Бошланғич синф ўқувчиларида ўқишга бўлган ижобий муносабатларни шакллантиришнинг психологик мезонлари - Psixologiya - Diplom ishlar

Бошланғич синф ўқувчиларида ўқишга бўлган ижобий муносабатларни шакллантиришнинг психологик мезонлари

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

456 KB

Ko'chirib olish

Бошланғич синф ўқувчиларида ўқишга бўлган ижобий муносабатларни шакллантиришнинг психологик мезонлари 1

М у н д а р и ж а Кириш.................................................................................................................3 I- Боб. Бошланғич синф ўқувчиларининг дарсга ижобий муносабатларини шакллантиришнинг психологик – педагогик адабиётлардаги талқини......................................................................................8 1.1. Ўқувчиларнинг ўқиш фаолиятидаги мустақиллиги муаммоси психолог олимлар талқинида..................................................................................................8 1.2.Бошланғич синф ўқувчиларининг ўқишга ижобий муносабатлари психологлар тадқиқотларидаги таҳлили.............................................................22 1.3. Бошланғич синф ўқувчилари ўқув мустақиллигини ўрганишнинг илмий – методик жиҳатлари................................................................................................27 II-Боб. Бошланғич синф ўқувчиларида ўқишга ижобий муносабатлар номоён бўлишининг ўзига хос хусусиятлари.................................................33 2.1.Педагогик муносабат – ўқувчиларни дарсга ижобий муносабатларини шакллантиришнинг бош омили сифатида..........................................................33 2.2.Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларнинг дарсга ижобий муносабатларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари..........................................................43 2.3.Ўқувчиларнинг дарсга ижобий муносабатларини шакллантириш борасида ўқитувчилари билан олиб бориладиган амалий – психологик ишлар аҳамияти.................................................................................................................50 Хулоса....................................................................................................................56 Адабиётлар рўйхати............................................................................................58 Иловалар...............................................................................................................60 2

Кириш Миллий истиқлол йилларида амалга оширилаётган кенг кўламли туб ислоҳатларнинг провард мақсади, шубҳасиз, ёш авлоднинг шахс бўлиб камол топиши учун зарур шарт – шароитларни яратишдан иборат. Президентимиз ҳам кўплаб асарлари, маъруза ва нутқларида “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”да белгиланган ҳамда таълим олувчининг ўқув фаолиятини мазмуний ва услубий жиҳатдан такомиллаштиришга қартилган амалий чора – тадбирларнинг муҳим педагогик натижаси мустақил ижодий фикрлаш қобилиятига эга бўлган баркамол авлодни вояга етказиш эканлигини таъкидлаб ўтганлар. Жумладан, “Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори” номли маърузаларида улар шунга алоҳида урғу берган эдиларки, “Ўқитувчининг бош вазифаси ўқувчиларда мустақил фикр юритиш кўникмаларини ҳосил қилишдан иборатлигини кўпинча яхши тушунамиз, лекин, афсуски, амалда тажрибамизда унга риоя қилмаймиз. Президентимиз мустақил фикрлаш қобилиятини илмий асосли равишда комил инсоннинг асосий аломатларидан бири сифатида тавсифлайдилар”. Ваҳоланки, мустақил фикрлаш шахснинг бунёдкор фаолиятида натижа бериши, аввало, ўқишга ижобий муносабати фазилатининг амалий хулқ – атвордаги ифодаси қандай даражада бўлишига боғлиқ. Ташқи хулқ – атворда ўқишга ижобий муносабати фазилатининг намоён этилиши эса нафақат когнитив, балки, аввало, шахс сифатидаги тараққиёт хусусиятлари билан боғлиқ бўлади. Шундай экан, таълим жараёнида фикрлаш қобилиятини ривожлантириш баробарида бундай қобилиятни фаолиятда ифодалашга ўргатиш, бунинг учун тегишли кўникмаларни шакллантириш талаб қилинади. Мавзунинг долзарблиги. Таълим жараёни ўз моҳиятига кўра ўқув фаолиятининг ташкил этилиши ва бошқарилишини назарда тутар экан, унда бу фаолият доирасидаги ташқи хулқ – атворда ўқишга ижобий муносабати фазилатини шакллантириш ҳамда ривожлантириш бўйича имкониятлар кўлами кенгдир. Биз ўқувчининг ўқишга ижобий муносабат фазилатини 3

шакллантириш деганда, ўқув фаолияти мазмунини ташкил этувчи ақлий ва амалий ҳаракатларни ўқитувчи ва ота – онанинг бевосита таъсири ва сезиларли ёрдами билан унга билдирилган ишонч асосида олдида турган вазифаларни бажара олиш хусусиятини тушуниш ўринли, деб ҳисоблаймиз. Гарчанд бундай турдаги мустақиллик – ўқишга ижобий муносабат фазилати шахсининг умумий ижтимоий хулқ – атвори, меҳнат фаолиятидаги ташаббускорлиги, ижодий ёндошуви, маъсулият даражасини тўғридан тўғри белгилаб бермаса ҳам, икки томондан унинг келажакдаги ҳаёт фаолиятига ижобий таъсир кўрсатишини тахмин қилиш мумкин. Биринчидан, ўқув фаолиятидаги ўқишга ижобий муносабат шахсининг ўқув фаолияти самарадорлигини ошириши учун кегусида мутахассис, фуқаро сифатида камолотида ижобий акс этади. Иккинчидан, ўқув фаолиятида шаклланган ўқишга ижобий муносабат асосини ташкил қилган шахс хусусиятлари, хулқ – атвор шакллари кейинчалик фаолиятнинг бошқа турларида ҳам бундай хислатнинг ривожланишини енгиллаштиради. Демак, ўқувчини ўқишга ижобий муносабатини шакллантириш қонуниятларини ўрганиш, уни ривожлантириш имкониятларини аниқлаш ижтимоий – иқтисодий тараққиётнинг инсон омилига боғлиқ муаммоларини ҳал этиш йўналишидаги долзарб аҳамиятга эга бўлган муаммодир. Таълим жараёни субъектининг бундай хусусияти етакчи фаолият тури сифатида гавдаланади, унинг кичик мактаб ёшида қандай шаклланиши ва ривожланишини ўрганиш эса психологик жиҳатдан асосли, педагогик нуқтаи назардан истиқболли илмий тадқиқот йўналиши деб ҳисобланиши ўринли. Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда ўқишга ижобий муносабатни шакллантириш муаммоси ҳозиргача, асосан, педагогик тадқиқотлар объекти бўлиб келган. Бу йўналишдаги илмий изланишларда тадқиқотчилар кичик мактаб ёшидаги ўқув фаолиятда ўқишга ижобий муносабатнинг ривожланиши хусусиятлари (О.А.Ридзе, 2002), ўқув мустақиллиги даражасини аниқлашнинг услубий имкониятлари (С.Ю.Прохорова, 2009), ўзини – ўзи тушунишнинг 4

