«Темперамент» мавзусини ўқитишда инновацион технологиялардан фойдаланиш - Psixologiya - Diplom ishlar

«Темперамент» мавзусини ўқитишда инновацион технологиялардан фойдаланиш

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1364.857421875 KB

Ko'chirib olish

“ Психология ” йўналиши бўйича қайта тайёрлаш ва малака ошириш курси тингловчиси « Темперамент » мавзусини ўқитишда ин н овацион технологиялардан фойдаланиш БИТИРУВ ЛОЙИҲА ИШИ

МУНДАРИЖА КИРИШ.......................................................................................................... I-БОБ. “ ТЕМПЕРАМЕНТ » МАВЗУСИНИ ЎҚИТИШНИНГ НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ. 1.1. Психология фани да “Темперамен т ” мавзусини ўқитишнинг устивор йўналишлари....... .............................................................................. . 1.2. “ Темперамент » мавзусини ўқитишдаги инноваци он тажрибалар..... II-БОБ. “ ТЕМПЕРАМЕНТ » М АВЗУН И ЎҚИТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ 2.1. Психология фанининг ўқув дастури.................. 2.2. “ Темперамент » мавзуси бўйича маъруза матни ва дарс ишланмаси 2.3. Назорат топшириқлари (ЖН,ОН,ЯНлар бўйича саволлар ва тестлар)... 2.4. “ Темперамент » мавзуси юзасидан тақдимот.......... Хулоса ва таклифлар............................................................................... Фойдаланилган адабиётлар рўйхати..................................................... КИРИШ

Битирув лойиҳа ишинг долзарблиги: Мамлакатимизда шаклланган узлуксиз таълим тизимининг юқори босқичи бўлмиш олий ўқув юртларининг моддий- техник базасини янада мустахкамлаш ,юксак малакали мутахассис ва кадрлар тайёрлаш сифатини ошириш мақсадида уларнинг фаолиятини такомиллаштириш эхтиёжини ўзи тақозо этмоқда. Бу борада кўзланган режаларни амалга ошириш ва уларни ривожлантириш фонди ташкил этилгани, хар йили давлат бюджетидан айни шу йўналишларга катта хажмдаги маблағлар ажратилаётгани алохида эътиборга лойиқ. Олий таълим муассасаларининг таълим ва тарбия жараёнларини ташкил этишда қуйидаги: таълим тўғрисидаги қонун хужжатлари, қонун ости хужжатлари жумладан фармонлар, фармойишлар, қарорлар ва буйруқлар каби ташкилий ҳуқуқий хужжатлар қўлланилмоқда. Юқорида қайд этилган норматив хужжатлар билан амалга киритилган ўқув дастури, психология фанининг назарий ва амалий муаммолари, психология фанини ўқитишдаги инновациялар, ўқув дастури, маъруза матнлари, психология фанидан тайёрланаётган кейслар, амалий топшириқлар, назорат саволлари шу кунга қадар олий таълим муасасалари профессор-ўқитувчилари томонидан лозим даражада ўрганилмаган. Бу холатлар олий таълим муасасаларида қўлланиладиган таълим ва тарбия жараёнларини улар асосида ишлаб чиқиладиган локал хужжатларни хар томонлама назарий ва амалий жихатдан ўрганиш ва тахлил этишни долзарблигидан далолат беради. Битирув лойиҳа ишининг мақсади. Психология фанини ўқитишнинг назарий ва амалий масалаларини тадқиқ этиш, фан юзасидан электрон ўқув модули ишланмасини шакллантириш ҳамда ўқитишни такомиллаштириш бўйича хулосалар ва тасиялар ишлаб чиқишдан иборат. Битирув лойиҳа иши мақсадидан келиб чиқиб қуйидаги вазифалар белгилаб олинди:

Биринчидан, олий таълим муассасаларида ўқитилаётган “ Психология ” фани тараққиётининг устивор йўналишларини назарий ва амалий таҳлил қилиш; Иккинчидан , “ темперамент ” мавзуси ни ўқитишда инновацион таълим технологиялари ва илғор хорижий тажрибалардан фойдаланиш йўлларини ёритиш; Учинчидан , “ Темперамент ” фани ўқув дастури мазмун моҳиятини очиб бериш; Тўртинчидан , “ Темперамент” мавзуси юзасидан электрон ўқув модули ишланмасини тайёрлаш; Бешинчидан , олий таълим муассасаларида “ Психология ” фанини ўқитишни янада такомиллаштириш юзасидан таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш. Битирув лойиҳа ишининг объектини Қарши Давлат университетида ўқитилаётган Психология фани соҳасидаги назарий масалалар ва ташкилий характерга эга бўлган хужжатларни ўрганиш ташкил этади. Мавзунинг предмети олий таълим муасасаларида психология фанининг мазмун мохиятини ўрганиш хамда уни назарий ва амалий тадқиқ этиш хисобланади. Битирув лойиҳа иши назарий ва амалий аҳамияти шу билан белгиланадики, тадқиқот натижасида олинган хулосалар “ Психология ” фани бўйича ташкилий характерга эга бўлган ҳужжатларни ишлаб чиқиш учун амалий дастур бўлиши мумкин. Олинган хулоса ва билдирилган таклифлардан таълим муассасалари фаолиятида, психология фанларини ўқитишда ва такомиллаштиришда фойдаланиш мумкин. Битирув лойиҳа ишининг тузилиши ва хажми. Битирув лойиҳа иши кириш, икки боб, олтита параграф, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат ҳолда ёритиб берилган. Битирув лойиха ишида 20 га

яқин адабиётлардан фойдаланилган. Ишнинг асосий ҳажми 92 бетни ташкил этади.

I - БОБ. “ ТЕМПЕРАМЕНТ ” МАВЗУСИНИ ЎҚИТИШНИНГ НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ. 1.1. Психология фанида « Темперамент » мавзусини ўқитиш нинг устивор й ў налишлари Инсоннинг руҳий олами бетўхтов ҳаракатлар мажмуасидан иборат бўлиб, бири иккинчисини бевосита тақозо этади ва улар узлуксиз занжир тизимига ўхшаш тарзда ҳукм суради. Худди шу боис шахс руҳиятида ташқи атроф-муҳит тўғрисидаги таассуротлар, ўтмиш хо-тиралари, келажак юзасидан ижодий хаёллар, эзгу ниятлар, хоҳиш истаклар, мақсад ва тилаклар, мулоҳаза, фикр ва муаммо, ҳиссий ке-чинмалар, иродавий сифатлар узлуксиз тарзда ўзаро ўрин алмашти-риб туриши эвазига онтогенетик дунёга мустаҳкам негиз ҳозирлана-ди. Руҳий олам кечиши, унинг суръати, мазмуни, шакли, қўлами, хусусияти, хислати, сифати, механизми алоҳида, яккаҳол инсонда ранг-баранг тарзда намоён бўлиши кузатилади. Шунинг учун бўлса керак, инсонлар табиат ҳодисаларига, омилларига, таъсир кучларига тез ёки секин, енгил ёки мушкулот билан жавоб қайтаришга мойиллик кўрса- тадилар. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, психик фаолиятнинг ди- намикаси нафақат темпераментга, балки мотивларга, психик ҳолат-ларга, ҳис-туйғуларга ҳам бевосита боғлиқдир. Мисол учун, инсон ўзи темпераментнинг қайси турига тааллуқли бўлишидан қатъи на-зар, ўз фаолиятига лаёқатли, майли кучли, интилиши қатъий, қизи-қувчан бўлса, уни ташкиллаштиришда ва назардан қолишда уюш-қоқлик, ҳаракат суръати эса тезкор амалга ошади, унга лоқайд муно-сабатни билдирса, иш суръати секин ва суст кечади. Ҳар қандай ва-зиятга қарамасдан, шахснинг қариндош уруғлари тўғрисидаги, шу-нингдек, жаҳонда кечаётган нохуш хабарлар унинг аъзойи баданини ларзага келтиради, лаби қурийди, ранги бўзаради, атроф- муҳитга нис-батан мўлжалини йўқотади. Психологияда темпераментга тааллуқли индивидуал динамик хусусиятлар билан мотивлар ва психологик ҳолат-лар, ҳиссий кечинмаларнинг динамик хусусиятлари ўртасида муайян

даражада тафовут мавжудлиги алоҳида таъкидланади. Улар орасидаги фарқларни ажратиб кўрсатиш мақсадида қўшимча белгилар кирити-лади ва ўзига хос тарзда тавсифлаб берилади. Уларнинг айримларини ажратиб кўрсатиш мақсадга мувофиқ. 1-Фавқулодда темпераментнинг бир хил хусусиятлари, мотив, псииндивидуал хусусиятлари билан темпераментга алоқадор нерв тизи-ми хусусиятларининг ўзаро қўшилувини нерв тизимининг типи деб номлайди ва уни тўртта типга ажратади: а) кучли, мувозанатли, эп-чил; б) кучли, мувозанатсиз, эпчил; в) кучли, мувозанатли, суст; г) кучсиз тип. Йирик рус психологларидан бири Б. М. Теплов (1896—1965) ва унинг шогирдлари, маслакдошлари И. П. Павловнинг тадқиқотлари-ни давом эттириб, инсон нерв жараёнлари хусусиятларининг ўзига хос томонларини очишга муваффиқ бўлдилар. Улар нерв-физиоло-гик жараёнларнинг нозик қирраларини ўрганишда махсус мослама-лар ёрдами билан ўзгаришларни қайд қилиш ҳамда олинган натижа-ларни (омилларини) математик статистика методлари орқали ҳисо-лашни татбиқ этдилар. Б. М. Теплов илмий мактаби намояндалари томонидан олинган маълумотларга қараганда, инсонда ҳосил қилинадиган шартли рефлексларнинг баъзи бир индивидуал хусусиятлари ўзаро уйғунликка эгадир. Уларнингтаъбирича, ўзаро боғлиқ индиви-дуал хусусиятлар тизими асаб тизимининг муайян хусусияти билан тавсифланади. Жумладан, ўзаро боғланган хусусиятлар, биринчидан, шартли қўзғовчи мустаҳкамланиши давом этишидан қатъи назар, шартли рефлекслар сўниши даражасига, иккинчидан, қўзғовчилар-нинг кучли ёки кучсизлиги билан шартли реакциянинг ҳажми ораси-даги тафовутларга, учинчидан, асосий қўзғовчи сезгирлигига бегона (нотаниш) қўзғовчини ижобий (салбий) таъсир ўтказиш даражасига, тўртинчидан, бошқа кўринишдаги ёки кучланишдаги қўзғалиш жараёнларининг кучига боғлиқдир. Маълумотларнинг таҳлилига биноан, тормозланишнинг (тўхталишнинг) кучи билан нерв жараёнларининг мувозанатлашувига тааллукди шартли рефлектор фаолиятининг индивидуал хусусиятлари туркумлари шунга

ўхшаш усул ёрдами билан кашф қилинган. Шунингдек, Б. М. Теплов илмий мактабининг намояндалари томонидан ижобий ва тормозловчи шартли рефлексларнинг ҳосил бўлиш тезлигини тавсифловчи индивидуал хусусиятлар туркуми ҳам таъбирлаб берилгандир. Ушбу индивидуал хусусиятлар моҳиятида ифодаланувчи асаб тизимининг нотаниш хусусияти динаминлик деб номланган. Бундан ташқари, улар шартли рефлектор фаолиятининг бир гуруҳ индивидуал хусусиятлари қўзғалиш жараё-нининг тўхталишининг тезлиги маҳсули сифатида тахмин қилинган хусусиятни (янги хислатни) лабиллик, яъни лотинча беқарорлик деб атаганлар. Шунинг билан бирга асаб тизимининг бошқа хусусиятлари мавжудлиги тўғрисида илмий тахминлар илгари сурил-ган, чунончи: сензитивлик, реактивлик ва ҳоказо. Б. М. Теплов илмий мактаби И. П. Павлов тадқиқотларида аниқ- ланган асаб тизимининг хусусиятлари тўғрисидаги назария ва тах-минлар муайян даражада кенгайтирилган ҳамдатемпераментнингтуб моҳиятини тушунтиришга қулай имкониятлар яратилган. Лекин шун-дай чуқур изланишлар олиб борилишига қарамай, психологлар томо-нидан кашф қилинган хусусиятларнинг кимёвий ва физикавий мо-ҳияти то ҳанузгача номаълум бўлиб қолмоқда. Худди шу боис, асаб тизимининг хусусияти тўғрисидаги илмий мушоҳадалар фақат шартли рефлектор фаолияти билан ўзаро боғлиқ индивидуал хусусиятлар туркумига тааллукли умумий сабаблар бўйи-ча талқин қилишни ифодалайди, холос. Нерв тизими хусусиятлари билан темпераментнинг боғлиқлиги аксарият ҳолларда мана бундай омилларнинг моҳиятида акс этиши мумкин. Жумладан, негизида асаб тизимининг фараз қилинган физиологик хусусияти ётган шартли рефлектор фаолиятининг ўзаро боғлиқ индивидуал хусусиятларнинг муайян туркуми шахсда қанчалик кўп мужассамлашса, темпераментнинг унга мутаносиб хусусияти худди шу даражада намоён ёки акс ҳолатда шунча кам ифодаланиши куза-тилади: 1) инсонда шартли рефлекс шаклланган бўлса-да, лекин у тез сўна бошласа; 2) ташқи қўзғовчи

шартли рефлексда кучли тормозла-нишни вужудга келтирса; 3) шахс кучсиз қўзғовчиларга кучли қўзғовчилар сингари шиддат билан реакция қайтарса; 4) одам кучсиз қўзғалиш жараёни билан уйғунлашган хусусиятларни аниқласа; 5) инсонда кучли эмоционал қўзғалиши ҳамда диққатнинг чалғиши юзага ке- лади. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, И. П. Павлов таълимотида тем- пераментнинг психологик таъсири асаб тизимининг барча хусусиятлари билан алоқадорлиги ёки унинг типига тегишли эканлиги тушунтирилади. Худди шу боис, темпераментнинг у ёки бу хусусияти асаб тизимининг бирорта хислати билан эмас, балки хусусиятларнинг туркумлари билан алоқага киришади. Бунинг таъсирида асаб тизими хусусиятларининг миқдорий муносабатларида темперамент хусусиятлари ҳам сифат ўзгаришини ясайди. Йигирманчи асрнинг 60-70 йилларида ушбу соҳа бўйича олиб борилган тадқиқотларнинг кўрсатишича, темпераментнинг психоло-гик тавсифи билан И. П. Павловнинг типлари ўртасида алоқа ҳукм суришига ҳеч қандай шак- шубҳа йўқдир. Темпераментга тааллуқли асабтизиминингтиплари ҳам инсонга, ҳам ҳайвонларгатегишли бўлиб, улар умумий типлар деб номланади. Бинобарин, темпераментнинг физиологик асоси — бу асаб тизимининг умумий типларидир. Бироқ, И. П. Павловнингтиплари — бу нервтизими хусусиятларинингтанҳо типик бирикмаси эмасдир, чунки кейинчалик бу борада янги бирик-малар топилди. Лекин ажратилган типларнинг барчаси бир текис аҳамиятга молик эмаслиги туфайли уларнинг энг асосийлари кучли ва кучсиз типлардан ташкил топади. Нерв тизимининг умумий типлари келиб чиқиши юзасидан муло-ҳаза юритилганда, албатта И. П. Павловнинг таълимотини эслаш мақсадга мувофиқ, чунончи, ирсият йўли билан шартланган тип — бу генотип демакдир. Ҳозирги даврда асаб тизимининг умумий типи (генотип) ирсиятга боғлиқ эканлиги ҳақидаги маълумотлар, омиллар жуда кўп бўлиб, улар қиёсий психологияда ҳайвонларни ўрганишда топилгандир. Масалан, асаб

тизимининг кучи, эпчиллиги ҳайвон-ларни чатиштириш йўли билан юзага келтирилган, лекин барча хусусиятлар тўғрисида бундай дадил фикрларни билдириш мумкин эмас. Ҳорижий психологик адабиётлардатаъкидланишича, темперамент асаб тизими умумий типининг нерв-физиологик хусусиятларига эмас, балки: а) ташқи кўрсаткичи баданнингжисмонийтузилишига, б) унинг баъзи қисмлари ўртасидаги алоқага, в) организм турли таркиблари-нинг муносабатларидан тузилган организмнинг умумий тузилмасига боғлиқдир, деган назария жаҳон психологиясида устувор ўрин эгал-лагандир. Бу назариянинг асосчилари Э. Кречмер (немис психологи) ва У. Шелдон (америка психологи)лар ҳисобланиб, уларнинг талқи-нича, тана тузилиши ҳам, темперамент хусусиятлари ҳам ички секре-ция безлари фаолиятидаги ўзаро муносабатларнинг наслий белгила-рига боғлиқдир. Уларнинг фикрича, тана тузилиши билан темпера-мент хусусиятлари орасида муайян мутаносиблик мавжуддир. У. Шелдоннинг мулоҳаза билдиришича, семиз, қорин бўшлиғи тако-миллашган инсон шодликка, мулоқотмандликка, тўйиб овқатланиш-га мойил (висцератон) хусусиятга эгадир. Шунингдек, склет мускуллари тараққий этган шахслар ғайратли, фаол (соматон) хислатлидир. Шу билан бирга асаб тизими, бош мияси ўрта ривожланган инсонлар ўта сезгир, серташвиш, хаёлотга берилувчан бўладилар, яъни церебротон хусусиятлидирлар. Мулоҳаза юритилган муаммо муҳим ижтимоий аҳамият касб эта-ди, чунки ички секреция безларининг тузилиши ҳам ташқи шароит-ларга, ҳам фаолият талабларига тўла-тўкис мослаша олмайди, бино-барин у асаб тизимига бир оз мувофиқлашуви мумкин, холос. Худди шу омилдан келиб чиққан ҳолда Кречмер билан Шелдон талқинига ёндашилса, у ҳолда шахс темпераментининг хусусиятлари ташқи иж-тимоий шароитларга, фаолият талабларига мувофиқлашув эҳтимоли мавжуд. Муаллифлар эътирофича, турли темпераментли шахсларга ижтимоий зарурият туфайли бир хил талаблар қўйилса, у ҳолда инсоннинг темпераменти имкониятлари билан

