Коллеж ўқувчиларида муомала одобини шакллантиришнинг психологик хусусиятлари - Psixologiya - Diplom ishlar

Коллеж ўқувчиларида муомала одобини шакллантиришнинг психологик хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

294.5 KB

Ko'chirib olish

Коллеж ўқувчиларида муомала одобини шакллантиришнинг психологик хусусиятлари 1

М у н д а р и ж а Кириш… ………………………………………………………………. ……. I - Боб. Муомала мавзусининг жаҳон психологиясида ўрганилиши… …………………………………………………………………. 1.1. Хориж психологиясида муомаланинг ўрганилиши… ………………… 1.2. Мамлакатимиз психологиясида муомала муаммосининг талқини… ………………………………………………………………………. 1. 3 . Мамлакатимиз психологиясида муомала муаммосининг экспериментал тадқиқи… …………………………………………………………………………... Биринчи боб бўйича хулосалар… ………………………………………………. II - Боб. Коллеж ўқувчиларида муомила одобини шакллантиришнинг психологик жабҳалари… ………………………………………………………. 2.1. Таълимда муомала ўқитувчи ва ўқувчилар ҳамкорлигининг негизи сифатида 2.2. Коллеж ўқувчиларида муомала одобини шакллантиришнинг психологик таҳлили… …………………………………………………………… Иккинчи боб бўйича хулосалар ………………………………………………… Хулоса ………………………………………………………………………….. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати ………………………………………. 2

Кириш Мавзунинг долзарблиги: Ўзликсиз таълим тизимини такомиллаштириш, янги сифат даражасига ўсиб ўтиб масаласининг ечими кўп жиҳатдан ўқиш субъектларининг коммуникатив, интерфаол ва перцептив муносабатларининг мажмуаси тариқасида гавдаланади. Ўқувчилар томонидан фан асосларини эгаллаш жараёни муоммала ва унинг асосий воситаси бўлмиш нутқ билан бевосита уйғунликка эга ва ўзгартиришнинг негизи ҳисобланади. Худди шу боис касб – ҳунар коллежи ўқувчиларида муомала маромини шакллантириш даврнинг зарурияти, педагогик психологиянинг долзарб муаммоларидан бири ҳисобланади. То ҳозирги кунгача мазкур тадқиқот базасида бунга ўхшаш муаммо изчил равишда ўрганилмаган. Шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, ҳозирги дарвда муамала фаолият категорияси сифатида тан олиниб. Таълим субъектларининг ўзаро муносабатлари жараёнининг психологик воситаси функциясини бажаради: коммуникация – ахборотларини ўзатиш, интерфаоллик – ўзаро таъсир, перцепция – инсонни инсон томнидан идрок қилиш орқали маълумотларини тўплаш ва бошқалар. Касб – ҳунар коллеж ўқувчиларида муомала маромини шакллантиришнинг заифлиги. Уларда мулоқотмандлик даражасининг пастлиги махсус машғулотларда мазкур муаммони таркиб топтириш зарур эканлигини англатади, бу эса унинг долзарблигидан далолатдир. Битирув малакавий ишининг ўрганилганлик даражаси. Жаҳон психологияси фанида муомала категорияси турли тармоқларда ўзига хос жиҳатларига асосланган ҳолда махсус илмий мактаблар намояндалари томонидан муаян даражада ўрганилган, лекин бу мулоҳазалар унинг аҳамиятига ҳеч қандай зарар келтирмайди, аксинча татбиқий жиҳатларининг қийматини янада орттиради. 1. Ижтимоий психология фанида муомала категория сифатида тадқиқ қилиниб, шахслараро, миллатлараро, гуруҳлараро муносабатлар негизи ҳамда ахборот алмашиш воситаси тариқасида муайян даражада ўрганилган. 3

2.Умумий психология соҳасида эса шахснинг ижтимоийлашуви асосида эканлиги нуқтаи назаридан тадқиқ этилган. 3. Онтогенетик позициядан ёндашувда бўлса, муомала генезиси ҳамда унинг вужудга келиши. Кечиши, ривожланиши хусусиятлари, механизмлари, қонуниятлари каби мезонларга асосий эътибор қаратилган. 4.Педагогик психологияда ҳамкорлик фаолияти нуқтаи назаридан ёндашилган ҳамда муайян босқичлар, фазалар орқали шаклланиши таъкидлаб ўтилган. 5.Болалар психологиясида фаолият субъектлари томонидан объектив дунёни акс эттиришнинг психологик қуроли сифатида талқин этилган. 6.Муҳандислик психологиясида муомала “сунъий интеллект” нинг ахборот ўзатиш канали тариқасида хаспўшланган. 7.Муомала ва унинг функционал аппарати нуқтаи назардан тадқиқот ишлари олиб борилган. 8.Муомалага мотивацион ёндашув болалар жамоасини шаклланиш омили эканлиги. 9. Нутқ ва тафаккур бирлиги принципи муомала механизми сифатида. 10. Муомала турлари ва феноменларининг уйғунлиги ва ҳоказо. Юқоридаги тавсиялардан кўриниб турибдики, муомалага психологик категория сифатида хилма – хил назариялар, ёндашувлар мавжуд бўлишидан қатъи назар уни педагогик психология позициясидан ўрганиш, яъни касб – ҳунар коллеж ўқувчиларида шаклланишнинг ўзига хос хусусиятлари – мулоқатмандлик уқувининг таркиб топиши, махсус материаллар ёрдами билан тадқиқи амалга оширилмаганлиги мавзунинг долзарблигини билдиради. Бизнингча, муомала маромини шакллантиришга психологик технология нуқтаи назардан ёндашув, ностандарт воситаларни татбиқ этиш мавзунинг оргиналлигини англатади. Битирув малакавий ишининг мақсади – Қарши педагогика муомала шаклланишининг хусусиятлари ва мулоқатмандлик уқувининг ўзига хослигини ўрганишдир. 4

Битирув малакавий ишининг вазифалари: 1. Мавзуга талуқли психологик манбаларни таҳлил қилиш ва уларни системага солиш. 2.Ностандарт таъсир этиш воситаларини ишлаб чиқиш. 3.Муомаланинг шакллантириш сценарийсини яратиш. 4.мавзуга хос тажрибаларни ўтказиш. 5.Ўқувчиларда муомала шаклларининг ёш ва ўзига хос хусусиятларини ўрганиш. Битирув малакавий ишининг предмети – ўқувчиларда муомала одобини шаклланиши жараёнидир. Битирув малакавий ишининг объекти – Қарши педагогика коллежи ўқувчилари. Битирув малакавий ишининг методлари: 1.Ўқув фаолиятида ва ундан ташқари вазиятларда ўқувчиларни кўзатиш. 2.ўқувчилар ва ўқитувчилар билан муомала тўғрисида суҳбат. 3.Муомала ва мулоқотмандликни шакллантириш учун эксперимент ўтказиш. 4.Муомалани ўқувчиларда шакллантириш учун баҳс – мунозара уюштириш. Битирув малакавий ишининг методологик асослари: Буюк аждодларимизнинг “устоз - шогирд” диадаси, муомала мароми тўғрисидаги таълимотлари; С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьевларнинг онг ва фаолият бирлиги принциплари; Б.Ф.Ломовнинг муомала психологик категория назарияси, тизимли ёндашув принципи, психология фанининг қонун ва қонуниятлари, В.Н.Мясишчевнинг муносабатлар концепцияси, А.А.Бадалевнинг инсонни инсон томонидан идрок қилиш ёндашуви; Ўзбекистон Республикаси президенти И.А.Каримовнинг асарларидаги ғоялар, давлат ҳужжатлари изланишларимизга негиз сифатида хизмат қилади. 5

Битирув малакавий ишининг илмий янгилиги: - муомала ва мулоқатмандликка таалуқли психологик манбалардаги ғоялар умумлаштирилганлиги; - тажриба ўтказиш учун методикалар мажмуаси яратилганлиги; - баҳолаш, ўзини ўзи баҳолаш мезонлари муайян тизимга келтирилганлиги; -касб – ҳунар коллежи ўқувчиларида муомалани шакллантириш жараёнида босқич хусусиятлари аниқланганлиги; - индивидуал тафовутлар ўзига хослиги психологик жиҳатдан тавсифланганлиги ва ҳоказо; Битирув малакавий ишининг назарий аҳамияти: Педагогик психология тармоғига таалуқли материаллар бўйича айрим муаммолар ечимини топишга муайян негиз ҳозирланганлиги. Методикалар қиёсий тавсифи. Уларнинг ишончлилиги, валидлиги, репрезентативлиги тўғрисида илмий маълумотлар билан педагогик – психологик бойитганлиги. Муомалани ўқувчиларда шакллантиришнинг механизмлари, қоидалари, индивидуал хусусиятлари, ўзига хослиги аниқланганлиги. Ёш даврлар нуқтаи назаридан ўқувчилар ўртасидаги тафовутлар атрофлича тавсифланганлиги. Муомала мароми шаклланганлиги. Мустақил фикрлашга, ўзлаштириш сифатини кўрсатишга хизмат қилиши даллилланганлиги. Мулоқотмандлик уқувининг такомиллашуви шахслараро муносабатлар даражасини орттиришга, ҳамкорлик фаолияти барқарорлашувига етаклаши исботланганлиги. Битирув малакавий ишининг амалий аҳамияти. Битирув малакавий ишда ўз ифодасини топган ҳам назарий, ҳам амалий материаллардан қуйидаги йўналишларда фойдаланиш мумкин: - талабаларга, малака ошириш курсларининг тингловчиларига маърўза тайёрлашда, амалий машғулотлар ўтказишда; - ўқув дастури, услубий кўрсатмалар, маърўзалар матинлари тўзишда; - ҳамкорлик фаолиятини академик гуруҳларда амалга оширишда; 6

- “устоз - шогирд” муносабатларини ташкил этишда ва такомиллаштиришда; - шахсни ўзини ўзи баҳолашга ўргатишда; - таълим субъектларини эксперт баҳолашга йўналтиришда; - мулоқотмандлик уқувини шакллантириш технологияси билан таништиришда ва ҳоказо. Битирув малакавий ишининг тўзилиши ва ҳажми: Битирув малакавий иши кириш иккита боб, бешта та парагриф, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. Умумий ҳажми 56 бет. 7

I-Боб. Муомала мавзусининг жаҳон психологиясида ўрганилиши. 1.1. Хориж психологиясида муомаланинг ўрганилиши. Жаҳон психологиясида мазкур муаммо бўйича ўзига хос ёндашувга эга бўлган АҚШ психологлари ҳамкорлик фаолиятининг самарадорлигига фаолият турларининг ўзи ижобий таъсир этишни социал фацилитация (инглиз facilitate – енгиллаштириш дегани) деб айтиладилар. Бу тушунча ёки психологик воқелик фанга социал фацилитация самараси номи билан кириб келади. Унинг моҳияти шундан иборатки, бошқа одамнинг муайян фаолият жараёнида қатнашиши (иштирок этиши) иккинчи бир шахс ҳаракатини енгиллаштиради ва унинг муваффақият билан якунланишига ёрдам беради (141,142). Тажрибалар шундай маълумотлар ҳам олинганки, фаолиятни юритиш пайтида бошқа бир шахснинг иштирок этиши ҳаракатларнинг тўхташи ёки чўзилиши каби салбий оқибитни келтириб чиқарган. Бегона кишининг шахс томонидан бирор ишни бажариш чоғидаги иштироки тазйиқ этиш сифатида таъсир қилиши ва салбий туртки (оғиш омили) вазифасини ўйнаши ингибиция (лат. Inhibere – тўҳталишига олиб келиш, тормозлаш, секинлаштириш дегани) дейилади. Бу иккала ҳолат муомала жараёнида рўй – рост намоён бўлади, шу боис, суҳбатдошларнинг руҳий ҳолатларини инобатга олган ҳолда ҳамкорликни ташкил қилиш ижобий самара келтиради. Муомала категорияси билан изчил шуғулланган Г.Лассуэлл томонидан коммуникатив жараёнининг беш унсиридан тўзилган модели психология фани учун муҳим аҳамият касб этади. Булар: 1. ким? (маълумот ўзатади) – коммуникатор; 2. нима? (ўзатилади) – маълумот (матни); 3. қандай? (ўзатилиш амалга оширилади); 4. кимга? (маълумот йўлланган) – аудитория; 5. қанчалик самара билан? – самарадорлик; муомманинг назарий-методологик асосини АҚШлик Э.Холлнинг “Проксемика таълимоти” (143), М.Аргайлнинг “Интим муомала” (144), 8

Дж.Брунернинг “Социал перцепция” (151), Бердвистлнинг “Семантик бирлик” назарияси (149) ташкил қилади. Лекин бу соҳага оид бошқа йўналишлар, ёндашувлар мавжуд эканлигини ҳам унитмаслик жоиз. Немис психологлари Ю.Нойберг билан Р.Томчик ўз изланишларида гуруҳий фаолиятдан саноат корхоналари ишчиларининг индивидуал фаолиятни яхшилаш учун фойдаланиш муаммосини кўтариб чиққанлар. Уларнинг талқинича, масалани тадқиқ қилишнинг энг камида иккита омили меҳнат фаолиятида индивидуал ишлаш усулларини такомиллаштиришда қатнашади: - топшириқ тўғрисидаги ахборотдан фойдаланиш усули, табиати, даражаси бўйича индивидуал фарқлар, одатда ишчилар ўртасида одатий операцияларни бажариш чоғида шартланган тафовут, баъзан интеллектуал зўриқишдаги ҳолат; - оптимал усулларни аниқлаш учун зарурий ахборотнинг етишмаслиги, анъанавий таълим методларидаги нуқсонлар мавжудлиги ва бошқалар. Юқоридаги усуллардан биринчиси харакат регуляциясининг оператив образлар шаклида субъектив тасаввур қилиниши, иккинчиси эса, оптимал иш усулларини аниқлаш учун зарур. Тажриба ва назорат гуруҳларини ўзаро таққослаш қуйидаги кўрсатгичлар бўйича ўзаро тафовутланишини кўрсатади: маромида гуруҳий муҳокама қилиш жараёнида бошқариш тажриба гуруҳининг юксак ишончлик даражада устунлигини намоёиш қилган. Тажриба гуруҳиаъзоларининг топшириқ тўғрисида ва унинг ечими юзасидан ахборот алмашиш ҳисобига назорат гуруҳидан юксакроқ кўрсатгичга эришганлар. Индивидуал жиҳатдан ютуққа эришиш топшириққа алоқадор тажрибага ва топшириққа талуқли ахборот алмашинишни бошқаришга боғлиқдир. Ж.Нюттеннинг “Инсон томонидан ўз фаолиятининг натижаларини муваффақиятли ва муваффақиятсиз идрок қилишга вебрал ҳамда новебрал муомаланинг таъсири” асари муҳим аҳамиятга эга (144). Асарда инсон 9