мустақиллик сифати ривожланишига таъсири (С.Н.Рогачева, 2006), мустақил иш воситасида (Р.Ф.Швецова, 2004) ривожланиш усулларини педагогик нуқтаи назардан ўрганганлар. Психологик тадқиқотларда шахсда мустақиллик сифатининг ўзини ўзи бошқаришда намоён бўлиш хусусиятлари, ўқув мустақиллигининг ривожланиш хусусиятлари (Г.А.Цукерман, А.Л.Венгер, 2010), мустақил фикрлаш қобилияти (З.Е.Нишонова, 2005; В.М.Каримова, Р.И.Суннатова, 2000;) нуқтаи назардан чуқур ўрганилган. Бириоқ, бугунгача кичик мактаб ёшида ўқув мустақиллигининг шаклланиши ва ривожланишига хос психологик омиллар, уларнинг таъсир ўтказиш қонуниятлари, ушбу соҳада психокоррекцион иш амалиётининг имкониятлари алоҳида тадқиқот предмети сифатида ўрганилмаган. Битирув малакавий ишининг мақсади - Бошланғич синф ўқувчиларида ўқишга бўлган ижобий муносабатларни шакллантиришнинг психологик мезонларини ўрганиш ҳамда аниқлаш. Битирув малакавий ишининг вазифалари: 1) Ўқувчини ўқишга ижобий муносабати асосида ўқув мустақиллиги ҳодисасини шахс ва фаолият хусусияти сифатида психологик тадқиқ этиш тажрибаларини ўрганиш; 2) Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда ўқишга ижобий муносабатларни шакллантириш даражасини белгилаб берувчи муҳим педагогик – психологик омилларни аниқлаш ва уларнинг таъсир кўрсатиш механизмларини таҳлил этиш; 3) Кичик мактаб ёшида ўқувчиларда ўқишга бўлган ижобий муносабатларни ривожлантиришнинг асосий йўналишларини белгилаш, 4) Битирув малакавий иш натижалари асосида кичик мактаб ёшида ўқувчиларда ўқишга бўлган ижобий муносабатларни шакллантиришга доир амалий педагогик – психологик тавсияларни илгари суриш. 5

Битирув малакавий ишининг объекти - кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда ўқишга бўлган ижобий муносабатларни шакллантириш хусусиятлари. Битирув малакавий ишининг предмети - кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар ўқишга бўлган ижобий муносабатларни шаклланиши ва ривожланишига таъсир кўрсатувчи психологик омиллар ҳамда уларнинг таъсир кўрсатиш қонуниятлари. Битирув малакавий ишининг методлари: 1. Кузатиш методи - ўқитувчиларнинг ўқувчиларга шахсий муносабатни намоён этиш услубини аниқлаш тест харитаси (муаллифлик шкаласи) воситасида ўқитувчи фаолият услубининг айрим жиҳатларини миқдорий қайд этиш учун қўлланди. 2. Тест методи – С.Ю.Прохорованинг “Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда ўқишга ижобий муносабатни шаклланишини ўрганиш” тести. 3. Суҳбат методи – А.М.Маркова, А.Я.Никоваларнинг “Педагогик фаолият услуби методикаси”да педагогик фаолиятдаги индивидуал услубнинг устун типини аниқлаш учун қўлланди. Битирув малакавий ишнинг илмий янгилиги: 1. Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда ўқишга бўлган ижобий муносабатларни шаклланишига даҳлдор тадқиқотларни ўрганиб таҳлил қилинганлиги. 2. Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда ўқишга бўлган ижобий муносабатларни шаклланиши билан боғлиқ бир қатор омиллар ва шарт – шароитларнинг аниқланганли. 3. Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда ўқишга бўлган ижобий муносабатларни шаклланиши билан боғлиқ бир қатор илмий амалий тавсиялар илгари сурилганлиги. Битирув малакавий ишининг илмий ва амалий аҳамияти. 1.Битирув малакавий ишида илгари сурилган хулоса ва тавсиялар бошланғич синф ўқувчиларида ўқишга бўлган ижобий муносабатларини 6

шакллантиришнинг психологик мезонларини аниқлашда муҳим аҳамият касб этади; 2. Ўқитувчи шахси ўқувчиларда ўқишга бўлган ижобий муносабатларни шакллантиришнинг психологик мезонларини таркиб топишида муҳим рол ўйнайди. 3. Битирув малакавий ишида кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларнинг дарсга бўлган ижобий муносабатларини ривожлантиришга қаратилган амалий психологик манбалардан бири бўлиб хизмат қилади; Битирув малакавий ишнинг тузилиши ва ҳажми . Битирув малакавий иш кириш, 2 боб, 6 парагриф, хулоса ва адабиётлар рўйҳати, иловалардан ташкил топган. Ҳажми 70 бетни ташкил этади. 7

