шахс сўровномаларининг кенг тарқалган намуналари ҳақида. 4. Шахс психодиагностикасида объектив ва ситуатцион тестлардан фойдаланиш муаммолари. 5. Шахсни қадриятлар йўналганлигини диагностика қилиш. Ўқув машгъулотининг мақсад : Талабаларга шахс ва шахс психодиагностикасида қўланилувчи методикалар , сўровномалар, шахс қадриятлар йўналганлигини диагностика қилиш бўйича тушунчалар моҳияти тушунтирилади. Педагогик вазифалар : Ўқув фаолияти натижалари : 1. Шахс ҳақида умумий тушунча, шахснинг динамик структураси (К.К. Платонов бўйича). Шахс ҳақида умумий тушунча, шахснинг динамик структураси хусусиятлари тушуниб олинади. 2. Шахс психодиагностикасида қўланилувчи методик воситаларнинг турлари. Шахс психодиагностикасида қўланилувчи методик воситаларнинг турлари ҳақида билимларни эгаллайди. 3. Шахс сўровномаларининг кенг тарқалган намуналари ҳақида. Шахс сўровномаларининг кенг тарқалган намуналари ёзиб олинади. 4. Шахс психодиагностикасида объектив ва ситуатцион тестлардан фойдаланиш муаммолари. Шахс психодиагностикасида объектив ва ситуатцион тестлардан фойдаланиш муаммолари англаб олинади 5. Шахсни қадриятлар йўналганлигини диагностика қилиш. Шахсни қадриятлар йўналганлигини диагностика қилиш йўлларини билиб олади Ўқитиш усуллари ва техника Маъруза, тушунтириш, суҳбат, “ Инсерт ” , “ Кластер ”, “ Кейс ”, “ Тоифалаш жадвали ”, “ Т- схема ”, “ SWOT – тахлили ”, “ Б/Б/Б чизмаси ”, “ Ассисмент ” интерфаол методи 74

Ўқитиш шакли Маъруза, оммавий, гуруҳли Ўқитиш воситалари Маъруза матни, слайд-презента ц ия Ўқитиш шарт-шароитлари Махсус техник воситалар билан жихозланган хона Мониторинг ва ба ҳ олаш Ўз-ўзини назорат қилиш, рефлексия Д арс нинг технологик картаси Иш жараёнлари вақти Фао л ият мазмуни Ўқ итувчи Т алаба 1 бос қ ич . Кириш ( 1 0 дақиқа) 1.1. Талабаларни фаоллаштириш учун тарқатма материаллар тарқатилади. Топшириқни бажаради 1.2. Баъзи талабаларнинг эркин ёзишларини эшитади Тинглайдилар 1.3. Мавзунинг номланиши, мақсад ва кутилаётган натижаларини баён этади Ёзиб олади 2 босқич. Асосий жараён (60 дақиқа) 2.1. Мавзу бўйича тарқататилган маъруза матнини “ Инсерт ” интерфаол усулида бажариш топшириғи таклиф этади Саволга жавоб беради. 2.2. Талабалар мавзуни тушунганликларини текшириш учун Графикли органайзерлар дан фойдаланади. Уни тўлдириш қоидалари айтиб берилади. Ёзади, саволга жавоб беради. 2.3. Айрим талабалар ишлари ўқиб эшиттирилади. Саволларга жавоб берадилар, эркин баҳс- мунозара юритадилар. Гуруҳда ишлайдилар. 3 босқич. Якуний босқич (10 дақи қа) 3.1 Мавзу б ў йича умумий хулоса қ илинади. Тинглайдилар 3.2. Мустақил ишлаш учун топшириқлар берилади. Ёзиб олади 3.3. Ўз-ўзини назорат қилиш учун саволлар беради Жавоб ёзади 75

ИНСЕРТ ЖАДВАЛИ ИНСЕРТ (БЕЛГИЛАШ) «ШАХС ПСИХОДИАГНОСТИКАСИ»  V- биламан  (-) - тўғри келмади  (+) –янги ахборот  ( ? ) - тушунмадим V - + ? 76

КЛАСТЕР 77 Муҳокама учун кластерлар билан алмашинадилар. КЛАСТЕР ( Кластер-тутам, боғлам )- ахборот харитасини тузиш йўли- барча тузилманинг моҳиятини марказлаштириш ва аниқлаш учун қандайдир бирор асосий омил атрофида ғояларни йиғиш. Билимларни фаоллаштиришни тезлаштиради, фикрлаш жараёнига мавзу бўйича янги ўзаро боғланишли тасаввурларни эркин ва очиқ жалб қилишга ёрдам беради. Кластерни тузиш қоидаси билан танишадилар. Ёзув тахтаси ёки катта қоғоз варағининг ўртасига асосий сўз ёки 1-2 сўздан иборат бўлган мавзу номи ёзилади Бирикма бўйича асосий сўз билан унинг ёнида мавзу билан боғлиқ сўз ва таклифлар кичик доирачалар “йўлдошлар” ёзиб қўшилади. Уларни “асосий” сўз билан чизиқлар ёрдамида бирлаштирилади. Бу “йўлдошларда” “кичик йўлдошлар” бўлиши мумкин. Ёзув ажратилган вақт давомида ёки ғоялар тугагунича давом этиши мумкин.