томонидан ўз фаолиятининг натижаларини идрок қилишга шахслараро муносабат ва муомаланинг таъсири масаласи таҳлил этилган. Ж.Нютген тажрибаларида айнан бир хил серияларда муваффақиятли ва муваффақиятсиз қарор қабул қилишни объектив равишда идрок этишда баъзи синалувчилар умуман муваффақиятсизликлардан тўзилган, бошқалари эса муваффақиятдан ташкил топган деб, икки хил субъектив тасаввурни намойиш қилади. Идрок қилишнинг ушбу нотўғри кўриниши билан ҳар хил хусусиятли шахслик ва ижтимоийлик омиллари ўртасида статистик ишончлилик кўрсаткичи топилган. Муаллиф муваффақиятли ва муваффақиятсиз натижалар бўйича муносабатни аниқлаш, шахслараро турли даражадаги муомала ва ўзаро таъсир ўтказишнинг синалувчилар перцептив тасуротига таъсирини текшириш учун 8 хил вазиятдан фойдаланган. Ж.Нюттеннинг миқдорий маълумотларига қараганда, нутқий муомала қилиш имкониятига эга бўлган гуруҳ ўзаро вербал мулоқат ўрнатиш таъқиқланганидан кейин натижаларни муваффақиятлироқ идрок қила олар экан. Дисперсион таҳлилига кўра, нутқий муомаланинг таъсири юксак статистик ишончлилик кўрсатгичига эгадир. Унинг тахминича, шахслараро таъсирни вужудга келтирувчи ижобий ва салбий эмоционал ҳалатлар, шунингдек, индивидуал фаолиятга нисбатан гуруҳий фаолиятни шаклланган юксак ишонч кутилмаганда оптимистроқ таъсир этиши мумкин.шу боис, улар олинган натижаларни идрок қилишга эришганлар. Муваффақиятли жовоб частотасининг идрок қилишга таъсир этувчи шахслик омилларидан бири – бу барқарор, қатъий баҳо беришга интилишдир. С.Майклзнинг илмий изланишлари муомала вазиятида монолог, диолог ва полилог муаммоларига бағишланган бўлиб, бу тизимга ўзига хос ёндошишда оргиналлик мавжуд (84). Шу боис, одамларнинг эркин, ихтиёрий – нутқий харакатида тугалланган жонли коммуникатив ўзаро таъсир қилиш (ўтказиш) вазияти ҳам илмий, ҳам амалий (татбиқий) жиҳатдан муҳим 10

аҳамият касб этади. Муаллифнинг мақсади – монолог, диолог ва полилогнинг маънавий, расмий (шартли) тизимли, миқдорий тавсиялари нуқтаи назаридан мақсадли фаолиятли, интеракционалли, шахслили, ахборотли мавзувий, ролли – сюжетли, нутқий таъсир қилишнинг ритмик ва интонацион – темпоралли хусусиятларни инобатга олишдир. Муаллифнинг кўрсатишича, жонли нутқ билан мулоқатга киришувда таянч мавзу (макромавзу) билан мантиқий ва ассоциатив тарзда ўзаро бир – бири билан боғлиқ микромавзулар билан пареллел ҳолда ўзвий, ўзликсиз, дискрет тарзда ривожланиши ҳамда сўзловчиларнинг бошқа мавзуларга фикрини кўчириш ҳоллари учрайди. Полологнинг мавзувий тизимини таҳлил қилиш учун реал ривожланувчи мавзуни динамик, статик, таркибий тасаввур қилишнинг усулларини топиш лозим. Л.Мартиннинг таъкидлашича, муомаланинг бевосита таъсирида синалувчи билиш жараёнларида, муаммоли вазиятни тушунишда, фаолиятни уддалаш натижаларида динамик силжиш юз берган. Муомалада тушунчаларни ўзлаштириш жараёнининг кечишига, ўйин вазияти мавжудлигига ёки йўқлигига, индивидуал ва социал – психологик тавсифларга, шахснинг концептуал даражасига, шерикларнинг мулоқатига киришиш имкониятига таъсирини ўтказишга муаллиф эришган. Юқорида ўзоқ хориж мамлакатлари психологларининг айрим тадқиқотлари юзасидан мулоҳаза юритилди. Маълумотлар таҳлилидан кўринадики, амалга оширилган тадқиқот ишлари муомала категориясини ўрганишга бағишланганига қарамай, улар турлича илмий платформага асосланган бўлиб, турлича ёндашувлар моҳиятига эгадир. Муомала кенг қиррали, кенг қамровли муаммо бўлганлиги боис унинг турлича таркиблари, жабҳалари, унга таъсир этувчи ички ва ташқи омиллар, такомиллаштирувчи механизмлар, воситалар, гуруҳий харакатлар, ҳамкорликдаги ечим, нутқнинг асосий психологик қурол эканлиги юзасидан назарий ва амалий маълумотларга асосланган ҳолда мулоҳаза юритилади. 11

Қадимдаги рус психологиясида ва унинг собиқ Шўро босқичида бир қатор назарий ва амалий илмий тадқиқотлар амалга оширилган. Қуйида биз уларнинг энг кенг тарқалган ҳам фундаментал, ҳам татбиқий изланишлар натижаларини таҳлил қилишга тўхталамиз. Чунки олиб борилган барча тадқиқот материалларига тўлиқ тўҳталиш имконияти чеклангандир. В.М.Бехтерев жаҳон психологиясида муомала муаммосига бағишланган тадқиқот бошловчиларидан бири ҳисобланади. В.М.Бехтерев ижтимоий турмушда муомаланинг ролини тасвирлаб (22; 120-127), унинг функцияларини ҳамкорлик фаолиятини амалга ошириш механизми ва жамоавий субъектни шакллантириш сифатида ажратиб, индивидуал тажрибани сақлаб қолиш ва ёйиш, уни авлодларга ўзатиш, қадриятларнинг тарихий ворислигини таъминлашнинг шарт шароити тариқасида талқин қилади. Унинг фикрича, энг қулай муомала усули нутқ ҳисобланади, айниқса, “оғзаки ва ёзма сўз”. У бюмлар, тарихий ёдгорликларни ҳам муомала воситалар қаторига киради. Одамлар ўртасида муоммала у ёки бу воситалари билангина эмас, балки улар ўзларининг ижтимоий маънодаги ўзаро таъсир, фаолият ва ҳаёт вазиятлари билан ҳам муайян даражада хизмат қилади. Чунончи умумий турмуш, умумий иш, умумий фаолият, биргаликда кечирилган оғирликлар, турмуш нашидалари ўз моҳияти билан жамоанинг бирлашиши учун хизмат қилади. Уларнинг ўзаро бирлаштириш, ўзаро таъсирини шакллантиришда муоммаланинг турли воситалари ролини атрофлича муҳокама қилади: тактил, кўрув-кинетик, эшитув-мотор ва бошқалар. Унингча, гуруҳ аъзоларининг муомала воситалари кўп жиҳатдан жамоанинг яққол тавсифига боғлиқ: унинг кўлами, биргаликда масалани ечишнинг мазмуни, вазиятлар. В.М.Бехтерев тадқиқотларида жамоада талаффўз этиладилан сўз алоҳида текширилади. Жамоанинг нутқий фаоллиги даражаси экзоген омиллар орқали аниқланади, унинг таркиби билан ифодаланувчи эндоген омиллар эса, кўп жиҳатдан болаларнинг ОНФ хусусиятига, унинг ижтимоий 12

тажрибасига бевосита боғлиқ эканлиги атрофлича далилланади. Унинг кўрсатишича, ҳамкорлик фаолияти қатнашчиларнинг шериклик даражаси нутқий фаоллигига боғлиқдир. Улар томонидан қуйидаги қонуниятлар очилган: а) ўзининг сўзлари стимул вазифасини бажарувчи кучли қўзғатувчи бола камроқ қўзғалишга эга бўлган мулоқотдоши билан ўзаро таъсирда ўзининг фаоллигини намойиш қилади; б) ўзаро тенг имкониятга эга бўлган шерик билан ўзаро таъсирда у нутқий фаолликда тормозланишга дуч келади; В.М.Бехтеревнинг шахснинг руҳий камолотига муомаланинг детерминлашган роли тўғрисида ғояси ишончли тасдиққа эгадир. Л.С.Выготскийнинг концепциясига биноан (30; 20-64) боланинг руҳий ривожланишида туғилишдан тортиб бутун умр бўйи уни қуршаб турган борлиқ билан ўзаро таъсирда муомала муҳим ўрин эгаллайди. Унинг нуқтаи назарича, онтогенизда генетик жиҳатдан бирламчи ўзаро таъсир бахс, диалогларди; иккиламчи эса индивиднинг онги, руҳий жараёнларининг индивидуаллигидир. Л.С.В ы готский аломат (белги) ларидан руҳий қуроллар деб атайди. Унинг таъкидлашича, улар (аломатлар) мазмунни ифодаловчи объектлар стимулларига ва воситалар стимулларига, яъни психологик қуролларга ажратилади, кейингиси эса ҳақиқий деб қаралади. Руҳий қурол тоифасидаги аломатлар уч босқичли ҳаракатларда амалга ошади: а) аломат фаолликка мулоқотдош ўзатилади (синовчи – эксперементор томомнидан); б) аломат “ўзига” бурилади (боланинг ўзи уни олади); в) аломат руҳий тўзилманинг “ичкариси” га кира бошлайди. У қуйидаги йўналишни қайд қилади: муомала-интереозация (йиғиқ трансформация)-ички нутқ (йиғиқ мулоқот, диолог-монолог) – экстериоризация (ёйиқ ретрансформация) ташқи нутқ, муомала. 13

В.Н.Мясишчев психикага муомаланинг таъсир этиш механизмлари, уларнинг ривожланишидаги ролини ўрганиш билан чекланиб қолмасдан, балки мулоқот қатнашувчиларининг психик жараёнлари билан муомала ўртасида боғликликни оширишга ҳаракат қилади. Муаллифнинг таъкидлашича, шахсдаги бўзилган алоқаларни реконструкциялаш воситасида ва асосий усули – бу ички зўриқиш ва низоларни йўқотиш, пасайтириш, когнитив, эмоционал, хулқий шаклларни коррекциялаш ҳамда махсусташкил этилган муомала орқали муносабат тўзилишини ўзгартириш йўли билан адекват фаолият кўрсатишга йўналтиришдир. Б.Г.Ананьев (1935,1977) “педагогик баҳолаш психологияси” номли китобида, муомала категориясига оид ўзининг дастлабки ишларида ўқитувчини баҳолаш таъсирининг хусусияти, тарбиявий имконияти ўқувчиларнинг ақлий ва аҳлоқий ривожланишида муҳим омил эканлиги мукаммал таҳлил қилиниган. Унинг кейинги тадқиқотларида мазкур психологик категорияга инсонни шахс сифатида, фаолиятнинг субъекти тариқасида индивидуалликни шакллантириш нуқтаи назаридан қайта- қайта мурожат қилади. Б.Г.Ананьевнинг фикрича, муомала фаолиятнинг ўзига хос тури сифатида талқин этилишида унинг алоҳида ва бош тавсифи бошқалар билан ўз муносабатларини амалга оширишда ифодаланилади. Б.Г.Ананьев муомаланинг нутқли ва нутқсиз, новербал воситаларидан ташқари, унинг ички томони – мулоқотдошларнинг бир-бирини билишга ажратади. Унинг такидлашича, муомала воситасида бола даставвал катталар томонидан ташкил қилинган таълим ва тарбия актига қўшилади. Сўнг у ўзини қуршаб турган воқелик (борлик) ни эгаллашга идрок қилишга ўргана боради. Ижтимоий ва предметли дунёда жамиятда яратилган ашёвий операциялар усули ва шаклига биноан тўғри ҳаракат қилишга одатлана 14

бошлайди. Маълум тарихий-ижтимоий тўзум, муайян муҳит томонидан қабул қилинган хулқ нормаларига мослашишга интилади. Г.М.Кучинский томомнидан собиқ совет психологиясида энг кенг ёйилган ёндашув муомаланинг бевосита махсус фаолият тури сифатида ўрганилиши эканлиги, унинг негизида фаолият назарияси йирик ваклларининг асарлари ётиши уқтирилади. Г.М.Кучинский нуқтаи назарича, муомалага фаолият тури сифатида қарашларнинг энг заиф жойи муомаладошланинг ўзаро таъсири жараёнининг таҳлили ҳисобланади. Бевосита нутқий муомала вазиятида иккита синалувчи учун умумий бўлган фикрий топшириқни ечишда ушбу ҳодисани тушунтириб беришга ҳаракат қилади, учунчи топшириқсиналувчилар томонидан “диада” ечилган тақдирда, ҳамкорлик ечими бу ҳолда ўзини диолог сифатида намоён қилади. Ю.М.Забродин ва А.Н.Харитонов (74; 224-250) лар ҳаракатсиз хабар ўзатиш даврига алоҳида тўҳталиб, кишилик жамиятининг энг катта ютуғи сифатида билвоситамуомала шакли бўлган телефон кашф қилинишини илмий-техникавий революция деб баҳолайдилар. Телефонист ўрнини қаршиликларга бардош берувчи кодларга асосланган Бода ва Морзе тизимида фаолият кўрсатувчи радителефонистлар эгаллай бошладилар. Уларнинг талқинича, техникавий қурулмалар билан инсон ўртасидаги функцияларни қайта тақсимловчи медиаторларга нисбатан эҳтиёж, талаб кучаяди, кодлаштиришнинг янгидан – янги шакллари юзага келади, уларнинг ўзатувчи, тескари алоқада эса қабул қилувчи информацион техника хизматчисига айланади. Психологияда шахслараро ва гуруҳлараро таъсир ўтказишнинг муҳим тавсифларидан бири – бу ҳамкорликда (ўқитувчи билан ўқувчилар ёки ўқувчиларнинг ўзаро) қарор қабу қилишидир. Бу муаммо психологияда турли ёндашув асосида тадқиқ қилинганига қарамай, аниқ бир платформага эга эмасдир. 15

Нутқий мулоҳазалар таҳлили ва ўзини ўзи баҳолаш варақасининг натижаларида гуруҳ аъзолари бир-бирларини ўта ёқтиришини номоён қилади. Бир-бирига ҳурмат, меҳр-мухаббат, туйғуси мавжуд инсонларнинг ўзаро муомаласи уларнинг фикрлаш жараёларини фаолллаштирган. Ҳамкорликдаги фаолият қатнашчиларининг индивидуал хусусиятлари руёбга чиқа бошлайди. Фаолиятнинг мувоффақияти учун синалувчиларнинг интеллектуал ривожи катта аҳамиятга эга эканлиги тажрибаларда тасдиқланган. 16