I- Боб. Бошланғич синф ўқувчиларининг дарсга ижобий муносабатларини шакллантиришнинг психологик – педагогик адабиётлардаги талқини. 1.1. Ўқувчиларнинг ўқиш фаолиятидаги мустақиллиги муаммоси психолог олимлар талқинида. Бугунги жамият мактабнинг олдига ўқувчиларни билимли, фикрловчи, мустақил равишда билимларни излай оладиган ва уларни амалиётда қўллай биладиган шахс қилиб шакллантириш вазифасини қўймоқда. Биз ўқувчи психикасининг ривожланиш йўналишини аниқлар, шунингдек, ўқитиш жараёнини лойиҳалаштирар эканмиз, бунда мактаб ўқувчисининг ўз ҳаётий фаолиятини мустақил ташкил этишга ўргатиш мақсадини кўзлаймиз. Зеро, айнан шу лаёқат инсонга ҳаётда ўз-ўзини топишга, жамиятга қўшилишга, янгиликларни яратишга ва бошқа кишилар билан мулоқот ўрната олишга ёрдам беради. Албатта, мактаб ўқувчисининг ёш давр хусусиятларига кўра, унинг ҳаётига, психик саломатлигига, мустақил шаклланишига, имкониятларига хавф солмайдиган мустақиллик шаклларини аниқ билишимиз шарт. Муаммо шундаки, бу борада аниқ бир чегарани белгилаб олиш ниҳоятда мушкулдир. Бизнинг кўз ўнгимизда мактаб ёшидаги болалар мустақиллигининг чегараси ҳақидаги тасаввурларимиз кескин ўзгариб бормоқда. Замонавий таълим муаммоларини ечиш борасида ўқувчи ўз- ўзини ривожлантириши учун кенг имкониятлар берувчи таълимнинг янги методлари, шакллари ва мазмунини излаб топиш ишлари амалга оширилмоқда. Шундан келиб чиққан холда ўқувчиларда мустақил ўқув ишларини амалга ошириш малакасини шакллантириш муаммоси таълимдаги долзарб масалалардан бирига айланмоқда. Ўқув мустақиллигини ривожлантириш муаммоси доимо психологлар, педагоглар, услубиётчи олимлар, услубиётчилар диққат марказида бўлиб келган. Ўқувчиларнинг ўқув фаолиятидаги мустақиллиги ва фаоллигини тадқиқ этувчи турли йўналишлар мавжуд. Ўтказилган илк тадқиқотлар қадим 8

замонларга бориб тақалади. Қадим юнон файласуф олимлари Суқрот, Платон, Арасту ўқувчининг ихтиёрий, фаол ва мустақил равишда эгаллаган билимларининг аҳамиятини ҳар томонлама ва чуқур асослаб берганлар. Суқротнинг фикрича, кишининг тафаккури мустақил фаолият жараёнидагина, шахс ва унинг қобилияти эса ўз-ўзини англаш йўли билангина ривожланиши мумкин. Бу фикрларнинг давомини Франсуа Рабле, Мишель Монтень, Томас Морнинг мактаб таълими жараёнида ўқувчиларни мустақилликка, чуқур ва танқидий фикрлашга ўргатиш зарурияти ҳақидаги қарашларида кўриш мумкин. Бугунги кунгача педагогика, психология ва дидактика соҳаларида ўқув жараёнида ўқувчиларнинг билиш фаоллиги ва мустақиллигини ошириш муаммоларига бағишланган кўплаб илмий асарлар яратилган. Улар орасида Л.С.Виготский, Б.П.Есимов, М.Н.Скаткин, И.С.Кон, И.Я.Лернер, В.С.Мухина, А.М.Матюшкин, П.И.Пидкасистий, Н.А.Половникованинг илмий ишларни алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин. Ушбу илмий асарларда ўқувчиларда ўқув мустақиллигини шакллантиришнинг долзарблиги, аҳамияти ва унинг турли жиҳатларига тўхталиб ўтилган. Л.С.Виготский ўз даврида шахс мустақиллигининг ривожланишида унинг бошқа хусусиятлари ривожланишига қараганда кўпроқ қонуният мавжудлигини таъкидлаб ўтган эди. Унинг ёзишича, боланинг ривожланишидаги ҳар қандай олий функция ҳаёт саҳнасида икки бора - аввало жамоавий ижтимоий фаолият сифатида, кейин эса индивидуал фаолият - бола тафаккурининг ички усуллари интропсихик функция сифатида намоён бўлади . Маълумки, Л.С.Виготский психология фанига инсон камолоти муаммосига бевосита алоқадор «тараққиётнинг энг яқин зонаси» ва «актуал фаолият зонаси» деб номлаган тушунчаларни олиб кирди. Дастлабки тушунча ўқитувчининг бевосита раҳбарлиги остида амалга ошириладиган ўқувчи ҳаракатларини, иккинчиси ўқувчининг мустақил фаолияти давомида бажариладиган ҳаракатларини англатади. Бу борада олим бола таьлим- 9

тарбиясида ўқитувчининг назорати, бола фаолиятининг мустақиллиги энг муҳим аҳамиятга эга эканлигини кўрсатиб ўтади. Адабиётларда тегишли педагогик шарт-шароитлар мавжуд бўлганда, мактабгача ёш даврининг охирига келиб болалар ўйин, меҳнат, билиш фаолияти, мулоқот соҳаларида мустақилликнинг юқори кўрсаткичларини намоён этишга қодир бўлиши таъкидланади . О.В.Белоус ва У.С.Зиминанинг фикрича, ўқувчилар мустақиллигининг психологик асосини яхши шакллантирилган фаолиятда ўз – ўзини бошқариш, назорат этиш ташкил этади. Фаолиятдаги унумдорлик, билим ва кўникмалардан фойдаланиш самарадорлиги кишидан ўз – ўзини йўналтиришнинг шаклланган психологик механизмларини талаб этади. Инсоннинг мустақил ҳаёт ва меҳнатга тайёргарлиги мактаб остонасидан бошланади. Айнан мактабда у узликсиз ўқиш зарурлиги ҳақиқатини англайди, ўз лаёқати ва имкониятларини доимий ривожлантириб боришга ҳаракат қилади. Мактабда бола ўзининг ўзгалар ва жамият олдидаги мажбуриятларини англаб етади. Бола янги ҳаракатни мустақил равишда бошқалар билан биргаликда қилгандан кейингина амалга ошира бошлайди. Ўқув фаолиятида бола ўз ютуқларини тўғри баҳолашга, топшириқ ва масалани тушуниб, назорат ҳаракатларини амалга оширишга интилади. Буларнинг ҳаммаси ўқув фаолиятининг қандай ташкил этилганлигига, ўқув материалининг мазмунига ҳамда боланинг индивидуал хусусиятларига боғлиқ. Ўқитувчи томонидан ташкил этилган ўқув фаолиятининг мустақил фаолиятга айланиб бориши керак. Бунда ўқув топшириқларининг шакллантирилиши, ўқув ва назорат харакатлари баҳоланишининг амалга оширилиши ва бола ўзини ўзи ўқитишга ўрганиши зарур. К.Д.Ушинский “... мураббий ўқувчини ўқитмайди, балки уни ўқишга ўргатади, қийинчиликлар билан курашади, яъни қийинчиликларни енгишда ёрдам беради” деган фикрни доимо илгари суриб келган. Унинг фикрича, ўқитувчи доимо ўқувчисига у ёки бу билимларни ўргатишигина эмас, балки, унда ўқитувчининг кўмагисиз мустақил равишда ўқиш, ўрганиш, билишга 10