жамият талаблари ўртасида мураккаб зиддиятлар, низоли вазиятлар вужудга келиши мумкин эмиш. Шуни таъкидлаш жоизки, Кречмер билан Шелдоннинг темперамент тўғрисидаги назарияси бир мунча баҳслидир, чунки тем-пераментнинг асаб тизими умумий типининг хусусиятларига боғлиқ-лигини акс эттирувчи омилларни тушунтиришга заифлик қилади. Шунингдек, мазкур таълимот темпераментнинг келиб чиқишини ту- шунтиришга бирёқлама орттирма баҳо беради. Шуни унутмаслик керакки, организмнинг умумий тузилиши дарҳақиқат асаб тизимининг типига ва темпераментга муайян даражада таъсир ўтказиши мумкин. Чунки асаб тизимининг хусусиятлари модда алмашиш ички секреция безлари фаолиятининг индивидуал хусусиятларига мувофикдир. Демак, темпераментнинг вужудга келишида организмнинг умумий тузилиши эмас, балки асаб тизимининг генотипи ёки умумий типи муҳим аҳамият касб этади. Шунга қарамай темпераментнинг физиологик асоси асаб тизими-нинг умумий типидан иборат бўлса-да, лекин унинг психологик тав-сифини таҳлил қилиш учун асаб тизимининг хусусиятларини билиш ҳозирги давр талабига жавоб бермайди. Мисол учун, ғайратлилик, барқарор кайфият, юқори фаоллик, ҳаракат тезлиги қўзғалиш кучига боғлиқдир, лекин унга ҳар хил психик хусусиятлар ҳам тааллуқпидир (сезги хусусиятлари, хаёл образлари ёрқинлиги ва ҳоказо). Темпера-ментнинг муайян хусусияти асаб тизими умумий типининг бирорта хусусиятига алоқадор бўлмасдан, балки бир туркум хусусиятига боғ-лиқдир. Психологияда бирор тобе ўзгарувчи бир нечта мустақил ўзга-рувчиларга алоқадор бўлса ёки танҳо (ёлғиз) мустақил ўзгарувчи бир туркум тобе ўзгарувчига боғликлиги ўрнатилса, бундай тобелик кўпёқ-лама тобелик дейилади. Худди шу боис, темпераментнинг психоло-гик хусусиятлари асаб тизими умумий типининг физиологик хусуси-ятларига кўпёклама тобедир. Нерв тизими умумий типи хусусиятла- рининг физиологик тадқиқотлари темперамент пайдо бўлиши қону-

ниятларини тушунишга камлик қилади, шунинг учун бу соҳада фи-зиологик изланиш ўтказиш унинг психологик моҳиятини текширишни тақозо этади. Темперамент типологияси, мабодо инсонлар темпераментлари бўйича қиёсланса, у ҳолда унинг хусусиятлари жиҳатидан ўзаро ўхшаш шахсларнинг гуруҳи мавжудлиги намоён бўлади. Бу аснода эрамиз д ан олдинги даврда ҳам темперамент типлари тўғрисида материаллар тўпланган. Уларда темперамент типи дейилганда, инсонларнинг му-айян гуруҳларини тавсифловчи психик хусусиятларнинг йиғиндиси (мажмуаси) англашинилган. Ҳозирги даврда темперамент типи де-ганда, маълум инсонлар гуруҳи учун умумий бўлган хусусиятларнинг содда мажмуаси эмас, балки мазкур хусусиятларининг қонуний, за-рурий ўзаро боғликлиги тушунилади. Темперамент типини тавсиф-ловчи хусусиятларнинг қонуний тарзда ўзаро боғлиқлиги турлича акс этиши мумкин. Темпераментнинг айрим хусусиятларини у ёки бу ташқи кўрини-шига қараб ўлчаш мумкин. Шахснинг шиддатлилик (тезлик, импуль-сивлик) даражасини иккита ҳаракатдан биттасини танланмайдиган ҳаракатга нисбатан қанча вақт мобайнида қарор чиқаришга қараб аниқлаш мумкин. Агар ушбу йўсинда темпераментнинг бир нечта хусусиятлари ўлчанса, у ҳолда унинг бир хусусияти қанча кўп миқ-дорда ифодаланса темпераментнинг бошқа хусусиятининг шунча кўп ёки, аксинча оз акс этиши кузатилади. Ҳар қайси тип учун ўзига хос хусусиятларининг ўзаро алоқаси, ҳар бир алоҳида хусусиятнинг сифат тавсифи темперамент типининг бошқа хусусиятлари билан боғлиқлиги ҳам акс этади. Масалан, ўзини тута билмаслик ёки ўзини тута билиш темпераментнинг битта типи учун: а) эҳтиросли шиддат, б) жазава ва жазавадаги мувозанатсизликдир; бир хил тип учун ўзини тута билиш — эмоционал-иродавий бир меъ-ёр бўлса, бошқа учун у улуғворлик ва вазминлик намунасидир. Темперамент типларини психик хусусиятлар ўртасидаги қонуний муносабатлар тарзида тушуниш Гиппократтомониданталқин қилин-ган

темперамент тўғрисида тушунча маъносига мос тушади.. Нерв тизимининг умумий типлари билан физиологик жиҳатдан темперамент типлари И. П. Павловдан кейин гиппократ типлари, яъни сангвиник, холерик, флегматик, меланхолик деб атала бошланган. Лекин бу тушунчалар ҳозирги замон психологик маълу-мотлар муносабати билан янгича мазмун ва моҳият касб этган. Шу боисдан асаб тизимининг тўртта типи темпераментнинг тўртта типи-га боғлиқ деб эътироф этишимизга ҳаққимиз йўқ, чунки улар гип- пократча типларнинг айримлари, холос. Шунинг учун янги омиллар мазкур типларнинг психологик тавсифини қайта тахлил қилишни тақозо этади. Темперамент типларининг психологик тавсифи қуйидаги муҳим хусусиятлар ёрдами билан аниқланиши мумкин: Сензитивлик (лотинча зеп$и$ сезиш, ҳис қилиш деган маъно англатади). Сензитивлик юзасидан инсонда биронта психик реакци-яни ҳосил қилиш учун зарур бўлган ўта кучсиз ташқи таассурот кучи-га қараб мулоҳаза юритилади, жумладан, сезгиларнинг пайдо бўлиши учун қўзғовчининг озгина кучи (уларнинг қуйи чегараси), эҳтиёжлар қондирилмаслигининг сезилар-сезилмас даражаси (шахсга руҳий азоб берувчи) мужассамлашади. Реактивлик. Бу тўғрида айнан бир хил куч билан таъсир этувчи ташқи ва ички таассуротларга шахс қандай куч билан эмоционал ре-акция қилишига қараб муносабат билдирилади. Реактивликнинг ёрқин рўёбга чиқиши — эмоционаллик, таъсирланувчанлик ифодаланиши- Фаоллик. Бу борада инсон қандай фаоллик даражаси билан ташқи оламга таъсир этиши ва мақсадларни амалга оширишда объек-тив ҳамда субъектив қарама-қаршиликларни фаоллик билан енгиши-га қараб фикр юритилади. Реактивлик билан фаолликнинг ўзаро муносабати. Одамнинг фаолияти кўп жиҳатдан нимага боғликлигига биноан, чунончи тасо-дифий тарздаги ташқи ва ички шароитларда (кайфиятга, фавқулод-даги ҳодисаларга) ёки

мақсадларга, эзгу ниятларга, хоҳиш-интилиш-ларга кўра фикр билдириш назарда тутилади. Реакция темпи. Турли хусусиятли психик реакциялар ва жара- ёнларнинг кечиши тезлигига, бинобарин, ҳаракаттезлигига, нутқсуръатига, фаросатлиликка, ақл тезлигига асосланиб хулоса чиқарилади. Ҳаракатларнинг силликлиги ва унга қарама-қарши сифат ри-гидлик (қотиб қолганлик). Шахснинг ўзгарувчан ташқи таассурот-ларга қанчалик енгиллик ва чаққонлик билан мувофиқлашишига (сил-лиқлик билан мослашишга), шунингдек, унинг хатти-ҳаракатлари қанчалик суст ва заифлиги (ригидлиги — қотиб қолганлиги)га нисба-тан баҳо беришдан иборатдир. Экстравертированлик ва интровертированлик. Шахснинг фаолияти ва реакция кўп жиҳатдан нималарга боғликлигига, чунончи фавқулоддаги ташқи таассуротларга (экстравертированлик) ёки, ак-синча, тимсолларга, тасаввурларга, ўтиш ҳамда келажак билан уйғун-лашган мулоҳазаларга (интровертированлик) тааллуклигига асослан-ган ҳолда муносабат ифодасидир. Сангвиник — жуда фаол, ҳар бир нарсага ҳам қаттиқ кулаверади; ёлғон далиларга жаҳли чиқади. Атрофдаги нарсалар, маърузалар диққатини тез жалб этади. Имо-ишораларни кўп ишлатади, чеҳрасига қараб кайфиятини англаб олиш қийин эмас. Жуда сезгир бўлишига қарамай, кучсиз таъсир (қўзғатувчилар)ни сеза олмайди, серғайрат, ишчан, толиқмас. Фаоллик билан реактивлик муносабати мувозана-тида, интизомли, ўзини тия билади, бошқара олади. Хатти-ҳаракати жўшқин, нутқсуръати тез, янгиликни тез пайқайди, ақл идроки тий-рак, топқир, қизиқишлари, кайфияти, интилишлари ўзгарувчан. Кўникма ва малакаларни тез эгаллайди. Кўнгли очиқ, дилкаш, муло-қотга тез киришади. Хаёлоти (фантазияси) юксак даражада ривож- ланган: ташқи таъсирларга ҳозиржавоб ва ҳоказо.

Холерик - суст сензитивлик хусусиятига эга. Жуда фаол ва реак-тив. Кўпинча реактивлиги фаолликдан устун келади. Бетоқат, сер-зарда, тинимсиз. Сангвинликка қараганда силлиқроқ, лекин кўпроқ қотиб қолган (ригидроқ). Қизиқишлари, интилишлари барқарор, хатти-ҳаракатларда қатъ-ийлик мавжуд. Бироқдиққатни бир жойгатўплашда қийналади. Нутқ суръати тез ва ҳоказо. Флегматик-сензитивлиги суст, ҳис-туйғуси (си) кам ўзга-рувчан, шунга кўра бундай шахсни кулдириш, жахдини чиқариш, кайфиятини бузиш қийин. Кўнгилсиз ҳодиса, хавф-хатар ҳақидаги хабарга хотиржамлик билан муносабатда бўлади. Вазмин, кам ҳара-кат. Имо-ишораси, мимикаси кўзга яққол ташланмайди. Лекин сер-ғайрат, ишчан, фаол, чидамли, матонатли. Нутқ ва ҳаракат суръати суст. Фаросати қийиқроқ. Диққатни тўплаши осойишта. Қотиб қол-ган (ригид). Диққатни кўчириш қийин. Интровертированлашган, кам-гап, ичимдан топ. Янгиликни қабул қилиши мураккаб. Ташқи таас-суротларга сустлик билан жавоб беради (қайтаради). Меланхолик — сензитивлиги юксак. Тортинчоқ, ғайратсиз. Араз-чан, хафахон. Жимгина йиғлайди, кам кулади. Қатъийлиги ва муста-қиллиги заиф. Тез толади. Ортиқча ишчан эмас. Диққати барқарор. Ҳис-туйғуси суст ўзгаради. Қотиб қолган (ригид). Интровертирован-лашган. Психологик маълумотлар эътироф этишича, ирсият ва турмуш шароитлари темперамент типлари ўртасидаги тафовутларнинг сабаб- чисидир. Шунинг учун ирсий физиологик хусусиятлари бир хил ва битта тухумдан яралган (гомозигот) эгизакларнинг темперамент ху-сусиятларини иккита тухумдан вужудга келган (гетерозигот) эгизак-ларнинг темперамент хусусиятлари билан қиёсланса, бу омил тас-диқланиши мумкин. Маълумотларга қараганда, гетерозигот эгизак лардан фарқли ўлароқ, гомозигот эгизаклар темперамент хусусиятла-ри шунчалик ўхшашки, ҳатто улар ирсият йўли билан берилиш омил-ларини 85% тасдикдаш имкониятига

эга. Тарбиявий муҳит турлича бўлишига қарамай, ўхшашлик сакданиб қолиши тажрибаларда кўп марта текширилган. Лекин темпераментнинг айрим хусусиятлари ўзга-риши тўғрисидаги маълумотлар инкор этилмайди, унга фавқулоддаги ташқи ҳамда ички шароитлар кескин таъсир ўтказади (масалан, тоғ шароити, хавф-хатар мавжудлиги ва ҳоказо). Шуни эсда сақлаш жоизки, темперамент айрим хусусиятларининг турмуш шароити билан тарбиявий таъсирида ўзгариши жараёнини темпераменттипларинингтакомил лаштирувидан фаркдай олиш шарт. Маълумки, темперамент типи унга мутаносиб хусусиятлари бирдани-га пайдо бўлган нарса эмас, чунки асаб тизимининг такомиллашуви умумий қонуниятлари темпераментга ҳам таъсир ўтказиб, ўз измини қолдиради. Шахснинг камолотига биноан, темперамент хусусиятла-ри асаб тизимининг такомиллашуви билан боғлиқтарзда рўёбга чиқа боради ва мазкур жараён темперамент ривожини узил-кесил ҳал қилади. Шуни таъкидлаш ўринлики, темпераментни фаолият талабларига мослаштириш (мувофикдаштириш) имконияти мавжуддир. Чунки ҳар қандай фаолият психик жараёнлари динамикасига муайян талаблар тизимини қўяди. Чунончи: 1) касб-ҳунарларнинг инсонлар темпера-ментига мос турини танлаш керак, чунки уларнинг психик хусусият-ларига мутаносиб касбни танлаш профессионал танлаш дейилади; 2) шахсларнинг индивидуал хусусиятларини ҳисобга олиш жоиз; 3) тем-пераментга хос камчиликларни (салбий иллатларни) бартараф этиш лозим; 4) инсонларда индивидуал услубни шакллантириш зарур. Шахснинг фаолиятига онгли, фаол ва ижодий муносабатда бўлиши муваффақиятлар гаровидир. Фаолиятнинг индивидуал услуби инсонда ўзидан ўзи вужудга кел- майди, у шахс камолотининг барча босқичларида (боғча ёшидан эъти-боран то касбий маҳорат эгаллангунга қадар) шаклланиб боради. Инсоннингтемпераментини фаолиятнингзарурталабларига мослаш-тириш орқали унда индивидуал услуб таркиб топтирилади. Худди шу боисдан, фаолиятнинг индивидуал услуби дейилганида, шахс учун ўзига хос ва

муваффақиятга эришишнинг мақсадга мувофиқ йўллари индивидуал тизими тушунилади. тутишида ўз ифодасини топади. Шу билан бирга характернинг хис-лати ҳисобланмиш меҳнатсеварлик: а) меҳнат инсонларга роҳат туй-ғуси келтиришида, ишсизликда афсус чекишида; б) атроф-муҳитдаги нарсаларга диққатини чалғитмай, вақтни беҳуда сарфламай, вужуди билан виждонан меҳнат қилишида рўебга чиқади. 3. Шахс ҳаракатларининг сифати ва уларнинг оқилона усуллари нафақат унинг муносабатларига алоқадор, балки инсоннинг ирода-вий, ҳиссиёти, диққати, ақлий сифатларига ёки психик жараёнлари-нинг индивидуал хусусиятларига ҳам боғликдир. Чунончи, меҳнатда кўзга ташланадиган тиришқоклик, пухталик меҳнатга нисбатан ижо-бий муносабатни акс эттиришга эмас, балки бошқа омилларга: а) диққатнингтўпланишига (марказлашувига), б) ҳаракатларнинганиқ-лиги, мақсадга йўналганлиги, в) иродавий зўр беришга, г) усуллар маҳсулдорлигига, д) аклнинг тийраклигига боғлиқ. Характернинг аклий, ҳиссий, иродавий хислатларига ажратишни ҳаракат усуллари-дан ҳамда хилма-хил руҳий жараёнларнинг устуворлик қилувчи таъ-сиридан келиб чиққан ҳолда амалга ошириш мумкин. Характер хислатлари шахсни муайян фаолиятга ундовчи омил си- фатида майдонга чиқиши мумкин. Маълумки, характернинг аксари-ят хислатлари шахснинг хатти-ҳаракатлари муваффақиятини белги-ловчи туртки ва фаол майллар бўлиб ҳисобланади. Одатда, шахслар ўзаро ўхшаш шароитларда бир хил мотивлар ва муносабатларга асос-ланиб, аниқ мақсадга интилиб, мақсадга эришишга мутаносиб ҳара-кат усулларига нисбатан мойилликни намоён этадилар. Мойиллик-лар негизида характер хислатларининг ундовчанлик кучи вужудга келади ва унинг таъсири туфайли инсон табиий шароитга зид, мақ-садга номувофиқ ҳаракат усулларидан фойдаланади. Шахс баъзида ўз характер хислатидан афсусланади, лекин бош-қача ҳаракатни амалга оширишни уддасидан чиқмайди. Хорижий пси-

хологларнинг тасдиклашича, айрим инсонлар фаолиятида муваффа- қиятсизликдан хавсирашга қараганда, улар ўз ютукларини юксакроқ қадрлайдилар ва юқори баҳолайдилар. Муваффақиятсизлик улар учун ҳалокатли ҳодиса эмас, шунинг учун «таваккалчилик»ка қўл уришида давом этаверадилар. Бошқа тоифадаги одамлар муваффақиятсизлик-дан чўчийдилар, ўта эҳтиёткор бўладилар, қийинчиликдан юз ўгира-ди, енгил ишга қўл уришни лозим топадилар. Мақсадга номувофиқ, лекин шахс учун ўзига хос ҳаракат усулла-рини танлашга мойиллик кучли иродавий зўр бериш шароитларида, жиддийлик (зўриқиш) вазиятларида ёрқин акс этади. Инсон учун ўзига хос ҳаракат усули фавқулоддаги шароитда мақсадга мувофиқ келса, у ҳолда ўз хислатига номувофиқ, бир хил йўсиндаги усулларидан фой-даланишга қараганда кўп куч-қувват, қатъийлик, ишчанлик намо-йиш қилинишни маъқул топади. Мабодо характер хислатлари табиий (объектив) шароит талабига қарши ҳаракат қилишга ундаса, унинг хислатлари ўзига халақит ва панд беради. Характер хислатлари шаро-ит, вазият талабларига мувофиқ тушса, у ҳолда бунда шахс ижобий фаолият кўрсатади, бутун куч-қувватини жамлаб ҳаракат қилишга имкон туғилади.

1.2. “ Темперамент ” мавзусини ўқитишдаги инноваци он тажрибалар. Ўзбекистон ўз мустақиллигига эришгач, ўз кучи ва салоҳиятига таянган, ўз сарҳадлари, халқимизнинг тинч ва осуда ҳаётини ҳимоялашга қодир бўлган, изчил ва барқарор ривожланиб бораётган замонавий мустақил давлатга айланди. Бугун жамиятимизда қандай ютуқ ва марраларга эришган бўлсак, уларнинг замирида биз танлаган ва бутун дунё эътироф этган, “Ўзбек модели” деб ном олган тараққиёт йўли турибди. Ана шу йўлнинг ажралмас қисми бўлган, ёшларимизнинг онгу тафаккурини, ҳаётга бўлган муносабатини тубдан ўзгартирган Кадрлар тайёрлаш Миллий Дастури таълим-тарбия соҳаси ривожи, ҳар томонлама етук авлодни тарбиялаш, юқори малакали кадрлар тайёрлашда муҳим аҳамият касб этмоқда. “ Бизнинг э нг катта таянчимиз ва суянчимиз, ҳал қилувчи кучимиз ёшлар” деган шиор ҳаётимизда тобора ўзининг яққол ўз ифодасини топмоқда. XXI аср Ўзбекистонда маданият, иқтисодиёт, фан ва техника, ижтимоий-сиёсий инновациялар асри сифатида бошланди ва ана шундай шароитда баркамол шахс, юқори малакали мутахассисларни тайёрлаш нафақат педагогик, балки ижтимоий заруратга айланди. Бу зарурат Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида белгиланган “таълим олувчиларнинг маънавий ва ахлоқий фазилатларини ривожлантириш” масаласига эътибор қаратишни талаб этди. Гуманитар ва ижтимоий-иқтисодий (ҳуқуқшунослик) фанларни ўқитиш таълим-тарбия бирлигига асосланиб, ушбу фанлар ўсиб келаётган ёш авлодда сиёсий, ғоявий, маънавий-ахлоқий, жисмоний фазилатларни, юксак онг ва маданиятни шакллантиради. Демак, ёш авлод, бўлажак мутахассисларнинг, умуман, миллатнинг қандай сиёсий, ғоявий, ахлоқий, ғоявий тамойиллар асосида яшаши ва меҳнат қилиши бугунги кунда юртимизда амалга оширилаётган узлуксиз таълим-тарбия тизими самарадорлигига бевосита боғлиқ.