1.2. Мамлакатимиз психологиясида муомала муаммосининг талқини. Ўрта Осиёда яшаб ижод қилган буюк аждодларимиз психологик нуқтаи назардан муомала муаммоси билан бевосита шуғулланмаган бўлсалар-да, бироқ шахслараро муносабатларда унинг ўрни, аҳамияти масаласига алоҳида эътибор қаратганлар. Бу борада улар устоз билан шогирд, ёки ўқитувчи билан ўқувчи таълимий-тарбиявий муносабатларида муомаланинг аҳамияти, мароми, уларнинг ўзаро бир-бирларини тушуниши, инсоннинг инсон томонидан идрок қилиниши, бу жараёнда нутқнинг етакчилиги юзасидан бир қатор ибратли фикр-мулоҳазалар қолдирганлар. Бу аснода муаллимнинг шахсий фазилатлари, касбий маҳорати, донишмандлиги тўғрисида қимматли фикрлар ва истиқболи порлоқ миллий ва умуминсоний ғояларни илгари сурганлар, тавсифлаб ҳамда изоҳлаб берганлар. Абу Наср Форобий (11) ўқитувчининг ижтимоий турмушда эгаллаган ўрни, мавқеи, обруси турли хусусиятли ахборот ( маълумот) ўзатиш, ўзга (нотаниш) одамларга таъсир кўрсатиш (ўтказиш), инсон ҳолатига тўғри баҳо бера билиш, инсонни-инсон томонидан идрок қилиш, вазиятлардан олиб чиқиш, имкониятни ташхислашга қобиллиги, шахснинг ўзига хослиги тўғрисида илмий-амалий фикрлар билдирган. Уларнинг таъкидлашича, муаллимнинг вазифаси доно давлат раҳбарининг вазифасига жуда ўхшаб кетади. Шу сабабдан бўлса керак, ўқитувчи кўрган ва эшитганларининг барчасини яхшилаб эсда сақлаб қолиши, ақл-фаросатга, чиройли нутққа (нотиқликка) эга бўлиши ва ўқувчиларга айтмоқчи бўлган фикрини тўла ва аниқ ифодалай олиши зарур. Бу борада аллома муомаланинг таркибий қисмлари, тўзилиши, воситалари, шакллари, кўринишларининг ижтимоий турмушда юксак аҳамиятини, ролини таъкидламоқчи бўлгандай тасаввурни в ужудга келтиради. Форобийнинг мулоҳазасича, ўқитувчи нафақат фан билан шуғулланиши, балки ўз билимларини ўқувчиларга етказиши, бундай машаққатли меҳнатдан чарчаш нималигини билмаслиги лозим. Ўқитувчи май истеъмол қилишдан ўзини тийиши, чин сўзли бўлиб ёлғонни ва ёлғон айтанни ёмон кўриши, фаҳмли бўлиши ва ўз ор-номусини қадрлаши, 17

ўқувчиларга нисбатан адолатли бўлиши, кўзлаган мақсадига эришишда қатъийлик (қатъиятлилик) кўрсата билиши лозим. Уларнинг мулоҳазасича, бундай инсон (яъни, ўқитувчи) одамийликнинг юксак даражасига эга бўлади ва бахт чўққисига эришади. Бундай киши ҳар қандай хатти-ҳаракатдан хабардор бўлган ва интилишлар туфайли бахтга эриша оладиган одамдир. Мутафаккир ўқитувчи шахсига хос бўлган қатор фазилатларга холисона, оқилона шарҳ беришга эришган комил инсондир. Шу боисдан, берилган (қолдирилган) шарҳлар, талқинлар, илмий иловалар ҳозирги замонда ҳам ўз аҳамиятини йўқотган эмас. Абу Али Ибн Синонинг (50; 95) уқтириб ўтишича, ўқитувчи матонатли, соф виждонли, ростгўй ва болани тарбиялаш услублари ҳамда қоидаларини яхши билган одам бўлмоғи шарт. Ўқитувчи ўқувчининг бутун ички ва ташқи оламини ўрганиб, унинг ақл қатламларига кира билмоғи лозим.Унинг мулоҳазасича, ўқувчига қаратилган ҳар бир сўзни ўқитувчи имо-ишоралар билан тўлдириб бормоғи жоиз. Таълимда ўқитиш шакллари ва усулларини тушунтириш борасидаги фикрлари ўз даври ўқитиш тизими учун юксак қийматга эга бўлган. Ибн Синонинг таърифлашича, ўқитувчи ўта билимдон инсондир. Ўқитувчи барча дунёвий билимдан, маънавият оламидан хабардор бўлмоғи керак, булар жумласига ҳисоб-китоб илми ҳамда яхшилик қилиш киради. Таъкидлаб ўтилган илмий категорияларни аниқлаштириш бўйича улар қуйидагича мулоҳаза юритади. Ўқиш жараёнида нимадир олинади; олинган нарса ҳамма вақт ҳам кўзга кўринавермайди, хусусан яхши ном, хурсандчилик, соддалик кабилар. Алломанинг тахминича, қаерда алмашиниш мавжуд экан, шубҳа йўқки, ўша жойда ҳисоб-китоб ҳам мавжуддир. Оддий халқ тилида ҳисоб-китоб деганда, ўртоқлар ўртасидаги ўзаро фикр ва нарса алмашиниши тушунилади. Мақташ, рағбатлантириш алмашиниш сирасига кирмайди. Ақл-фаросатли одам ўзига ёққан ҳар қандай нарсани фойдали деб билади. Яхшилик мукофот ўрнини босолмаганидек, хулқ-атвор қаторига ҳам кира олмайди. Яхшилик асли бе ғ аразликдан келиб чиқ ади. Унингча, ўқитувчининг барча ҳаракатлари фақат яхшиликдир. Ибн 18

Снно ўқитувчининг одамийлик, меҳрибонлик сингари характер хислатларига марказий категория сифатида алоҳида ур ғ у беради. Билдирилган фикрлар буг унги кундаги маънавият моҳиятига ҳамоҳангдир. Насриддин Тусий «Ўқувчилар тарбияси ҳақида» деган рисоласида ўқит увчининг юксак инсоний фазилат (сифат)ларини чуқур шарҳлаб берган (80 ). Асарда илгари сурилган ажойиб ибратомўз ғ оялар ичида ўқитувчи ш ахси олдига қўйиладиган талаблар муҳим аҳамиятга эга. Жумладан, ўқи тувчи мунозара асносида инкор қилиб бўлмайдиган даражада исбот ке лтира олиши, ўз фикрининг тўғрилигига ишониши, нутқ эса тоза, жумлалари мантиқан ўзаро бо ғ ланган бўлиши лозим. Ў қитувчи соф ви ждонли, ростгўй, шошмасдан, ишонч билан қатъий гапирадиган, баъзан зса шароитдан келиб чиққан ҳолда мулойим сўзлайдиган бўлиши шарт. Тусий ўқитувчининг нутқи ҳеч қачон ва ҳеч қаерда заҳарханда, қўпол ёки д а ғ ал бўлиши мумкин эмас, деб таъкидлайди. Ўқитувчи ўз нутқида ашёвий д алиллар, мақоллар, ота-боболаримиз, қадимги аждодларимиз фикридан м и соллар келтириши жоиз. Бу эса ҳар қандай ҳолатда ҳам фойдалидир. Алломанинг ўгит-насиҳатлари, таълимоти ҳозирги даврда ҳам ўз д олзарблигини йўқотган эмас. Умар Ҳайёмнинг асарларида ҳам (11) ўқитувчининг ижтимоий — турму шдаги ўрни, мавқеи, кишилар билан муомаласи, муносабати, характер ху сусиятлари, умуминсоний фазилатлари ҳақидаги фикр-мулоҳазалари м уносиб аҳамият касб этади. Унинг таъкидлашича, ўқувчилар билимларни фақ ат ўқитувчининг берган маълумотлари ва китоб ўқиш орқалигина эмас, б алки ҳаётий ҳодисаларни бевосита ўрганиш жараёнида, кўникма ва ма лакаларини эса амалиётда, айнан бир хил ҳаракат ва амалларни кўп м аротаба такрорлаш, турли услубларни қўллаш натижасида эгаллаб ол адилар. Унингча, таълимнинг амалиёт билан ўзвий алоқаси билимларни м устақил ўзлаштириш имконини яратади. Умар Ҳайём ўқувчиларга руҳий та ъсир ўтказиш, кўрсатма бериш орқали ижодий изланиш фаолиятини ф аоллаштириш тарафдори эди. Унинг илмий фарази муомала сеҳри, фаолият 19

с амарадорлиги, ўқитувчининг одоби ва назокати, ўқувчилар билан ҳа мкорлиги таълим билан тарбия маҳсулдорлигини ошириш шарти эк анлигида мужассамлашади. Алишер Навоий ўзининг бир қатор асарларида (18) ўқитувчининг қоб илияти унинг обруси, одоби, муомала маданияти, мароми илм було ғ и эк анлиги тўғрисида мулоҳаза юритади. Унинг таълимий-тарбиявий қа рашларида одоб, ахлоқ, муомала, тийранлик, а қл -фаросатлилик, ирода к учи, характер хислатлари (поклик, самимийлик, масъулиятлилик ва ҳоказо) марказий ўрин тутади. Шунинг учун ижодкорлар, ўқитувчилар ижтимоий турмушнинг ҳар қандай жабҳасида истеъдодли бўлиши кераклигини т а ъкидлайди. Навоий ўқитувчининг муомаласи, ширинсўзлилиги, эътиборлилиги ҳар жиҳатдан ибрат ва наъмуна бўлишлиги таълим-тарбия гарови эканлигига фикран ишора қилади. Уларнинг асарларидан нутқ маданияти, муомала мароми, устоз билан шогирд муносабати, устоз донишмандлиги, иқтидор эгаси эканлиги тўғрисидаги бой материаллар жой олган. Навоий томонидан яратилган маталлар, афоризмлар, ўзаро муносабат мувофиқлиги, шахслараро муомала сеҳри бўйича фикрлари инсон камолотида муҳим аҳамиятга эга. Маълумки, улар шоирлар баҳси юзасидан мулоҳаза юритилганда ҳам муомаланинг коммуникатив, интерактив, перцептив таркибларига аҳамият берган. Устоз-шогирд муносабати, сабоқ бериш усуллари, ҳамкорликни ташкил этиш хусусиятлари, ақлий теранлик, фикрий мантиқийлик, ҳиссий сезгирлик, жумбоқлик, топшириқлар аҳамияти ва уларни ечиш йўл-йўриқлари А.Навоий ижодиётида алоҳида ўрин эгаллайди. Бу нарса унинг комил инсон назариясида, камолот (ҳам ақлий, ҳам шахсий) таълимотида илмий-назарий аҳамият касб этади. Устоз ва шогирд, ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги муносабат, муомала ма роми тўғрисидаги мулоҳазалар "Авесто", "Қобуснома", "Ҳотамнома", " Қ утад ғ у билиг" каби таълимий-тарбиявий хусусиятга эга бўлган дидактик асарларда ўзаро таъсир этиш ва ўтказишнинг психологик хусусиятлари, м еханизмлари ўз аксини топган ( 11,15,18,52). Санаб ўтилган асарларнинг 20

б арчаси муайян ижтимоий-психологик таълимотга асосланганлиги, одоб нома, муомаланома қабилида бўлганлиги туфайли тарбиячи- м ураббийнинг шахсий-характереологик, касбий сифатларини шакллантириш босқ ичлари, даражалари, меъёрлари чуқур баён қилинган, изохдаб берилган ва таҳлил этилган. Одамлар билан муомала қилиш услублари, ўзини ўзи бо шқариш, ўзини ўзи намоён этиш, ўзини ўзи назорат қилиш, ўзини ўзи б ахолаш, ўзини ўзи такомиллаштиришнинг йўл ва воситалари юзасидан м улоҳазалар билдирилган. Ўқитувчи шахсининг эксстанционал таркиблари, уларнинг барқарорлиги ўзгаларга таъсир ўтказишнинг ёки ташқи ахборотлар қа бул қилишнинг сермаҳсул, самарадор мезони ҳисобланади. Мамлакатимиз ижтимоий-тарихий тараққиётининг кейинги даврларида Аҳмад Дониш, Бедил, Муқимий, Фурқат, Завқий, Аваз Утар каби ўз замонасининг ил ғ ор намо ё ндалари, маърифатпарварлари бир даврнинг ў зида ҳам тар ғ иботчи, яъни ўзгаларга ижтимоий таъсир ўтказувчи, ҳам м уатлим бўлганликлари сабабли «устоз-шогирд», «ўқитувчи- ўқувчи» муно сабатлари, маънавияти, муомаласи, юксак ҳис-туй ғ улари, жамиятдаги ў рни, шахслараро алоқадаги мавқеи, хулқ-атвори олдига қатор жиддий, масъулиятли талаблар қўядилар. Мазкур касбнинг эгаларида таъкидлаб ўтилган фазилатлар шаклланган бўлиши, фақат ана шундагина ахлоқ, одоб, муомала, интеллект даражалари бўйича жамият аъзолари ўртасида ибратли ша хс сифатида гавдаланиши мумкин. Юқоридаги муаллифлар ижодида муайян умумийлик мавжуд бўлиб, бу тараққиётнинг ҳаракатлантирувчиси ў қи мишли, фидойи инсон, зиёли ўқитувчи, ақл-заковатли кишилар эканлиги, ижтимоий онгнинг мезони сифатида қабул қилиш мумкинлиги тўғрисидаги фикрлардир. Мамалакатимиз тараққиётининг навбатдаги босқичида, XX аср бо шларида илғор ижтимоий-маънавий оқимлар қаторида жадидчилик ҳа ракати вужудга келди. Жадидчилик ҳаракатининг йирик намояндалари Мунаввар Қори, Беҳбудий, Фитрат, Чўлпон, Элбек ва бошқа ижодкорлар, ма ърифатпарварлар ўз асарларида маданият, маънавият, муомала, ш ахслараро муносабат, ҳазрати инсон, эркин фикрловчи шахс муаммоларини 21

тадыиқ этишга, тавсифини беришга, изоҳлашга ҳаракат қилдилар. Миллий истиқлол, миллий ватанпарварлик туй ғ улари, муомала мароми, ижтимоий ху лк-атвор, миллий онг, мустақил фикрлаш, жанговар сафарбарлик ҳисси син гари миллий ғ оялар уларнинг ижод маҳсулларини ташкил этади. Миллат ум уминсоний маънавият ҳамда қадриятларни эгаллаш (ўзлаштириш) учун би лим олиши, зеҳнини, ақл-заковатини ўстириши, ижтимоий турмушда, жаҳ он ҳамжамиятида муносиб ўз ўрнини топиши лозим. Уларнинг умумий қар ашларига биноан, маънавият, маърифат, шахслараро, миллатлараро алоқа, м уносабат ва муомаланинг илғор услублар ёрдами билан мақсадга мувофиқ ам алга ошишини таъминлайди, деган юксак ғоя ётади. Абдулла Авлоний(14) таълим тизими, ўқитиш жараёнини так омиллаштириш, мустақил, ижодий фикрлашга ўргатувчи услублардан ф о йдаланиш, ўқитувчининг малакасини ошириш ва бўл ғ уси му тахассисларни касбий тайёрлаш муаммосига янгича ёндашган ма ьрифатпарварлардан биридир. Ўқитувчининг шахсий фазилатлари, муо маласи, ахлоқи, одоби, билимдонлиги, теранлиги, тийраклиги, т опқ ирлиги, фаросатлилиги, ақл-заковатлилиги, бардошлилиги, зукколиги, и зл анувчанлиги таълим-тарбия учун асосий манба эканлигини таъкидлаб ўта ди.Таълим ўқитувчи билан ўқувчининг ҳамкорлик фаолияти, фаолликка асос ланувчи тўғри ва тескари алоқалар мажмуаси, шахснинг камол топиш ж араёни сифатида талқин қилинади. Уларнинг мулоҳазасига кўра, ижодий из таниш, ўқиш ва ўқитишнинг янги шакли, услуби ҳамда воситаларини қидир иш ўқитувчининг энг муҳим хислатларидан бири бўлиши зарур. Ўқи тувчи билан ўқувчининг индивидуал фикр алмашиниши имкониятларни р ўёбга чиқаришнинг кафолати эканлиги уқтирилади. Авлоний таълимотида хамкорлик, муомала усулига ўргатиш устоз-шогирд муносабатини янги юксак даражага кўтаради. Унингча, муомала мулоқотнинг мажмуаси с ифатида ҳурмат ва ўзаро ҳурмат туй ғ уларини рўёбга чиқариб, шахслараро муносабатлар самарадорлигини ошириш воситаси тарзида хизмат қилади. 22