Кластер. « К.К.Платонов таълимотига кўра шахс тузилиши » Кластерни тузиш қ оидаси 1. Ақлингизга нима келса, барчасини ёзинг. Ғоялари сифатини муҳокама қилманг фақат уларни ёзинг. 2. Хатни тўхтатадиган имло хатоларига ва бошқа омилларга эътибор берманг. 3. Ажратилган вақт тугагунча ёзишни тўхтатманг. Агарда ақлингизда ғоялар келиши бирдан тўхтаса, у ҳолда қачонки янги ғоялар келмагунча қоғозга расм чизиб туринг. 78Шахс тузилиш и

КЕЙС ЛАР Вазиятли масалалар! 1. Психолог ҳузурига доимий депрессия остида бўлган, ўзини доимий равишда қабул қилиши қийналадиган, ўз хатти-ҳаракатларини баҳолашда муаммоларга дуч келган ўсмирни ота-онаси бошлаб келишди. Ушбу вазиятда ўсмирнинг шахсидаги маълум ўзгаришларни тадқиқ этиш учун психолог қандай психодиагностик методикалар тоифасидан фойдаланиши самарали натижа беради? 2. Таълим муассаси раҳбари ўқув даргоҳи психологига ўқитувчи ва ходимларнинг шахсига кўра типлаштириш вазифасини юклади. Ушбу типлаштириш ўқитувчи ва ходимларнинг ҳам темперамент, ҳам типологик хусусиятларини бир вақтда ўрганиш имконини талаб этарди. Бундай вазиятда психолог қандай методикани татбиқ этиши энг мақбул вариант сифатида қабул қилиш мумкин? 3. Психология таълим йўналиши бўйича таҳсил олаётган талабаларга Психодиагностика фани ўқитувчиси турли хил касбий фаолият билан шуғулланувчи шахсларнинг шахслилик сифатларини тадқиқ этиш орқали уларнинг касбий фаолият соҳаларини аниқлаш топшириғини берди. Ушбу топшириқнинг бажаришда талабалар энг ижобий натижани қўлга киритиш учун қандай методикадан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. 79

ТОИФАЛАШ ЖАДВАЛИ Тоифал аш шар ҳи ни тузиш қ оидаси 1. Тоифалар б ў йича маълумотларни та қ симлашнинг ягона усули мавжуд эмас . 2. Битта мини - гуруҳда тоифаларга ажратиш бошқа гуруҳда ажратилган тоифалардан фарқ қилиши мумкин. 3. Таълим олувчиларга олдиндан тайёрлаб қўйилган тоифаларни бериш мумкин эмас бу уларнинг мустақил танлови бўла қолсин. 80ТОИФАЛАШ ЖАДВАЛИ Тоифа-хусусият ва муноса- батларни муҳимлигини намоён қилувчи (умумий) аломат. Ажратилган аломатлар асосида олинган маълумот- ларни бирлаштиришни таъминлайди. Тизимли фикрлаш, маълумотларни тузилмага келтириш, тизимлаштириш кўникмаларини ривожлантиради. Тоифали шарҳлашни тузиш қоидаси билан танишадилар. Ақлий ҳужум / кластер тузиш/ янги ўқув материали билан танишишдан сўнг, кичик гуруҳларда, олинган маълумот лавҳаларини бирлаштириш имконини берадиган тоифаларни излайдилар. Тоифаларни жадвал кўринишида расмийлаштирадилар. Ғояларни / маълумотларни тоифага мос равишда бўладилар. Иш жараёнида тоифаларнинг айрим номлари ўзгариши мумкин. Янгилари пайдо бўлиши мумкин. Иш натижаларининг тақдимоти

Тоифалаш жадвали. “Шахс психодиагностикаси”да қўлланиладиган методикалар ва уларнинг муаллифларини мувофиқлигини стрелка орқали йўналтиринг: № Методикалар Муаллифлари . Г Айзенк Кеттелл . , Й Фаренберг . Х Зарг . Р Рампи . К ЮНГ Шмишек Рокич . . И Г Сенин . . Р С Немов Т- СХЕМА «Шахс сўровномалари» Ютуғи Камчилиги 81

Тоифалаш жадвали. “ШМИШЕК “тест – саволномаси бўйича Аксентуация типлари ва уларнинг характеристикасининг мувофиқлигини жадвалга ёзинг № Аксентуа ц ия типлари Қисқача характеристикаси «ФРАЙБУРГ саволномаси» бўйича шкалалар ва уларнинг хусусиятларининг мувофиқлигини жадвалга ёзинг № Шкалалар Хусусиятлари 82

SWOT – тахлили “Флегматик” темперамент типи  Strengths -кучли томони  Weakness - кучсиз томони Opportunities - имкониятлари  Threats - хавф-хатар SS WW OO TT SWOT – тахлили “Сангвиник” темперамент типи  Strengths -кучли томони  Weakness - кучсиз томони Opportunities - имкониятлари  Threats - хавф-хатар SS WW OO TT 83

SWOT – тахлили “Меланхолик” темперамент типи  Strengths -кучли томони  Weakness - кучсиз томони Opportunities - имкониятлари  Threats - хавф-хатар SS WW OO TT SWOT – тахлили “Холерик” темперамент типи  Strengths -кучли томони  Weakness - кучсиз томони Opportunities - имкониятлари  Threats - хавф-хатар SS WW OO TT 84