Президентимиз И.А. Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг 2015 йил 23 январдаги қўшма мажлисида ҳозириги вақтда дунёда содир бўлаётган воқеаларга муносабат билдириб, “... кескинлик ва хавф-хатарларнинг тобора ўсиб, геосиёсий қарама-қаршиликлар, ўз таъсир доирасини кенгайтиришга қаратилган курашнинг, радикализм, терроризм ва экстремизм каби таҳдиларнинг кучайиб бораётгани барчамизни ташвиш ва хавотирга солмасдан қўймайди ”, 1 деб таъкидлади. Мамлакатимизда ҳукм сураётган тинчлик ва барқарорлик, меҳр-оқибат муҳитини асраш, мустақилликнинг қадрига етиш, Ватан тараққиёти учун дахлдорлик туйғусини англаш, ҳар қандай хавф-хатар ва таҳдидларнинг олдини олишда гуманитар ва ижтимоий-иқтисодий (ҳуқуқшунослик) фанларнинг ўқитилишини пухта ўйланган тизим асосида ташкил этиш ва уларнинг таъсирчанлигини кескин кучайтиришни бугун бошимиздан кечираётган ҳаётнинг ўзи тақозо этмоқда. Шундай экан, бу жараён ўта аниқ мақсад ва вазифаларни белгилаш асосида амалга оширилмоғи зарур. Мазкур вазифаларни амалга оширишда гуманитар ва ижтимоий- иқтисодий фанлар соҳасидаги энг сўнгги ютуқлар ҳамда илмий янгиликларга таянган ҳолда, мавжуд ҳолатни илмий-назарий ўрганиш, мазмунан бойитиш, такомиллаштириш ҳамда ислоҳотлар талабларига тўла жавоб берадиган даражага келтириш тамойилларига асосланиш зарур. Тизимнинг муваффақияти фанларнинг ўқитилиш сифати, фанлар ўртасидаги ўзаро интеграция, “узлуксиз тарбия объекти ва субъекти” бўлган талабаларнинг камолоти, онгу тафаккурини юксалтиришга қаратилган таълим-тарбия жараёнининг самарали ташкил этилишига боғлиқ. Шу нуқтаи назардан, бугунги кунда ёшларнинг дунёқарашини бойитиш, уларда Ватанга садоқат, унинг тараққиётига дахлдорлик ҳисси, миллий ғурурни шакллантириш, уларни миллий ва умуминсоний қадриятлар руҳида камол топтириш, ҳозирги замондаги кескин интеллектуал-маънавий 1 Каримов И.А. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза // Халқ сўзи, 2015 йил 24 январь .

рақобатга жавоб бера оладиган, мустақил қарорлар қабул қилишга қодир бўлган юксак малакали мутахассислар этиб тарбиялаш олий таълим тизимида ўқитилаётган гуманитар ва ижтимоий-иқтисодий фанлар олдида турган муҳим вазифалардан бири бўлиб қолмоқда. Шу жихатдан олганда й игирма биринчи аср фан ва техниканинг янги бир юксалиш палласига кирганлиги билан, шунингдек, қарама-қарши тизимлар барҳам топганлиги билан ўзига хос аҳамият касб этади. XXI аср жаҳон цивилизациясига олтин ҳарфлар билан битилган сон-са-ноқсиз зарварақларга эга бўлиши билан бирга экология муаммола-рининг юзага чиқарганлиги туфайли бошқа асрлардан кескин аж-ралиб туради. Ер куррасида фаровонлик, мўл-кўлчилик, тинч, осойишта ҳаёт бўлиши учун қитъалараро, миллатлараро ҳамкорлик йўлга қўйи-лиши, экологияни мусаффолаштириш учун стратегик қуроллар ва технологияни зарарсизлантириш, она заминни ва мовий осмонни авайлаш лозим. Ер фарзанди деган нуқтаи назар билан жаҳон-даги миллат ва элатларни ҳамкорликка ундаш орқалигина аба-дийлик қонуниятини сақлаб қолиш мумкин, холос. Маълумки, жамият ва табиат ўртасидаги муносабатларни тадқиқ этишга мўжалланган фанлардан биттаси психология ҳисобланади. Психологик билимларни ижтимоий ҳаётнинг барча жабҳаларида татбиқ этиш кўлами кенгайиб бориши унинг масъ-улияти ва нуфузи ортаётганлигидан далолат беради. Худди шу боис психолог мутахассисларга нисбатан ижтимоии буюртма-нинг кўпайиши уларни ҳозирги замон талабига жавоб берадиган даражада тайёрлашни тақозо қилмоқда. Истиқлол шарофати туфайли илмий ёндашувларга, олдинги методологик муаммоларга холисона муносабатда бўлиш имконияти ву ж удга келди. Мамлакатимиз Президенти И.А.Каримов асарларида, Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисидаги қонун»ида, «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»да, «Миллий ғоя ва миллий истиқлол мафкураси» ҳужжатида мутахассислар олдига улкан талаблар ва масъул вазифалар юкланмоқда.

Ана шу вазифаларни амалиётда ўз ифодасини топтиришда умумий психология фани муҳим ролъ ўйнайди. Мутахассислар тайёрлаш жараёнида умумий психология фани касбий билимлар, кўникмалар ва малакаларни шакллантириш борасида устувор ўрин эгаллайди. Ўзбекистон Республикаси демократик хуқуқий ва фуқоролик жамиятини қуриш йўлидан бормоқда. Республикамизда амалга оширилаётган ислохатларнинг бош мақсади ва харакатга келтирувчи кучи – хар томонлама ривожланган баркамол инсондир. Мамлакатимиз ривожланишининг мухим шарти замонавий иқтисодиёт, фан, маданият, техника, технология ривожи асосида кадрлар тайёрлашнинг такомиллашган тизимини яратишдан иборат Шу нуқтаи назардан қараганда та ълим тизимида м одулли технологиялар мустақил фаолият асосида талабаларда билим, кўникмаларни шакллантириш, уларда режалаштириш, ўз-ўзини бошқариш ва назорат қилиш, ўзлаштириш бўйича самарали натижани таъминлашга қаратилган энг самарали ёндашувлардан бири бўлиб қолмоқда. Модуль бу шундай мақсадга йўналтирилган боғламки, у ўзида ўрганиладиган мазмунни ва уни ўзлаштириш технологиясини акс эттиради. Бугунги кунда талаба шахсининг барча имкониятларини юзага чиқариш учун албатта таълим шахсга йўналтирилган бўлиши талаб этилади. Бунинг учун таълимни ташкил этиш жараёнида талабанинг қобилиятлари, эхтиёжлари ва ўзига хос жиҳатларини хисобга олиш лозим. Ана шу унсурлар ҳисобга олинган тақдирда, ўз–ўзидан табақалаштирилган, ривожлантирувчи, ўқишга бўлган мотивларни кучайтирувчи “субъект- субъект” концепциясига асосланган таълим тизими келиб чиқади. Анъанавий таълим тизимида чуқур ўрнашиб қолган педагогик парадигмалардан бири бу “субъект-объект” муносабатларидир. Бу ёндашув немис педагоги И.Ф.Гербард томонидан (1776-1841йиллар) киритилган. Бундай ёндашувда педагог субъект ролини бажаради ва қандай ўқитиш, қандай талабаларни ишлаб чиқиш, талабалар жамоасини қай йўналишда

ривожлантиришни фақат ўз ёндашуви асосида ҳал этади. Талабалар эса, пассив ҳолда объект ролини бажарадилар. Талабаларнинг асосий фаолияти эслаб қолиш, тушуниш, қўллашга ўрганиш ҳисобланади. Бу парагдимага қарши ғояни америкалик педагог Д. Дьюи ишлаб (1859-1952 ) чиқади. Унинг фикрича, нимани ва қандай ўқиш лозим, деган саволларга жавоб топишда талабага ҳам эркинлик бериш ва унинг ҳохишларини хисобга олиш лозим. Токи талаба ўз фаолиятини, ўз тақдирини, ўз ҳаётини мустақил бошқаришга фаол киришсин. Бу концепция “субъект-субъект” муносабатлари сифатида тан олинди ва кўпгина ривожланган давлатлар таълим тизимида ўз ўрнига эга. Айтиш жоизки, таълим тарихида йиғилган бой дидактик тажрибанинг ижобий жиҳатлари ўз аксини модулли таълимда топди. “Модулли таълим ” тушунчаси 1971 йилда Дж.Рассел томонидан киритилди. Рассел модулни ўқув пакети сифатида талқин этади ва унга ўқув материалининг концептуал бирлигини ўрганишга оид ҳаракатларни киратади. Б.М.Гольдшмид – модулни талабага маълум кўзланган натижага етишга ёрдам берувчи мустақил бирлик сифатида талқин этади (1972 й). Г.Оуэнс модулни ёпиқ комплекс сифатида талқин этади ва бу комплексга ўқитувчи, ўқувчи, ўрганиладиган ахборот материали, воситаларни киритади.(1975 й). Замонавий тадқиқотчилардан бири П.А.Юцявичене модулни маълум даражадаги мустақил ахборотдан ҳамда мақсадли равишдаги методик бошқарув асосида мақсад қилиб қўйилган натижаларни таъминлашга қаратилган бирлик сифатида таҳлил этади. Н.В. Борисова, В.М. К.Я. Вазина, Гареев, Е.М. Дурко, В.В. Карпов, М.Н. Катханов, С.И. Куликов, П. Юцявичене ва бошқа олимларнинг фикрларини ўрганиш натижасида қуйидаги кўринишлардаги модулларни ажаратиш мумкин: - мустақил концептуал кичик бирлик;

- модуль мустақил бирлик сифатида бир ўқув курсини ўз ичига олиб, бир неча блокларни ўзида мужассам этади; - модуль маълум мутахассисликка тегишли бўлган бир қанча ўқув предметларни ўзида мужассамлаштирувчи фанлараро бирлик бўла олади; - аниқ бир мутахассисликни эгаллашга йўналтирилган касбий таълим модули. Бундан ташқари “модуль” тушунчасига тегишли бўлган бир қанча хусусиятларни ажратиш мумкин : - Мақсад; - Турли хил турдаги ўқув фаолияти интеграцияси; - Услубий таъминот; - Мустақил ривожланиш; - Таълим жараёнидаги талабанинг мустақиллиги; - Ўқув ахборотини таҳлил қилиш ва тузиш кўникмаси; - Назорат ва ўз-ўзини назорат қилиш; - Талабанинг таълим олишдаги шахсий траекторияси. Модуль дастурларнинг мақсади - малакали мутахассисни етиштиришга хизмат қилади. Модуль дастурнинг мақсадини белгилашда ана шу мутахассисга қандай талабалар тизими қўйилаётганини аниқлаб олишдан бошланади.

II-БОБ. Темперамент модулини ўқитиш технологияси 2.1 . Психология фанининг ўқув дастури (Силлабус) ЎЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ УНИВЕРСИТЕТИ Барча б акалавриат таълим йўналишлари талабалари учун “ Психология ” фанидан СИЛЛАБУС Тошкент - 2015

Силлабус Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети 1. Файзиева Мавлуда Худаяровна Қ арши Давлат университети “ Психология ” кафедраси доценти, психология фанлар и номзоди. Боғланиш учун телефон: 2 25 - 17 - 99 (иш); 451 - 07 - 83 (моб) Э лектрон почта: tursynoy @ mail . ru Илмий қизиқишлари: Ижтимоий психология.Психология феноменлари ва услубиёти.Амалий психология. Илмий мактаби: 19.00.05. ижтимоий этнопсихология мутахассислиги бўйича “ Оила барқарорлигида шахслараро муносабатлар таъсирининг ижтимоий – психологик хусусиятлари ”. 2. Психология . Код: Х 2 308 3. Ўтказилиш жойи ва вақти: 1-семестр дарс жадвалига асосан. 4. Ўқув фанининг бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлиги: Фалсафа , Педагогика 5. Ўқув фанининг тавсифи: 5.1.Ўқув фанининг йўналтирилганлиги. Умумий психология назарияси ва амалиёти фанининг моҳияти, психикани, шахс психологияси, билиш жараёнлари, шахснинг ҳиссий- иродавий ривожланиши соҳаси, индивидуал-психологик хусусиятлари, психологик ҳолатлар ҳамда шахснинг шаклланиши жараёнида юзага келадиган психологик физиологик ва жисмоний ўзгаришлар, шунингдек шахсга хос сифат, хусусият, ҳолатлар; таълим-тарбия жараёнини тўғри ташкил қилишнинг ёшга боғлиқ жиҳатларининг психологик механизмларини ўз ичига қамраб олади. Фанни ўқитишдан мақсад - талабаларда психология фани, психика, шахс, фаолият, мулоқот, билиш жараёнлари, иродавий сифатлар, ҳиссий ҳолатлар, индивидуал-хусусиятларга доир билим, кўникма ва малакаларни шакллантиришдир, ҳамда бўлажак педагог мутахассислар тамонидан психик тараққиёт қонуниятлари, даврлари, механизмлари, омиллари ва шарт-

шароитлари ҳақидаги замонавий илмий билимнинг ўзгартирилишини ташкил этишдир. Фаннинг вазифаси - талабаларга психологиянинг моҳияти, психика ва онг тушунчалари, психик жараёнлар, ҳолатлар, хусусиятлар, психик ривожланиш ва унинг ўзига хос хусусиятлари, ёш даврлари таснифи, психик тараққиётнинг турли босқичлари учун хос психофизиологик ва психологик хусусиятлар ҳақидаги билимлар билан қуроллантиришдан иборат. “Умумий психология назарияси ва амалиёти” ўқув фанини ўзлаштириш натижасида бакалавр: -психология фанининг мазмуни, моҳияти, психика ва онгни тараққиёти, билиш жараёнлари, психик ҳолатлар, шахснинг ҳиссий-иродавий соҳаси, индивидуал-психологик хусусиятларини, психик тараққиёт ва унинг омиллари, ушбу омилларнинг психик ривожланишга таъсир кўрсатиш механизмлари ва қонуниятларини, онтогенезнинг турли босқичларида психик ривожланишнинг асосий хусусиятларини билиши билиши керак; -талаба шахс, мулоқот, фаолият, индивидуал хусусиятлар юзасидан тушунча, тасаввурга эга бўлиш билан бирга, психик ривожланишга таълим- тарбия жараёнларининг таъсир хусусиятларини прогноз қила олиш, ушбу жараённи шу асосида лойиҳалаштириш ва амалий фаолиятга тадбиқ этиш бойича кўникмаларга эга бўлиши керак; Ўқув фанининг мазмуни Умумий психология назарияси ва амалиёти фанининг тарихи ва ривожланиш босқичлари. Фаннинг предмети ва вазифалари. Психик ҳодисалар, психик ривожланишнинг қонуният ва механизмлари. Шахс ва воқелик, шахс ва жамият, шахс ва предметлар олами орасидаги муносабат, воқеликни англаш, оламни психологик таҳлили, психик ҳодисаларнинг кечиши, ёш тараққиётини даврлаштириш, таълим-тарбия мазмуни, психологиянинг тарихий ва назарий аҳамияти жамиятда олиб борилаётган ишлар натижасидаги ютуқлари.

Психология табиий ва ижтимоий илмий фан сифатида. Психологик билимларнинг ўзига хос томонлари. Умумий психология самара берувчи, ҳаракатга келтирувчи ва ҳайвон ҳамда одам объекти фаолиятидаги психик акс эттиришнинг тузилиши ва ҳулқ-атвори ҳақидаги фан сифатида. Психика тирик мавжудотнинг объектив борлиқни акс эттириш шаклларидан бири эканлиги тўғрисида умумий тушунча. Психик акс эттириш - объектив оламнинг субъектив образи эканлиги. Психиканинг акс эттириш ва бошқарувчанлик вазифалари. Мия ва психика. Психика ва онг. Онг ва онгсизлик 5.5. Фанни ўрганиш режаси: № Мавзулар Таълимни ташкил этиш шакллари ва соатлар тақсимоти Мустақил таълим учун топшириқлар 1 Темперамент тўғрисида тушунча. Маъруза-2 Семинар- 2 Мустақил таълим- 4 Темперамент мавзусигад оир илмий қарашлар мавзусида Реферат 15 бет. 2 Олий нерв фаолияти типи ва темперамент Маъруза-2 Семинар-2 Мустақил таълим- 6 Мавзу бўйича слайд тайёрлаш 12-16 та слайд 3 Темперамент типлари ,темпераментни ривожланиш тарихи Маъруза-2 Семинар-2 Мустақил таълим- 4 Темпераментнинг шахслараро муносабатларга таъсирини аниқлаш. 4 Фаолиятнинг индивидуал услуби ва темперамент. Маъруза-2 Семинар-2 Мустақил таълим- 4 Темперамент мавзусида ижодий иш ёзиш.

6. Асосий ва қўшимча адабиётлар рўйхати: 6.1. Назарий-методологик а дабиётлар : 1. Каримов И.А. Асарлар тўплами. 1-21 жилдлар. – Тошкент: Ўзбекистон, 1996-2013. 2. Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари – олий қадрият. Т. 14., -Тошкент: Ўзбекистон, 2006. 3. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Тошкент: Маънавият, 2008. 4. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. -Тошкент: Ўзбекистон, 2009. 6.2. Асосий адабиётлар 1.Э.Ғозиев . Умумий психология.-Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти нашриёти. Тошкент- 2010 2. . Ғозиев Э.Ғ. Фаолият ва хулқ-атвор мотивацияси. —Т.: «Универ- ситет», 2003. 6.3. Қўшимча адабиётлар 1. Леонтъев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. -М. : «Политиздат», 1975. 2. Рубинштейн С.Л. Проблемм обшей психологии. — М. : «Педагогика», 1973. 3. Ғозиев Э.Ғ. Умумий психология. —Т.: «Университет», 2002 4.А наньев Б.Г Человек как предмет познания. -Л.: ЛГУ, 1968. 2 БоэкювичЛИ Личность и ее формирование в детском возрасге. -М.: 1968. 5. Вилъюнас В.К. Психологические механизмм биологической мо- тивации. -М.: МГУ, 1986. 6. Ковалев А.Г. Психология личности. -М., 1970. 7. Ковалев В.И. Мотивь! поведения человека. -М.: «Наука», 1988. 8. Леонтъев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. -М.: «Поли- тиздат», 1975.