1. 3. Мамлакатимиз психологиясида муомала муаммосининг экспериментал тадқиқи. Буюк мутафаккир аждодларимизнинг бой илмий, маданий меросларига асосланган ҳолда ўзбекистонлик педагог ва психолог олимлар ўкитувчилик касби, унинг ўқувчилар ёки талабалар билан муомаласи, коммуникация, интеракция, перцепция таркибларининг ўзига хос хусусиятларини тадқиқ этдилар ва ўрганишда давом этмоқдалар. XX асрнинг ўрталарида ўз ғоялари билан педагогика фанига кириб келган С.Р.Ражабов ўз фаолиятини ўқитувчи шахсини ва унинг касбий хусусиятларини ўрганишга, уларни (мутахассисларни) тайёрлашни такомиллаштиришга, бўлғуси муаллимларни шарқона муомала ва маънавият руҳида тарбиялашга (шакллантиришга) бағишлади. С.Р.Ражабов ва кўплаб шогирдларининг илмий ишлари ўқитувчининг касбий маҳорати, унинг педагогик-психологик хусусиятларини ўрганишга қаратилган эди (18). М.О.Очиловнинг кўп йиллик илмий изланишлари ўқитувчи шахсини шакллантиришга йўналтирилган бўлиб, унда муомала ўқитувчи билан ўқ увчилар ёки талабалар ҳамкорлик фаолиятининг марказий ҳамда муҳим ҳаракатлантирувчи механизми сифатида талқин қилади. Муомала ҳамда ҳамкорликнинг миллий, шарқона хусусиятлари етакчи ўрин эгаллашини далиллаб беришга муваффақ бўлади (89). Ўқитувчи билан ўқувчилар ўртасидаги муносабат ўзаро тушунув асосига қурилган бўлса, ўзлаштириш юксак кўрсаткичларга эга бўлишини уқтириб ўтади. Ўғил-қизлар шахсига хурмат мулойим муомала негизига қурилади. Ўқув-ижодий ҳамкорлик меҳр- муҳҳаббат туйғусини уйғотади, шунингдек, устоз-шогирд муносабатини вужудга келтиради ва барқарорлаштиради. Уларнинг фикрича, нутқ, нутқ фаолияти муаллимнинг муҳим хислатини (нотиқлиги), ўз билимини ўзгаларга ўзатиш (тушунтириш)нинг механизми ҳисобланади. Педагог ўзининг муомала мароми ҳамда илмий-адабий тилга асосланган нутқи билан бошқалардан ажралиб туради. Иирик психолог М.Г.Давлетшин ва унинг шогирдлари томонидан ўқитувчи психологияси турли жабҳалар, ёндашувлар асосида тадқиқ этилган 23

ва изланишлар давом эттирилмоқда (38). Ўқитувчилик касбига ўқувчиларни йўналтириш масалалари, муаллимлик касбини танлаш мотивлари, касб танлашнинг психологик асослари, ўқитув ва тарбиявий ишларни такомиллаштириш, ўқитувчи касбининг профессиограммаси, ўқитувчи тафаккури, мураббийнинг психологик хусусиятлари сингари мавзуларда тадқиқотлар олиб борилган. Изланишларда ўқитувчи билан ўқувчи ҳамкорлик фаолиятининг ўзига хослиги, ўзаро муносабатларда муомаланинг аҳамияти, ўзаро тушунув ўзлаштиришнинг кафолати эканлиги билвосита ўрганилган ва таҳлил қилинган. Ўқитувчи психологиясида нутқ қобилияти, маълумотларни ўзатишда коммуникация тўзилмасининг роли, инсонни инсон томонидан идрок қилишнинг дастлабки, бирламчи таассуротлари ўзаро муносабатнинг муваффақияти эканлиги М.Г.Давлетшин (1974-2009 йиллар) психологик мактабининг ўзагини ташкил этади. Бу борада Н.Мажидовнинг ўқитувчи касбини танлаш мотивларига оид тадқиқотида миллий муҳит ва этнопсихологик хусусиятлар моҳиятининг таҳлили алоҳида аҳамият касб этади. Ўқитувчилик касбини танлашнинг ёш хусусиятлари, жинс тафовутлари, ҳудудий фарқлари, барқарор хусусиятга айланишининг ўзига хослиги атрофлича далиллаб берилган (88). Ҳозирги даврда Н.Мажидов ўз мақолаларида касб танлаш диагностикасининг психологик жабҳаларини тадқиқ этиш билан чекланиб қолмасдан, айни пайтда касбий маҳоратни эгаллаш босқичлари тахлилига аҳамият бермокда. Касб танлаш диагностикаси аниқлигини тасдиқловчи асосий психологик мезон идентификация босқичининг кечиши, ривожланиши ўзига хос қонуниятлар асосида вужудга келишини талқин қилишга ҳаракат қилмоқда. Бизнингча, бу ёндашув акмеология жабҳаларини илмий-психологик ёритишга хизмат қилиши мумкин. Р.З.Гайнутдинов ўзбек (миллий) мактаби ўқитувчисининг кенг маънодаги психологик камолотига бағишланган илмий ишларга раҳбарлик қилган. Муаллифнинг шахсий изланишлари ўзбек мактаби ўқитувчисининг миллий характери хусусиятлари, педагогик фаолиятнинг миллий, касбий 24

ўзига хослиги, уларни диагностика қилиш имкониятлари, касбий такомиллашув ва ривожланишнинг динамик хусусиятга эгалиги, уларни амалга оширишнинг оқилона йўл ҳамда воситаларини танлаш ва татбиқ этишга бағишланган (32;33). Тадқиқотчи этнопсихологик хусусиятларни таҳлил қилишда жаҳон психологияси ютукдари билан чоғиштирган ҳолда, ўқитувчи шахсини шакллантиришнинг шарқона жабҳалари, механизмлари, қонуниятлари юзасидан дадил ғояларни илгари суради. Айниқса, ўқитувчи шахсини таркиб топтиришнинг ижтимоий-психологик омиллари, унинг мотивацион, эмоционал, иродавий, когнитив, регулятив жабҳалари таъсири устуворликка эгалиги психология учун муҳим аҳамият касб этади. Муаллиф касбий шаклланишга биологик, социал-психологик, таълимий-тарбиявий, “Мен” таълимотлилик жабҳалари нуқтаи назардан ёндошганлиги боис, ўзининг кўлами билан педагогик психология соҳаси учун алоҳида аҳамият касб этишини таъкидлаш мақсадга мувофиқдир. Р.З.Гайнутдинов(1986-1995 йиллар) раҳбарлигида тайёрланган педагогик психология шифрига тааллуқли М.Қоплонова, С.Жалилова, Б.Солиев, Д. Арзикулов, А.Назаров, Э.Хидиров, Р.Абдурасулов ва бошқа тадқиқотчиларнинг диссертацияларида у ёки бу маънода ўқитувчи билан ўқувчи, мураббий билан шогирд, уларнинг ҳамкорлик фаолиятида муомаланинг роли муаммосига муайян даражада аҳамият берилган. Бундай билвосита изланишларда ҳам ўзаро муносабат нисбий тенглик, шериклик, субъект-субъект қабилида муомалага киришиш, ўзаро таъсир ўтказиш механизми, ишонч қозониш, меҳр-муҳаббат, меҳр-оқибат туйғуларининг шаклланиш омиллари тўғрисида психологик маълумотлар олинса ва улар тизимлаштирилса, ушбу муаммо учун назарий асос яратишга хизмат килишига ҳеч қандай шак-шубҳа йўқ. А.Жабборов тадқиқоти (40;41) миллий мактаб ўқитувчисининг этнопсихологик хусусиятларини тадқиқ этишга бағишланган бўлиб, муаммонинг (мавзунинг) қамрови кенглиги, таркибий қисмлари кўплиги, умумлаштириш имкониятининг мавжудлиги билан ижобий мулоҳазалар 25

юритишга лойиқ. Диссертацияда миллий мактаб ўқитувчисининг ҳам характерологик, ҳам шахслилик, ҳам иродавий хислатлари бўйича экспериментал изланишлар амалга оширилган. Тадқиқотда диагностик хусусусиятга тааллуқли бўлган қатор методикалар амалиётда синаб кўрилган ҳамда уларнинг валидлик кўрсаткичи аниқланган. Ишда этнопсихологик хусусиятлардан ташқари, ўқитувчиларнинг ёш хусусиятлари (меҳнат тажрибасига, иш стажига асосланган ҳолда), шунингдек, касбий кўникмаларнинг эгалланганлиги даражасига биноан индивидуал хислатлари, жинсий тафовутлари чуқур тахлил қилиб берилган. Ўқитувчи билан ўкувчиларнинг ўзаро муносабатлари ҳамкорлик фаолиятининг барқарорлигини таъминлаш шарти эканлиги муаллиф томонидан далилланган. Изланишда қўлланилган ижтимоий-психологик сўровномалар ўзаро муносабат даражаси, кўлами, мутаносиблиги кўрсаткичлари орқали ў заро ёрдам, ўзаро тушунув, ўзаро таъсир, ҳамкорлик юзасидан мулоҳаза юритишга имкон яратади. В.М.Каримова тадқиқоти ва унинг шогирдлари томонидан амалга оширилган изланишларда ҳам ёшларнинг ўзаро муносабатида муомала, оилавий муносабатларида шахслараро ҳамкорлик, устоз-шогирд тизимида касб-ҳунар кўникмаларини шакллантиришда ўзаро мутаносиблик муаммолари таҳлил қилинган. Хоҳ кичик (бирламчи), хоҳ катта (макро) гуруҳлар бўлмасин муносабат, муомала, ҳамкорлик туфайли меҳнат ташкил қилинади. Меҳнатнинг маҳсули умумий ҳаракатлар, ўзаро ахборот ўзатув, ўзаро тушунув, ўзаро қўллаб-қувватлаш натижасида бунёд этилади. Гуруҳий харакат, интилиш, масъуллик, манфаатдорлик аъзолар ўртасида уммумийликни вужудга келтиради, ўзаро фикр алмашув муомала функцияси хисобланиб, ҳамкорлик фаолиятини таъминлашга хизмат қилади. Ғ.Б.Шоумаров ва унинг шогирдлари томонидан амалга оширилган диссертацион тадқиқотлар (123)да оила категорияси орқали турли миллат оилаларида ўзаро муносабатлар, уларнинг иерархияси, эр-хотин муомаласидаги нуқсонлар ажралишлар омили эканлиги мавзулар доирасида 26

ўрганилган. Уларнинг айрим ишларида суицид ҳолатлари негизида ҳам ўзаро тушунув парокандалиги, муомала маромининг заифлиги, ҳамкорликнинг жипс эмаслиги сингари психологик воқелик ётиши исбот қилинган. Ш.Р.Баратов ўз шогирдлари билан олиб борган изланишларида (20) шахслараро муносабатларнинг социал-психологик негизлари, механизмлари тадқиқ этилган. Муаллиф томонидан тўпланган эмпирик маълумотларга қараганда, ҳамкорлик фаолияти маҳсулдорлиги ўзаро ёрдам, ўзаро хамдардлик негизига қурилиши тушунтириб берилади. Ҳар қандай ижтимоий воқелик шахслараро муносабат, муомала натижасида юзага келиши таъкидланади. Ҳатто Б.Р.Қодиров истеъдод камолотининг негизида ирсий, турмушда орттирилган хусусиятлардан (шартланганлик белгисига биноан) ташқари, ўкитувчи билан ўқувчи, мураббий билан тарбияланувчи, муаллим билан талаба ўртасида мақсадга йўналтирилган муносабат, таъсир ўтказишга ва намоён бўлишга мўлжалланган оқилона муомала ётиши ишончли тарзда талқин қилинган (128). Истеъдод ва қобилият ўзаро муносабатлар, ўзаро ёрдам туфайли ривожланади ҳамда такомиллашиб бориши социал фактор сафатида таъкидлаб ўтилади. В.А.Токареванинг (1992) кенг қамровли тадқиқот ишларида шахсга бош муаммо сифатида юксак аҳамият берилади. Шахснинг шаклланиши муаммосига ўзаро муносабатлар заминига қурилиши назариясига асосланган ҳолда ёндашилса-да, аммо у вербал ҳамда новербал коммуникация ўрнатиш эвазига ахборотларни қабул қилади, тескари алоқа туфайли гуруҳли харакат, гуруҳли муносабатни йўлга қўяди. Чунки муносабат, муомала, ҳамкорлик меҳнат маҳсулининг асосий омиллари ҳисобланади. Юқорида мулоҳаза юритилган тадқиқотлар қаторига М.А.Абдуллажонованинг ўзбек тили ва адабиёти ўқитувчиларини касбий тайёрлашга йўналтирилган диссертациясини киритиш мумкин. Тадқиқотчининг фикрича, ўзбек тили ва адабиёти ўқитувчиси шахсини бир неча усулларга ажратиб кўрсатиш мумкин. Биринчиси махсус 27

фанларнинг ўқитилиши, иккинчиси педагогика-психология фанларини ўрганиш, учинчиси сиёсий-иқтисодий фанлардан сабоқ бериш, тўртинчиси узлуксиз педагогик амалиёт, бешинчиси дарсдан, аудиториядан ташқари ишлар. М.Абдуллажонова олинган эмпирик маълумотларга асосланиб ўзбек тили ва адабиёти ўқитувчисининг профессиограммасини тўзади. Тўзилган профессиограмма мазкур предмет ўқитувчисининг қуйидаги профессионал сифатларини ўз ичига олади: профессионал билимлар, профессионал ; сифатлар, махсус сифатлар, педагогик қобилиятлар. Муаллиф юқорида таъкидлаб ўтилган омиллар ўқитувчи касбий сифатларининг шаклланишига таъсир ўтказишини алоҳида уқтириб ўтади. Е.В.Гладкова ўз илмий изланишида (24) бўлғуси мактабгача тарбия мураббийсининг психологик хусусиятлари муаммосини ўрганиб, унинг ўзига хос сифатлари, шунингдек, хусусий фазилатлари педагогик қобилият билан боғлиқ тарзда таркиб топишини таъкидлайди. Э.Ғ.Ғозиевнинг таълимотича (138), ўзаро ҳамкорликнинг асосий омили ва талабаларнинг ўзаро муносабатлари хусусиятини белгиловчи негиз-бу ўқитувчи билан талабалар (талабаларнинг ўзаро) ҳамкорлигининг шаклларидир. Ҳамкорликдаги ўқув фаолияти биргаликдаги хатти-ҳаракатнинг алоҳида тури бўлиб, у ўзлаштириш объектини, билиш фаолиятининг барча қисмларини қайта қуришни таъминлайди. Ҳамкорликдаги ўқув фаолиятининг мақсади ўзлаштириладиган фаолият ва биргаликдаги ҳаракатлар-муносабат ва мулоқот (кейинчалик муомала)нинг бошқарув механизмини яратишдир. Ҳамкорликдаги фаолиятнинг маҳсули талабалар мустақил ҳолда илгари сурган янги ғоялар ва ўзлаштирилаётган фаолиятнинг моҳиятига боғлиқ мақсадлар ва шерикликда шахс позициясини бошқариш истакларининг юзага келишидир. Ҳамкорликдаги фаолият усули деганда, ўқитувчи билан талаба хатти- ҳаракатларининг биргаликдаги тизимини тушуниш керак. Бундай хатти- 28