Б/Б/Б чизмаси Б/Б/Б чизмаси – Биламан/ Билишни ҳоҳлайман/ Билиб олдим. Мавзу, матн, бўлим бўйича изланувчиликни олиб бориш имконини беради. Тизимли фикрлаш, тузилмага келтириш, таҳлил қилиш кўникмаларини ривож-лантиради. Ўқувчилар: 1. Жадвални тузиш қоидаси билан танишадилар. Алоҳида /кичик гуруҳларда жадвални расмийлаштирадилар. 2. “Мавзу бўйича нималарни биласиз” ва “Нимани билишни хоҳлайсиз” деган саволларга жавоб берадилар (олдиндаги иш учун йўналтирувчи асос яратилади). Жадвалнинг 1 ва 2 бўлимларини тўлдирадилар. 3. Маърузани тинглайдилар, мустақил ўқийдилар. 4. Мустақил/кичик гуруҳларда жадвалнинг 3 бўлимни тўлдирадилар Б/БХ/Б ЖАДВАЛИ Биламан Билишни хоҳлайман Билиб олдим Бир неча манбалардан фойдаланиб маъруза тайёрлаш Талабалар одатда семинар машғулотларида жавоб бериш учун маърузалар тайёрлашади. Бунинг учун талабаларга маърузалар тайёрлаш йўллари ва имкониятларини ўргатиш лозим. Ана шундай имкониятлардан бири – бу бир неча манбалардан фойдаланиб маъруза тайёрлаш ҳисобланади. 85

Мазкур маъруза жадвал ҳолатида тайёрланиб, талабага жавоб бериш учун таянч сигнал вазифасини бажаради. Бунинг учун талаба беш устундан ва материлнинг ҳажмига қараб бир неча устундан иборат оддий жадвал тузади. Юқоридаги қатордаги устунларда ахборотнинг турли манбалари номини кўрсатишади: дарсликлар, журнал мақолалари, интернет материаллари, интервьюлар. Чап томондан биринчи катакнинг ҳар бир қаторига талаба мавзуга тегишли ёки жавоб олиниши зарур бўлган саволни ёзади: Саволлар Дарслик Журнал мақолалари Интернет материаллари Интервью Инсон ва шахс тушунчалари ўртасидаги тафовут Шахс берилган таърифлар Шахс хусусиятларини аниқлаш учун қўлланиладиган методикалар Шахснинг психик ҳолатлари ва хусусиятлари Шахснинг динамик структураси Шахс сўровномаларининг кенг тарқалган намуналри Шахсни қадрият орентасияси 2.4. “ Шахс психодиагностикаси ” мавзуси бўйича назорат топшириқлари (тест, масала ва машқлар ) 1. Инсон ва шахс тушунчалари ўртасидаги тафовут борми? 86

2. Шахс хусусиятларини аниқлаш учун қўлланиладиган қандай методикаларни биласиз? 3. Индивидуал-психологик хусусиятларни ўрганишда қандай методлардан фойдаланилади? 4. Айзенк тестини неча ёшдаги текширилвчиларга қўллаш мумкин? 5. Психодиагностик методикаларга ва вазиятларга қўйиладиган талаблар. 6. Шахс психологиясида юз берадиган салбий ўзгаришларини тузатиш усуллари. 7. Р.С. Немов «Мен кимман» методикасининг қўлланилиши. 8. Ота-она, тарбиячи ва ўқитувчилар учун сўровномаси нинг қўлланилиши. 9. Кеттелл сўровномасининг қўлланилиши. 10. Фрайбург саволномаси нинг қўлланилиши. 11. Характер типини аниқлаш методикаси нинг қўлланилиши. (К. Юнг) 12. Шмишек тестининг қўлланилиши. 13. Рокич методикаси нинг қўлланилиши. 14. И.Г.Сениннинг «қадриятлар йўналишлари” сўровномасининг қўлланилиши. 15. Кичик ёшдаги болаларнинг шахс сифатлари ва шахслараро муносабатларни ўрганиш. 16. Мактабгача ёшдаги болалар психодиагностикаси. 17. Шахснинг психик ҳолатлари ва хусусиятлари. 18. Психодиагност шахс хусусиятлари таъсири суст бўлган методикалар. 19. Қадриятлар йўналганлиги, ўз – ўзини баҳолаш тестлари бу – ...? ТЕСТ ТОПШИРИҚЛАРИ 1. EPQ сўровномаси муаллифи ва шкалалари: А. Айзенк Г., экстраверсия-интроверсия, нейротизм, психотизм, самимийлик Б. Юнг К., экстраверсия-интроверсия, нейротизм, психотизм, самимийлик С. Айзенк Г., фикрловчи, эмоциоанал, сенсор, интуитив Д. Юнг К., фикрловчи, эмоциоанал, сенсор, интуитив 2. Г.Айзенк назариясига кўра сангивиник тип. А. эсктраверт+стабил Б. эсктраверт+лабил С. интроверт+стабил Д. интроверт+лабил 3. Г.Айзенк назариясига кўра флегматик тип. А. интроверт+стабил Б. интроверт+лабил С. интроверт+нейтрал 87