9. Обуховский К. Психология влечений человека. -М.: 1972. 10. Узнадзе Д.Н. Психологические исследования. -М.: 1966. 11. Хайнц ХекХаузен. Мотивация и деятельность. Т.1, Т.2., М., 1986. 12 . Якобсон П.М. Психологические проблемь1 мотивации поведе- ния человека. — М.: 1969. 13. Ғозиев Э.Ғ. Фаолият ва хулқ-атвор мотивацияси. —Т.: «Универ- ситет», 2003. 1 4 . Ғозиев Э.Ғ. Умумий психология. -Т.: «Университет», 2002 Электрон таълим ресурслари: 1. http://www.lex.uz 2. http://www. ziyonet .uz 3. http://www. gov .uz 7. Билимларни назорат қилиш: Талабаларнинг билим савияси ва ўзлаштириш даражасининг Давлат таълим стандартларига мувофиқлигини таъминлаш учун қуйидаги назорат турларини ўтказиш режалаштирилади: Жорий назорат - талабанинг фан мавзулари бўйича билим ва амалий кўникма даражасини аниқлаш ва баҳолаш усули. Жорий назоратлар аудитория машғулотларида оғзаки ва аралаш шаклларда ўтказилади. Оралиқ назорат - семестр давомида ўқув дастурининг тегишли бўлими тугаллангандан кейин талабанинг билим ва амалий кўникма даражасини аниқлаш ва баҳолаш усули. Оралиқ назоратлар тест ва коллоквиум шаклида ўтказилади. Якуний назорат - семестр якунида муайян фан бўйича назарий билим ва амалий кўникмаларни талабалар томонидан ўзлаштириш даражасини баҳолаш усули. Якуний назорат ёзма шаклда ўтказилади . Жорий назорат: Оғзаки – 3 0 бал Мустақил таълим – 1 0 бал Оралиқ назорат:

К оллоквиум - 1 5 бал . Т ест - 1 5 бал Якуний назорат: ЯН – ўқув жараёни графигида белгиланган вақтда ёзма иш шаклида ўтказилади - 30 бал № Назорат Турлари Ў тказиш Ва қ ти БАЛЛАР Изох мак сар. 1 . ЖН № 1 31.10.2015 15 1 ва 2 жорий назорат лар о ғ заки ўтказилади. 3-жорий назорат ёзма ўтказилади.2 . ЖН № 2 14.11.2015 15 3 . ЖН № 3 ( м устақил таълим) 18.11.2015 10 4 . ОН № 1 07.11.2015 30 Т ест шаклида ў тказилади . 5 . ЖН+ОН Саралаш 70 39 6 . ЯН Ўқув жараёни графигида белгиланган вақтда 30 Ёзма ўтказилади. ЖАМИ 100 55 Ўзлаштириш кўрсаткичлари 86- 100 - баллгача “ аъло ” 71-85 - баллгача “ яхши ” 55-70 - баллгача “ қониқарли ” 0-54 - баллгача “ қониқарсиз ” Талабанинг фан бўйича ўзлаштириш кўрсаткичини назорат қилишда қуйидаги мезонлар тавсия этилади: а) 86-100 балл учун талабанинг билим даражаси қуйидагиларга жавоб бериши лозим :

 фаннинг мохияти ва мазмунини тўлиқ ёрита олса;  фандаги мавзуларни баён қилишда илмийлик ва мантиқийлик сақланиб, илмий хатолик ва чалкашликларга йўл қўймаса;  фан бўйича мавзу материалларининг назарий ёки амалий аҳамияти ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлса;  фан доирасида мустақил эркин фикрлаш қобилиятини намоён эта олса;  берилган саволларга аниқ ва лўнда жавоб бера олса;  конспектни пухта тайёрланган бўлса;  мустақил топшириқларни тўлиқ ва аниқ бажарган бўлса;  фанга тегишли қонунлар ва бошқа меъёрий-х уқуқий хужжатларни тўлиқ ўзлаштирган бўлса;  фанга тегишли мавзулардан бири бўйича илмий мақола чоп эттирган бўлса; б ) 71-85 балл учун талабанинг билим даражаси қуйидагиларга жавоб бериши лозим:  фаннинг моҳияти ва мазмунини тушунган, фандаги мавзуларни баён қилишда илмий ва мантиқий чалкашликларга йўл қўймаса;  фаннинг мазмунини амалий аҳамиятини тушинган бўлса;  фан бўйича берилган вазифа ва топшириқларни ўқув дастури доирисида бажарса;  фан бўйича берилган саволларга тў ғ ри жавоб бера олса;  фан бўйича конспектини пухта шакллантирган бўлса;  фан бўйича мустақил топшириқларни тўлиқ бажарган бўлса;  фанга тегишли қонунлар ва бошқа меъёрий хужжатларни ўзлаштирган бўлса . в ) 55-70 балл учун талабанинг билим даражаси қуйидагиларга жавоб бериши лозим:  фан ҳақида умумий тушунчага эга бўлса;

 фандаги мавзуларни тор доирада ёритиб, баён қилишда айрим чалкашликларга йўл қўйилса;  баён қилиш равон бўлмаса;  фан бўйича саволларга мужмал ва чалкаш жавоблар олинса;  фан бўйича матн пухта шакллантирилмаган бўлса . г) қуйидаги ҳолларда талабанинг билим даражаси 0-54 балл билан баҳоланиши мумкин:  фан бўйича машғулотларга таёргарлик кўрилмаган бўлса;  фан бўйича машғулотларга доир ҳеч қандай тасаввурга эга бўлмаса;  фан бўйича матнларни бошқалардан кўчириб олганлиги сезилиб турса;  фан бўйича матнда жиддий хато ва чалкашликларга йўл қўйилган бўлса;  фанга доир берилган саволларга жавоб олинмаса;  фанни билмаса. 8. Ўқув фанининг талаблари: “ психология ” фанини ўзлаштириш жараёнида амалга ошириладиган масалалар доирасида талаба: - психология фанининг назарий ва амалий соҳаларда эришилган асосий ютуқлари, муаммолар ва уларнинг ривожланиш истиқболлари ҳақида тасаввурга эга бўлиши; Фанинг ўқитишдан мақсад- талабаларда психология фани психика, шахс, фаолият, мулоқот, билиш жараёнлари, иродавий сифатлар, ҳиссий ҳолатлар, индивидуал хусусиятларга доир билим кўникма ва малакаларни шакллантиришдир. Фаннинг вазифаси-талабаларга психологиянинг моҳияти, психика ва онг тушунчалари, психик жараёнлар, ҳолатлар, хусусиятлар ҳақидаги билимлар билан қуроллантиришдан иборат. Фан бўйича талабаларнинг билимига, кўникма ва малакасига

қуйиладиган талаблар “Умумий психология” ўқув фанини ўзлаштириш жараёнида амалга ошириладиган масалалар доирасида бакалавр: -психология фанининг мазмуни, моҳияти, психика ва онгни тараққиёти, билиш жараёнлари, психик ҳолатлар, шахснинг ҳиссий-иродавий соҳаси, индивидуал психологик хусусиятларини билиши керак; -талаба шахс, мулоқот, фаолият, индивидуал хусусиятлар юзасидан тушунча, тасаввурга эга эга бўлиш билан бирга амалий фаолиятга тадбиқ этиш бўйича кўникмаларига эга бўлишлари керак. -талаба шахсдаги психологик жараён, ҳолатларни юзага келиш механизмлари, қонуниятлари, тузилиши, ташқи омиллар таъсирига берилиш жиҳатларига доир малакаларига эга бўлиши керак. 2.2. “ Т емперамент ”мавзуси бўйича маъруза матни ва дарс ишланмаси Руҳий олам кечиши, унинг суръати, мазмуни, шакли, қўлами, хусусияти, хислати, сифати, механизми алоҳида, яккаҳол инсонда ранг-

баранг тарзда намоён бўлиши кузатилади. Шунинг учун бўлса керак, инсонлар табиат ҳодисаларига, омилларига, таъсир кучларига тез ёки секин, енгил ёки мушкулот билан жавоб қайтаришга мойиллик кўрса-тадилар. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки, психик фаолиятнинг ди- намикаси нафақат темпераментга, балки мотивларга, психик ҳолат-ларга, ҳис-туйғуларга ҳам бевосита боғлиқдир. Мисол учун, инсон ўзи темпераментнинг қайси турига тааллуқли бўлишидан қатъи назар, ўз фаолиятига лаёқатли, майли кучли, интилиши қатъий, қизиқувчан бўлса, уни ташкиллаштиришда ва назардан қолишда уюшқоқлик, ҳаракат суръати эса тезкор амалга ошади, унга лоқайд муно-сабатни билдирса, иш суръати секин ва суст кечади. Ҳар қандай вазиятга қарамасдан, шахснинг қариндош уруғлари тўғрисидаги, шунингдек, жаҳонда кечаётган нохуш хабарлар унинг аъзойи баданини ларзага келтиради, лаби қурийди, ранги бўзаради, атроф- муҳитга нис-батан мўлжалини йўқотади. Психологияда темпераментга тааллуқли индивидуал динамик хусусиятлар билан мотивлар ва психологик ҳолатлар, ҳиссий кечинмаларнинг динамик хусусиятлари ўртасида муайян даражада тафовут мавжудлиги алоҳида таъкидланади. Улар орасидаги фарқларни ажратиб кўрсатиш мақсадида қўшимча белгилар киритилади ва ўзига хос тарзда тавсифлаб берилади. Уларнинг айримларини ажратиб кўрсатиш мақсадга мувофиқ. 1- Фавқулодда темпераментнинг бир хил хусусиятлари, мотив, псииндивидуал хусусиятлари билан темпераментга алоқадор нерв тизи-ми хусусиятларининг ўзаро қўшилувини нерв тизимининг типи деб номлайди ва уни тўртта типга ажратади: а) кучли, мувозанатли, эпчил; б) кучли, мувозанатсиз, эпчил; в) кучли, мувозанатли, суст; г) кучсиз тип. Йирик рус психологларидан бири Б. М. Теплов (1896—1965) ва унинг шогирдлари, маслакдошлари И. П. Павловнинг тадқиқотлари-ни давом эттириб, инсон нерв жараёнлари хусусиятларининг ўзига хос томонларини очишга муваффиқ бўлдилар. Улар нерв-физиологик жараёнларнинг нозик қирраларини ўрганишда махсус мослама-лар ёрдами билан ўзгаришларни

қайд қилиш ҳамда олинган натижаларни (омилларини) математик статистика методлари орқали ҳисоблашни татбиқ этдилар. Б. М. Теплов илмий мактаби намояндалари томонидан олинган маълумотларга қараганда, инсонда ҳосил қилинадиган шартли рефлексларнинг баъзи бир индивидуал хусусиятлари ўзаро уйғунликка эгадир. Уларнингтаъбирича, ўзаро боғлиқ индиви-дуал хусусиятлар тизими асаб тизимининг муайян хусусияти билан тавсифланади. Жумладан, ўзаро боғланган хусусиятлар, биринчидан, шартли қўзғовчи мустаҳкамланиши давом этишидан қатъи назар, шартли рефлекслар сўниши даражасига, иккинчидан, қўзғовчилар-нинг кучли ёки кучсизлиги билан шартли реакциянинг ҳажми ораси-даги тафовутларга, учинчидан, асосий қўзғовчи сезгирлигига бегона (нотаниш) қўзғовчини ижобий (салбий) таъсир ўтказиш даражасига, тўртинчидан, бошқа кўринишдаги ёки кучланишдаги қўзғалиш жараёнларининг кучига боғлиқдир. Маълумотларнинг таҳлилига биноан, тормозланишнинг (тўхталишнинг) кучи билан нерв жараёнларининг мувозанатлашувига тааллукди шартли рефлектор фаолиятининг индивидуал хусусиятлари туркумлари шунга ўхшаш усул ёрдами билан кашф қилинган. Шунингдек, Б. М. Теплов илмий мактабининг на-мояндалари томонидан ижобий ва тормозловчи шартли рефлекслар-нинг ҳосил бўлиш тезлигини тавсифловчи индивидуал хусусиятлар туркуми ҳам таъбирлаб берилгандир. Ушбу индивидуал хусусиятлар моҳиятида ифодаланувчи асаб тизимининг нотаниш хусусияти дина-минлик деб номланган. Бундан ташқари, улар шартли рефлектор фаолиятининг бир гуруҳ индивидуал хусусиятлари қўзғалиш жараё-нининг тўхталишининг тезлиги маҳсули сифатида тахмин қилинган хусусиятни (янги хислатни) лабиллик, яъни лотинча 1аЪ1а115 - беқа-рорлик деб атаганлар. Шунинг билан бирга асаб тизимининг бошқа хусусиятлари мавжудлиги тўғрисида илмий тахминлар илгари сурил-ган, чунончи: сензитивлик, реактивлик ва ҳоказо. Б. М. Теплов илмий мактаби И. П. Павлов тадқиқотларида аниқ-ланган асаб тизимининг хусусиятлари тўғрисидаги назария ва тах-минлар муайян даражада кенгайтирилган ҳамдатемпераментнингтуб моҳиятини тушунтиришга қулай имкониятлар

яратилган. Лекин шун-дай чуқур изланишлар олиб борилишига қарамай, психологлар томо-нидан кашф қилинган хусусиятларнинг кимёвий ва физикавий моҳияти то ҳанузгача номаълум бўлиб қолмоқда. Худди шу боис, асаб тизимининг хусусияти тўғрисидаги илмий мушоҳадалар фақат шартли рефлектор фаолияти билан ўзаро боғлиқ индивидуал хусусиятлар туркумига тааллукли умумий сабаблар бўйи-ча талқин қилишни ифодалайди, холос. Нерв тизими хусусиятлари билан темпераментнинг боғлиқлиги аксарият ҳолларда мана бундай омилларнинг моҳиятида акс этиши мумкин. Жумладан, негизида асаб тизимининг фараз қилинган физиологик хусусияти ётган шартли рефлектор фаолиятининг ўзаро боғ-лиқ индивидуал хусусиятларнинг муайян туркуми шахсда қанчалик кўп мужассамлашса, темпераментнинг унга мутаносиб хусусияти худди шу даражада намоён ёки акс ҳолатда шунча кам ифодаланиши куза-тилади: 1) инсонда шартли рефлекс шаклланган бўлса-да, лекин у тез сўна бошласа; 2) ташқи қўзғовчи шартли рефлексда кучли тормозла-нишни вужудга келтирса; 3) шахс кучсиз қўзғовчиларга кучли қўзғов-чилар сингари шиддат билан реакция қайтарса; 4) одам кучсиз қўзға-лиш жараёни билан уйғунлашган хусусиятларни аниқласа; 5) инсон-да кучли эмоционал қўзғалиши ҳамда диққатнинг чалғиши юзага ке-лади. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, И. П. Павлов таълимотида тем- пераментнинг психологик таъсири асаб тизимининг барча хусусият-лари билан алоқадорлиги ёки унинг типига тегишли эканлиги ту-шунтирилади. Худди шу боис, темпераментнинг у ёки бу хусусияти асаб тизимининг бирорта хислати билан эмас, балки хусусиятлар-нинг туркумлари билан алоқага киришади. Бунинг таъсирида асаб тизими хусусиятларининг миқдорий муносабатларида темперамент хусусиятлари ҳам сифат ўзгаришини ясайди. Йигирманчи асрнинг 60-70 йилларида ушбу соҳа бўйича олиб борилган тадқиқотларнинг кўрсатишича, темпераментнинг психоло-гик тавсифи билан

И. П. Павловнинг типлари ўртасида алоқа ҳукм суришига ҳеч қандай шак- шубҳа йўқдир. Темпераментга тааллуқли асабтизиминингтиплари ҳам инсонга, ҳам ҳайвонларгатегишли бўлиб, улар умумий типлар деб номланади. Бинобарин, темпераментнинг физиологик асоси — бу асаб тизимининг умумий типларидир. Бироқ, И. П. Павловнингтиплари — бу нервтизими хусусиятларинингтанҳо типик бирикмаси эмасдир, чунки кейинчалик бу борада янги бирик-малар топилди. Лекин ажратилган типларнинг барчаси бир текис аҳамиятга молик эмаслиги туфайли уларнинг энг асосийлари кучли ва кучсиз типлардан ташкил топади. Нерв тизимининг умумий типлари келиб чиқиши юзасидан муло-ҳаза юритилганда, албатта И. П. Павловнинг таълимотини эслаш мақсадга мувофиқ, чунончи, ирсият йўли билан шартланган тип — бу генотип демакдир. Ҳозирги даврда асаб тизимининг умумий типи (генотип) ирсиятга боғлиқ эканлиги ҳақидаги маълумотлар, омиллар жуда кўп бўлиб, улар қиёсий психологияда ҳайвонларни ўрганишда топилгандир. Масалан, асаб тизимининг кучи, эпчиллиги ҳайвон-ларни чатиштириш йўли билан юзага келтирилган, лекин барча хусу-сиятлар тўғрисида бундай дадил фикрларни билдириш мумкин эмас. Ҳорижий психологик адабиётлардатаъкидланишича, темперамент асаб тизими умумий типининг нерв-физиологик хусусиятларига эмас, балки: а) ташқи кўрсаткичи баданнингжисмонийтузилишига, б) унинг баъзи қисмлари ўртасидаги алоқага, в) организм турли таркиблари-нинг муносабатларидан тузилган организмнинг умумий тузилмасига боғлиқдир, деган назария жаҳон психологиясида устувор ўрин эгал-лагандир. Бу назариянинг асосчилари Э. Кречмер (немис психологи) ва У. Шелдон (америка психологи)лар ҳисобланиб, уларнинг талқи-нича, тана тузилиши ҳам, темперамент хусусиятлари ҳам ички секре-ция безлари фаолиятидаги ўзаро муносабатларнинг наслий белгила-рига боғлиқдир. Уларнинг фикрича, тана тузилиши билан темпера-мент хусусиятлари орасида муайян мутаносиблик мавжуддир. У. Шелдоннинг мулоҳаза билдиришича, семиз, қорин бўшлиғи

тако-миллашган инсон шодликка, мулоқотмандликка, тўйиб овқатланиш-га мойил (висцератон) хусусиятга эгадир. Шунингдек, склет мускул-лари тараққий этган шахслар ғайратли, фаол (соматон) хислатлидир. Шу билан бирга асаб тизими, бош мияси ўрта ривожланган инсонлар ўта сезгир, серташвиш, хаёлотга берилувчан бўладилар, яъни цереб-ротон хусусиятлидирлар. Мулоҳаза юритилган муаммо муҳим ижтимоий аҳамият касб эта-ди, чунки ички секреция безларининг тузилиши ҳам ташқи шароит-ларга, ҳам фаолият талабларига тўла-тўкис мослаша олмайди, бино-барин у асаб тизимига бир оз мувофиқлашуви мумкин, холос. Худди шу омилдан келиб чиққан ҳолда Кречмер билан Шелдон талқинига ёндашилса, у ҳолда шахс темпераментининг хусусиятлари ташқи иж-тимоий шароитларга, фаолият талабларига мувофиқлашув эҳтимоли мавжуд. Муаллифлар эътирофича, турли темпераментли шахсларга ижтимоий зарурият туфайли бир хил талаблар қўйилса, у ҳолда инсоннинг темпераменти имкониятлари билан жамият талаблари ўртасида мураккаб зиддиятлар, низоли вазиятлар вужудга келиши мумкин эмиш. Шуни таъкидлаш жоизки, Кречмер билан Шелдоннинг темперамент тўғрисидаги назарияси бир мунча баҳслидир, чунки тем-пераментнинг асаб тизими умумий типининг хусусиятларига боғлиқ-лигини акс эттирувчи омилларни тушунтиришга заифлик қилади. Шунингдек, мазкур таълимот темпераментнинг келиб чиқишини ту- шунтиришга бирёқлама орттирма баҳо беради. Шуни унутмаслик керакки, организмнинг умумий тузилиши дарҳақиқат асаб тизимининг типига ва темпераментга муайян даражада таъсир ўтказиши мумкин. Чунки асаб тизимининг хусусиятлари модда алмашиш ички секре-ция безлари фаолиятининг индивидуал хусусиятларига мувофикдир. Демак, темпераментнинг вужудга келишида организмнинг умумий тузилиши эмас, балки асаб тизимининг генотипи ёки умумий типи муҳим аҳамият касб этади.