хоҳишини ҳам вужудга келтириши керак. К.Д.Ушинский тақлид этишни мустақил ижодий фаолиятга ўтиш босқичи сифатида кўриб чиқади. Унинг фикрича, тарбия жараёни тўғри олиб борилса, тақлид этишни мустақил фаолиятга ўтиши осон бўлади ва шу йўл билан ўқувчига инсоният ҳақидаги маълумот ҳамда билимлар етказилади. Мустақил ишлаш масаласи Т.С.Панфилованинг “Билимларни эгаллаш жараёнида ўқувчиларнинг мустақил иши” мақоласида ҳам таҳлил этилган. Унинг фикрича, ушбу иш тури таълимнинг барча босқичлари учун муҳим ҳисобланади. Мустақиллик боланинг мақсадга интилувчанлиги асосида шаклланади. Боланинг мақсадга интилувчанлиги унинг ташаббускорлигида намоён бўлади. Масалан, у кир ювушни онаси каби, мих қоқишни отаси каби бажаришни жуда хоҳлайди. Болада ташаббуснинг йўқолиб кетмаслиги учун, уни амалга ошириш малакаси ҳам, қатъийлиги ҳам бўлмаганида ёрдам кўрсатиш зарур. Агар болага унинг ҳаракатларида ёрдам бериб борилса, мустақилликнинг биринчи компоненти юзага келади. Бу компонен боланинг мақсадга интилувчанлигида, қандайдир умумий эмас, балки аниқ бир мақсадга эришиш истагани юзага келишида намоён бўлади. Бундай ҳолатда муваффақиятсизлик мақсадга эришишдан воз кечишга эмас, балки аксинча ёрдам олиб бўлса ҳам, мақсадга эришиш учун ҳаракатларнинг кучайтирилишига олиб келади. Мустақилликнинг иккинчи компоненти – ўз ҳаракатларини мақсадли йўналтириш сифати эгаллангани билан катталарнинг ҳаракатига мўлжал олиш, ўз ҳаракатлари натижасларини “меъёрлар” билан мувофиқлаштиришга мойиллиги сақланиб қолади. Бола ҳамма учун қониқарли бўлагн натижага эриша олганини мустақил равишда аниқлай олмайди. Шунинг учун боланинг ҳар бир мустақил ўйлаган ва бажарилган ҳатти – ҳаракати, албатта, баҳоланиши зарур. Юқори ташаббускорлик эмоционал баҳоланмаслиги, кескин, қўпол, салбий баҳоланиши бола мустақиллигининг умуман йўқолишига сабаб бўлиши мумкин. 11

Ўз – ўзини назорат этиш предметли фаолиятда ўз – ўзини бошқаришнинг охирги босқичидир. Мустақил равишда режалаштириш, амалга ишириш ва назорат этиш билан бола қандайдир бир даражада катталарга қарам, боғлиқ бўлмай қолади. Бу эса катталарга хос мустақилликнинг биринчи аломатидир. Ўқувчи шахсидаги мустақиллик сифатининг асосини билиш мустақиллиги ташкил этади. Билиш мустақиллиги ўқувчиларнинг ўз кучи билан мақсадга йўналтирилган билиш – изланиш фаолиятига кириша олишидир. Ўқувчиларнинг мустақил билиш фаолияти оддий қайта тиклаш билан бир қарашда қайта ўзгариш, ижодий ёндошиш ҳарактерини касб этади. Ижодий фаолиятда ўқувчининг мустақил равишда шахсий тажрибаси лаёқати қобилиятини акс эттирган оригинал янгиликлари намоён бўлади. Мустақил фаолиятнинг ижодий ва қайта яратувчи, ишлаб чиқарувчи йўналишлари бир – бири билан узвий боғлиқдир. Қайта яратувчи мустақил фаолият мустақиллик ривожланишидаги дастлабки босқич ҳисобланади. Қайта яратувчи фаолият доирасида ижод элементлари ўз ўрнини топган бўлади. Мустақилликни юзага келтириш ва ривожлантиришнинг асосий вазифаси қайта яратилган фаолиятни ижодий фаолият даражасига кўтариш жараёнини бошқаришдир. Машҳур чех педагоги, демократик педагогиканинг асосчиси Ян Амос Коменский ўзининг илғор фикрлари билан замонисининг схоластикага асосланган ўқитишнинг догматик усулига қарши чиқиб, инсоннинг билаш фаолиятини таълим жараёнида ҳиссий билишдан ақлий билишга олиб чиқиш ғоясини асослаб берди. Олим сезгилардан бошланадиган билиш босқичларини кўрсатиб берар экан, ақл орқали мустақил фикрлашга ва унинг натижасида тўғри фикрни тушуниб олишга ўтиш мумкинлигини изоҳлаб берди. Айрим муаллифлар турли фанлар бўйича машғулотларда ўқувчиларда мустақиллик сифатининг турлича намоён бўлишига эътибор қаратадилар. Масалан, математика машғулотида ўқувчилар мустақиллигининг тўрт хил даражаси ажратилади: 12

Биринчи даража – оддий қайта тикловчи мустақллик. Мустақилликнинг бу даражаси эгалланган, унда мавжуд бўлган билимларга, намуналарга асосланган ҳолда мустақил равишда мисол, масалаларни еча олишда кўринади. Агар шундай намуна ва қоидалар бўлмаса, ўқувчи бу мисол ва масалани еча олмайди. У ҳаттоки, ечимнинг бирон бир йўлини аниқлашга ҳам ҳаракат қилмайди. Аксинча, “Бундай масалаларни ечмаганмиз” деган баҳона билан уни ечишдан воз кечади. Мустақилликнинг ушбу даражаси жуда кўп ўқувчиларга хосдир. Мустақилликнинг иккинчи даражасини вариатив мустақиллик деб номлаш мумкин. Бу даражадаги мустақиллик ўқувчида мавжуд бўлган бир қанча қоидалар, тушунчалар, намуналар ва фикрлар орасидан энг адекват бўлганини танлаб олиб, уни янги масалани ечишда қўллай олиш малакасида кўринади. Мустақилликнинг бу даражасида ўқувчи таққослаш, анализ каби фикрлаш операцияларини бажара олшини кўрсатади. Мустақилликнинг учунчи даражаси қисман изланиш мустақиллиги бўлиб, бунда ўқувчи маълум масалаларни ечишга қаратилган қоидаларни умумлаштириб, уларни кенгроқ қўллай олиш, нарса ва масалаларда ишлатиш мумкин бўлган қоидалар орасидан аниқ бир масалалар туркумига тегишли бўлган қоидаларни ажратиб олишда ва мазкур қоидаларни ишлаб чиқишда намоён бўлади. Мустақилликнинг бу кўринишида ижод элементлари мавжуд бўлиб, ўқувчи ақлий фаолият операцияларининг катта тўпламига эга бўлади, яъни анализ, синтез, абстракциялаштира олади. Унинг фаолиятида ўз натижаларини назорат этиш ва ўз – ўзини назорат қилиш аҳамиятли ўринни эгаллайди. У ўзининг ўқув фаолиятини мустақил режалаштирида ва ташкил эта олади. Юқори синф ўқувчиларининг мустақиллиги одатда ижодий ҳарактерга эга бўла бошлайди, бу эса мустақилликнинг энг юқори даражада ривожланган тўртинчи даражаси – ижодий мустақилликдир. Юқорида кўрсатиб ўтилган даражаларга мос бўлган ўқув ишларининг тўрт босқичи мавжуд. Ҳар бир босқич аввалга ва кейинги босқичлар билан 13