ҳаракатлар ўқитувчининг талабага кўрсатадиган ёрдамидан бошланади, талабаларнинг фаоллиги аста-секин ўса бориб, бутунлай унинг ўзи бошқарадиган амалий ва ақлий харакатига айланади. Ўқитувчи билан талаба ўртасидаги шахслараро муносабатлар (ҳар хил табақа ва миқдордаги кишилар тўпланмасидан иборат бўлишидан қатъи назар) шериклик позицияси хусусиятига эга бўла бошлайди. Муаллифнинг фикрича, ҳамкорликдаги фаолият усуллари биргаликдаги хатти-ҳаракатлар шаклида намоён бўлиб, унга мулоқот (кейинчалик муомала) даврлари сингари мазкур фаолиятнинг оддий бирликлари деб қараш мумкин. Биргаликдаги ҳаракат даври қуйидаги жараёндан иборат бўлади: -ўқитувчи ҳаракат бошлайди; -талаба уни давом эттиради ёки тамоман тугаллайди. Ҳамкорлик фаолиятининг босқичлари уларнинг ўзига хос х усусиятлари, механизмлари, ўзаро таъсир ўтказиш даражалари юзасидан Э.Ғ.Ғозиевнинг раҳбарлигида Б.Э.Ўтанов (1993), Н.Б.Азимов(1994)лар но мзодлик илмий даражаси билан бо ғ лиқ монографик тадқиқотларини як унлаганлар. Тўпланган маълумотлар таҳлилига қараганда, ҳамкорлик таркибий қисмлари, уни ўзлаштиришнинг қийинчиликлари, ўзаро тенглик, ш ериклик даражаларининг вужудга келиши қонуниятлари мавжуддир. Бу с оҳада илмий изланишлар давом эттирилмоқда. Шундай қилиб, олий мактабларда ҳамкорлик фаолияти х усусиятларини ўрганишнинг ва тажрибаларда (ишончлилик, валидлик, гепрезентативлик даражалари, кўрсаткичларини) синаб кўришнинг асосий максади талабалар билимларини ўзлаштиришдаги, ҳамкорликдаги, ўзаро муносабат жараёнидаги қийинчилик сабабларини тадқиқ этиш ҳамда муомала босқичлари, шакллари юзасидан назарий умумлашмалар ва амалий т авсиялар ишлаб чиқишдир. 29

Боб юзасидан хулосалар: Илмий-психологик адабиётлар таҳлилининг кўрсатишича, муомала к атегорияси дастлаб социал психологиянинг предметига кирувчи масала сифатида қаралган. Лекин муомаланинг социал психология системасидан т ашқарига чиқиши туфайли психология фани бир қатор тармоқларининг т адқиқотига айланган. Социал воқеликдан, яъни умумийлик функциясидан хусусийлик томон ёйилиш вазифасини бажаришга ўсиб ўтган. Муомаланинг фаолият, хулқ-атвор, ҳамкорлик, шахслараро муносабат к аби социал воқелик ва ҳодиса функциясини акс эттириши самарадорлик, маҳсулдорлик, ўзаро тушунув, эмпатия, аттракция сингари к атегорияларни рўёбга чиқаришни таъминлаш механизми ролини б ажаришига, ҳеч қандай шак-шубҳа йўқ. 1 .Ўзоқ хориж психологиясида муомала психологик категория сафатида вербал ва новербал, контакт ва дистант, паралингвистик ва эк стралингвистик, билвосита ва бевосита, статик ва динамик каби кўриниш хамда шаклларга асосланган ҳолда ҳам назарий, ҳам эмпирик ёндашувлар о р қ али тадқиқот ўтказилган. 2 .Буюк аждодларимиз муаммони нутқ муомала воситаси, ўқитувчи билан ўқувчилар (ёки устоз-шогирд муносабати) ҳамкорлиги, ўзаро ишонч ва тушунув негизи сифатида талқин қилганлар. 3 .Мамлакатимиз психологлари муомала категориясига экспериментал ёнд ашув эвазига бир қатор қонуниятларни очишга муваффақ бўлганлар. Улар томонидан яратилган методикалар муомала мароми, мулоқотмандлик хислатларини ўрганиш учун илмий асос яратишга имкон берган. Ишлаб ч иқ илган назариялар, концепциялар муомала услуби, мароми иерархияси м охиятини тушунтиришга ишончли замин ҳозирлайди. 30

II - Боб. Коллеж ўқувчиларида муомила одобини шакллантиришнинг психологик жабҳалари. 2.1. Таълимда муомала таълимда ўқитувчи билан ўқувчи ҳамкорлиги негизи сифатида Муомала ва таълимда ўқитувчи билан ўқувчи ҳамкорлиги ўқитувчи фаолияти учун асос деб қаралиб, муомала қонуниятлари, унинг ривожланиши тўғрисидаги психологик билимлар, кўникмалар ва қобилиятларни эгаллаш демакдир. Ўқитувчи ўқувчи билан ҳамкорлик фаолиятига самарали кириша олса, шахсни шакллантиришнинг мақсади ва вазифаларига жавоб берувчи ўзapo таъсир, ўзаро тушунувни йўлга қўя билса, шундагина педагогик муомала амалга ошади. Педагогик муомала - бу ўқитувчининг ўқувчиларга таъсир ўтказиш усулларининг муайян тизимини акс эттиришдир. Бунда: - ҳамкорлик иштирокчиларининг ўзаро ахборот алмашуви; -коммуникатив воситалар ёрдамида ўқитувчининг ўқувчилар билан ўзаро таъсир ва ўзаро муносабатларни ташкил қила олиш; -мақсадни дастур асосида амалга оширишни режалаштириш ва ўтказиш кабилар назарда тутилади. Педагогик фаолиятда муомала: ўқув фаолиятини индивидуал б ажаришнинг воситаси; тарбия жараёнини таъминлашнинг ижтимоий- пс ихологик тизими; таълим - тарбия муваффақиятини таъминловчи ўқитувчи би лан ўқувчилар ўзаро муносабати тизимини ташкил қилишнинг усули; ў қув чи индивидуаллигини такомиллаштириш, истеъдодини қарор топтириш и мконини берувчи жараён фаолиятини "субъект - субъект" сифатида рўёбга чи қ ариш асосидир. Педагогик муомала деганда ўқитувчи билан ўқувчиларнинг ўзаро т а ъсир ўтказиш малакаси, усули ва тизими англаниб, унинг моҳияти ўзаро ахб орот алмашиш, таълимий, тарбиявий таъсир қилиш, ўзаро тушунишга эриш ув ва уни ташкил этишдир. 31

Муомаланинг мақсадга мувофиқ амалга ошишини таъминлаш учун ижт имоий назорат ва қонун-қоидалар муҳим аҳамиятга эга. Ижтимоий на зоратнинг психологик механизми сифатида уч муҳим таъсир воситаси ишт ирок этади: маъқулламаслик, қоралаш ва жазолаш. Ўқувчининг мотивацон, эмоционал, иродавий, когнитив ва регулятив х атти-ҳаракати муомала иштирокчиси томонидан маъқулланса, ўзаро алоқа б арбод бўлади. Чунки у ижтимоий қонун ва қоидаларга тубдан зиддир. Шунинг учун ижтимоий таъсир ўтказишнинг воситаси сифатида бундай х улқ-одоб маъқулланмайди, натижада муомала иштирокчиси фикр алмашиш и мкониятидан маҳрум бўлади. Муомала жараёнида ўқувчи хулқи ижтимоий қонун-қоидалар ма ромига зид келса, у ҳолда иштирокчилар ижтимоий назоратчи вазифасини ба жариб, мулоқотдош хатти-ҳаракати қораланади, эътироз, танбеҳ, эслатиш ё рдамида таъсир ўтказиш билан чекланади. Мулоқотдошнинг фикрлаши, фаҳм-фаросати, одоби ва ахлоқи и жтимоий, миллий қадриятлар, умуминсоний мезонларга фавқулоддаги хо лат, вазият контраст ёки бажарувчи муомала қатнашчилари таъсирчан во сита қўллаб, уни жазолайдилар. Жазоланган муомала қатнашчиси шахсий ха т ти-ҳаракати, мулоқот мароми ижтимоий мезонларга зид эканлиги, миллий қ адрият, маънавият ва руҳият меъёрига мос эмаслиги тўғрисида қаттиқ о гоҳлантирилади, одатларга риоя қилиш уқтирилади. Муомалада одоблилик муҳим аҳамиятга эга бўлиб, муваффақиятли ке чишини таъминлайди, унинг асосий вазиятлари (ахборот алмашув, ўзаро таъсир, ўзаро бир-бирини идрок қилиш) тўғри амалга ошишини идора қилиб туради. Фикр ўзатилганда мулоқотдош қандай қабул қилаётганлигини ф аҳ млаб туриш, ташқи кўринишлар ўзгаришига эътибор бериш, ўзр сўраш, таво зе билан мурожаат қилиш эвазига муомала одоби ушлаб турилади. Муомала жараёнида айрим хатти-ҳаракат, ўйланмай айтилган фикр, ортиқча имо-ишора одобсизликни келтириб чиқаради. Одобсизлик низоли вазият, қарама-қаршилик ҳолатини келтириб чиқаради. Натижада муомала, фикр 32

алмашув ўз вазифасини низоли, ҳатто аффектив вазиятга бўшатиб бериши кузатилади. Педагогик муомалада психологик алоқа ўрнатиш алоҳида аҳамиятга эга. Чунки ўқувчи билан шахслараро муносабат ўзаро ҳурмат, ўзаро ишонч эвазига қурилади. Бунда ўқитувчи ўқувчининг ҳуқуқи, мавқеи, унинг мактабда, жамоат жойларида, оилада бажарадиган роли нимадан иборат эканлигини диққат марказида тутиши муҳим ҳисобланади. Ўқитувчининг ўқувчиларга таъсир ўтказиш самараси унинг принципиаллиги ва талабчанлигида ўз аксини топади. Бундан ташқари, у ўзага ҳам ўта талабчан бўлмоғи, шахсий намунаси билан табиий равишда нуфуз, обрў-эътибор қозонмоғи лозим. Муомала жараёни ва ҳамкорлик фаолиятида ўқитувчининг ўқувчиларга таъсир ўтказиши натижасида уларда: -ўзини ўзи ва ўзгаларни ҳурмат қилиш; -ўзини ўзи ва бошқалар фаолияти, хулқини баҳолаш ; -ўзини ўзи ва ўзгаларни назорат қилиш; -ўзини ўзи англаш ва ўзгаларни тушуниш; -ўзини ўзи бошқариш; -ўзини ўзи такомиллаштириш ва янги фазилатларни сингдириш; -воқелик маҳсулини олдиндан башорат қилиш малакалари ш аклланади. Ўқувчи билан ўқитувчи ўртасидаги дўстона муомала билимларни п ухта ўзлаштиришни таъминлайди ва мукаммал шахс фазилатларини таркиб т оптиради. Муомала жараёнида мотивацияга, ҳис-туйғуга, шахсга оид, билишга тааллуқли, бошқарув хусусиятли низолар, қарама-қарши вазиятлар вужудга к е лиши мумкин. Уларнинг аксарияти енгил ечимга эга бўлганлиги учун ол дини олиш имконияти мавжуд. Муомала ва шахслараро муносабатларда ўкувчи билан ўқитувчи ўртасида турли даражадаги низолар учраб туради. 33

Муомала инсонларнинг бир-бирини ўзаро тушуниши сифатида та л қ ин қилинади. У таълим-тарбия жараёнида муҳим аҳамият касб этади ва ш ахслараро идрок қилишнинг механизми сифатида намоён бўлади. Шахс тўғрисидаги ахборотлар, маълумотлар, унинг ташқи кў ринишини баҳолаш жараёни субъектив баҳолашни келтириб чиқаради. Л екин ўзаро фикр алмашиш, мулоқотга киришиш давомида омиллар тобора об ъективлашиб боради. Педагогик муомалада тескари алоқа йўли: -маърўза, семинар, лаборатория маш ғ улоти, диктант, иншо, мустақил иш лар бажарилиши ҳамда уларнинг сифати; -қатнашчиларнинг юз ҳаракати, мимикаси, нутқ интонацияси, имо- и шоралар, қадди-қоматни тутиши; -ўзини ўзи бошқариш (хулқ-атвори, ақлий ҳаракати, жиддийлик) син гари ахборот берувчи ўқитувчи билан ўқувчи ўртасида ўзлуксиз мулоқот амалга ошади. Тескари муносабат ўрнатилади. Ўқитувчи ўз фаолияти на тажаси юзасидан маълумот олишга муваффақ бўлади. Муомала маданияти, мулоқот мароми, педагогик одобга ўргатишнинг тренинглари мавжуд. Тренинглар ўз ичига қуйидагиларни қамраб олади: 1) юриш-туриш, жавоб бериш, ўзгаларга эътибор қилиш машқлари; 2) муомала қилиш усули, кўникмаси, малакаси ва одат машқлари; 3) педагогик муомала тизимини эгаллаш машқлари; 4) педагогик коммуникация технологияси ва инструкциясига оид тренинглар ва бошқалар. Инсон шахсини шакллантиришда ўқув фаолияти, хулқ-атвор малакаси қандай аҳамият касб этган бўлса, муомала ҳам шундай масъулиятли шзафани бажаради. Муомала ва таълимда ўқитувчи билан ўқувчи ҳамкорлиги ўқитувчи фаолияти учун асос деб қаралиб, муомала қонуниятлари, унинг ривожланиши тўғрисидаги психологик билимлар, кўникмалар ва қобилиятларни эгаллаш демакдир. 34