Шунга қарамай темпераментнинг физиологик асоси асаб тизими-нинг умумий типидан иборат бўлса-да, лекин унинг психологик тав-сифини таҳлил қилиш учун асаб тизимининг хусусиятларини билиш ҳозирги давр талабига жавоб бермайди. Мисол учун, ғайратлилик, барқарор кайфият, юқори фаоллик, ҳаракат тезлиги қўзғалиш кучига боғлиқдир, лекин унга ҳар хил психик хусусиятлар ҳам тааллуқпидир (сезги хусусиятлари, хаёл образлари ёрқинлиги ва ҳоказо). Темпера-ментнинг муайян хусусияти асаб тизими умумий типининг бирорта хусусиятига алоқадор бўлмасдан, балки бир туркум хусусиятига боғ-лиқдир. Психологияда бирор тобе ўзгарувчи бир нечта мустақил ўзга-рувчиларга алоқадор бўлса ёки танҳо (ёлғиз) мустақил ўзгарувчи бир туркум тобе ўзгарувчига боғликлиги ўрнатилса, бундай тобелик кўпёқ-лама тобелик дейилади. Худди шу боис, темпераментнинг психоло-гик хусусиятлари асаб тизими умумий типининг физиологик хусуси-ятларига кўпёклама тобедир. Нерв тизими умумий типи хусусиятла- рининг физиологик тадқиқотлари темперамент пайдо бўлиши қону- ниятларини тушунишга камлик қилади, шунинг учун бу соҳада фи-зиологик изланиш ўтказиш унинг психологик моҳиятини текширишни тақозо этади. Темперамент типологияси, мабодо инсонлар темпераментлари бўйича қиёсланса, у ҳолда унинг хусусиятлари жиҳатидан ўзаро ўхшаш шахсларнинг гуруҳи мавжудлиги намоён бўлади. Бу аснода эрамиз-дан олдинги даврда ҳам темперамент типлари тўғрисида материаллар тўпланган. Уларда темперамент типи дейилганда, инсонларнинг му-айян гуруҳларини тавсифловчи психик хусусиятларнинг йиғиндиси (мажмуаси) англашинилган. Ҳозирги даврда темперамент типи де-ганда, маълум инсонлар гуруҳи учун умумий бўлган хусусиятларнинг содда мажмуаси эмас, балки мазкур хусусиятларининг қонуний, за-рурий ўзаро боғликлиги тушунилади. Темперамент типини тавсиф-ловчи хусусиятларнинг қонуний тарзда ўзаро боғлиқлиги турлича акс этиши мумкин. Темпераментнинг айрим хусусиятларини у ёки бу ташқи кўрини-шига қараб ўлчаш мумкин. Шахснинг шиддатлилик (тезлик, импуль-сивлик)

даражасини иккита ҳаракатдан биттасини танланмайдиган ҳаракатга нисбатан қанча вақт мобайнида қарор чиқаришга қараб аниқлаш мумкин. Агар ушбу йўсинда темпераментнинг бир нечта хусусиятлари ўлчанса, у ҳолда унинг бир хусусияти қанча кўп миқ-дорда ифодаланса темпераментнинг бошқа хусусиятининг шунча кўп ёки, аксинча оз акс этиши кузатилади. Ҳар қайси тип учун ўзига хос хусусиятларининг ўзаро алоқаси, ҳар бир алоҳида хусусиятнинг сифат тавсифи темперамент типининг бошқа хусусиятлари билан боғлиқлиги ҳам акс этади. Масалан, ўзини тута билмаслик ёки ўзини тута билиш темпераментнинг битта типи учун: а) эҳтиросли шиддат, б) жазава ва жазавадаги мувозанатсизликдир; бир хил тип учун ўзини тута билиш — эмоционал-иродавий бир меъ-ёр бўлса, бошқа учун у улуғворлик ва вазминлик намунасидир. Темперамент типларини психик хусусиятлар ўртасидаги қонуний муносабатлар тарзида тушуниш Гиппократтомониданталқин қилин-ган темперамент тўғрисида тушунча маъносига мос тушади. Лекин у ушбу тушунчани юнонча кга515 сўзи билан белгилаган ва у лотинча 1етрегатеп1 атамасига мос бўлиб, нисбатан, муносабат деган маъно-ни англатади. Нерв тизимининг умумий типлари билан физиологик жиҳатдан темперамент типлари И. П. Павловдан кейин гиппократ типлари, яъни сангвиник, холерик, флегматик, меланхолик деб атала бошланган. Лекин бу тушунчалар ҳозирги замон психологик маълу-мотлар муносабати билан янгича мазмун ва моҳият касб этган. Шу боисдан асаб тизимининг тўртта типи темпераментнинг тўртта типи-га боғлиқ деб эътироф этишимизга ҳаққимиз йўқ, чунки улар гип-пократча типларнинг айримлари, холос. Шунинг учун янги омиллар мазкур типларнинг психологик тавсифини қайта тахлил қилишни тақозо этади. Темперамент типларининг психологик тавсифи қуйидаги муҳим хусусиятлар ёрдами билан аниқланиши мумкин:

Сензитивлик (лотинча зеп$и$ сезиш, ҳис қилиш деган маъно англатади). Сензитивлик юзасидан инсонда биронта психик реакци-яни ҳосил қилиш учун зарур бўлган ўта кучсиз ташқи таассурот кучи-га қараб мулоҳаза юритилади, жумладан, сезгиларнинг пайдо бўлиши учун қўзғовчининг озгина кучи (уларнинг қуйи чегараси), эҳтиёжлар қондирилмаслигининг сезилар-сезилмас даражаси (шахсга руҳий азоб берувчи) мужассамлашади. Реактивлик. Бу тўғрида айнан бир хил куч билан таъсир этувчи ташқи ва ички таассуротларга шахс қандай куч билан эмоционал ре-акция қилишига қараб муносабат билдирилади. Реактивликнинг ёрқин рўёбга чиқиши — эмоционаллик, таъсирланувчанлик ифодаланиши- Фаоллик. Бу борада инсон қандай фаоллик даражаси билан ташқи оламга таъсир этиши ва мақсадларни амалга оширишда объек-тив ҳамда субъектив қарама-қаршиликларни фаоллик билан енгиши-га қараб фикр юритилади. Реактивлик билан фаолликнинг ўзаро муносабати. Одамнинг фаолияти кўп жиҳатдан нимага боғликлигига биноан, чунончи тасо-дифий тарздаги ташқи ва ички шароитларда (кайфиятга, фавқулод-даги ҳодисаларга) ёки мақсадларга, эзгу ниятларга, хоҳиш-интилиш-ларга кўра фикр билдириш назарда тутилади. Реакция темпи. Турли хусусиятли психик реакциялар ва жара- ёнларнинг кечиши тезлигига, бинобарин, ҳаракаттезлигига, нутқсуръатига, фаросатлиликка, ақл тезлигига асосланиб хулоса чиқарилади. Ҳаракатларнинг силликлиги ва унга қарама-қарши сифат ри-гидлик (қотиб қолганлик). Шахснинг ўзгарувчан ташқи таассурот-ларга қанчалик енгиллик ва чаққонлик билан мувофиқлашишига (сил-лиқлик билан мослашишга), шунингдек, унинг хатти-ҳаракатлари қанчалик суст ва заифлиги (ригидлиги — қотиб қолганлиги)га нисба-тан баҳо беришдан иборатдир.

Экстравертированлик ва интровертированлик. Шахснинг фаолияти ва реакция кўп жиҳатдан нималарга боғликлигига, чунончи фавқулоддаги ташқи таассуротларга (экстравертированлик) ёки, ак-синча, тимсолларга, тасаввурларга, ўтиш ҳамда келажак билан уйғун-лашган мулоҳазаларга (интровертированлик) тааллуклигига асослан-ган ҳолда муносабат ифодасидир. Сангвиник — жуда фаол, ҳар бир нарсага ҳам қаттиқ кулаверади; ёлғон далиларга жаҳли чиқади. Атрофдаги нарсалар, маърузалар диққатини тез жалб этади. Имо-ишораларни кўп ишлатади, чеҳрасига қараб кайфиятини англаб олиш қийин эмас. Жуда сезгир бўлишига қарамай, кучсиз таъсир (қўзғатувчилар)ни сеза олмайди, серғайрат, ишчан, толиқмас. Фаоллик билан реактивлик муносабати мувозана-тида, интизомли, ўзини тия билади, бошқара олади. Хатти-ҳаракати жўшқин, нутқсуръати тез, янгиликни тез пайқайди, ақл идроки тий-рак, топқир, қизиқишлари, кайфияти, интилишлари ўзгарувчан. Кўникма ва малакаларни тез эгаллайди. Кўнгли очиқ, дилкаш, муло-қотга тез киришади. Хаёлоти (фантазияси) юксак даражада ривож- ланган: ташқи таъсирларга ҳозиржавоб ва ҳоказо. Холерик - суст сензитивлик хусусиятига эга. Жуда фаол ва реак-тив. Кўпинча реактивлиги фаолликдан устун келади. Бетоқат, сер-зарда, тинимсиз. Сангвинликка қараганда силлиқроқ, лекин кўпроқ қотиб қолган (ригидроқ). Қизиқишлари, интилишлари барқарор, хатти-ҳаракатларда қатъ-ийлик мавжуд. Бироқдиққатни бир жойгатўплашда қийналади. Нутқ суръати тез ва ҳоказо. Флегматик-сензитивлиги суст, ҳис-туйғуси (си) кам ўзга-рувчан, шунга кўра бундай шахсни кулдириш, жахдини чиқариш, кайфиятини бузиш қийин. Кўнгилсиз ҳодиса, хавф-хатар ҳақидаги хабарга хотиржамлик билан муносабатда бўлади. Вазмин, кам ҳара-кат. Имо-ишораси, мимикаси кўзга яққол ташланмайди. Лекин сер-ғайрат, ишчан, фаол, чидамли, матонатли.

Нутқ ва ҳаракат суръати суст. Фаросати қийиқроқ. Диққатни тўплаши осойишта. Қотиб қолган (ригид). Диққатни кўчириш қийин. Интровертированлашган, кам-гап, ичимдан топ. Янгиликни қабул қилиши мураккаб. Ташқи таас-суротларга сустлик билан жавоб беради (қайтаради). Меланхолик — сензитивлиги юксак. Тортинчоқ, ғайратсиз. Араз-чан, хафахон. Жимгина йиғлайди, кам кулади. Қатъийлиги ва муста-қиллиги заиф. Тез толади. Ортиқча ишчан эмас. Диққати барқарор. Ҳис-туйғуси суст ўзгаради. Қотиб қолган (ригид). Интровертирован-лашган. Психологик маълумотлар эътироф этишича, ирсият ва турмуш шароитлари темперамент типлари ўртасидаги тафовутларнинг сабаб- чисидир. Шунинг учун ирсий физиологик хусусиятлари бир хил ва битта тухумдан яралган (гомозигот) эгизакларнинг темперамент ху-сусиятларини иккита тухумдан вужудга келган (гетерозигот) эгизак-ларнинг темперамент хусусиятлари билан қиёсланса, бу омил тас-диқланиши мумкин. Маълумотларга қараганда, гетерозигот эгизак лардан фарқли ўлароқ, гомозигот эгизаклар темперамент хусусиятла-ри шунчалик ўхшашки, ҳатто улар ирсият йўли билан берилиш омил-ларини 85% тасдикдаш имкониятига эга. Тарбиявий муҳит турлича бўлишига қарамай, ўхшашлик сакданиб қолиши тажрибаларда кўп марта текширилган. Лекин темпераментнинг айрим хусусиятлари ўзга-риши тўғрисидаги маълумотлар инкор этилмайди, унга фавқулоддаги ташқи ҳамда ички шароитлар кескин таъсир ўтказади (масалан, тоғ шароити, хавф-хатар мавжудлиги ва ҳоказо). Шуни эсда сақлаш жоизки, темперамент айрим хусусиятларининг турмуш шароити билан тарбиявий таъсирида ўзгариши жараёнини темпераменттипларинингтакомил лаштирувидан фаркдай олиш шарт. Маълумки, темперамент типи унга мутаносиб хусусиятлари бирдани-га пайдо бўлган нарса эмас, чунки асаб тизимининг такомиллашуви умумий қонуниятлари темпераментга ҳам таъсир ўтказиб, ўз измини қолдиради. Шахснинг камолотига биноан, темперамент хусусиятла-ри асаб тизимининг

ТЕМПЕРАМЕНТ Темперамент типлари Темперамент назариялари Типларнинг киёсий холати Темпераментнинг псхофизиологик назарияси ( . . , . В С Мерлин Б . М ) ТепловПавлов назарияси Ибн-СиноГиппократ назарияси Сиго буйича Кречмер буйича Шелдон буйияа Стереляу буйича флегматик холерик сангвиник Психик фаолиятлар динамиклигини бошкар Маълум психик Динамиклиги таърифи Мустахкам ва доимий харак.узок вакт рррррррррривривожлани Конунийлашган холда темперамент типи тариф Асаб системаси типларини хисобга ол, олиш, меланхоликтакомиллашуви билан боғлиқтарзда рўёбга чиқа боради ва мазкур жараён темперамент ривожини узил-кесил ҳал қилади. Шуни таъкидлаш ўринлики, темпераментни фаолият талабларига мослаштириш (мувофикдаштириш) имконияти мавжуддир. Чунки ҳар қандай фаолият психик жараёнлари динамикасига муайян талаблар тизимини қўяди. Чунончи: 1) касб-ҳунарларнинг инсонлар темпера-ментига мос турини танлаш керак, чунки уларнинг психик хусусият-ларига мутаносиб касбни танлаш профессионал танлаш дейилади; 2) шахсларнинг индивидуал хусусиятларини ҳисобга олиш жоиз; 3) тем-пераментга хос камчиликларни (салбий иллатларни) бартараф этиш лозим; 4) инсонларда индивидуал услубни шакллантириш зарур. Шахснинг фаолиятига онгли, фаол ва ижодий муносабатда бўлиши муваффақиятлар гаровидир. Масалан Темперамент мавзусини ёритишда куйидаги кластер тузилади. 1-расм. Темперамент мавзуси юзасидан тузилган кластер. Янги мавзуни кайта ишлаш ва якунлаш.

ТЕПЕРАМЕНТ ТИПЛАРИ ВА ХУСУСИЯТЛАРИ . ТЕМПЕРАМЕНТНИНГ ФИЗИОЛОГИК АСОСЛАРИ ТЕМПЕРАМЕНТБу боскичда темпераментнинг типлари , физиологик асослари ва инсон хаётида темпераментнинг урни ,темпераментни тарбиялашнинг психологик усулларини урганиш максадида Венн диаграммасини тузишни таклиф этиш максадга мувофик. Бунда темперамент тиларини урганишда физиологик асослар мухим эканлигини ва темпераментни бошкара олиш хусусиятлари талкин килинади. Бу икки тамоннинг уртасида турувчи “темперамент” нинг узига хос хусусияти урганилади. 2-расм. Венн диаграммаси ТЕМПЕРАМЕНТ МАВЗУСИДАН КЕЙСЛАР

Вазиятли масалалар! 1. Жамоада мажлис вакти. Жамоа аъзоларидан бири рахбарнинг гапини булиб , унинг билдираётган фикрлари тамомила хато эканлигини айтиб жанжал бошлади ва жамоа аъзолари уни тинчитишга харакат килишди. Лекин бу фойда бермади. 1. Бу ўринда рахбар билан жамоа орасида қандай муносабатлар вужудга келади? 2. Мазкур вазиятдан келиб чиққан ҳолда масалани ҳал қилиш йўлларини ёритинг? 2. Оилага янги келин тушди. Туй утганига куп булмасидан келин бошлаган ишини охирига етказмасдан , пала- партиш ишларни кила бошлади. Бу борада турмуш уртоги билан хам , кайнона – кайноталари билан хам урушиб коладиган одат чикарди . Натижада келин махалла кумитасига мурожаат килди Кейс юзасидан топшириқлар: 1. Мазкур вазиятни қандай баҳолайсиз ? 2. Сиз қандай йўл тутган бўлар эдингиз? Жадвални тўлдиринг: Вазият тури Вазиятнинг келиб чиқиш сабаблари Мазкур вазиятда Сиз қандай қарор қабул

қиласиз Кичик мактаб ёшидаги бола дарс давомида топширикларни бажара олмай йиглаб утиради. Канча устози харакат килмасин уни синф жамоасига куша олмайди ? Ушбу масалани қандай ҳал этиш мумкин? Курсошлари билан эркин мулоқат қила олмайдиган, улар орасида нутқ сўзлай олмайдиган, ўзининг қобилиятларини намойиш қила олмайдиган талабани бир курсдоши мазах қилди. Бунга чидолмаган, хақоратланган талаба сардори билан жанжаллашиб қолди, Ушбу вазиятда ким хак эди? Сизнинг фикрингиз қандай? 2.3. Назорат топшириқлари (ЖН, ОН, ЯНлар бўйича саволлар ва тестлар ).

1. Психология фани предмети ва вазифалари 2. Психологиянинг фанлар тизимида тутган Ўрни 3. Психология фанининг тармоқлари 4. Психология фанининг методлари 5. Психологиянинг тарихан шаклланиши ва ривожланиши 6. Психиканинг эволюцион тараққиёти 7. Хайвонларнинг инстииктив хатти-ҳаракати 8. Интеллектуал хатти-ҳаракатлар 9. Инстинктив ва интеллектуал х а тти-х а ракатларни фарқи 10. Психика ва онг 11. Онгли ва онгсиз хатти-ҳаракат 12. Сигналлар системси 13. Фаолият ва уларнинг турлари 14. Акс эттириш формалари ва уларнинг характеристика с и. 15. Шартли ва шартсиз рефлекслар хара кт еристи к аси. 16. Сезгининг асосий хусусиятлари 17. Се з г и адаптация хусусияти ва унинг турлари характер исти каси 18. Идрокнинг хусусиятлари 19. Идрок даражалари 20. Идрокнинг бузилиши 21. Билиш жараёнлари ва хусусиятлари . 22. Диққат ва унинг нерв-физиологик асослари, 23. Диққат турлари 24. Диққат хусусиятлари 25. Идрокнинг константлиги . 26. . Тафаккурда билвосита ва бевосита акс эттириш. 27. Хотира ва унинг хусусиятлари 28. Хотира турлари 29. Хот и ра жараёнлари .