Д. эсктраверт+стабил 4. Г.Айзенк назариясига кўра холерик тип. А. эсктраверт+лабил Б. интроверт+стабил С. интроверт+лабил Д. интроверт+нейтрал 5. Г.Ю.Айзенк бўйича темпераментни ўрганиш тизими шкалалари сони. А. 4 та Б. 2 та С. 3 та Д. 5 та 6. К.Юнг бўйича шахс типлари. А. экстраверция, интроверция Б. экстрапунитив, интропунитив С. экстрапунитив, импунитив Д. экстерналлик, интерналлик 7. К.Юнг бўйича темперамент типологияси. А. 2 та тип ва 4 аниқловчи ҳолат Б. 2 та тип ва 3 аниқловчи ҳолат С. 4 та тип ва 3 аниқловчи ҳолат Д. 2 та тип ва 3 аниқловчи ҳолат 8. Қуйи нейротизм ва хавотирланиш......эмоционал фонда кузатилади А. стабил Б. нейтрал С. ҳам стабил, ҳам ностабил Д. нейтрал, стабил, ностабил 9. Р.Кеттелл бўйича тортинчоқлик А. шахснинг қўзғалувчан асаб тизими билан боғлиқ биологик шартланган қирраси Б. шахснинг қўзғалувчан асаб тизими билан боғлиқ бўлмаган биологик шартланган қирраси С. шахснинг қўзғалувчан асаб тизими билан боғлиқ социал шартланган қирраси Д. шахснинг қўзғалувчан асаб тизими билан боғлиқ бўлмаган социал шартланган қирраси 10. Шахсни сўровномалар ва ўз-ўзини баҳолашнинг бошқа усуллари ва маълумотлар олиш ёрдамида ўрганиш А. “Q”-маълумотлар Б. “L”-маълумотлар С. “T”-маълумотлар Д. «Р-техника» 11. Шахсни тадқиқ этишга доир фан. А. персонология 88

Б. фалсафа С. антропология Д. педагогика 12. «Диагноз» ( диагносис грекча сўз) ....маънони англатади. А. эҳтиёж Б. тахминлаш С. фориғланиш Д. аниқлаш 13. Анкеталар ёки интервю саволларига жавоб берувчи шахс:... А. респондент Б. ўрганилувчи С. текширилувчи Д. клиент 14. Г.Ю.Айзенк методикасининг қайси шкаласи шахснинг асаб тизими хусусиятларини белгилайди? А. Невротизм Б. экстраверсия-интроверсия С. Асоциаллик Д. Ёлғон 15. Г.Ю.Айзенкнинг «экстраверсия-интроверсия ва невротизмни ўрганиш» шахс сўровномасининг ишончлигини аниқашда, тестлар ишончлилигини аниқлашнинг қандай қоидасига амал қилиш маъқулроқ? А. Тестларнинг эквивалент шаклларидан фойдаланиш. Б. Бошқа тестларнинг натижалар билан таққослаш орқали. С. Ретест ўтказиш орқали. Д. Жуфт ва тоқ саволларнинг натижаларини таққослаш орқали. 16. Қиёфа психодиагностикасида шахсни конституционал диспозицияга таяниб ўрганиш моҳиятида нима ётади? А. эмоция Б. қобилиятлар С. характер Д. темперамент 17. Қиёфа психодиагностикасида шахсни социал (ижтимоий) диспозицияга таяниб ўрганиш моҳиятида нима ётади? А. темперамент Б. характер С. мотивация Д. муносабат 18. Суҳбатнинг диагностик метод сифатидаги самардорлиги ...боғлиқдир. А. психологнинг кузатувчанлик ва рефлексиясига Б. текширилувчининг жинси ва ёшига. С. психологнинг шахсий хусусиятларга Д. психологнинг касбий компетенлигига 89

19. Темперамент психиканинг қайси жиҳатига тааллуқли? А. ҳолат Б. тузилма С. жараён Д. хусусият 20. Ўзида саволномалар кўринишидаги топшириқларни акс эттирувчи психодиагностик методикалар гуруҳига... дейилади. А. амалий тестлар Б. сўровномалар С. расмли тестлар Д. аппаратурали тестлар МАСАЛА ВА МАШҚЛАР 1. Сўзнинг бошланишини топинг. Ҳар бир нуқта биттадан ҳарфни билдиради. 2. Лабиринтга пастки қаторнинг ўнг бурчагидан кириб, юқори қаторнинг чап бурчагидан чиқасиз. Т С О К Б У Н И Е Л И К Е С Н И Р С М Е Н Т А Д А Р Е П Д О Б А К М Е Т 3. Лабиринтга пастки қаторнинг ўнг бурчагидан кириб, юқори қаторнинг чап бурчагидан чиқасиз. А К И Т С О Т А И Р А Н 90. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . диагностика

М И К Ж О Г И Т А Т З А С У Р К А И А Р А Ж О Д 4. Лабиринтга пастки қаторнинг ўнг бурчагидан кириб, юқори қаторнинг чап бурчагидан чиқасиз. Я И Ц Л А М Т В А Д Л И Т С У Б Р С С А Т У Р Н Е Ш Н Р К О Ж У Е Ц К А ЖАВОБЛАР: 1. Таҳлилий диагностика, ташкилий диагностика, педагогик диагностика, психологик диагностика. 2. Темперамент. 3. Диагностика. 4. Ак ц ентуа ц ия. 2.5. “ Шахс психодиагностикаси ” мавзуси юзасидан тақдимот 91