Ўқитувчи ўқувчи билан ҳамкорлик фаолиятига самарали кириша олса, шахсни шакллантиришнинг мақсади ва вазифаларига жавоб берувчи ўзapo таъсир, ўзаро тушунувни йўлга қўя билса, шундагина педагогик муомала амалга ошади. Педагогик фаолиятда муомала: ўқув фаолиятини индивидуал бажаришнинг воситаси; тарбия жараёнини таъминлашнинг ижтимоий- психологик тизими; таълим - тарбия муваффақиятини таъминловчи ўқитувчи билан ўқувчилар ўзаро муносабати тизимини ташкил қилишнинг усули; ўқувчи индивидуаллигини такомиллаштириш, истеъдодини қарор топтириш имконини берувчи жараён фаолиятини "субъект - субъект" сифатида рўёбга чиқариш асосидир. Педагогик муомала деганда ўқитувчи билан ўқувчиларнинг ўзаро таъсир ўтказиш малакаси, усули ва тизими англаниб, унинг моҳияти ўзаро ахб орот алмашиш, таълимий, тарбиявий таъсир қилиш, ўзаро тушунишга эришув ва уни ташкил этишдир. Буюк аждодларимизнинг “устоз - шогирд” диадаси, муомала мароми тўғрисидаги таълимотлари; С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьевларнинг онг ва фаолият бирлиги принциплари; Б.Ф.Ломовнинг муомала психологик категория назарияси, тизимли ёндашув принципи, психология фанининг қонун ва қонуниятлари, В.Н.Мясишчевнинг муносабатлар концепцияси, А.А.Бадалевнинг инсонни инсон томонидан идрок қилиш ёндашуви; Ўзбекистон Республикаси президенти И.А.Каримовнинг асарларидаги ғоялар, давлат ҳужжатлари изланишларимизга негиз сифатида хизмат қилади. Педагогик психология тармоғига таалуқли материаллар бўйича айрим муаммолар ечимини топишга муайян негиз ҳозирланганлиги. Методикалар қиёсий тавсифи. Уларнинг ишончлилиги, валидлиги, репрезентативлиги тўғрисида илмий маълумотлар билан педагогик – психологик бойитганлиги. Муомалани ўқувчиларда шакллантиришнинг механизмлари, қоидалари, индивидуал хусусиятлари, ўзига хослиги аниқланганлиги. Ёш даврлар нуқтаи 35

назаридан ўқувчилар ўртасидаги тафовутлар атрофлича тавсифланганлиги. Муомала мароми шаклланганлиги. Мустақил фикрлашга, ўзлаштириш сифатини кўрсатишга хизмат қилиши даллилланганлиги. Мулоқотмандлик уқувининг такомиллашуви шахслараро муносабатлар даражасини орттиришга, ҳамкорлик фаолияти барқарорлашувига етаклаши исботланганлиги. 36

2.2. Коллеж ўқувчиларида муомала одобини шакллантиришнинг психологик таҳлили. Психология фанида муомала ва нутқ турлари ҳамда шаклларининг турлича эканлиги қайд қилинганлиги туфайли, уларнинг коллеж ўкувчиларида шаклланганлик даражасини аниқлаш, баҳолаш ўта мураккаб психологик муаммо бўлиб ҳисобланади. Кўзатишлардан кўринадики, муомала билан нутқ фаолиятларининг бевосита, ихтиёрсиз ҳолатда юзма-юз келиши; ҳар хил типдаги техник воситалар телефон, телеграф, интернет каби қурилмалар орқали рўёбга чиқиши; ҳамкорлик, касбий фаолиятда амалий (татбиқий) ва дўстона кечадиган тарзда "субъект- субъект" (диалогик, шериклик, тенглик асосига қурилган) типида; "субъект- объект" ҳамда "Монологик" муносабатда намоён бўлиши мумкин. Бундай дадил мулоҳаза юритишимизга имкон берадиган асосий омиллар - булар назарий мушоҳадалар натижаси ҳамда олинган эмпирик материаллар таҳлилидир. Коллеж ўқувчиларининг курсдошлари билан ўзаро ёки ўқитувчилари билан ҳамкорлик муносабатлари шундай қудратли кучга эга бўлган психологик таъсир ўтказиши ҳамда таъсирланиш "иккиёқлама хусусиятли" жараёнки, унда шахслараро муносабат кўникмалари, малакалари, муомала мароми, нутқ такти шакллана боради. Мазкур жараён, даставвал, таълимнинг субъектлари " ўқувчи билан ўқитувчи ёки ўқувчилараро" рўй берадиган фикр- мулоҳазалар, ҳис - туйғулар, руҳий мураккаб кечинмалар, маълумот, ахборот, хабар, ташвиш ёки қувонч алмашинуви тарзида гавдаланади. Коллеж ўқувчилари муомала (мулоқот)га киришиши, алоқа ўрнатиши сабабли, улар ўртасида кечадиган муносабатларда тажриба ортиб бориши туфайли ўзаро тушунув, умумийлик, бирлик, ўхшашлик, яқинлашув, жип слик, уйгунлик каби шахс сифатлари таркиб топадики, бунинг негизида бирини енгил пайқаш, ҳамфикрлилик аломатлари вужудга келади. Бироқ, айрим ҳолатларда ҳам муомала, ҳам фаолият муддатининг тиғизлиги (камлиги) сабабли тескари реакциялар, яъни мулоқотдошлар бир-биридан чарчаши, фикр алмашинув мавзусининг қулайлик жиҳатидан торлиги, 37

моҳиятан камбағаллиги, ўзаро бир-бирини идрок қилишнинг заифлашуви ҳолатларини келтириб чиқаради. Масалан, коллежнинг психологик муҳити, оиладаги шахслараро (аъзолараро) муносабатлар тиғиз, вақт мезонига кўра, тақчил алоқалар қаторига киради. Бунга ўхшаш муомала жараёнидаги тиғизлик коллеж ўқувчилари (ўқитувчилари), оиланинг барча аъзолари ўртасида эмас, балки уларнинг айрим субъектлари орасида юзага келиши мумкин (масалан, расмий муносабат, қуруқ саломлашиш, тенгдош ўғил ва қизлар муносабати, юзаки ёки сохта курсдошлик, ёқимсиз тарздаги ака-ука мулоқоти ва бошқалар). Коллеж жамоаси аъзоларининг ўзаро муомалага, мулоқотга киришаётган, нутқ фаолиятини ташкил қилаётган субъектлари муносабатидан кўзлайдиган асосий мақсади (кутилмаси даврий хусусиятга эга) бўлса ҳам ҳозирги, келгуси жараён ёки фаолиятнинг қатнашчилари, объектлари ("субъект-объект" ёки " субъект- субъект" тарзидаги муносабат бўлишидан қатъи назар) ўзаро тушунув, яқинлашув, мулоқот муддатини чўзиш,мавзулар ранг-баранглигини таъминлаш, бир-бирини тўғри идрок қилиш (перцепция) ва тан олиш, бир-бирига таъсир ўтказиш, бир-биридан таъсирланиш, аттракция (ташқи мафтункорлик) феноменлар (ёқиш ёки ёктириш, имидж, овоз, феъл-атвор, кийиниш, хулқий ёқимтойлик кабиларни вужудга келтиришдан иборатдир. Коллеж ўқувчилари ўзаро муносабатларини кўзатишда маълум бўлдики, муомаланинг қандай кечиши, кимнинг кўпроқ таъсири остида бўлиш шерикларнинг ижро этган ролларига боғлиқдир. Бизнингча, муомала жараёнида таъсир ўтказишнинг ташаббускори- бу шундай шерикки, унинг шахсий режасида мулоқотдошига тазйиқ, таъсир кўрсатиш мақсади мавжуд бўлиб, у бу мақсадни амалга ошириш учун турли воситалардан фойдаланишга ҳаракат қилади. Бундай характерли коллеж ўқувчиси аввал мулоқотдошига илтифот кўрсатгандай ҳолатни юзага келтиради, сўнг қуюқ ҳол-аҳвол сўрайди, охирида эса асосий мақсадга кўчади. Муомала 38

жараёнида, психологик адабиётларда таърифланишича, "таъсир адресата" сўз бирикмаси қўлланилади ва у таъсир йўналтирилган шахс маъносини англатади. Ўқувчилар ўзаро муносабатларининг таҳлилига қараганда, таъсир ўтказишнинг ташаббускори муомала жараёнида юксак тайёргарликка эга бўлмаса, қолаверса адресат тажрибалироқ шерик тоифасига кирса, у ташаббусни ўз зиммасига олади. Шунингдек, таъсир ўтказишнинг кучини, аксинча, ўз суҳбатдошига тескари алоқа механизми сифатида қайтариши мумкин. Шу боис, бундай вазият вужудга келиб қолса, у тақдирда расмий таъсир ўтказишнинг адресати қийин ва бошқариб бўлмас эмоционал - ҳиссий холатга тушиши кўпинча учраб туради. Ушбу ҳолатга мос тарзда ўкувчиларда муомала маромининг шаклланганлик даражасини дастлабки тажриба жараёнида аниқлашга харакат қилдик. Бунда қуйидаги машқлардан фойдаланилди: 1.Ўз ҳаётингизда рўй берган ҳодиса ва вазиятлардан иккитасини эслангки, унда сиз ўзингизни жуда ишончли ва дадил тутгансиз. Яна шунга ўхшаш ходисалардан иккитасини эсланг, унда сиз ишончсизликни намоён қилгансиз. Шу вазият ёки бўлиб ўтган ҳодисалардаги хулқ-атворингиз сабабларини тавсифлаб беринг (ўзига ишонч-ишонмаслик). 2.Коллежда ўқувчилик даврингизда шахсий тажрибангизда содир бўлган ҳодиса ёки воқеликнинг қайси бирида зиддиятли ҳолатга тушиб қолганлигингиз сабабли низо ёки жанжал олдини ололмагансиз? Ушбу ҳодиса сабабларини таҳлил қилиб беринг (низони бартараф этиш -низони ҳал этолмаслик). З.Сиз уларни диққат билан тингламаганлигингиз учун ёки улар Сизни эътибор билан тингламаганлиги туфайли муомала ( мулоқот) дан кўнглингиз тўлмаган вазиятларни эслаб, бундай ҳолатлар юзага келмаслиги учун нималарга аҳамият бериш кераклигини курсдошларингиз билан келишиб олинг (муомала шеригига эътибор-эътиборсизлик). 4. Ўзбек мумтоз адабиётларида гўзал, ибратли, маданиятли хулқ- атворни ўзида мужассамлаштирган бадиий қаҳрамонлар ва уларнинг ўзаро 39

муносабатларини эсланг. Уларга Сиз ҳозирги давр (XXI аср) нуқтаи назаридан холис баҳо беринг (масалан, "Ўтган кунлар", "Алишер Навоий", "Бобурнома" каби асарлар мисолида) (муомалада намуна ва тимсолларга таяниш мумкин). Юқорида келтирилган машқларга асосланиб ўтказилган тажрибаларда биринчи ва учинчи курс ўқувчилари иштирок этишди. Бундан кўзланган асосий мақсад - ўқувчиларнинг ёш хусусиятларига биноан улар ўртасида тафовутлар (фарқлар) мавжуд эканлигини аниқлашдан иборатдир. Шуни таъкидлаш жоизки, бўлиб ўтган воқеалар мазмуни, воқеликлар тўзилиши, бадиий образларни яратиш имконияти, ўқувчилардан муомала мароми, нутқ қобилияти, муаммолар, турлича вазиятлар ечимини топишни тақозо этар эди. Бу кўрсаткич уларда муомала жараёни ва унинг асосий воситаси бўлмиш нутқнинг мантиқийлиги, фикрларнинг изчиллиги, фикрлаш фаолиятининг теранлиги, мустақиллиги каби сифатларнинг шаклланганлик даражаси тўғрисида маълумот олишга имкон туғдирар эди. Шу боис, юқоридаги машқларда қўйилган масалалар юзасидан тажриба иштирокчиларнинг мулоҳазалари муомала маромига нечоғли мутаносиб эканлиги бўйича маълумот олишга имкон беради. Энди тажрибаларнинг дастлабки (аниқловчи) босқичида олинган маълумотлардан мисоллар келтирамиз ва уларни психологик нуқтаи назардан тахдил қиламиз. Коллежнинг биринчи курс талабаси М.А.нинг бўлиб ўтган ҳодисаларни эслашга оид фикридан намуна келтирамиз: "...бир куни дугонам менинг ҳолимдан хабар олгани келганида унга дарсга бораётганлигимни айтиб ўзр сўрадим ва бирга боришини ўтиниб илтимос қилдим. У илти мосимга рози бўлди. Синф хонасига кириб келган ўқитувчи йўқлама қилганидан кейин дугонамни суриштирдилар. Мен қатъий равишда коллежимизнинг янги ўқувчиси, бошқа шаҳардан яқинда кўчиб келганлигини ишонч билан айтдим... Бу фикрга курсдошларим ҳеч бир эътироз билдирмадилар...". 40

Бизнингча, ўқувчи томонидан билдирилган "ёлғон ҳақиқат" ҳеч кимда бу воқеликка нисбатан ҳадик туйғусини ошкор қилмаса-да, бироқ кутилмаган, фавқулоддаги ҳодиса бир томондан, мавқеини кўтарган бўлса, иккинчи томондан, устозга нисбатан ҳурматсизлик сифатида "ичдан" баҳолаш сари етаклади. Шуни таъкидлаб ўтиш лозимки, синалувчи томонидан эсга туширилган воқелик унинг нутқининг шаклланганлик даражасини баҳолашга пухта негиз ҳозирлайди. Бу ўринда тажриба иштирокчиларининг хотирасида сақланиб келаётган образларга айланиб улгурган ҳодисалар тўғрисидаги фикрлар ҳақиқатми ёки шунчаки хазилми, деган саволлар биз учун, мезоний хусусият касб этмайди. Шунинг учун асосий эътибор уларнинг нутқий фаолиятида ҳодиса юзасидан билдирган сюжетли, мазмунли, равон ахборотлар мажмуасини яратиш имконияти мавжуд эканлигига қаратилади. Матндан яққол кўриниб турган катъийлик, дадиллик, ишонч ифодалари муомала маромини ўзлаштирганлик юзасидан муайян қарор қабул қилишга, хулоса чиқаришга асос бўлиб хизмат қила олади. Бизнингча, синалувчининг "дугонамни ноқулай ҳолатга тушишдан сақлаш мақсадим бўлганлиги учун баъзан ёлғон сўзлаш мумкин" деб ўйлайман. Лекин буни оқилона, тўғри хулқ -атвор деб ўзимни оқлашдан йироқман..." қабилидаги мулоҳазаси учун муомаласи, нутқи у ёки бу шаклдаги муаммони ҳал этиш имкониятига эга, деб баҳолаш мумкин. Худди шу синалувчи томонидан сўзлаб берилган воқелик тўғрисида таҳлилий фикр юритамиз ва баҳолашга ҳаракат қиламиз: "Мен кунлардан бир кун директоримизнинг дарсига ҳеч кутилмаганда кечикиб келдим. Унинг "Хўш?" деган хавотиромўз саволига ўзимни ўнглаб олгач, деворий газетага ишора қилиб, уни якунлашга берилиб кетиб, вақт ўтганлигини с езмай қолганлигимни ўзр сифатида айтдим ва ёйиб кўрсатдим. Директор илиқ жилмайиб қўйди ва ўтиришимга рухсат берди. Деворий газета уч кун олдин осишга тайёр бўлганлигини ҳеч ким юзимга солмади...". Ушбу воқелик тўғрисида мулоҳаза билдирган синалувчи қуйидагича фикрни далиллашга ҳаракат қилди: "Менда дарсга кечикиб келиш одати йўқ. 41