30. Хотира жараёнинг бузилиши. 31. Нутқ ва фаолиятнинг узвий бирлиги. 32. Шахс ва унинг шаклланиши, 33. Шахс эхтиёжлари,дунёқараши шаклланиши, 34. Шахс ривожланиши назариялари 35. Шахс ривожланишининг асосий манбаъалари, 36. . Темперамент назариялари 37.Сангвиник типи характеристикаси 38. Холерик типи характеристикаси 39. Флегматик типи характеристикаси 40. Меланхолик типи характеристикаси 41. Темперамент ва характер . 42. Қобилият хусуссиятлари 43. Характер хусуссиятлари 44. Характернинг шаклланиши. 45. Характернинг шаклланишида миллий хусусиятлар 46. Тафаккурда анализ ва синтез ж араёнлари. 47. . Тафа кк урда ассоциациялар. 48. Характер хақида умумий тушунча. 49. Нутқ ва тафаккурнинг узвий богликлиги. ТЕСТ ТОПШИРИҚЛАРИ! 1Т емперамент типлари келтирилган қаторни топинг ? А) сангивиник , холерик Б) меланхолик, флегматик В) Детерминизм , эволюцион Г) а ва б жавоблар. 2 Инстинктларнинг интеллектуал ҳаракатлардан фарқи қайси қаторда тўғри берилган? А)инстинкт ва интеллектуал ҳаракатлар барча хайаонларга хос бўлган хулқ тури

Б) Инстинктлар ҳайвонларнинг ўз эҳтиёжларини қондириш учун қиладиган мураккаб туғма ҳаракатларидир В)Онтогенезда шакланадиган, мураккаб вазиятлар жараёнида пайдо бўладиган хулқ тури бўлиб интеллектуал ғаракатлар инстинктлар негизида шаклланади Г) Интеллектуал ҳаракатлар ва инстинктлар инсонларга ҳам хайаонларга ҳам хос 3 Хайвонлар “ Тили” хусусиятларини аниқланг А)Сигнал беради,фақат кўри ниб турувчи идрок этиладиган вазиятларда фойдаланилади Б)Ўзаро хамкорликдаги фаолиятни англанган тарзда акс эттиради В)Мавхумлашган тарзда акс эттириш имконини беради Г) Ҳамма жавоблар тўғри 5 Ўлик материядан тирик материяга ўтишни изоҳлайдиган гипотезалардан бирининг муаллифи А. И. Опарин жонли материя хосил бўлишини асосий шарти ифатида қайси омилни кўратиб ўтган А)органиқ моддалар–атомлари турли шаклларла азотнинг, кислороднинг, водороднинг, фосфор ва олтингугуртнинг атамалари билан боғланган модда углерод негизида ҳосил бўлган бирикмаларнинг пайдо бўлиши Б) Биологик популяция билан В) Мураккаб организмларнинг пайди бўлиши би лан Г) Ерда иқлимнинг ўзгариши билан 6 . Онгнинг таркиби тўғри кўрсатилган қаторни аниқланг. “ а) Образни ҳис қилиш имконияти; борлиқдаги нарсаларнинг қадр — қиймати, атроф —муҳит объектларининг маъно касб этиши. б ) Акс эттирувчанлиги; ижодийликнинг вужудга келтирувчанлиги; баҳоловчанлиги в) Миллий муҳит ва миллий тил воситалари; маърифий, маънавий, маданий қуршов; махсус ҳаётий вазиятлар ва фавқулодда ҳодисалар

г)Бо шқарувчанлиги;рефлексивлик маънавийлиги 7. Онгнинг функциялари тўғри кўрсатилган қаторни аниқланг а) О бразни ҳис қилиш имконияти; борлиқдаги нарсаларнинг қадр — қиймати, атроф —муҳит объектларининг маъно касб этиши. “б ) Акс эттирувчанлиги; ижодийликнинг вужудга келтирувчанлиги; баҳоловчанлиги в) Миллий муҳит ва миллий тил воситалари; маърифий, маънавий, маданий қуршов; махсус ҳаётий вазиятлар ва фавқулодда ҳодисалар г)Бо шқарувчанлиги;рефлексивлик маънавийлиги 8. Ўзини ўзи англашнинг омилларини белгиланг : а) Образни ҳис қилиш имконияти; борлиқдаги нарсаларнинг қадр — қиймати, атроф —муҳит объектларининг маъно касб этиши. “б ) Акс эттирувчанлиги; ижодийликнинг вужудга келтирувчанлиги; баҳоловчанлиги “в) Миллий муҳит ва миллий тил воситалари; маърифий, маънавий, маданий қуршов; махсус ҳаётий вазиятлар ва фавқулодда ҳодисалар г)Бо шқарувчанлиги;рефлексивлик маънавийлиги . 9. Онгнинг хусусиятларини белгиланг: а) Реактивлиги; сезгирлиги; рефлексивлиги; б) Тараққиётнинг ихтиёрсизлиги (спонтанлиги); в) Полифониклиги “г) Ҳамма жавоблар тўғри 10. Онгниниг турлари тўғри кўрсатилган қаторни белгиланг “а) Индивидуал гуруҳий жамоавий этник б) Умуминсоний миллий , индивидуал е) Ижтимоий,миллий, жамовий г)Туғма ортирилган 11.Органик материя акс эттириш шаклларини кўрсатинг А.Механик, биологик, психологик. Б.Механик, химик, психологик.

С.Физик, биологик, химик. Е.Механик,физик, химик. 12. .Инстинкт ва унинг нерв физиологик асосини ким тушинтириб берган? А. К.Фриш. Ч.Дарвин. В. А.В.Валлер. И.П.Павлов. С. Ж.Фабр. К.Фриш. Д. Чдарвин. И.П.Павлов. 13. Одам ёки х айвонларнинг янги қўз ғ овчисига ёки атрофдаги мухитнинг ма ъ лум бир ўзгаришларига нисбатан қайтарадиган жавоб реакцияи .. А. Шартли рефлекс. Б) . Шар тс из рефлекс. С. ) Ориентировка рефлекс. Д. Ту ғ ма рефлекс. . 14 . Шахснинг ўз эхтиёжларини қондириш учун воқеликни ўзгартиришга қаратилган муъим хусусияти нима? А.) Фаоллик. Б). Эхтиёж. В). Фаолият. Г). Малака 15.Организмнинг ҳаётини таъминловчи зарур шароитларни акс еттиришдан иборат фаолият мотивини кўрсатинг . А.) Фаоллик. Б). Эхтиёж. В). Фаолият. Г). Малака 16 ..Кишининг англанган мақсади билан бошқариб туриладиган ички (психик) ва ташқи (жисмоний) фаоллиги нималигири ажратиб кўрсатинг, мохиятини очиб асосий белгиларини айтинг

А.) Фаоллик. Б). Эхтиёж. В). Фаолият. Г). Малака 17 Хайвонлар “ Тили” хусусиятлари аниқланг А) Сигнал беради,фақат кўриниб турувчи идрок этиладиган вазиятларда фойдаланилади Б)Ўзаро хамкорликдаги фаолиятни англанган тарзда акс эттиради В)Мавхумлашган тарзда акс эттириш имконини беради Г) Ҳамма жавоблар тўғри 18.Туғма ҳатти-ҳаракатлар шакллари билан ҳайвонларнинг ўз тирикчилиги тажрибасида ҳосил қилинган (индивидуал) хатти- ҳаракатлар шаклларини бир биридан фарқини ажратинг А). Туғма хатти-ҳаракатлар шаклларининг ўзгариши ва индивидуал хусусиятларга айланиши мумкин, индивидуал хатти-ҳаракат шакллари эса туғма хатти-ҳаракатлар шакллари заминида ҳосил бўлади. Б). Туғма хатти-ҳаракатлар шаклларининг ўзгариши ва индивидуал хусусиятларга айланиши мумкин эмас, индивидуал хатти-ҳаракат шакллари интиктлар асосида шаклланади В) туғма хатти-ҳаракатлар шакллари билан ҳайвонларнинг ўз тирикчилиги тажрибасида ҳосил қилинган (индивидуал) хатти-ҳаракатлар шаклларини бир-бирига қарама қарши тарзда шаклланади В) Туғма хатти-ҳаракатлар шаклларининг ўзгариши ва индивидуал хусусиятларга айланиши мумкин, индивидуал хатти-ҳаракат шакллари эса туғма хатти-ҳаракатлар шакллари заминида ҳосил бўлади. г) туғма хатти-ҳаракатлар шакллари билан ҳайвонларнинг ўз тирикчилиги тажрибасида ҳосил қилинган (индивидуал) хатти-ҳаракатлар шаклларини ўзгариши физиологик ўзгаришлар негизида содир бўлади . 19 Психиканинг намоён бўлиш шакллари А)Сезги , идрок , хотира.

Б)Хиссий , иродавий , индивидуал. В)Психик жараёнлар ,психик холатлар , шахс хусусиятлар. Г)Туғма ва ортирилган хулқ кўринишлари 20 Кўникма қандай хосил бўлади ? А)Туғма , биологик йўл билан. Б)Хаёт давомида шахсий тажрибада. В)Инстинктив ҳаракатлар орқали . Г)Қизиқишлар орқали ГЛОССАРИЙ Аффект (латинча аффеcтус – руҳий ҳаяжонланиш, қизиқиш) қисқа муддатда ва шиддат билан содир бўладиган ҳиссий, ҳаяжонли жараён: ҳулқ-атвор, ҳатти-ҳаракат устидан назоратнинг сусайиши туфайли рой берадиган кучли ҳис-туйғу (ғазабланиш, қўрқиш, нафратланиш, шодланиш). Мутахассислар нормал ва патологик аффектлар борлигини, шунингдек, аффектив реакстияларга озроқ ёки кўпроқ мойил бўладиган шахслар ҳам бўлишини таъкидлашади. Ўзида аффектив реакстияга нисбатан ҳисларга эрк бермаслик инсондаги нормал психик ҳолат ҳисобланади. Аффектлар таъсирига берилувчи кишилар одатда оломон орасида саросималик уйғотишга мойил бўладилар. Англаш – психик мазмунни онгсизликдан актив белги шаклига кўчиришдан ибоарт психик жараёни бўлиб, бу мазмунни бошқа кишиларга этказиб бериш имконини беради. Англамоқ ўзига хабар бермоқ, ўз тажрибаси ҳисиёти, эҳтиёжи, қизиқиши ва б. тўғрисида ўзига тушунтириш демакдир. Англаш демак нимадир тўғрисида ўз-ўзига ҳисоб беришдир. Субъектив ҳолда у ёки бу вазият, кечинма ва бошқаларни аниқ-равшан ва назорат қилинадиган инъикосидир. Амалий психология – ижтимоий амалиётнинг турли соҳаларидаги амалий вазифаларни ҳал қилишда фойдаланиладиган амалий билимлар ва технологиялар мажмуасидир. Амалий психологиянинг муҳим хусусияти

шундаки, у ёки бу вазифалар уларнинг манфаатлари учун ҳал этилаётган истеъмолчи ёки буюртмачини ҳамиша кўрсатиш мумкин. Ақл – инсоннинг маънавий ва руҳий фаолиятида барча олий нарсалар ходиасларни қандай бўлса, айнан шундай холда билиш қобилияти, мавхум фикрлаш ва тушунчалар яратиш хусусияти. Аҳлоқ - ижтимоий онг шаклларидан биридир. Кишиларнинг тарихан таркиб топган ҳулқ – атвори, юриш – туриш, ижтимоий ва шахсий хаётга ўзаро, шунингдек жамиятга бўлган муносабатларини тартибга солиб турувчи барқарормуайян норма ва қоидалар йиғиндиси. Аттракстия – (лотинча сўз – аттраҳере –ёқтириш, ўзига жалб этиш) – бу бир инсоннинг бошқа бир инсонга ижобий муносабати асосида ёқиши ва ёқтириш, ўзаро мобилликни тушунтирувчи эмостионал ҳисдир. Алоқа – макон ё вақтда бир – биридан муайян масофада узоқликда жойлашган икки ёки бир неча ҳодиса ё объектнинг ўзаро боғланиш ходисаси. Англаш - психик мазмунни онгсизликдан актив белги шаклига кўчиришдан иборат психик жараён бўлиб, бу мазмунни бошқа кишиларга этказиб бериш имконини беради. Англамоқ ўзича хабар бермоқ, ўз тажрибаси хиссиёти, эхтиёжи, қизиқиши ва бошқалар тўғрисида тушунтириш демакдир. Англаш демоқ нималар тўғрисида ўз – ўзига хисоб беришдир. Субъектив холда у ёки бк вазият, кечикма ва бошқаларни очиқ – равшан ва назорат қилинадиган иникосидир. Аглерастия – оломон Билиш – оламнинг инсон онгидаги инъикос этиш жараёни . инсон ўзини қамраб олган атроф – мухит тўғрисида билиш ва тасаввурга эга бўлмай туриб, фаолиятнинг бирон бир тури билан шуғуллана олмайди. Билишнинг махсули натижаси билим бўлиб, хар қандай касбни эгаллаш фақат билим орқали рой беради.

Виждон – ижтимоий ходиса бўлиб, кишининг хаётида содир бўлаётган ижобий ва салбий ходисаларга муносабатида ифодаланади. Виждон кишининг маънавий этуклигига боғлиқ. Гуруҳларнинг тузилиши – гуруҳ қисмларининг кичик гуруҳларга нисбатан барқарор бўлиниши, гуруҳга кирувчи кишилар ўртасида гуруҳ вазифаларининг тақсим қилиниши. Галлюстинастияла р (лат. ҳаллуcинатио - алаҳсираш, кўзга кўриниш) инсонда касал пайтидаги психикасига таъсир этиши натижасида ҳосил бўладиган мавжуд бўлмаган, фантастик, хаёлий, уйдирма образлар. Гуруҳ динамикаси (грекча дйнамис – куч) – бу гуруҳнинг ўз ҳолатини ўзгартирадиган, ривожлантирадиган ёки бузадиган кучларнинг ҳамкорликдаги жараёнидир. У асосан икки хил йўналишдаги жараёнларда кўзга ташланади: гуруҳ аъзоларининг бирлашуви ва аксинча, кескинлашуви. Гуруҳ муносабатлари – а) гуруҳ фаолиятининг характер ива мазмуни; б) гуруҳнинг умуман структурадаги ўрни, қадриятли бирлиги ва б. характеристикаси; в) гуруҳ аъзоларининг состиал индивид сифатидаги ўзаро шахсий муносабатлари; г) бу муносабатларга жалб қилинган кишиларнинг индивидуал позистияларига кўра гуруҳда унинг аъзолари ўртасида қарор топадиган муносабатлардир. Гуруҳ роли (ўрни) – гуруҳ учун бажарадиган вазифасига кўра инсоннинг шу гуруҳдаги барқарор, мустаҳкам ҳолати (ўрни, позистияси). Гуруҳ – умумий бўлган бир ёки бир неча белгиларга кўра бирлашган кишилар йиғиндисидир. Гуруҳнинг бирдамлиги - фикрлар бирлиги, эътиқодлар, анҳаналар бирлигида, шахслараро муносабатлар, кайфиятларнинг ижобий характерида ва гуруҳ психикасининг бошқа белгиларида, шунингдек, ҳамкорликдаги амалий фаолиятнинг бирлигида намоён бўладиган гуруҳ аъзолари бирлигининг психологик характеристикасидир.

Гипотеза – ўрганилаётган зходисанинг сабаблари ва хусусиятларини тушунтирадиган асосли таҳмин тарзидаги билим шакли. Гуруҳда кучларнинг муносабати – бу гуруҳий жараёнларни ҳамда гуруҳ аъзоларининг ҳулқ-атворини назорат қилиш имкониятларининг гуруҳ объектлари ўртасида тақсимланишидир. Лидерлик тушунчасида, гуруҳ динамикаси ва ш.к. ларда намоён бўлади. Гений – бу янгиликларни яратувчи ва кашф қилувчи шахс. Дунё образи - инсонга дунёда ҳаракатлана олиш учун мўлжал бўлиб хизмат қиладиган олам тўғрисидаги, бошқа кишилар, ўзи ва ўз фаолияти тўғрисидаги бир бутун, яхлит кўп даражали тасаввурлари тизимидир. Бу субъектив кечинмалар тилида яратилган ташқи дунёнинг ички моделидир. Таъкидлаш лозимки, бу оламни идрок қилиш натижасида ҳосил бўлган, ички режага ноавтоматик тарзда кўчирилган образлар эмас, балки ҳаётий фаолликнинг ҳар бири кейинги моментидаги ҳодисаларни башорат қила оладиган, чуқур англанмаган тахминлар асосида актив қурилган тизимдир. Ўзини ва ташқи оламни фаол ўзлаштириш давомидаги текшириш усуллари билан (синов ва хатолар) яратилади. Диққат – онгнинг муайян объектлар тўплами, жараёнларга (ташқи ёки психикага боғлиқ) танланган ҳолда йўналтирилишидир. Баъзан назорат ва ўз-ўзини назоратни ҳам диққатга киритишади. Дунёқараш – тартибга солинган, ақлий онгли тизимга айлантирилган билим, таасввурлар ва ғоялар мажмуи бўлиб, у шахсни маълум бир қолипда, ўз шахсий қиёфасига эга тарзда муносиб ўрин эгаллашга чорлайди. Дил- жон,қалб,юрак,кўнгил марказий осиё фалсафий тафаккурида ушбу тушунчалар деярли бир хил маънода ифодаланиб борлиқнинг номоддий асосида ҳамда инсоннинг туб моҳиятини ифодалаш учун хизмат қилиб келган. Девиант хулқ – атвор – ижтимоий девиантликни келтириб чиқарувчи хулқ – атвор

Дадиллик – кишининг хаёт ва омонлиги учун омон бўлган кишиларни энгишда кўринадиган ирода кучидир. Дўстлик – ўзаро бир- бирини тушунувчи 2 инсон ўртасида юзага келувчи эмостионал ижобий хисдиродатда бир жинс вакиллари орасида юзага келади. Жамият – табиатнинг бир қисми, борлиқнинг алохида шаклини ифодалайдиган фалсафий тушунча одамлар уюшмасининг махсус шакли кишилар ўртасида амал қиладиган кўплаб муносабатлар мажмуасидир. Индивид – одамзоднинг вакили, ўзига хос такрорланмас хусусиятлар эгаси ҳисобланиш одам. Инновастия – ижтимоий амалиётда сезиларли ўзгаришлар туғдирадиган турли хил янгиликлар яратиш ва тадбиқ этиш. Идрок – субъект томонидан унинг онгига нисбатан ташқи дунёдан ажратиб олинадиган баъзи бутунлик ва яхлитликларнинг билиш жараёни ва ҳаракатлари давомида онгда акс эттирилишидир (бунга бошқа кишилар ва инсон ўз танасини акс эттириш ҳам киради). Айтайлик, инсоннинг ўз танасининг соғлиги ёки носоғломлиги тўғрисидаги ички аъзолардан келаётган сигнал натижасида шаклланадиган образни идрок этиш ҳам, этмаслик ҳам мумкин. Кўпинча эса идрок деганда табиий ва состиал дунёдаги предметларни инъикос эттириш тушунилади. Объект бўлса ташқи муҳитда тайёр ҳолда бўлади-ю, у инсонга таъсир қилади ва натижада у инсон томонидан автоматик тарзда акс эттирилади, англанади, десак, унчалик тўғри эмас. Аксинча, инсон тартибсиз ҳолдаги кечинма ва тасаввурлар орасидан баъзи объектларни ажратиб олади ва бу билан гоёки ушбу тартибсизликларни тартибга келтиради. Инсон сезги аъзоларига таъсир қилиш учун бирон нарса идрок этилди, англанди дейишга ҳали эрта. Предмет ёки предмет эмас деб ҳисоблаш инсоннинг ўзига боғлиқ: ким учундир ташқи муҳитда мусиқавий овоз ва шовқинлар, уларда уйғунлашмаганлик (диссонанс) ва уйғунлик (консонаж); кимгадир эса машинанинг ишлашидан дарак берувчи шовқин ёки ҳайвонлар томонидан