Шахс психодиагностикаси РЕЖА : 1. Шахс ҳақида умумий , тушунча шахснинг динамик структураси (Платонов ) бўйича . 2. Шахс психодиагностикасида қўланилувчи методик воситаларнинг турлари . 3. Шахс сўровномаларининг кенг тарқалган намуналари ҳақида . 4.Шахс психодиагностикасида объектив ва ситуатцион тестлардан фойдаланиш муаммолари . 5. Шахсни қадриятлар йўналганлигини диагностика қилиш . 92

1. , Шахс ҳақидаумумий тушунча шахснинг динамик структураси ( )Платонов бўйича Шахс - инсонни онгли фаолият ёки муносабатлар субъекти сифатида тавсифлайди .Шахс – бу ўз менлигини , англаган жамиятда бирор ижтимоий рол , бажарадиган онгли меҳнати билан ўз эҳтиёжларини қондирадиган инсондир . К.К.Платоновнинг талқинига биноан : жамиятда ўз ролини , англовчи ишга , лаёқатли яроқли аъзоси шахс дейилади . 93

К .К .Платонов  . . К К Платонов таълимотига кўра шахс тузилиши қуйидаги : шаклга эга 1. Йўналганлик – шахснинг ахлоқий қиёфаси ва муносабатларини бирлаштиради . Ундан , ҳаракатчанлик барқарорлик . , Жадаллик кўлам даражаларини фарқлаш лозим . 2. Ижтимоий тажриба – таълим , воситасида шахсий тажрибада эгалланган , билимлар кўникмалар ва одатларни қамраб олади .94

3. Психологик акс эттириш шакллари – ижтимоимй турмуш жараёнида шаклланувчи билиш жараёнларининг индивидуал хусусиятлари . 4. Биологик шартланган осттузилиш – мия морфологик ва физиологик хусуситяларига муайян даражада боғлиқ бўлган патологик , ўзгаришларни шахснинг , ёш жинс хусусиятларини ва унинг типологик хислатларини бирлаштиради . • 2. Шахс психодиагностикасида қўланилувчи методик воситаларнинг турлари95

• Шахс психодиагностикасида психологиянинг барча методларидан фойдаланиш , мумкин яъни , кузатиш , эксперимент , тест , суҳбат , анкета фаолият натижаларини таҳлил , қилиш социометрия методлари . Улар орасида кўпроқ сўровнома ва тест методларидан фойдаланиш кенг тарқалган . • Болалар психодиагностикаси ихтиёрида фақат махсус проектив , методлар яъни боланинг ютуққа эришиш мотивлари ва хавотирланиш ҳолатларини ўрганиш методлари мавжуд шахс сифатларини баҳолашда эксперт баҳолаш методларидан фойдаланиш мумкин .Бунда эксперт сифатида болани яхши биладиган , катталар , тарбиячилар ота -оналар майдонга чиқади . Фақат ана шундай тарзда боланинг шахс сифатларига баҳо бера олиш имкониятларига эга бўламиз .96

• «Мен » кимман методикаси • Ушбу методика ёрдамида мактабгача тарбия ёшидаги боланинг ўз -ўзини баҳолаши ташхисланади . Тадқиқотчи 10 хил шахс сифатлари ҳақида савол , бериб қайдномада белгилаб боради ва улар балларга айлантирилади . • Натижаларни баҳолаш • « »Ҳа шаклидаги жавоблар 1 балл , билан « »Йўқ шаклидаги жавоблар 0 балл билан баҳоланади . « »Билмайман ва « »Базъан жавобларига 0,5 балл берилади .Боланинг ўз -ўзини англаши умумий баллар йиғиндиси билан аниқланади . • Бола тараққиёти ҳақида хулоса : • 10 балл – жуда Юқори • 8-9 балл – Юқори • 4-7 балл – ўртача • 2-3 балл – паст • 0-1 баллгача – жуда паст № Шахс сифатларин и шарҳлаш Оғзаки жавоблар шкаласини баҳолаш Ҳа Йўқ Базъан Билма йман 1 Яхши 2 Меҳрибон 3 Ақлли 4 Тартибли 5 Гапга кирувчан 6 Еътиборли 7 Мулойим 8 Қобилиятл и 9 Меҳнатсева р 10 Ростгўй97

• 3. Шахс сўровномаларининг кенг тарқалган намуналри • Шахсни ўрганишда турли махсус методикалардан фойдаланиш билан бирга шахснинг , қизиқишларига , эҳтиёжларига унинг атрофдаги одамлар билан муносабатига тегишли ва бошқа саволномалар ҳам кенг қўлланилади . Саволномалар ёрдамида тадқиқот ўтказиш экспериментал психодиагностик текширув ўрнини , босмайди уларни , тўлдиради чуқурлаштириши мумкин . • Болаларни текширишда саволномалардан фойдаланиш ўз хусусиятларига эга . , Масалан бола мустақил равишда саволнома қоғозини тўлдириши мумкин , эмас чунки саволни нотўғри , тушуниб нотўғри жавоб бериши мумкин . Тадқиқотчи болани савол билан , таништиришда унинг маъносини , тушунтиради шундан сўнг жавобни махсус қоғозга белгилаб қўяди .98