боғлиқ бўлиб, ўқувчиларга мустақилликнинг бир даражасидан иккинчи даражасига ўтишга ёрдам беради: 1. Биринчи босқич ўқувчиларига мустақилликнинг биринчи даражага кўтаришни мақсад қилиб олади. Мазкур босқичда ўқитувчи ўқувчиларини билиш фаолиятининг элементар шакллари билан таништиради. Бу эса ўқувчиларга билимларни мустақиллик билан эгаллашларида ёрдам беради. 2. Ўқув ишининг иккинчи босқичида ўқитувчи ўқувчиларини масалаларнинг турли ечимини ва бу ечимлар орасидаги энг рационал йўлларини муҳокама этишга жалб қилади, уларнинг масалани ечиш усулларини мустақил таққослашни рағбатлантиради. Бу босқичда педагог эвристик суҳбат методидан кенг фойдаланиб, ўқув материалини мустақил ўрганишларини ташкил этади. 3. Учунчи босқич маъсулиятлироқ ҳисобланиб, унда ўқувчилар мустақилликнинг асосий даражасига кўтариладилар. Бунда ўқувчиларнинг қўшимча материалларни мустақил ўрганишларини ташкил этишга катта эътибор берилади. Бу босқичда ўқитувчи мустақил ўрганилган материал бўйича умумлаштирилган суҳбат ташкил этади. Унда ўқувчиларнинг билимлари тизмга солинади; улар умумлаштириш, абстракциялаштириш усулларига ўргатилади; ўқувчилар томонидан топилган ечим йўллари муҳокама этилади. Ушбу босқичда ўқувчиларниг индивидуал ишларига алоҳида эътибор берилади. 4. Тўртинчи босқичнинг асосий шакли – ўқувчи билан олиб бориладиган индивидуал ишдир. Бу босқичда ўқувчи мустақиллиги изланиш ва тадқиқ этиш характерида бўлиб, ундан ижодий характерни талаб этади. Бунда ўқитувчининг ёрдами индивидуал консультациялар, зарур адабиётлар бўйича тавсиялар бериш, шунингдек, ўқувчи томонидан топилган далиллар муҳокамасини ташкил этишдан ибратдир. Ёш даврлари билан боғлиқ бўлган етакчи фаолиятнинг ўзгаришида бола мустақилликни эгаллашнинг барча босқичларини қайтада босиб ўтади. Бир етакчи фаолиятдаги мустақиллик автоматик равишда иккинчи бир 14

фаолиятдаги мустақилликка кўчиб ўтмайди. Ўқувчининг мустақиллиги, аввало, унда мустақил равишда фикрлай олиш эҳтиёжи ва кўникмаларининг мавжудлиги, янги вазиятларда ҳаракат қила олиши, унинг ечимларини ҳам ўзи топа олишидир. Мустақиллик ўқувчининг мураккаб бўлган масалаларни таҳлил қила олиши ва уни ўзгалар ёрдамисиз ҳал қила олишидир. Ўқувчининг мустақиллиги ақлнинг танқидийлигида, ўз нуқтаи – назарини бошқаларнингг фикрлари қандай бўлишидан қатъий назар баён эта олиш лаёқатида намоён бўлади. Ўқув ишларининг тўрт босқичи мавжуд. Ҳар босқич аввалги ва кейинги босқичлар билан боғлик бўлиб, ўқувчиларга мустақилликнинг бир даражасидан иккинчи даражасига ўтишига ёрдам беради: 1.Биринчи босқич ўқувчиларга мустақилликнинг биринчи даражасига кўтаришни мақсад қилиб олади. Мазкур босқичда ўқитувчи ўқувчиларини билиш фаолиятининг элементар шакллари билан таништиради. Бу эса ўқувчиларга билимларни мустақиллик билан эгаллашларида ёрдам беради. 2.Ўқув ишининг иккинчи босқичида ўқитувчи ўқувчиларни масалаларнинг турли ечимларини ва бу ечимлар орасидаги энг рационал йўлларини муҳокама этишга жалб қилади, уларнинг масалани ечиш усулларини мустақил таққослашини рағбатлантиради. Бу босқичда педагог эвристик суҳбат методидан кенг фойдаланиб, ўқув материалини мустақил ўрганишларини ташкил этади. З.Учинчи босқич масъулиятлироқ ҳисобланиб, унда ўқувчилар мустақилликнинг асосий даражасига кўтариладилар. Бунда ўқувчиларнинг қўшимча материалларни мустақил ўрганишларини ташкил этишга катта эътибор берилади. Бу босқичда ўқитувчи мустақил ўрганилган материал бўйича умумлаштирилган суҳбат ташкил этади. Унда ўқувчиларнинг билимлари тизимга солинади; улар умумлаштириш, абстракциялаштириш усулларига ўргатилади; ўқувчилар томонидан топилган ечим йўллари муҳокама этилади. Ушбу босқичда ўқувчиларнинг индивидуал ишларига алоҳида эътибор берилади. 15