чиқарилаётган овозлар, ким учундир суҳбатдошнинг нутқидаги мантиқий урғу беришлар, кимгадир турар жойларни муваффақиятли ёки муваффақиятсиз режалаштириш ва бошқалар. Кимлар учундир эса, агар у бундай нарсаларни билмаса, улар гоёки йўқдек «зўр бериб эшитмаслик ва кўрмаслик» пайида бўлади. Ирода – инсоннинг ўз психикаси ва ҳатти-ҳаракатларини онгли равишда бошқара олишида намоён бўладиган хусусияти (ҳолати) дир. Ирода онгли тарзда ўз олдига қойган мақсадига эришиши йўлида рой берадиган тўсиқларни энгиб ўтиш давомида намоён бўлади. Уни ўз-ўзини зўрлаб қийнаш билан тенглаштирмаслик керак. Ирода ҳамма вақт ҳам ўз- ўзини мажбурлаш билан боғлиқ эмас. Бу барибир ўз мақсадига эришишиши йўлида ишонч, келишиш, айёрлик, ўргатиш, ўз хусусиятларидан моҳирона фойдаланиш (одатлар, стандарт реакстиялар, заифликлардан) бўлиши мумкин. Ижтимоий норма – шахс хайтида шундай категорияки, у жамиятнинг ўз аъзоларихулқ – атворига насбатан ишлаб чиққан ва кўпчилик томонидан эътироф этилган харакатлар талаби. Ижтимоий санкстия – нормаларнинг шахс хулқида номоён бўлишни назорат қилувчи жазо ва рағбатлантириш механизми. Истеъдод нишоналари – қобилиятни ўстиришнинг табиий заминлари (уларнинг биологик асоси). Улар туғма ёки эгалланган бўлиши мумкин. Уларни роёбга чиқмаган қобилиятлардан ҳам фарқлаш лозим. Фарқ шундаки, истеъдод нишоналари инсон хусусиятлари ва фазилатларидаги шундай биологик жиҳатларки, улар кейинчалик у ёки бу қобилиятга унинг компоненти бўлиб қўшилади. Бир хил биологик жиҳат бир қанча қобилиятлар таркибига кириши мумкин ва шундай таркибда истеъдод нишоналари ролини бажара олади. Индивидуаллик - инсоннинг индивид, фаолият субъекти ва шахс сифатидаги бетакрор хусусиятлари тизимидир. Индивидуалликнинг мавжуд бўлиши инсоннинг таълим, тарбия, у билан фаол муносабатидаги

индивидуал ёндашувининг асоси ҳисобланади. «Ҳар бир кишигача этиб бориш» - бундай ёндашувнинг идеалидир. Индивидуалликни инкор этиш (нодонлик, ишонч ёки кам англанган ҳаракат туфайли, масалан, техник ёки умумилмий ғояларнинг оддий формулаларига сиғиниш оқбатида) зарурий тарзда бир қатор салбий оқибатларга олиб келади (шахслараро ва шахслар ичидаги кескинлик, ихтиролар, руҳий жароҳатлар, низолар иштирок этганларнинг асабий ҳолатлари ва таълим, тарбия, меҳнатдаги паст самарадорлик натижалари сифатида). Интеллект, ақл – инсон ҳаёти давомида билиш фаоллигига тегишли бўлган барқарор ўзига хос ва ривожланиб борувчи хусусиятлар ва сифатлар тизими, унинг ички ва ташқи ҳаётий ҳолатлар, жумладан, ижтимоий муҳитда ҳам оқилона мўлжал ола билишдир. Одатда субъектнинг фаолият соҳасига боғлиқ ҳолда состиал интеллект, техник интеллект, гуманитар интеллект, вербал, яъни оғзаки, новербал интеллектларни фарқлашади. Илмий психология – инсон ва ҳайвон психикаси тараққиёти, пайдо бўлиш ва мавжуд бўлиши қонуниятларини аниқлашда фойдаланиладиган технология ва мураккаб тармоқланган белгилар тизимидир. Илмий психологиянинг асосий вазифаси – янгиликни аниқлаш эмас, балки бир томондан ишонарли билимлари эгаллаш, бошқа томондан эса, қайси ўринда улар ишонарли, қай ҳолда эса ёлғон ва ноаниқ эканлигини айниқлашдан иборатдир. Ижтимоий установка - шахснинг атроф муҳитида содир бўлаётган ижтимоий ходисаларни, объектларни, идтимоий гурухларга маълум тарзда идрок этиш, қабул қилиш ва улар билан муносабатлар ўрнатишга рухий ички ҳозирлик сифатида одамлардаги дунёқарашни ҳам ўзгартиришга алоқадор категориЙ. Инсон – тушунчасига аниқ тариф бериш учун оламда мавжуд бўлган бошқа биологик мавжудодлардаг ажралиб турувчи энг мухим хусусиятларни аниқлаш зарур.

Инсонпорварлик – гуманизм одамларга меҳр – мухаббат билан қараш, уларни хурмат қилиш, инсоннинг моддий фаровонлигини юксалтириш ва кишилардаюксак маънавий фазилатларни ривожлантиришга ғамхўрлик қилиш ғоялари билан суғорилган дунёқараш. Инсоф – инсоннинг муайян жамиятда амал қилаётган ахлоқ меёрини назорат қилиш ва ахлоқий бахолаш. Идеал – орзу интилишнинг олий мақсади. Тор маънода: шахс қобилиятларини ифодаловчи намуна. Иллюзия – тана азоларимизга бевосита таъсир этиб турган нарса ва ҳодисаларни нотўғри (ноадекват) идрок қилишдан иборат билиш жараёнининг ҳодисаси. Инсайт – ойдинлашув. Муаммонинг эчими, баъзан бирдан ёрқин юлдуздай ялт этиб пайдо бўлади. Бундай психологик холат психологияда инсай – ойдинлашув дейилади. Ижтимоийлашув – инсон томонидан ижтимоий тажрибани эгаллаш ва хаёт фаолият жараёнида уни фаол тарздаўзаштириш жараёни. Имаге – образ Конформизм (лат. cонформис – ўҳшаш, мос келадиган) – инсон томонидан ўзининг ҳақлигига ичидан шубҳаланмайдиган фикридан носамимий равишда қайтиш туфайли бошқаларнинг фикрларини (эҳтимол, нотўғри бўлса ҳам) танқидсиз қабул қилиш. Кундалик онг - кишиларнинг бевосита кундалик тажрибасига асосланадиган ва улар мансуб бўлган состиал жамоаларда ҳукмронлик қилувчи тасаввурлар, билимлар, тушунчалар ва ҳаракатларнинг йиғиндисидир. Кайфият – инсоннинг психик ҳаётида намоён бўладиган, ўртамиёна ёки заиф самарадорликнинг нисбатан давомий, барқарор, эмостионал ҳолати бўлиб, у ёки бу ҳиссиётнинг устунлиги билан характерланади. Кичик гуруҳ – умумий ишни бажарадиган ва бир-бирлари билан бевосита шахсий алоқада бўлган, 3 тадан 20-30 тагача кишидан таркиб

топган, унчалик катта бўлмаган кишилар тўпламидир. У гуруҳ аъзоларининг ҳамдард бўлиши, «биз» эканлигини ҳис этиши билан боғлиқ хусусиятларга эга. Лидерлик – гуруҳдаги шахслараро муносабатлар тизимида ҳукмронлик ва бойсунувчанлик, ҳокимлик ва қарамлик муносабатларидир. Малака –фаолиятнинг автоматлаштирилган кўникмаси, мустаҳкам маҳоратидир. Бошда онгни назорат қилинадиган ва бир меёрдаги ҳаракат бўлган нарса ҳар бир кишига турмуш тажрибасига кўра автоматлаштириши мумкин. Кўникмалар фақат осон пайқаш мумкин бўлган ҳаракатчан бўлмайди, балки фикрловчи, состиал-киришувчан, ташкилотчи ва бошқача ҳам бўлади. Автоматизмдан иборат бўлгани ҳолда кўникмалар айни пайтда ишда ижоднинг зарурий шарти ҳисобланади (бунга тушунарли мисол қуйидагича: шу созанда ўз асбобида мусиқа чалишнинг зарур техникаси, кўникмасини ҳосил қилгунга қадар у ижодкор бўла олмайди, чунки у ҳали «мусиқий» асбоблар клавишаларини, позистиялар ва б. ни чалкаштириб қойишдан қўрқади). Мулоқотдаги конструктивлик – ҳамкорларнинг алоқаси давомида уларнинг эҳтиёжларини қондиришни таъминлайдиган, биргаликда ҳал қилинаётган масалаларнинг ижобий эчим топишига ёрдам берадиган, уларнинг индивидуал бетакрорлигини сақлаб қоладиган мулоқотдир. Мулоқотдаги конструктивлик (яратувчанлик) тушунчаси кишиларнинг мулоқот давомида ўз салоҳиятини ўстириш, шахсий ўсиши, состиал этукликнинг шаклланиши томон ҳаракатланиши йўналишини кўрсатади. Муносабатнинг ўзгариши (деформастия) – бу муносабатлардаги шундай ўзгаришларки (бузилиш, қийинчиликлар, янглишишлар), улар муносабатдаги самарадорликнинг пасайиши ёки бузилишига, ҳамкорликларнинг соғлиғига, уларнинг обрўсига ёки руҳий осойишталигига, моддий қадриятларига ва бошқаларга путур этказади. Ўзгаришларни уларнинг турига қараб турлича тушуниш мумкин: мас., менинг устимдан кулишаётгани учун бизнинг бегона эканлигимизни,

бизнинг дўст эмаслигимиз, бир-биримизни тушуна олмаслигимизни, мени масхара қилишаётганлиги ва кўплаб бошқа нарсаларни англай бошладим. Мазмун – бевосита ҳиссий кечинмалар давомида ёки онгда акс этувчи қандайдир объект ўртасидаги муносабатни хира бўлсада англаш ва субъект ҳоҳишларига кўра пайдо бўладиган психик яхлитликдир. Бир нарса мен учун керак, эҳтиёжи бор, бошқаси эса – юқ, керакмаслигини эътиборга олиб, айтишадики, «бу мен учун мазмунга эга» ёки «бунинг мен учун мазмуни йўқ» ташқаридан қараганда бир нарса бўлиб туюлган юмуш (ўра қазиш) ёлланган эр қазувчи учун даромад қилиш мазмунига эга, археолог учун қандайдир буюк тарихий муаммони эчиш, тасодифий йўловчи учун эса пиёдалар йўлининг бузилаётганлиги унга қандайдир бузғунчилик мазмунига эга бўлиб туюлади. Меёр – объектнинг сифат ва миқдорий жихатлари ўзаро боғлиқлигини англатадиган, мазмукн ва шакл имконият ва воқеилик ўртасидаги зарурий уйғунлик таъминланишини ифодалайдиган фалсафий тушунча. Мослик – кишилардан ҳаракат қилиш келишувини ва яхши ўзаро бир-бирини тушунишини талаб қиладиган биргаликда ишлаш, вазифаларни муваффақиятли ҳал этиш қобилияти. Мотивастия – инсон ҳулқ – атвори, унинг боғланиши ва фаоллигини тушунтириб берувчи психологик сабаблар мажмуини билдиради. Менталитет – индивид ёки ижтимоий гурухнинг миллатнинг ўзига хос тафаккур тарзи, воқеликни маълум бир тарзда тушуниши ва ва бирликда харакат қилишга тайёрлиги ва мойиллиги. Мотив – шахсдаги у ёки бу хулқ – атворга нисбатан турган мойиллик. Мардлик – ўзини пухта билиш дадиллик, қатиатлик, чидам ва тоқат пайтларида намоён бўладиган кучли ирода. Нутқ – овоз берилган тил, у ёки бу тил белгиларини англатувчи овоз сигналларининг инсон томонидан қўлланиладиган тизимидир.

Онг – ҳайвонлар психикасидан фарқли равишда бутун инсон психикасини ифодалашда фойдаланиладиган термин. Инсон психикаси (онг) белгилилик (онг «ҳужайраси» белгиларнинг мураккаб тизимини ҳосил қилади), қуроллилик (истаган онг бирлиги предметлар дунёсини акс эттириш воситаси сифатида фойдаланилади), предметлилик (ташқи дунё элементлари билан мутаносиблиги ва қатъий уюшганлик (белгилар ва қуроллар тизими кўплаб ўзаро мутаносиб категорияларни вужудга келтиради) хусусиятлари билан характерланади. Онгсизлик англаб бўлмайдиган – аниқ, равшан англаш назорати учун предмет бўла олмайдиган кўплаб психик ҳодисалар тўплами. Онгда ҳар бир дақиқада бир вақтнинг ўзида чекланган миқдордаги тасаввурлар бўлиши мумкин (ўртача тахмин қилишларича 7+2). Бунда ушбу дамдаги англанмаган тасаввурларни биз аниқ онг зонасига осон «чақиришимиз» мумкин («ҳоҳлаганинг учун эсладинг»), лекин жуда кўплаб психик бошқариб турувчилар (регуляторлар) шундай ишлайдики, бунда инсон на фақат ўз-ўзига ҳисоб бермаслиги мумкин, балки буни у ҳаттоки ҳоҳлаган тақдирда ҳам уни қила олмайди. Масалан, соатнинг айлана шаклдаги стиферблатини идрок қилаётганда бизнинг кўз қобиғимизда айлана эмас, балки эллипс (агар соатга ёндан қарасак) ҳосил бўлиши мумкин, бироқ соат қандай ҳолда турса ҳам биз стиферблатни «айлана» сифатида идрок қиламиз. На фақат субъект идроки томонидан англана олмайдиган, балки психологияда янги шуғулланаётган киши учун ҳам тушунарсиз бўлган бу геометрик маънодаги ҳол психика механизмлари туфайли рой беради (қаранг: доимийлик идрок хоссаси сифатида) ҳиссиётларнинг баъзи қисмлари («яхши», «маданиятлилик» билан сиғиша олмайдиганларини) онгдан сиқиб чиқарилади, лекин З.Фрейд таълимотига кўра, улар ҳатти- ҳаракатни сезиларли ҳолда бошқаришда давом этаверади ва ҳаттоки ички зиддиятларга ва асаб касалларикларини ҳам келтириб чиқаради. Психоанализнинг (бу термин фрейдизм томонидан мустаҳкам ўрнашиб қолган, шунинг учун ҳар қандай психика таҳлилини (анализини)

психоанализ деб атамаслик керак) психотерапевтик амалиёти шунга асосланганки, сиқиб чиқарилган ҳиссиётларни топиб англаш предметига айлантириш лозим. Бу психоаналитикдан жуда катта ва ўткир маҳоратни талаб қилади (ўзини шундай деб ҳисолайдиганнинг кўпчилиги, афсуски, нафақа бу борада малакасиз, балки манфаатпараст ҳамдир). Орзулар – инсоннинг келажак тўғрисидаги, хаёлига келган ва у учун муҳимроқ эҳтиёжлар ва қизиқишларни роёбга чиқариш борасидаги режаларидир. Оптастия –(лотинча сўз – ортатио – хохиш, танлов) танлов босқичи. Одам томонидан профессионал тараққиётнинг босқичи танланишидир деб эътироф этилади. 11-12 ёшлар, 14-18 ёш даврларни ўз ичига олади. Оптимизм – кечаётган воқеа ва ходисалар жараёнига нисбатан билдирилган икки хил қарама – қарши фикрлар ёки муносабатларни яхшиликка ёйиш. Панелог – гурух ичидаги мунозарадир Психодиагностика (грекча псйче – руҳ ва диагностикос – билишга қодир) – психологик фан соҳаси бўлиб, шахснинг индивидуал – психик хусусиятларини ўлчаш ва аниқлаш усулларини ишлаб чиқади. Психотерапия (грекча тҳерапеиа – парвариш қилиш, даволаш) – кўплаб психик, асабий ва психосоматик хафагарчиликларда инсон ҳиссиёти, фикрлари, ўз-ўзини англашига комплекс даволовчи таъсирдир (асосан нутқ ёрдамида, бироқ фақат унинг ёрдамида эмас). Шартли равишда асосан мавжуд аломатларни йўқотиш ёки юмшатишга қаратилган клиник мақсадли психотерапия ва инсонга унинг состиал муҳити ва ўз шахсига нисбатан муносабатини ўзгартиришга ёрдам беришни вазифа қилиб олган шахсий мақсадли психотерапия мавжудлиги эътироф қилинади. Психо анализ – руҳий хасталикни даволаш усули ва психологик таълимот.

Психотехника (грекча течне – санъат, маҳорат) – психик жараёнларни содир бўлиш характеристикасини яхшилаш, мавжуд психик қобилиятларни ўстириш ва янгиларини шакллантиришда қўлланиладиган конкрет методик усуллар ёки усуллар тизимидир. Предикатлар мантиғи – муҳокама юритиш жараёнларининг мулохазаларнинг ички структурасидан келиб чиқиб таҳлил қиладиган мантиқий система. У мулохғазалар мантиғини ўз ичига олади. Предикатлар мантиғи тили мулохазалар мантиғи тилига қўшимча символлар киритиш ёрдамида ҳосил қилинади. Репродуктив – фикрлашни бир тури. Референт гуруҳ (лот. референц – хабар берувчи) – киши учун эътиборли бўлган, қадриятлари, фикрлаш ҳулқ-атвор, нормалари ва қоидаларини сўзсиз тан олувчи ва уларни ўзи учун қабул қилувчи кишилар гуруҳидир. Рефлекция – айнан ўзига ўхшаш одамлар образи орқали ўзи тўғрисидаги образни шакллантириш, жонлантириш. Рол – шахсга нисбатан шундай тушунчаки, унинг конкрет ҳаётий вазиятидаги ҳуқуқ ва бурчларидан иборат. Сезги – қўзғатувчиларнинг идрок аъзолари рестепторларитга таъсири туфайли вужудга келадиган, объектив дунё хоссаларининг субъектив инъикосидир. Состиал индивид – барча кишилар учун умумий бўлган, белгилар, қуроллар билан ишлашда боғлиқ бўлган махсус инсоний тавсифларни акс эттириш, жамиятда қабул қилинган норма ва қоидаларни ҳисобга олиш, состиал вазифаларни бажаришдир. Гап шахсий ёки индивидуал жиҳатлар тўғрисида кетаётгани йўқ. Состиал муҳит – инсоннинг аниқ мақсадлар режалар асосида фаолият кўрсатадиган дунёси. Севги – бу нафақат хиссиёт, балки бошқаларни сева олиш қобилияти ва севилиш унинг асосий мезони – “инсоний фазилатлар” ҳисобланади.