• Ота - , она тарбиячи ва ўқитувчилар учун сўровнома • Болаларнинг мулоқотчанлик сифатларининг экспертлар томонидан баҳоланишини ўрганишга хизмат қилувчи ушбу методика ота - , она ўқитувчи ва тарбиячиларга мўлжалланган . Сўровнома билан яхшироқ танишиш мақсадида алоҳида жадвал тайёрланган , бўлиб унинг чап томонидан шахс , сифатлари ўнг томонидан эса саволнинг тартиб рақами ўрин олади . • Кичик мактаб ёшидаги болага баҳо берувчи сифатида фақат ота -она , эмас балки бошқалар ҳам иштирок этиши мумкин . • Ота -оналардан сўровнома ўтказмасдан аввал суҳбат орқали боланинг хусусиятлари ҳақидаги фикрини билиб олиш керак . Чунки уларнинг баҳоси кўпинча субъектив табиатга эга бўлади . • НАТИЖАНИ БАҲОЛАШ • Сўровноманинг жавобларидаги « »а қисми – 10 , балл « »б қисми – 5 , балл « »в қисми – 1 балл билан баҳоланади . Тўпланган баллар йиғиндиси 18 га бўлинади . Натижага кўра боладаги мазкур сифатларнинг ривожланиш даражаси ҳақида хулоса чиқарилади .99

• ( ) Айзенк саволномаси Болалар варианти • Айзенк шахс саволномаси / cЕйсан к Персоналитй инвентору / ЭПИ инсоннинг индивидуал -психологик , хусусиятларини , шунингдек унинг асосий шахсий хислатлари , экстравертлик интравертлик ва турғунликни ўрганишга мўлжалланган . / / ,Ҳ Ейсинек 1963 /. Катталарга мўлжалланган икки /» » А ва « »/В вариантлари ва битта болалар варианти мавжуд . 60 саволдан иборат , бўлиб 24 савол экстра ва интравертликни аниқлашга ва 24 савол нейротизмни аниқлашга , мўлжалланган , шунингдек 9 та савол « »ёлғончилик шкаласидан иборат , бўлиб синалувчининг қай даражада ҳаққоний жавоб бераётганини аниқлаш мумкин . • ФРАЙБУРГ САВОЛНОМАСИ ЁРДАМИДА ШАХСХУСУСИЯТЛАРИНИ ЎР ГАНИШ МЕТОДИКАСИ • Фрайбургнинг тест саволномаси /ФР 1/ 1903 йили Й . , Фаренберг Х. , Зарг Р.Рампи каби тад қиқотчилар томонидан амалда қў лланилди . Тест биринчи марта 1970 , йили иккинчи марта 1973 йили нашр қ , илинди учинчи нашри эса 1978 йилда чиқди . • Бу методика инсон шахсининг баъзи бир хусусиятларини ташхис қилиш учун яро қли бўлган кўп омилли тестдир . Бу амалий ва илмий тад қиқот ма қсадлари учун му ҳим ма нбадир . Саволнома шахс омили тўғрисида ҳар томонлама маълумотлар беради .100

• Тест тад қи қ қилинувчиларнинг кенг оммасига м ўлжалланган . Ушбу методиканинг қис қартирилган варианти ҳам бор . Тестни якка ҳолда ёки гуру ҳий шаклда қў ллаш мумкин . Бажариш учун ва қт саволноманинг шаклига боғлиқ бўлиб у 20 да қи қадан 50 да қи қагача давом этиши мумкин . Тад қи қот учун йўри қ , нома саволнома ва жавоблар вара қаси зарур . ФҲИ саволномаси 12 ўлчамдан иборат . • Саволномадаги саволлар сони 114 та . Фа қат 1-савол ҳеч бир ўлчамга ( ) шкалага хос , эмас чунки у текшириш характерига эга . 1-12 шкалалар асосий шкалалар ҳисобланади . • ШМИШЕК тест – саволномаси ёрдамида ўсмирларнинг характер актсентуатсиясини аниқлаш • Тест – саволнома негизида К . Леонгарднинг шахс актсентуатсияси контсептсияси ётади . Шунга асосан актсентуатсиялар – бу ҳар бир инсонга хос бўлган баъзи бир индивидуал хусусиятларнинг « ,кескинлашган » ўткирлашган кўринишидир . К .Леонгард характер ва темпераментнинг ўткирлашган хусусиятларини ажратади . • Тест 10 шкаладан иборат . Улар рўйхат шаклида 88 саволдан иборат ва жавобларнинг « »Ҳа ёки « »йўқ икки вариантидан бирини танлаб жавоб беришини назарда тутади . • Тест ўтказиш учун стандарт йўриқнома билан тест , буклети , шунингдек стандарт жавоб варақаси бўлиши зарур . Жавоб варақасига рақам ёнига синалаётган жавоб вариантига мос тарзда «+» ёки «-» белгилари қўяди .101

• 4. Шахс психодиагностикасида объектив ва ситуатсион тестлардан фойдаланиш муаммолари • Шахспсиходиагностикасида фойдаланиладиган методларни уч . нуқтаи назардан қараб чиқиш мумкин • 1.“Объектив ” нуқтаи назар – диагностика фаолиятни бажаришнинг ( ) усуллари хусусиятлари ва муваффақияти ( )натижалилиги асосида амалга оширилади . • 2.” ”Субъектив нуқтаи назар – диагностика ўзи ҳақида бериладиган , маълумотлар шахс ўзининг , хусусиятлари у ёки бу вазиятдаги хулқ - атворини тавсифлаш асосида амалга оширилади . • 3.” ”Проектив нуқтаи назар - диагностика ташқи , нейтрал шахсга тааллуқли бўлмаган маълум маънода номаълумлиги туфайли проектсия ` об екти бўлган материал билан ўзаро таъсир хусусиятларини таҳлил қилиш асосида амалга оширилади .102