4.Тўртинчи босқичнинг асосий шакли - ўқувчи билан олиб бориладиган индивидуал ишдир. Бу босқичда ўқувчи мустақиллиги изланиш ва тадқиқ этиш характерида бўлиб, ундан ижодий ҳаракатни талаб этади. Бунда ўқитувчининг ёрдами индивидуал консультациялар, зарур адабиётлар бўйича тавсиялар бериш, шунингдек, ўқувчи томонидан топилган далиллар муҳокамасини ташкил этишдан иборатдир. Ёш даврлари билан боғлиқ бўлган етакчи фаолиятнинг ўзгаришида бола мустақилликни эгаллашнинг барча босқичларини қайтадан босиб ўтади. Бир етакчи фаолиятдаги мустақиллик автоматик равишда иккинчи бир фаолиятдаги мустақилликка кўчиб ўтмайди. Ўқувчининг мустақиллиги, аввало, унда мустақил равишда фикрлай олиш эҳтиёжи ва кўникмаларининг мавжудлиги, янги вазиятларда ҳаракат қила олиш лаёқатлари, муаммо ҳамда масалаларни ўзи кўра олиши, унинг ечимларини ҳам ўзи топа олишидир. Мустақиллик ўқувчининг мураккаб бўлган масалаларни таҳлил кила олиши ва уни ўзгалар ёрдамисиз ҳал қила олишидир. Ўқувчининг мустақиллиги ақлнинг танқидийлигида, ўз нуқтаи- назарини бошқаларнинг фикрлари қандай бўлишидан қатъий назар баён эта олиш лаёқатида намоён бўлади. Педагог ва психолог олимларнинг илмий асарларида ўқувчининг ўқув фаолиятидаги мустақиллиги учун шарт-шароитларни яратиш ниҳоятда аҳамиятли эканлиги ҳақидаги фикрларни кўплаб учратиш мумкин. Шундай шарт-шароитлардан бири бу ўқув фаолиятини жамоавий фаолият сифатида ташкил этишдир. Ўқувчиларнинг жамоавий фаолият сифатидаги ўқув фаолиятини ташкил этиш муаммоси билан узоқ вақт давомида шуғулланилмаган. Бироқ тадқиқотларда аниқланишича, болаларнинг ҳамкорлик фаолияти шароитида индивидуал фаолиятга кўра кўпроқ болалар мустақиллигининг шакл ва функциялари намоён бўлади. Қўйидаги ҳолатлар мавжуд бўлган тақдирдагина ишни жамоавий, деб ҳисоблаш мумкин: 16

1.Ўқитувчи томонидан берилган ўқув вазифаси бутун синф ёки алоҳида бир микро гуруҳ томонидан баравар бажаришга қабул қилинади. 2.Ўкувчилар вазифаларни ўзаро тақсимлаган ҳолда биргаликда бажарадилар. 3.Ўзаро назорат ва масъулият мавжуд бўлади. 4.Ишларнинг таксимланишини ташкил этиш ва уларнинг кечишини назорат қилиш ўқувчиларнинг ўзлари томонидан амалга оширилади. Фронтал ишда (маъруза, ҳикоя қилиб бериш, фронтал суров) ўқитувчи бутун синфга тенг равишда таъсир кўрсатишга ҳаракат қилади. Бундай ҳолатда ўқувчи билан мулоқот ўқитувчининг ташаббуси билан, лекин жуда кам миқдорда амалга оширилади. Индивидуал ишда (дарслик билан мустақил ишлаш, мисол, масала, машқларни бажариш) ўқитувчи билан тўғридан-тўғри мулоқот йўқ. Бундай ҳолда кўпинча ўқувчининг гуру х доши билан мулоқотга киришишига йўл қўйилмайди. Шундай қилиб, таълим жараёнида ўқувчиларнинг жамоавий мулоқоти имкониятларидан ҳозирги вақтда етарли фойдаланилмайди. А.А.Люблинская болаларда мустақилликнинг ўсганлиги, уларнинг ўзи бажарган ишларига ва бошқаларнинг хулқ-атворига баҳо бера олиши, ҳикоя тўқий олиши, топишмоқ топиши ёки ўзлари учун янги бўлган ҳодиса ёки воқеани тушунтириб бера олиши кўникмасида намоён бўлади. Болаларни ҳар хил фаолият турларида мустақил иш тутишга ўргатиш мақсадида уларга тақлид қилиш учун қат ъ ий ўзгармас бўлмаган, боланинг ташаббусини бўғиб қўймайдиган ишлардан намуналар кўрсатиш керак. Буни тарбиячи болаларга мос мустақиллик "ўлчовини" ҳар қадамда ҳисобга олгандагина эришиши мумкин бўлади, деб ёзади. Республикамиз психолог олимлари, хусусан, М.Г.Давлетшин (1978), Э.Ғ.Ғозиев (1991), В.М.Каримова, Р.И.Суннатова, Р.Н.Тожибоева (2000), З.Т.Нишoнoва (2005) олиб борган тадқиқот ишларида ўқувчи шахсининг мустақиллигини ривожлантиришнинг айрим жиҳатлари тўғрисида фикрлар илгари сурилган. 17

М.Г.Давлетшин ўқувчиларда мустақил тафаккурнинг ривожланишига катта эътибор беради. Олимнинг фикрича, ҳозирги мактабнинг асосий вазифаси таълим методларини ўқувчиларнинг фикрлашини тараққий эттириш методларини такомиллаштиришдир. Мактабнинг вазифалари ҳақида гап борганда замонавий, ҳозирги ижтимоий-сиёсий муносабатларни тушуниб олишга анча мос тушадиган тафаккур савиялари ҳақида тўхталиб ўтиш мумкин. Бу талабаларга тафаккурнинг илмий-назарий (диалектик) савияси жавоб беради. М.Г.Давлетшин агар болада ёшликдан ҳар бир нарса ва ҳодисанинг ўзига хос томонларини кўра олиш, ижодий ёндашув бўлса, демак, унинг тафаккури ижтимоий, эгилувчан мослашувчан бўлиб, айнан шуларда мустақил тарзда мулоҳаза юритиш кузатилишига эътибор қаратади. Ижодкор болалар тунд ва консерватив фикрлилардан фарқли яна турли зиддиятлар, онгга ўрнашиб қолган эскича қарашларни инкор қилиш, керак бўлса, ундайлар билан талашиб тортишишга мойил бўладилар. Э.Ғ.Ғозиев мустақил фикр юритиш ҳаракати қўйидаги босқичлардан ташкил топишини таъкидлаб ўтади: 1 .Муаммонинг пайдо бўлиши. 2.Масала, муаммо, топшириқ моҳиятини англаш. З.Ўхшаш маълумотлар ёки образларнинг вужудга келиши. 4.Тасаввур ва хотира материалларининг камайиши, тахминлар (фаразлар) нинг туғилиши. 5.Тахминларни текшириш ёки уларнинг ҳаққонийлигини тасдиқлаш. б.Янги тахмин (фараз) нинг юзага келиши. 7.Фаразларни иккиламчи текшириш. 8.Масала, топшириқ, муаммо ечимини тoпиш (ҳал қилиш) 9.Ихтиёрсиз хатти-ҳаракатларнинг давом этиши (фикрлашнинг нисбий давомийлиги). Э.Ғ.Ғозиев таклиф этган таснифда инсон тафаккури ўзининг мустақиллиги жиҳатдан мустақил ва номустақил тафаккурга ажратилади. Унинг таъкидлашича, тафаккурнинг мустақиллиги деганда, 18