Симпатия – ўзаро ёқтириб қолиш, бу севгининг илк босқичи ҳисобланади. Бунда асосан севги объектнинг ташқи жозибаси рол ойнайди. Талант (грекча таланрон – дастлаб ўлчов, мезон, кейин эса кўчма маънода – қобилиятлар даражаси) – инсон қобилиятларининг, энг аввало у ёки бу турдаги фаолиятда улкан ютуқларга эришишини таъминловчи махсус юксак ривожланиш даражаси. Ташаббускорлик – характернинг қимматли хислати бўлиб, бу хислат кўпчилик кишиларда оммавий тус олгандир. Темперамен т (лот. темрераментум – қисмларнинг тегишли мувофиқлиги, мутаносиблиги) – инсон ҳулқ-атвори ва психик жараёнларининг динамик характеристикаси бўлиб, уларнинг тезлиги, ўзгарувчанлиги, самарадорлиги, ишчанлиги ва бошқаларда намоён бўлади. Тафаккур – турли масалаларни (назарий ва амалий) эчишга қаратилган ва бу юмушни адо этишни (жавоб топишни) таъминлайдиган кўплаб психик жараёнлар, ҳаракатлар, ҳолатлардир. Тафаккурни функстионал тизим сифатида жалб қилиш қисман онгли, қисман одатлар, малакалар ва асаб тизими томонидан юзага келтирилган инсоннинг илгариги тараққиёти, тарбияси, ўз-ўзини шакллантиришдан иборат беихтиёр ҳаракатлари туфайли амалга оширилади. Тил – инсон алоқалари, тафаккури учун ахборотни асраш ва авлоддан авлодга этказиб бериш воситаси бўлиб хизмат қиладиган белгилар тизимидир. Унутиш – эслаш ва ёд бўлиб қолган ёки ўзлаштирилган материални қайта хотирлаш имкониятининг аста-секин сўниб боришини акс эттирувчи жараёндир. Фантазия- ҳаёлнинг борлиқдан, ҳақтқатдан бироз узоқлашув жараёнидир. Физиономика – одам юз қирралари ва уларнинг нисбати орқали одамнинг хусусиятларини ўрганиш.

Фаолият – инсоннинг воқеиликни, ўзини ўзи ижодий ўзгартириш, такомиллаштириш, мукаммаллаштиришга йўналтирилган фаоллиги. Психологик жиҳатдан ички эҳтиёжни қондириш дея талқин этилади. Характер (грекча чарактер – босиш, зарб қилиш) – инсоннинг фаолияти ва муносабати туфайли шаклланадиган ва намоён бўладиган барқарор индивидуал хусусиятлари йиғиндиси бўлиб, унга хос бўлган ҳулқ-атвор ва ҳаётий ҳолатларга жавоб бериш усулларини белгилайди. Характерда инсон учун хос бўлган, стандарт вазиятларда қўлланиладиган, ҳаётий вазифаларни қойиш ва эчиш усуллари ўз ифодасини топади. Ҳис-туйғу – инсоннинг нисбатан барқарорлиги, умумийлиги, унинг шахс сифатидаги тараққиёти давомида шаклланган эҳтиёжлари ва (хусусан) қадриятларига мослиги билан фарқ қиладиган юксак ўзаро маданий боғланган ҳиссиётларидир. Ҳаяжонланиш – (лот. эмовео – ҳайратга солмоқ,ҳаяжонга соламоқ) – психик ҳодисаларнинг алоҳида тоифаси бўлиб, субъект томонидан бу ҳодисалар, предметлар ва вазиятлар инсоннинг ўз эҳтиёжларини қондириш учун бевосита қизиққон кечинмалари кўринишида намоён бўлади. Хаёл – инсоннинг субъект сифатидаги онгидан бутун ҳолда идрок қилинмаган ёки сезги аъзолари ёрдамида идрок этила олмайдиган объектларнинг инъикосининг (тасаввурлар, схемалар ва бошқа образ- моделларнинг) ёки жўрттага пайдо бўлишига ёхуд атайлаб қурилишига олиб келувчи билиш фаоллигидир. (мас., келажакни мўлжаллаган тарих ҳодисалари идрок этила олмайдиган ёки умуман мавжуд бўлмаган дунёнинг воқеалари – мифлар ва эртаклардаги ҳайри-табиий персонажлар ва б.) Ҳаётий маънолар – бу инсон учун унинг борлиқ билан бефарқ бўлмаган шундай алоқалари мажмуасики, уларда инсоннинг уни ўраб олган воқеиликдан объектив боғлиқлиги сифатида ҳам, унинг эҳтиёжлари ва интилишлари кўринишида ҳам ўз аксини топади. Биз кундалик ҳаётимиз давомида ҳаттоки, кўп ҳолларда ўзимизнинг турмуш психологи

эканлигимизни ҳам унутган ҳолда улардан жуда кўп фойдаланамиз. Бу ўринда «турмуш» сўзидан ташқари «кундалик психология» ёки «одатий психология» дейиш ҳам мумкин. Турмуш (одатий) психологияси кундалик онг таркибига киради. Хотира – инсоннинг ўтмиши тажрибасини эслаб қолиш, фикрий ташкил қилиш, сақлаш ва қайта эслашга йўналтирилган кўплаб психик жараёнлари, ҳатти-ҳаракатлари, ҳолатларидир. Ҳатти-ҳаракат – инсоннинг ахлоқий ўз-ўзини кўрсатиш моменти бўлиб, бунда у бошқа кишига нисбатан муносабати, ўз-ўзига, гуруҳ ёки жамиятга, умуман табиатга нисбатан шахс сифатида ўзини намоён қилади. Ҳатти-ҳаракат фаолият ёки фаолиятсизлик; сўзларда билдирилган позистия; имо-ишора кўринишида, қараш, нутқ оҳанги, матннинг маъноси шаклидаги бирон нарсага нисбатан муносабатда жисмоний тўсиқларни энгиб ўтиш ва ҳақиқатни излаш томон йўналтирилган ҳаракатда кабиларда ифодаланади. Ҳатти-ҳаракат – состиал ҳулқ-атворнинг асосий бирлигидир, унинг ҳамиша гувоҳлари бўлади: ўзининг состиал ифодасини топмаган ички эчими ҳали ҳатти-ҳаракат бўла олмайди. Шунинг учун ҳатти-ҳаракат орқага қайтмас характерга эга, уни «қайта ойнаб» бўлмайди – айнан шу эрдан содир этилган ҳатти-ҳаракат учун шахсий жавобгарлик вужудга келади. Ҳатти-ҳаракатда инсон шахс сифатидагина намоён бўлиб қолмасдан, балки ушбу сифатда шаклланади ҳам. Қайта ҳосил қилиш – кузатиш мумкин бўлган у ёки бу белгилар шаклидаги фаоллашган мазмуннинг қайта тикланиши ва қайта қурилишидан иборат бўлган ақлий ҳодисадир. Ойлар – инсоннинг ҳаётидаги келажак ҳаёт манзараларини акс эттирадиган ширин тасаввурлари, фантазия ва орзу-ниятларидир. Шахсий контакт – ўзаро ҳамкорларни ягона состиал бутунликка (икки, уч ёки кўпроқ кишилардан иборат) бирлашув даражасини англатувчи шахсий муносабат тавсифидир.

Шахс эркинлиги – инсонларнинг ўз хаёти ва фаолиятини амалга ошириш, озод шахс сифатида меҳнат қилиш, билим олиш, ўзи истаган касб, ҳунарли, диний эътиқод ва бошқалар ихтиёрий танлаш. Шахс – инсон активлигига хос психик бошқарувчиларнинг махсус инсоний тизими, психикадаги шундай барқарор функстионал тизимки, унинг ёрдамида инсон ўзи истиқомат қиладиган муҳитда ташаббускор, мақсад сари интилувчан бўлибгина қолмасдан, балки яхшилашга ҳам қодир бўлади. Инсон шахс сифатидаги фазилатларни эгаллаганлигининг асосий белгиси унинг турли ҳатти-ҳаракатларни содир қила олиш қобилияти, яъни бир-бирини инкор этувчи имкониятларни танлаш, ўз ҳаёти ҳамда ўзгалар ҳаёти билан ҳам боғлиқ бўлган кўплаб муҳим моментларни сарҳисоб қила олиши, ўз ҳатти-ҳаракатлари учун маъсулиятни ўз зиммасига ола билиши кабилардир. Шахсий алоқадорлик – бу боғлиқликнинг динамик жиҳати бўлиб, ҳамкорлар ўртасидаги мақсадга эришишда қўлланиладиган воситаларни келиши, улардан ҳар бирининг қўллайдиган стратегиясини координастия қилишни таъминлайди. Алоқадорлик боғлиқликни иштирокчилар манфаатига мослаштиришнинг тез мослашувчан механизмидан иборат. У келишув ўзаро ҳамкорлик ёки курашга, ҳар бир томоннинг ўз мақсадига эришиши учун ундаши, муаммо ва вазифаларни ўзича тасаввур қилиши, уларни ҳал қилишнинг ўз усул ва воситаларидан иборат бўлиши мумкин. Шахсий муносабат – бу ҳамкорликдаги фаолиятнинг эҳтиёжлари туфайли юзага келадиган ва ўзаро алоқадорликдаги стратегиялар келишувини контактлар ўрнатилиши ва ривожлантирилишининг мураккаб ва серқирра жараёни, улар ўртасидаги муносабатларнинг ўрнатилиши ва сақлаб турилишидир. Контакт, ўзаро алоқадорлик, муносабатлар, коммуникастия ва идрок шахсий муносабатнинг компонентлари ҳисобланади. Шахсий алоқалар – бу муайян вақт ичида икки ёки ундан ортиқ кишилар ўртасида қарор топадиган барқарор муносабатлардир. Дастлаб

ўзаро алоқадорлик кўринишида пайдо бўлиб, кейин тез такрорланиши туфайли у барқарор муносабатларга айланади. Муносабатларга мисол: душманлик, мусобақа, муҳаббат, дўстлик, ишбилармонлик муносабатлари. «Жабрдийда-агрессор», «хотинбоз – фарқига этадиган хоним», «инжиқ бошлиқ – сусткаш ижрочи» ва бошқа шунга ўҳшаш қарор топган муносабатлар иштирокчилар уларни ўзгартиргунга қадар ноаниқ муддат давомида мавжуд бўлиб туради. Эҳтиёжлар – инсон ёки ҳайвоннинг нормал яшаши учун зарур бўлган этишмовчиликни акс эттирувчи психик ёки физиологик кескинлик ҳолатидир. Эҳтиёжлар ҳолат сифатида субъектнинг ҳаётий фаоллигининг шу маънода манбаи ҳисобланадики, юз берган кескинликни йўқотишга қаартилган сезиларли таъсир кучига эга. Қобилиятлар – у ёки бу сермаҳсул фаолиятни эгаллаш маҳорати билан боғлиқ бўладиган инсоннинг индивидуал – психологик хусусиятлари бўлиб, унинг ёрдамида инсон тенг бўлган бошқа шароитларда ушбу фаолиятни тез ва пухта, осон ва мустаҳкам равишда ташкил қилиш ва амалга ошириш йўлларини ўзлаштириб олади. Эътиқод – шахнинг шундай онгли йўналишки, унга ой- қарашлари, принстлари ва дунёқарашга мос тарзда яшашга имкон беради, эътиқоднинг предмети тарлича бўлади. Ватанга, динга, фанга, касбга, ахлоқий нормаларга, оилага, гўзаллика ва шунга ўхшаш. Ҳоме сапичс – ақлли зот. Эхтирос – узоқ вақт давом этадиган ва барқарор бўлган эмастионал холат. Қаттият - баъзи холларда киши қабул қиладиган қаршиликлар амалга оширишда имкониятларга ишонган холда жуда тез маълум бир қарорга келиш.

2.4.”Темперамент” мавзуси юзасидан тақдимот.

Хулоса ва тавсиялар. Кадрлар тайёрлаш сохасидаги давлат сиёсати узлуксиз таълим тизими орқали шахснинг хар томонлама баркамол бўлиб етишишини кўзда тутади.Шахс узлуксиз таълимда ва кадрлар тайёрлашда таълим хизматларининг истеъмолчиси ишлаб чиқарувчиси сифатида намоён бўлади. Республикада шахсларга ўз ижодий салохиятини амалга ошириш учун мутахассислик таълим дастурини танлаш хуқуқи берилган. Олий, умумий ўрта, ўрта махсус, касб – хунар таълимлари асосида узлуксиз таълим тизимининг мустақил тури хисобланади ва ва Ўзбекистон Республикаси “Таълим тўғрисида”ги Қонуни ва “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”га мувофиқ амалга оширилади. Таълимнинг самарадорлигини ошириш , шахснинг таълим марказида бўлишини ва ёшларнинг мустақил билим олишларини таъминлаш учун таълим муассасаларига яхши тайёргарлик кўрган ва ўз сохасидаги билимларни мустахкам эгаллашдан ташқари замонавий педагогик технологияларни ва интерфаол усулларни биладиган ва улардан ўқув ва тарбиявий машғулотларни ташкил этишда фойдаланиш қоидаларини биладиган мутахассислар зарур. Бунинг учун барча фан ўқитувчиларини янги педагогик технологиялар ва интерфаол усуллар билан қуроллантириш ва олган билимларини ўқув- тарбиявий машғулотларда қўллаш малакаларини узлуксиз ошириб боришлари лозим. Юқоридаги фикр ва мулохазаларга таянган холда битирув лойиха ишида қуйидаги х у л о с а л а рга келинди : Биринчидан, олий таълим муассасаларида ўқитилаётган “ Психология ” фани тараққиётининг устивор йўналишларини назарий ва

амалий жихатдан қисман таҳлил қилиш жараёнида психологик адабиётларга нисбатан эхтиёж баланд эканлигини эътиборга олиш лозим ; Иккинчидан, “ темперамент ” мавзуси ни ўқитишда инновацион таълим технологиялари ва илғор тажрибалардан фойдаланиш йўлларини амалга оширишда амалий тажрибаларга таяниб иш олиб бориш мақсадга мувофиқ. Учинчидан, “ Темперамент ” фани ўқув дастури мазмун моҳиятини очиб бери шда этнопсихологик хусусиятларга хам эътибор қаратиш лозим. ; Тўртинчидан, “ Темперамент” мавзуси юзасидан янги инновацион технологияларга асосланилган ўқув модули ишланмасини тайёрла ш ва ундан дарс жараёнларида фойдаланиш керак бўлади ; Бешинчидан, олий таълим муассасаларида “ Психология ” фанини ўқитишни янада такомиллаштириш инновацион технологиялардан фойдаланиш ўзининг ижобий натижасини беради .

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ I. Раҳбарий адабиётлар. 1. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. – Тошкент.: Ўзбекистон, 1995. -269 б. 2. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. – Тошкент.: Ўзбекистон, 1997. Т.5. -384 б. 3. Каримов И. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. – Тошкент.: Ўзбекистон, 1999. -139 б. 4. Каримов И.А. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. – Тошкент.: Ўзбекистон, 2000. Т.8. -528 б. 5. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. – Тошкент.: Ўзбекистон, 2001. Т.9. -439 б. 6. Каримов И.А. Жамиятни эркинлаштириш, ислохотларни чуқурлаштириш, маънавиятимизни юксалтириш ва халқимизнинг ҳаёт даражасини ошириш-барча ишларимизнинг мезони ва мақсадидир. – Тошкент.: Ўзбекистон, 2007, Т. 15. -126 б. 7. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. –Тошкент.: Маънавият, 2008. -176 б. 8. Каримов И.А. Ўзбeкистoн Рeспубликaси Oлий Мaжлиси Қoнунчилик пaлaтaси вa Сeнaтининг қўшмa мaжлисидaги “Мaмлaкaтимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси” номли маърузаси // Халқ сўзи. 2010 йил 13 ноябрь.

9. Каримов И.А. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганлигининг 21 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги “Амалга ошираётган ислоҳотларимизни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти қуриш – ёруғ келажагимизнинг асосий омилидир” маърузаси. - Тошкент., 2013 йил 6 декабрь. 10. Каримов И.А. Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида хизмат қилиш – энг олий саодатдир – Т.. Ўзбекистон, 2015. – 304 б. II. Меъёрий- ҳуқуқий хужжатлар. 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Т., 2014. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 йил. 9- сон, 225-модда. 3. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 йил. 11-12-сон, 295-модда. 4. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2012 йил 28 декабрдаги “Олий ўқув юртидан кейинги таълим хамда олий малакали илмий ва илмий педагогик кадрларни аттестациядан ўтказиш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги № 365 сонли Қарори. 5. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2009 йил 11 июндаги 204-сон буйруғи билан тасдиқланган “Олий таълим муассасаларида талабалар билимини назорат қилиш ва баҳолашнинг рейтинг тизими тўғрисида”ги Низом. Ушбу Низомга Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2010 йил 25 августдаги 333-сон ва 2013 йил 13 декабрдаги 470-сонли буйруғлари билан ўзгартириш ва қўшимчалар киритилган ҳамда Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 1981-2 - сон билан давлат рўйхатидан қайта ўтказилган. (ЎР ҚҲТ, 2013 й., 50- сон, 659-модда).

6. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2014 йил 31 мартдаги “Олий таълим муасасалари талабаларини меъёрий- хужжатлар билан таъминлаш тўғрисида”ги № 114 - сонли буйруғи. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2015 йил 10 январдаги “Вазирлар Маҳкамасининг “Олий таълимнинг Давлат таълим стандартларини тасдиқлаш тўғрисида” 2001 йил 16 августдаги 343-сон қарорига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида”ги № 3-сонли Қарори. 8. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Узлуксиз таълим тизими учун давлат таълим стандартларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш тўғрисида" 1998 йил 5 январдаги 5-сон Қарори. 9. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2015 йил 20 августдаги “ Олий таълим муассасаларининг раҳбар ва педагог кадрларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишни ташкил этиш чора- тадбирлари тўғрисида”ги № 242- сонли Қарори. III. Махсус адабиётлар. 1. Ғозиев Э.Ғ. Фаолият ва хулқ-атвор мотивацияси. —Т.: «Университет», a. 2003. 2. Леонтъев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. -М. : «Политиздат», a. 1985. 3. Рубинштейн С.Л. Проблемм обшей психологии. — М. : «Педагогика», a. 1987. 4. Ғозиев Э.Ғ. Умумий психология. —Т.: «Университет», 2002 5. А наньев Б.Г Человек как предмет познания. -Л.: ЛГУ, 1992. 6. Вилъюнас В.К. Психологические механизмм биологической мо- тивации. - 7. М.: МГУ, 1986. 8. Ковалев А.Г. Психология личности. -М., 1970. 9. Ковалев В.И. Мотивь! поведения человека. -М.: «Наука», 1988. 10. Леонтъев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. -М.: «Поли-тиздат», 1975.

11. Узнадзе Д.Н. Психологические исследования. -М.: 1966. 12. Хайнц ХекХаузен. Мотивация и деятельность. Т.1, Т.2., М., 1986. 13. Якобсон П.М. Психологические проблемь1 мотивации поведе- ния человека. — М.: 1969. 14. Ғозиев Э.Ғ. Фаолият ва хулқ-атвор мотивацияси. —Т.: «Универ-ситет», 2003. 15. Ғозиев Э.Ғ. Умумий психология. -Т.: «Университет», 2002 Электрон таълим ресурслари: 1. http://www.lex.uz 2. http://www. ziyonet .uz 3. http://www. gov .uz

O'xshashlar

Суд психологик экспертизаси мавзусини ўқитишда замонавий технологиялардан фойдаланиш

“Шахс психодиагностикаси” мавзусини ўқитишда замонавий технологиялардан фойдаланиш жараёни

Шахс психодиагностикасида проектив методикалардан фойдаланиш мавзусини ўқитишда инновацион технологиялар

Ижтимоий психология фанининг педмети мавзусини ўқитишда инновацион технологиялар

“Психика ва онгнинг тараққиёти” мавзусини ўқитишда инновацион технологиялар