Иккинчидан, директор жуда жиддий одам. Ёлғон сўзни ёки сўзлаганни кечирмайдиган инсон. Агарда бирор нохуш ҳолатга дуч келса, хотирасида ўзоқ сақлайди. Мен тўғримда фикрлари ижобий, илиқ бўлганлиги учун "қора рўйхат"га тушишни асло хоҳламайман. Шу сабабдан эътиборини ўзим учун ишончли дастакка, яъни "деворий газета"га қаратдим. Раҳбарда шубҳа уйгонмаган бўлса-да, лекин ўзимни жуда-жуда ноқулай ҳис қилдим, "Сен гапингда ёлғон ишлатяпсан", деб ўз хатти-ҳаракатимдан койиндим. Айрим курсдошларим ёлғон гапиришимни билишарди-ку! Менда ўзимга нисбатан ишонч, дадиллик, мағрурлик бор бўлса - да, лекин ички туғён ҳам йўқ эмас эди. Аммо кези келганда, одам ўзини руҳан ҳимоя қила билиши ҳам керак, деб ўзимга тасалли бердим". Синалувчи томонидан эсланган воқелик ўзини руҳан ҳимоя қилишга йўналтирилган бўлиб, ўзгаларни ишонтириш даражаси жуда юқори кўрсаткичга эгадир. Воқеликда дадиллик, ишонч, руҳан тайёрлик аломатлари ўзларининг аниқлиги, таъсирчанлиги, яққоллиги билан ўзига хос аҳамият касб этади. Бунга ўхшаш омиллар унинг муомаласи, нутқий қобилияти, фикрлаш фаолиятининг тезкорлиги, фикрнинг мантиқийлиги мазмун ва моҳиятга эга эканлиги тўғрисида маьлумот тўплашга асос яратади. Таъсир ўтказиш, таъсирланиш, қарорга келиш воситалари шахсда асосий функция ролини бажариши муомала маромини эгаллаганлик даражасини белгилаб беради. Иккиланиш, безовталаниш, ҳавотирланиш, ҳодисаларнинг заиф ифодаланиши, хатти-ҳаракатларда оғишнинг йўқлиги муомала воситалари, услублари, малакалари шахсда муайян даражада таркиб топганлигини англатади. Паралингвистик, экстралингвистик, проксемик, оптик-кинестетик механизмларнинг кучсиз ифодаланиши ҳам фикрнинг ишончли эканлигини би лдиради ва адресантда таъсирланиш, таъсирга берилишни орттиради. "Ўқитувчим дарсда уй вазифаси ва конспект дафтарларимни партадошимга ўзатганлигимни сезиб қолди. Устозим улар кимники эканлигини ўзоқда туриб сўради. Яқинимга келиб текширмайди, деган мулоҳаза билан "Меники эмас" деб дугонамга имо-ишора қилдим. Бахтга 42

қарши ўқитувчим ёнимизга келиб, дафтарларни қўлига олди ва бу ҳуснихат дугонамники эмаслигини таъкидладилар. Мен жуда ўнгайсиз ҳолатга тушдим. Ўзимни оқлашга (ҳимоялашга) сўз ҳам, дастак ҳам тополмадим..." Ўқувчи мулоҳазасидан кўриниб турибдики, у дугонасини о ғ ир а хволдан, ўнгайсиз тасодифдан қутқариш мақсадида қўллаган "ҳимоя функцияси" ишончсизлик ҳолатини келтириб чиқарди. Нохуш вазиятдан чиқиб кетишнинг бирор йўлини топишнинг имконига ҳам эга бўла олмади. Хатто ўзр сўраш учун муомала феноменига ҳам мурожаат қилишнинг уддасидан чиқа билмади. Бу ҳодиса унинг ўзига ҳақиқий ишончсизликнинг яқ қол кўриниши эди. Худди шу сабабдан бўлса керак, тасодифий воқеликни ф авқулоддаги вазиятда "о қл ашни" ҳам, "қоралашни" ҳам уддасидан чиқмади. Бизнингча, бу ҳолатни иккита ўзаро бир-бирига қарама-қарши бўлган омиллар билан изоҳлаш мумкин: биринчидан, хотирада мустаҳкамланган ахборотлардан ҳимоя сифатида фойдаланиш жараёнида реминисценсия ходисасининг (эсга туширишнинг тормозланиши) вужудга келганлиги бўлса, иккинчидан, ўқувчи руҳий ҳолатида жазодан қўрқиш, яъни фобия намоён б ўлганлиги каби факторлар юқоридаги психологик ҳодисани тавсифлаш имконига эга. Ўқувчи билан юз берган мазкур ҳодиса юзасидан фикрлашни давом эттирганимизда, қуйидаги маълумотни олишга эришдик. Унинг фикрича, одамда ўзига нисбатан ишончнинг йўқолиши унда фикр-мулоҳазани ҳам тормозлайди, ҳимоя қилиш, вазиятдан чиқиб кетиш имконияти заифлашадики, ҳатто инсон жонсиз ҳайкалга айланади. Ушбу мулоҳазадан к ўриниб турибдики, ўз хулқ-атворини салбий баҳолашга, уни келтириб чи қ арувчи сабабларни тавсифлашга ҳаракат қилган. Бунинг асосида и шнчсизлик ётганлиги синалувчининг фикрларида яққол кўзга ташланиб турибди. Касб-ҳунар коллежининг ўқувчилари билан олиб борилган тажриба ишлари бошқа бир йўналишда давом эттирилди. Чунки уларнинг олдида турган асосий мақсад таълим субъектлари муомала жараёнини 43

такомиллаштиришдан иборат эканлиги диққатимиз марказида турарди. Бу жараёнда ўқувчиларга таъсир ўтказувчи, уларнинг фаоллигини оширувчи тадбирларни йўлга қўйиш фаолияти амалга оширилди.Топшириқ қуйидаги мазмун ва йўлланмадан иборат эди: "Сиз уларни диққат билан тингламаганлигингиз учун ёки улар Сизни эътибор билан тингламаганликлари туфайли муомала ёки мулоқотдан кўнглингиз тўлмаган вазиятларни эслаб, бундай ҳолатлар юзага келмаслиги учун нималарга аҳамият бериш кераклигини курсдошларингиз билан келишиб олинг". Ушбу топшириққа коллежнинг I босқич ўқувчиси қуйидагича жавоб берди: "... берилган топшириқ иккита ҳолат ёки вазиятни эслаб, уни изоҳлаб тушунтиришни талаб қилади. Тенгдошларимизда бўладиган ҳар хил вокеликлар ўқтин-ўқтин вужудга келиб туради. Масалан, мен жаҳон ёшлар кунини байрам қилиш режаси тўғрисида курсдошларим ўртасида фикр билдирганимда, улар ҳали эрта, дегандай эътибор ҳам беришмади. Хонада ҳамма ўз иши билан шуғулланишда давом этаверди. Бу воқеадан кейин улардан бироз кўнглим совуди. Менга эътибор қилмаганлари, тингламаганлари учун мулоқотга киришганимдан афсус чекдим, муомала вазиятини ярата олмаганимни ўқувсизлигим, дея ўзимга баҳо бердим. Давра сухбати юзага келмаганлиги сабабли бу ҳодисадан қаноат ҳосил қилмадим. Эҳтимол, вазият танлашда хатога йўл қўйгандирман..." Биринчи босқич ўқувчисининг мулоҳазалари психологик жиҳатдан таҳлил қилинганда унинг негизида қуйидаги мазмун-моҳият яшириниб ётганлигини англаб олиш мумкин: 1) биринчи курс гуруҳларида ўзаро тушунув, ўзаро таъсир, ҳамкорлик харакатлари ҳали етарли даражада вужудга келмаганлиги; 2) гуруҳий жипслик шаклланмаганлиги; 3) расмий ва норасмий лидерлик ёки лидерлар аниқ, ёрқин кўзга ташланмаганлиги; 4) келажак муҳитига барча бир текис мослаша олмаганлиги; 5) бирлик ва гуруҳий ҳаракатлар заифлиги; 6) курснинг жамоа сари такомиллашуви қуйи даражада эканлиги; 7) фаоллик хамкорлик фаолияти механизмини бажара олмаслигидан далолат беради. 44

Ўқувчининг муомаладан кўнгли тўлмаганли ҳақидаги мулоҳазалари иккиёқлама муносабат юзасидан таҳлил ва баҳолашни амалга оширишни тақозо этса, иккинчи томондан, ўзини ўзи муайян омилларга суянган ҳолда бахолаш имкониятига эга эканлигидан дарак беради. Лекин муомала жараёнини амалга оширишнинг ички ва ташқи механизмлари, паралингвистик, экстралингвистик, фазовий кинестетик феноменлари мавжудлиги тўғрисида тасаввурга эга эмаслиги фикрлар тахлилидан намоён бўлди. Унда курсдошлари тингламаганлиги туфайли муомала жараёнидан кўнгли тўлмаслик ҳолати юзага келган. Шундай қилиб, биринчи ва учинчи курс томонидан воқеликни изохлаш, баҳолаш муайян тафовутга эга эканлигини англатади. Уларнинг ўртасида кечадиган диадалар, полиадалар (кўпчилик бўлиб ўзаро фикр алмашув) бўйича мулоҳазаларни қиёсласак, нутқнинг равонлиги, изчиллиги, мантиқийлиги, динамиклиги сингари хусусиятларнинг мезонларига биноан яққол фарқлар мавжудлигини кўрсатади. Устуворлик билан заифлик ўртасидаги фарқлар ўқувчининг тайёргарлик даражаси, нутқий қобилияти, истеъдоди, назария билан амалиётнинг уйғунлиги каби омилларнинг маъноси, шакли орқали баҳоланади. Бу ўринда ижтимоийлашув, апперцепция, камолотнинг монистик аҳамиятга эга эканлигини ҳисобга олиш ижобий ҳолатлар, воқеликлар, ҳодисалар сари етаклайди. Ижтимоий муҳитнинг ранг-баранг кўринишлари, инвариантлари, моделлари, модификациялари, табиатга, жамиятга нисбатан эмпатия иерархияси муомала жараёни ёки фаолиятни амалга ошишининг гарови ҳисобланади. Демак, курслар бўйича ўқувчиларнинг ўзаро тафовутланиши реал в оқелик бўлиб, биринчи навбатда, таълим субъектлариннг индивидуал- п сихологик хусусиятларига бо ғ лиқ. Шунингдек, мавжуд фарқлар шахснинг м улоқотмандлиги, нутқ қобилиятига эгалиги, ўзлуксиз равишда и зланишдалиги, ўзини ўзи камол топтиришга хоҳиш-нияти доминанталиги 45

ка би механизмлар, хислатлар, ички ва ташқи қўзгатувчилар, ҳаракатга к е лтирувчи кучлар асос сифатида ҳукм суради. Қуйида мазкур фикр ва мулоҳазаларнинг миқдорий таҳлили берилади. Биз муомала вазиятлари билан бо ғ лиқ топшириқларни ҳал этиш жараёнидан олдин "Мулоқотмандлик харитаси" (А.А.Леонтьев тести) тестини аниқловчи эксперимент сифатида татбиқ этдик: Ўқувчилардаги мулоқотмандлик кўрсаткичлари 3-жадвал Умумий мезонлар 1 курс 3 курс t X У X У Мулоқтмандлик 4,63 1,82 6,00 1,66 -3,522 Муомала услуби 17,20 5,83 22,70 6.20 -3,665 Муомалада ўзини ўзи назорат этиш 9,40 3,709 11,06 3,82 -4,087 Методиканинг хусусиятига кўра мулоқот субъектларининг мулоқотмандлик хусусиятини ифодаловчи хайрихоҳлик, очиқлик, ташаббусни қўллаб-қувватлаш; мулоқотда услуб сифатида индивидуал ёндашувга эгалик ва муомалада ўзини назорат қилишни белгиловчи зийраклик, фаоллик каби жиҳатлар ўрганилди. Тест натижаларига кўра аниқловчи босқичда ҳар иккала курс ўқувчиларининг мулоқотмандлик (4.63 ва 6.00, натижалари орасидаги фарқ р<0,001 ишончлилик даражасига эга бўлди), муомала услуби бўйича эса (17,63 ва 22,00, натижалар орасидаги фарқ р<0,001 ишончлилик даражасига эга бўлди), муомалада ўзини ўзи назорат этиш (9,40 ва 11,06, натижалар орасидаги фарқ р<0,001 ишончлилик даражасига эга бўлди) бўйича тафовутлар кўзатилди. Бу эса уларнинг ёши ва таълим босқичлари орасидаги фарқлардан ҳам мулоқотманд ва унга даҳлдор хусусиятлар бўйича ўзига хосликни акс эттириши мумкинлигини кўрсатмоқда. 46

Касб – ҳунар коллежи ўқувчиларида муомала маромини шакллантириш даврнинг зарурияти, педагогик психологиянинг долзарб муаммоларидан бири ҳисобланади. То ҳозирги кунгача мазкур тадқиқот базасида бунга ўхшаш муаммо изчил равишда ўрганилмаган. Шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, ҳозирги дарвда муамала фаолият категорияси сифатида тан олиниб. Таълим субъектларининг ўзаро муносабатлари жараёнининг психологик воситаси функциясини бажаради: коммуникация – ахборотларини ўзатиш, интерфаоллик – ўзаро таъсир, перцепция – инсонни инсон томнидан идрок қилиш орқали маълумотларини тўплаш ва бошқалар. Касб – ҳунар коллеж ўқувчиларида муомала маромини шакллантиришнинг заифлиги. Уларда мулоқотмандлик даражасининг пастлиги махсус машғулотларда мазкур муаммони таркиб топтириш зарур эканлигини англатади, бу эса унинг долзарблигидан далолатдир. 1. Ижтимоий психология фанида муомала категория сифатида тадқиқ қилиниб, шахслараро, миллатлараро, гуруҳлараро муносабатлар негизи ҳамда ахборот алмашиш воситаси тариқасида муайян даражада ўрганилган. 2.Умумий психология соҳасида эса шахснинг ижтимоийлашуви асосида эканлиги нуқтаи назаридан тадқиқ этилган. 3. Онтогенетик позициядан ёндашувда бўлса, муомала генезиси ҳамда унинг вужудга келиши. Кечиши, ривожланиши хусусиятлари, механизмлари, қонуниятлари каби мезонларга асосий эътибор қаратилган. 4.Педагогик психологияда ҳамкорлик фаолияти нуқтаи назаридан ёндашилган ҳамда муайян босқичлар, фазалар орқали шаклланиши таъкидлаб ўтилган. 5.Болалар психологиясида фаолият субъектлари томонидан объектив дунёни акс эттиришнинг психологик қуроли сифатида талқин этилган. 6.Муҳандислик психологиясида муомала “сунъий интеллект” нинг ахборот ўзатиш канали тариқасида хаспўшланган. 7.Муомала ва унинг функционал аппарати нуқтаи назардан тадқиқот ишлари олиб борилган. 47