кишининг шахсий ташаббуси билан ўз олдига конкрет мақсад, янги вазифалар кўя билиши, улар юзасидан амалий ва илмий характердаги фараз (гипотеза) қилиши, натижани кўз олдига келтира олиши, кўйилган вазифани ҳеч кимнинг кўмагисиз, кўрсатмасиз, ўзининг ақлий изланиши туфайли турли йўл, усул ва воситалар топиб, мустақил равишда ҳал қилишдан иборат ақлий қобилиятни тушуниш керак. Шунга мувофиқ тафаккурнинг мустақиллиги ақлнинг серташаббуслиги деганда инсоннинг ўз олдида янги муаммо, аниқ мақсад ва конкрет вазифалар қўйишини, ана шуларнинг барчасини амалга оширишда, ниҳоясига етказишда, ечимни қидиришда усул ва воситаларни шахсан ўзи излаши, ақлий зўр бериб интилиши, уларга тааллуқли қўшимча белги ва аломатларни киритишдан иборат босқичларнинг намоён бўлишини назарда тутамиз. Аксинча мақсад, муаммо ва вазифалар ўзга шахслар томонидан қўйилиб, тайёр усул ва воситаларга таянган ҳолда ўзга кишиларнинг бевосита ёрдами билан амалга оширилиши жараёнида бир оз иштирок этган тафаккур номустақил тафаккур деб аталади. Номустақил тафаккурли кишилар “ тайёр маҳсулотлар қ ули ” га айланадилар, ўсишда орқада қолиш хавфи туғилади. Натижада ақл- заковатли инсон бўлиш ўрнига калтабин, ақлан эринчоқ, беҳафсала одам бўлиб вояга етади. Демак, тафаккурнинг номустақиллик иллати ижтимоий-иқтисодий тараққиётга тўсиқ бўлиб, якка шахс учу н эса фожиага айланиши эҳтимолдан холи эмас. В.М.Каримова, Р.И.Суннатова, Р.Н.Тожибоевалар шахс мустақиллиги муаммосини фикрни тарбиялаш масаласи, ижодий тафаккур ва мустақил фикрлаш қобилияти билан уйғунлаштирган ҳ олда ёритиб бердилар. Муаллифлар фикрича, болада мустақил фикрлашни шакллантириш учун “ муҳит керак, бу муҳит, албатта, болага бевосита таъсир кўрсатади. ” Дар с да тобеликни чегараловчи ижтимоий психологик муҳитни шакллантириш учун ўқитувчи мунозара методларидан кенг фойдаланса бўлади. Эркин фикр алмашишнинг бўлиши муҳокама қилинаётган муаммо бўйича гуруҳ аъзоларининг фикрлашлари жараёнини тезлаштиради ва уларнинг фаол 19

позицияда бўлишларини тақозо этади. Мунозарага киришувчиларнинг фазовий ва психологик ҳолатлари бир-бирлариникига яқин бўлса, шахсда сўзлаш, ўз фикрини мустақил баён этиш эҳтиёжи пайдо бўлади. В.М.Каримова, Р.И.Суннатова, Р.Н.Тожибоева бўйича, мустақилликка мойилликнинг ривожланиши икки йўналиш асосида амалга ошади: 1.Мустақилликнинг шахс сифатида вужудга келиши ижтимоий муҳитга боғлиқ.Бу боғлик л ик мустақилликка бўлган эҳтиёжни қондириш имкониятлари соҳасида ва қадриятларда ифодаланган мустақиллик мазмуни характерида ифодаланади. 2.Мустақилликнинг шахс хислати сифатида шаклланишида индивидуал хусусият шахс яшайдиган ва меҳнат қиладиган жамоада вужудга келган муносабатлари ҳ амда шахснинг қобилиятига, унинг фаоллигига боғлиқ бўлади. З.Т.Нишонова олиб борган илмий изланишларда тафаккур мустақиллиги бу шахснинг билимларни ўзлаштиришда вужудга келадиган ҳукмларни шахсий фикрига ва эътиқодига ўтказиш қобилиятидир, деб тушунтирилади. Муаллиф фикрича, тафаккур мустақиллиги феноменининг асосий тузилиш бирликлари ҳукмлар, фикрлар ва эътиқодлардир. Билимларни ўзлаштириш жараёни эса индивидуал жараёндир. Шунга мувофиқ педагогик психологияда ўқувчиларнинг мустақил фикрлаши ва мустақил фаолияти ишнинг индивидуал шаклларидагина рўёбга чиқиши мумкин, деб ҳисобланади [60]. Шундай қилиб, ўқув мустақиллигини ташкил этиш бу шахсга йўналтирилган таълим ҳисобланиб, унинг мақсади хар бир ўқувчига ўз лаёқат ва қобилиятларини максимал даражада юзага чикариш ва ривожлантириш учун шарт-шароитлар яратиш, уларнинг билиш, ўрганиш эхтиёжлари ва қизиқишларини қондиришдан иборатдир. Ўқув мустақиллиги мустақил таълимнинг ташкил этилишида асос ҳисобланади. Ўқувчилар ўқув фаолиятини жамоа фаолияти сифатида ташкил қилишга кўп вақт унчалик эътибор берилмай келинди, билимларни ўзлаштириш жараёни индивидуал жараён деб ҳисобланди. Бунинг 20