• 5. Шахснинг қадриятлар йўналишини диагностикақилиш • РОКИЧ МЕТОДИКАСИ • ( )терминал қадриятлар • инструментал қ адриятлар • . . « И ГСЕНИННИНГ ҚАДРИЯТЛАР ” ЙЎНАЛИШЛАРИ СЎРОВНОМАСИ • PI . ММ методикаси • I ММР (Миннесотанинг кўп ўлчамли шахсни ўрганиш ) саволномаси саволномаси методикаси . Психодиагностик тадқиқот тажрибаларида кенг қўлланилаётган ва салмоқли ўринга эга бўлган методикалар сарасига I ММР (Миннесотскийнинг кўп ўлчамли шахсни ўрганиш ) саволномаси саволномасини алоҳида таъкидлаб ўтишимиз мумкин .Ушбу методика жаҳон психологиясида кенг ҳажмли , бўлиб оригинал вариантини 566 та савонома ташкил этади . Ушбу шахсни ўрганиш савономасини бизнинг муҳитимизда мослаштириш ва уни татбиқ этишда анчагина меҳнат ва енг кўламдаги тадқиқотлар ўтказиш зарурати турибди . • Ушбу йилларда кўпчиликни эътиборини Миннесотскийнинг кўп жабҳали шахсни ўрганиш савономаси (MMPI ) ўзига жалб этди .103

• Ушбу мавзуда шахс ҳақида , тушунча шахсни ўрганиш учун қўлланиладиган асосий психодиагностик , воситалар , сўровномалар шахснинг қадриятлар йўналганлигини аниқлаш методикалари билан танишдик . Эътиборингиз учун рахмат104

ГЛОССАРИЙ Гуруҳ – маълум бир белгилар асосида бирлашган кишилар уюшмаси. Интроверсия – шахснинг ўз фикрлари, сезгилари, кечинмаларининг ўз-ўзига таяниши. МААТ – мактаб ақлий тараққиёт тести Мақсад – тажрибани ўтказиш жараёнида эришиладиган оралиқ ёки сўнгги, назарий ёки амалий натижа. Новербал – нутқий бўлмаган, ҳаракатлар, ясаш, солиштириш ва бошқа шаклдаги топшириқлар Психодиагностика – шахс индивидуал-психологик хусусиятларини ўлчаш ва аниқлаш методларини ишлаб чиқарувчи, психология фанининг соҳаси. Психодиагностик метод – психик жараён ва хусусиятларнинг ривожланиш даражасини аниқлашга хизмат қилувчи усуллар йиғиндиси. Психологик диагноз – шахс индивидуал-психологик хусусиятларининг айни вақтдаги ҳолатига баҳо бериш, ривожланишни олдиндан айтиб бериш, яъни прогноз қилиш ва тавсиялар ишлаб чиқишга қаратилган психолог фаолиятининг сўнгги натижасидир. Психологик лаборатория – инсон руҳий жараёнларини ўрганиш мақсадида жиҳозланган махсус тадқиқотлар олиб бориладиган илмий муассаса. Социометрия – ўзаро муносабатлар тизими билан психологик қовушувчанликни аниқлаш мақсадидл гуруҳ ва жамоалардаги шахслараро муносабатларни ўрганишдан иборат психологик тадқиқот методи. Субтест – тестнинг ичидаги кичик тестлардан иборат топшириқлар тўплами Темперамент – руҳий жараёнлар динамикасини белгиловчи барқарор хусусият Тест – шахснинг муайян психологик хусусиятлари ривожланиш даражасини аниқлаш имконини берадиган топшириқлар тизими. Тестлаштириш – стандартлаштирилган савол ва топшириклардан иборат психодиагностик метод. Характер – шахснинг ўзига, атроф-муҳитга, бошқаларга ва меҳнатга муносабатини ифодаловчи хусусиятлари йиғиндиси. Экставерсия – шахснинг теварак-атрофдаги одамларга, ташқи ҳодисаларга йўналиши. Шахс – бу ўз менлигини англаган, жамиятда бирор ижтимоий рол бажарадиган, онгли меҳнати билан ўз эҳтиёжларини қондирадиган инсондир. 105