8.Муомалага мотивацион ёндашув болалар жамоасини шаклланиш омили эканлиги. 9. Нутқ ва тафаккур бирлиги принципи муомала механизми сифатида. 10. Муомала турлари ва феноменларининг уйғунлиги ва ҳоказо. Юқоридаги тавсиялардан кўриниб турибдики, муомалага психологик категория сифатида хилма – хил назариялар, ёндашувлар мавжуд бўлишидан қатъи назар уни педагогик психология позициясидан ўрганиш, яъни касб – ҳунар коллеж ўқувчиларида шаклланишнинг ўзига хос хусусиятлари – мулоқатмандлик уқувининг таркиб топиши, махсус материаллар ёрдами билан тадқиқи амалга оширилмаганлиги мавзунинг долзарблигини билдиради. Бизнингча, муомала маромини шакллантиришга психологик технология нуқтаи назардан ёндашув, ностандарт воситаларни татбиқ этиш мавзунинг оргиналлигини англатади. Боб бўйича хуласалар Муомала ва таълимда ўқитувчи билан ўқувчи ҳамкорлиги ўқитувчи фаолияти учун асос деб қаралиб, муомала қонуниятлари, унинг ривожланиши тўғрисидаги психологик билимлар, кўникмалар ва қобилиятларни эгаллаш демакдир. Ўқитувчи ўқувчи билан ҳамкорлик фаолиятига самарали кириша олса, шахсни шакллантиришнинг мақсади ва вазифаларига жавоб берувчи ўзapo таъсир, ўзаро тушунувни йўлга қўя билса, шундагина педагогик муомала амалга ошади. Педагогик фаолиятда муомала: ўқув фаолиятини индивидуал бажаришнинг воситаси; тарбия жараёнини таъминлашнинг ижтимоий- психологик тизими; таълим - тарбия муваффақиятини таъминловчи ўқитувчи билан ўқувчилар ўзаро муносабати тизимини ташкил қилишнинг усули; ўқувчи индивидуаллигини такомиллаштириш, истеъдодини қарор топтириш имконини берувчи жараён фаолиятини "субъект - субъект" сифатида рўёбга чиқариш асосидир. 48

Педагогик муомала деганда ўқитувчи билан ўқувчиларнинг ўзаро таъсир ўтказиш малакаси, усули ва тизими англаниб, унинг моҳияти ўзаро ахб орот алмашиш, таълимий, тарбиявий таъсир қилиш, ўзаро тушунишга эришув ва уни ташкил этишдир. Устуворлик билан заифлик ўртасидаги фарқлар ўқувчининг тайёргарлик даражаси, нутқий қобилияти, истеъдоди, назария билан амалиётнинг уйғунлиги каби омилларнинг маъноси, шакли орқали баҳоланади. Бу ўринда ижтимоийлашув, апперцепция, камолотнинг монистик аҳамиятга эга эканлигини ҳисобга олиш ижобий ҳолатлар, воқеликлар, ҳодисалар сари етаклайди. Ижтимоий муҳитнинг ранг-баранг кўринишлари, инвариантлари, моделлари, модификациялари, табиатга, жамиятга нисбатан эмпатия иерархияси муомала жараёни ёки фаолиятни амалга ошишининг гарови ҳисобланади. Демак, курслар бўйича ўқувчиларнинг ўзаро тафовутланиши реал в оқелик бўлиб, биринчи навбатда, таълим субъектлариннг индивидуал- психологик хусусиятларига боғлиқ. Шунингдек, мавжуд фарқлар шахснинг мулоқотмандлиги, нутқ қобилиятига эгалиги, ўзлуксиз равишда изланишдалиги, ўзини ўзи камол топтиришга хоҳиш-нияти доминанталиги каби механизмлар, хислатлар, ички ва ташқи қўзгатувчилар, ҳаракатга келтирувчи кучлар асос сифатида ҳукм суради. 49

ХУЛОСА Олиб борилган тажрибалар ва уларни назарий ҳамда миқдорий таҳлил қ илиш тадқиқот фаразини тасдиқлайди. Чунки муомала унинг субъектлари билан турли хусусиятли алоқа (мулоқот) ўрнатиш, тарбиявий функцияни ўташ билан бирга у ўқувчиларда психологик ривожланишни ва баркамол шахс сифатида камол топишини тўғридан тўғри аниқлади. Ўқувчиларда муомала ва мулоқотмандлик шаклланишини тушунтириш учун шахслараро, кур с лараро, гуруҳлараро муносабатларга таъсир этувчи қонуниятни очиш мақсадида шартли равишда уч мезонли (таъсир, ўзаро таъсир, такомиллашув бирлиги) принципи (Э.Ғозиев талқини) илгари сурилди. Ўқувчи ёки субъектнинг такомиллашуви давомида таъсир, ўзаро таъсир (ўқитувчи билан ўқувчи, ўқувчилараро) муомала, мулоқот, мулоқотмандлик шаклланиши шароитида амалга ошиб бориб, мураккаб ўзаро бо ғ лиқликда намоён бўлади, улар бир-бирига нисбатан компенсаторлик ва стимуллаштирувчи ролини ўйнайди. 1. Таъсир, ўзаро таъсир такомиллашув бирлиги принципи турдош ва жин с дош муносабатларда шаклланиб, гомоген ҳамда гетероген бо ғ лиқликда гавдаланади. Бу қонуният муомала ва мулоқотмандликнинг функционал имкониятларини тушунтиришдагина муҳим аҳамият касб этиб қолмасдан, балки ўқувчининг ҳаёт-фаолияти, психофизиологик со ғ ломлик детерминациясини талқин қилишда ҳам алоҳида рол ўйнайди. Бунинг моҳиятини ўқувчиларда индивидуаллик, субъектлилик, шахслилик фазилатлари шаклланишига шахслараро муносабатлар хусусиятлари, шакллари таъсир этиш имконияти контекстида тушунтириш мумкин. 2. Муомала ёки педагогик муомала жараёнида ўқувчини баҳолашга ўргатишда таълим тизимида психологик вазиятни яратиш имконияти мавжудлигини тасдиқлайди. Натижаларнинг кўрсатишича, биринчидан, ўқувчи ўзини ўзи баҳолашида талабгарлик даражасида, иккинчидан, ўқитувчи билан ўқувчилар муносабатларини эмотив-зўри қ ишида, учинчидан, 50

ўқитувчи нуфузи ўзгаришида ўқувчилар камолотида , ўз apo муносабатлар моҳиятидаги янгиликларда яққол кўзга ташланади. 3. Муомала, мулоқотмандлик имкониятлари ва маънавий тавсифини таҳлил қилиш натижасида ўқитувчи билан ўқувчилар ва ўқувчилараро муносабатларда қулай вазият, шароит яратиш ўзаро тушунув, яқинлашув, ҳиссиёт (эмоция) стеник хусусият касб этиши ироданинг мақсадга йўналганлиги ортиши тўғрисида қатъий қарор чиқариш (қарорга келиш) мумкин. Мазкур контекстда муомала, мулоқотмандлик шаклланишида сифат ва миқдор оптимумини ўрнатиш ўқувчининг мўътадил ривожланиши учун мутлақо зарурият, вақт тақчиллигини бартараф этишнинг кафолатидир. Шу билан бирга уларнинг микдорий, сифатий оптимумини қарор топтириш, ўрнатиш учун оммавий ахборот воситалари, кундалик муносабатлар ва билвосита алоқаларнинг ўқувчига таъсир этиш даражасини аниқлаш мақсадга мувофиқдир. 4. Таълим тизимида муомала ўқувчилар билан ўзаро самарали ижтимоий-психологик ҳамкорлик қилишга эришиш, ўқитувчининг ўқувчилар билан ўзаро шахсий муносабатларини шакллантириш, ўқитувчи билан ўқувчиларнинг бир-бирларини атрофлича тушуниш ва англаш функциясини бажарар экан. Мулоқотдошлар ўзаро бир-бирини англаши кўп жиҳатдан тилнинг миллий бирлиги, касбий атамалар билан миллий тилнинг ўзаро уйғунлиги, маълумотларнинг тўлалиги, субъектларнинг ақлий кўрсаткичи, диққатнинг барқарорлиги, иштирокчилар қизиқиши мутаносиблиги, нуфўзи, ҳиссий ёқимлилик каби воқеликларга боғлиқдир. Ҳиссий ҳолатни намоён бўлиш даражасига кўра, ўқувчиларда ижобий ҳиссий (симпатия, эмпатия, дўстлик, ёқтириб қолиш, самимийлик) ва салбий ҳиссий (бефарқлик, нафрат, ёқтирмаслик) туйғулар юзага келар экан. 5. Ўқувчиларда мулоқотмандликни эксперт (ўқитувчи, амалий психолог) баҳолаш беш балли шкала асосига қурилганлиги ўзини тўла тасдиқлади: 51

1) мулоқотмандлик сифати доимо мавжудлиги, 2) сифат қарийб намоён бўлишлиги, 3) сифат намоён бўлмаслигига қараганда акс этиши кўпроқ, 4) сифат гоҳо пайдо бўлади, гоҳо йўқ, 5) сифат пайдо бўлишига қараганда, пайдо бўлмаслиги кўпроқ. Шуни таъкидлаш жоизки, ўқувчиларда мулоқотмандлик шаклланиши жараёнида юқорида таъкидланган тоифаларнинг тажриба давомида 5 тадан 3 тача камайиши ҳар иккала курс ўқувчиларида намоён бўлганлиги эксперимент самарадорлигини далиллашга хизмат қилади. Бу омилларнинг мавжудлиги ўқувчилар билан ўтказилган тажрибалар тадқиқот олдига қўйилган фаразлар тўла тасдиқланганлигидан дарак беради ва маҳсулдорлигини кафолатлайди. Шундай қилиб, кўп босқичли, иерархик хусусиятга эга бўлган, бир неча сериялардан иборат экспериментал маш ғ улотлар касб-ҳунар коллежи ўқувчиларида муомала ва мулоқотмандлик шаклланишининг ўзига хос хусусиятлари, механизмлари, принциплари, қонуниятлари, босқичлар ҳукм суриши мумкин эканлигини тасдиқлади. Бу психологик воқелик, феномен таълим тизими такомиллашувига ҳисса қўшади, ўқувчи шахсий камолотига, ижодий фикрлаш фаолиятига ижобий таъсир этади, шахслараро муносабат сифатини оширишга хизмат қилади. Таълим субъектларида фаолликни жадаллаштиради, эмпатия, ҳамкорлик туйғуларини шакллантиради, воқеликларга шахсий муносабатини, мустақил позициясини вужудга келтиради. 52

АМАЛИЙ ТАВСИЯЛАР 1.Дастлабки тажрибаларда қўлланилган топшириқларни ечиш (бажариш)га ўргатиш орқали ўқувчиларда муомаланинг вербал ва новербал воситалари, паралингвистик, экстралингвистик, проксемик, оптик- кинестетик механизмлари, феноменлари каби психик қуроллар билан қуролланиш, амалиётга татбиқ этиш кўникмалари шакллантирилади. 2.Тадқиқотда фойдаланилган методлар, методикалар билан ўқитувчилар, амалий психологларнинг танишиши натижасида таълим тизимига жорий этиш имкониятлари вужудга келади ва мулоқотмандлик сифати, қобилиятини таркиб топтириш учун йўналтиришга хизмат қилади, ниҳоят нутқий қобилиятни ривожлантиради, натижада нутқ ва тафаккур бирлиги принципи амалиётда қарор топиш йўл-йўриқлари билан танишадилар. 3.Мулоқотмандликнинг шаклланиш қонунларини эгаллаш орқали низоли вазиятларнинг олдини олиш, ташҳис қилиш, бартараф этиш мезонларига асосланган ҳолда таъсир ў тказишнинг вариант ва инвариантларини кашф этиш имкониятига эга бўлади. 4.Баҳс-мунозара-дискуссия методидан фойдаланишнинг сценарийси тўғрисидаги маълумотлар билан қуролланиш муомала, мулоқотмандликни шакллантиришнинг бошқа оптимал воситалари, услублари бўйича изланишлар олиб боришга туртки вазифасини бажаради, муомала стили таркиб топишига қулай шароит яратади. 53

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсагасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари, тараққиёт кафолатлари - Тошкент, Ўзбекистон, 1997.- 432 б. 2. Каримов И.А. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. - Тошкент: Шарқ, 1998. - 64 б. 3. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ.- Тошкент: Шарқ, 1998.-31 б 4. Абу Наср Фаробий Фозил одамлар шаҳри - Тошкент: Абдулло Қодирий, 1993.-224 б. 5.Авлоний А. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ.- Тошкент: Ўқитувчи, 1992.- 160 б. 6. Ананьев Б.Г. О проблемах современного человека знания.- М.: Наука, 1977.-380 с 7. Аҳмад Яссавий. Девони ҳикмат. - Тошкент: 1992. - 208 б. 8. Бехтеров В.М, Мясищчев В.М. Прикладные проблемы социальной психологии. М: - 1983. - 263 с. 9. Выготский Л.С.Собрание сочинений: В 6 т. / Гл.ред.А.В. Запрожец. – Т. 4: Детская психология/ Под ред. Д.Б Эльконина. – М.: Педагогика, 1984. – 432 с. 10. Давлетшин М.Г. Замонавий мактаб ўқитувчисининг психологияси. Тошкент: Ўзбекистон. 1999. – 30 б. 11. Жабборов А.М. Ўзбек мактаби ўқитувчисининг психологик ва этник хусусиятлари. Психология фанлари доктори диссертацияси. – Тошкент: 1999. -317 б. 12. Ирисов А. Абу Али ибн Сино. Тошкент.: 1980. 208 б. 13. Леонтьев А.А. Психология общения. Учеб. Пособие. – 2 –е изд. – М.: Смысл, 1997 . – 365 с. 14. Леонтьев А. Н. Избранные психологические произведения / Под ред. В.В. Давыдова и др. В 2 т. –М.: Педагогика, 1983. Т.2. – 391 с. 54

15.Ломов Б.Ф.Методологические и теоретические проблемы психологии / Отв. Ред. Ю.М. Забродин, Е.В.Шорохова. – М.: Наука, 1984. – 444 с. 16.Милграм С. Эксперимент в социальной психологии. Спб.: Издво «Питер», 2000. С. 140-156. 17. Нишонова З.Т. Мустақил ижодий фикрлашни ривожлантиришнинг психологик асослари. Психол.фанл.докт.дисс. Тошкент: 2005. – 391 б. 18. Плаус Скотт. Психология оценки и принятия решений: пер. С англ. – М.: ФИЛИНЪ, 1998. – 368 с. 19. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии / Сост. А.В. Брушлинский, К.А. Абульханова – Славская. –СПб.: Питер, 1999.-720 с. 20. Шоумаров Ғ.Б. Ўзбекистон таълим тизимида психологик хизмат муаммолари // Янги турдаги ўрта махсус ўқув юртларида таълим тарбиянинг самарадорлигини оширишнинг психологик муаммолари. – Тошкент: 1998. Б. 13-15. 21. Arnold M.B. Perennial problems in the field of emotion // Arnold M.B. (ed). Feelinga and emotions. – N.Y., 1970 22.Berk Laura E.Emotional development // Berk Laura E. Child development. – Boston, 1989. – P. 409-461/ 23.Dittmann A.T. Interpersonal messages of emotion. N.Y.: Springer, 1972. 24.Izard C.E., Tomkins S.S. Affect and behavior: Anxiety as a negative affect // Spielberger C. (ed) Anxiety and behavior. - N.Y., 1966. 55

O'xshashlar

Бошланғич синф ўқувчиларида ўқишга бўлган ижобий муносабатларни шакллантиришнинг психологик мезонлари

Касб – ҳунар коллежи ўқувчиларида миллий қадриятлар асосида касбий маданиятни шакллантиришнинг психологик асослари

Ижтимоий меъёрлар ва инсон саломатлигининг психологик хусусиятлари

Ўзбек халқида бемор билан муносабатда бўлишнинг психологик хусусиятлари

Психологнинг ўрта ва ўрта махсус таълим тизимидаги фаолияти