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, замонавий педагогик технология усулларни таълим жараёнида қўллаш талабаларда ижодкорлик, фаоллик, мустақил изланиш, муомила ва мулоқотга киришиш, гуруҳ бўлиб жипсликда, ҳамкорликда ишлаш, “Мен” ва “Сен” концепциясидан кечиб “Биз” концепциясига ўтиб ҳаракат қилиш кўникмаларини шакллантиришга хизмат қилади ва талабаларни ўз устида ишлашага ўргатади. Интерфаол усулларни таълим мазмунидан келиб чиқиб, таълим мақсадига эришишини назарда тутган ҳолда қўлласа дарс самарадорлигига эришиши мумкин. Шахс психодиагностикаси муаммоси бўйича қўйидаги таклифларни бериш мумкин. Психодиагностиканинг ривожланиши замонавий психологиянинг энг муҳим тармоғи бўлганлиги боис мутахассисларни тайёрлаш жараёнида шахс психодиагностикаси билан ишлаш билим, кўникма ва малакаларга эга бўлишни таъминлаш асосий ўқув мақсади ҳисобланади ва буни таъминлаш учун қуйидагилар эътибор этишимиз зарур: 1. Шахсни ўрганиш сўровномаларини яратиш, фойдаланиш кўникма ва малакаларини шакллантиришга мўлжалланган ўқув-услубий қўлланма яратиш. 2. “Психодиагностика ва Экспериментал психология ” фанлари бўйича амалий машғулотлар сифатига эътибор қаратиш. 3. Талаба лард а шахс сўровномаларини татбиқ этиш ва уларни натижаларини талқин қилиш кўникма ва малакаларини ўстиришга йўналтирилган амалий машғулотлар мазмунини бойитиш. 4. Малакавий амалиёт дастурлари мазмунига шахс сўровномаларидан амалиётга татбиқ этиш бўйича машғулот мавзуларини киритиш. 5. Талабаларнинг шахсни ўрганиш сўровномаларидан фойдланиш кўникма ва малакаларини шаклланганлик даражасини баҳолаш мезонлари ва механизмини ишлаб чиқиш лозим. 106

6. Шахс психодиагностикаси муаммолари билан шуғулланувчи лабораторияларни ташкил этиш. 7. Ўзбекистон муҳитига мослашган, ўзбек менталлигини акс эттирувчи янги методикаларни ишлаб чиқиш. Юқорида санаб ўтилган ҳолатлар бўйича олиб бориладиган чора- тадбирлар Республикамизда психологик тадқиқотларда сифатга эришишда ижобий натижалар беради. 107

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ: 1. Каримов И.А. Юксак малакали мутахассислар тараққиёт омили . Т.: Ўзбекистон, 1996. 2. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Т.: “Ўзбекистон”, 2005.-96 б. 3. Каримов И.А. “Мамлакатимиз тараққиётининг қонуний асосларини мустаҳкамлаш фаолиятимиз мезони бўлиши даркор” Ўзбекистон Республикаси Олий мажлиси Сенатининг бешинчи ялпи мажлисидаги маърузаси. Халқ сўзи. 2006 йил 25 феврал. 4. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. 5. Каримов И.А. Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида хизмат қилиш–энг олий саодатдир; –Тошкент: “Ўзбекистон” НМИУ, 2015. 304 б. 6. Айзенк Г.Ю. Проверьте свои интеллектуальные способности / Пер. с англ. А.Н. Лука, И.С. Хорола. - 2-е изд. - Рига, 1992. - 176 с. 7. Анастази А., Урбина С. Психологическое тестирование. - СПб., 2001. -688 с. 8. Ануфриев А.Ф. Психологический диагноз. - М., 1995. - 160 с. 9. Батаршев А.В. Многофакторный личностный опросник Р.Кэттелла: Практическое руководство. - Таллин, 2000. - 88 с. 10. Бодалев А.А., Столин В.В. Общая психодиагностика. - СПб., 2000. - 440 с. 11. Бурлачук Л.Ф. Психодиагностика.- .Спб.: Питер, 2007.-Б.10-23. 12. Бурлачук Л.Ф., Морозов С.М. Словарь-справочник по психодиагностике. - СПб., 1999. - 528 с. 13. Гозман Л.Я., Кроз М.В., Латинская М.В. Самоактуализационный тест. -М., 1995. - 43 с. 108

1 4 . Ишмуҳамедов Р.Ж. Инновацион технологиялар ёрдамида таълим самарадорлигини ошириш йўллари.- Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2004, 2008 (қайта нашр). - 44 б. 1 5 . Ишмуҳамедов Р. Инновацион технологиялар ёрдамида таълим самарадорлигини ошириш йўллари (2 китоб).—Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2009. – 108 б. 16. Каримова В.М., Акрамова Ф.А. Психология. Маърузалар матни. ТДИУ.- 2005.- 201 бет. 17. Кеттелл Р.Е., Эбер Г.У., Тицуска Н.М. Руководство по работе с 16- ти факторным опросником. - Л., 1970. - 220 с. 18. Люшер М. Цветовой тест Люшера / Пер.с англ. - СПб., 2002. - 192 с. 19. Нишонова З.Т., Д.Қаршиева, Н.Атабаева, З.Қурбонова Психодиагностика ва Экспериментал психология. Дарслик. Т. 2015. 20. Расулов А.И. Психодиагностика. Ўқув - методик қўлланма. Т. 2009. 21. Толипов Ў.Қ., Усмонбоева М. Педагогик технологияларнинг татбиқий асослари. Тошкент: Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси “Фан” нашриёти. 2006. -261 б. 22. Шмелев А.Г. Психодиагностика личностных черт. - СПб, 2002. - 480 с. Интернет сайтлари 1. www.psycho.all.ru 2. www.psychology.net.ru 3. www. koob .ru 109

O'xshashlar

Суд психологик экспертизаси мавзусини ўқитишда замонавий технологиялардан фойдаланиш

«Темперамент» мавзусини ўқитишда инновацион технологиялардан фойдаланиш

Шахс психодиагностикасида проектив методикалардан фойдаланиш мавзусини ўқитишда инновацион технологиялар

“Оила психологиясининг бугунги истиқболлари” мавзусини ўқитиш технологияси

Илк болалик даврида шахс шаклланишининг ижтимоий - психологик босқичларини ўқитишда интерфаол усуллардан фойдаланиш