натижасида педагогик психологияда ўқувчининг мустақил фикрлаши ва мустақил фаолияти ишининг индивидуал шаклларидагина рўёбга чиқиши мумкин деган қараш шаклланди. Ҳозирги кунда эса мактабларда янги педагогик технологияларнинг қўлланиши таълим самарадорлигини ошириш билан бир қаторда боланинг ўқув мустақиллигини шакллантиришга йўналтирилган. Бу борада таълим жараёнини шундай ташкил этиш керакки, бунда ўқувчилар билим олиш билан биргаликда, ўқитувчининг тенг ҳамкорига айлансин ва мустақил равишда муаммоларни ҳал қила билиш кўникма ва малакасини ҳам эгаллай борсин. 21

1.2.Бошланғич синф ўқувчиларининг ўқишга ижобий муносабатлари психологлар тадқиқотларидаги таҳлили Кичик мактаб ёши даврида ўқишга ижобий муносабатни шакллантириш муаммосининг долзарблиги шундаки, бу даврда ўқув вазифаларини мустақил равишда бажариш куртаклари юзага келади. Қолаверса, кичик мактаб даврида бошқаришдан ўз-ўзини бошкаришга ўтиш ниҳоятда муҳимдир. Ҳар бир ўқитувчига маълумки, болада кичик мактаб ёшидан бошлаб ўқув мустақиллигини шакллантириш, уни ўқишга ўргатиш давр талабидир. Ўқиш омилини билмаслик, ўз ўқув фаолиятининг субъектига айлана олмаслик келгусида ҳам шу ҳолатни давом эттиришга ва ўсмирлик даврида бир қанча муаммоларини келтириб чиқаришга олиб келиши мумкин: етуклик аттестатини олган вақтида ҳам, бола ўзгарувчан ҳаётда яшашга тайёр бўлмайди. Кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар ўқув мустақиллиги муаммоси ҳозиргача, асосан, педагогик тадқиқотлар объекти бўлиб келган. Бу йўналищдаги изланишларда тадқиқотчилар кичик мактаб ёшидаги ўқув фаолиятида ўқув мустақиллигининг ривожланиш хусусиятлари (О.А.Ридзе, 2002), ўқув мустақиллиги даражасини аниқлашнинг услубий имкониятлари (С.Ю.Прохорова, 2009), мустақил таълим кўникмаларини шакллантиришнинг педагогик асослари (М.М.Исаева, 2009; Н.Н.Крофт, 2000), билиш мустақиллигининг шаклланиш хусусиятлари (Е.Р.Стаценко, 2001; Н.Б.Ошорова, 2001; Т.А.Капитонова, 1996; А.Я.Савченко, 1983), ўзини ўзи тушунишнинг мустақиллик сифати ривожланишига таъсири (С.Н.Рогачева, 2006), ижодий мустақилликнинг шаклланиш хусусиятлари (О.Г.Жукова, 1999), ўқув мустақиллигини интерактив технологиялар ёрдамида (Е.А.Куликова, 1999), мустақил иш воситасида (Р.Ф.Швецова, 2004) ривожлантириш усулларини педагогик нуқтаи назардан, турли педагогик омилларнинг аҳамиятини очиб бериш йўли билан ўрганганлар. 22

О.А.Ридзенинг тадқиқотларида ўқув фаолиятидаги муваффақиятни белгилаб берувчи мустақиллик сифати ва ўқувчининг кундалик ҳаётдаги мустақиллиги бир-бири билан тенг эмаслиги асослаб берилди. С.Ю.Прохорова томонидан кичик мактаб ёшидаги болалар ўқув мустақиллиги даражасини ўрганишнинг методик асослари ишлаб чиқилган бўлиб, муаллиф томонидан ўқув мустақиллиги таркибига кирувчи турли сифатларнинг ривожланиш кўрсаткичларини ўқиш дарси дидактик материаллари асосида ўзига хос тестлар батареясини ташкил этувчи субтестлар орқали ўрганиш таклиф этилган. Е.А.Куликова олиб борган тадқиқотларда махсус компьютер ўйинига асосланган интерактив ўқитиш усули ёрдамида кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда ўқув мустақиллигини ривожлантириш имкониятлари ўрганилди. Унинг тадқиқотларидан маълум бўлишича, махсус тайёрланган копьютер ўйинлари болалар ўқув мустақиллигини ривожлантиришнинг комплекс воситаси сифатида муваффақиятли хизмат қилиши мумкин. Р.Ф.Швецова томонидан кичик мактаб ёши даврида мустақил таълимнинг ўқувчилар ўқув мустақиллигини ривожлантириш имкониятлари текширилиб, таълимнинг ушбу шакли ўқувчилар учун эркин танлов муҳити вужудга келтирилганда айниқса самарали бўлиши асослаб берилди. Психологик тадқиқотларда шахсда мустақиллик сифатининг ўзини ўзи бошқаришда намоён бўлиш хусусиятлари, ушбу хусусиятни психодиагностик ўрганиш воситаларини ишлаб чиқиш (А.К.Осницкий, 1996), педагог касбий позициясининг ўқувчиларда ўқув мустақиллиги шаклланишига таъсир кўрсатиш хусусиятлари (Л.Г.Сочень, 2000), ўқув мустақиллигининг ривожланиш хусусиятлари (Г.А.Цукерман, А.Л.Венгер, 2010), мустақил фикрлаш қобилияти (З.Т.Нишанова, 2005; В.М.Каримова, Р.И.Суннатова, 2000; И.В.Охулкова, 1996; Т.Н.Князева, 1994) нуқтаи назаридан чуқур ўрганилган. Р.С.Немовнинг таъкидлашича, болаларни мустақил равишда уй вазифаларини бажаришларида аввало ўқув топшириқларини ажратиб 23

олишга ўргатиш муҳим. Бола ушбу вазифани бажаришнинг қандай усулларини билиши кераклигини ва мазкур вазифа унга нималарни ўргатиши мумкинлигини яққол тасаввур қила олиши керак. Болаларга доимий равишда вазифани қандай тушунаётганлигини аниқлаштиришга ёрдам берадиган саволлар бериб бориш зарур. Масалан, “Бу вазифани бажариш жараёнида нималарни ўрганиш мумкин?”, “Ўзинг нималарни ўрганишинг мумкин?”, “Нима учун бу вазифани бажариш керак?” Тўғри назорат ва ўзини -адекват баҳолаш ҳам ўз-ўзидан юзага келмайди. Уни шакллантириш лозим. Бунинг учун болаларни ўзи бажарган ишини айрим намуналар билан таққослашга ўргатиш лозим. Назорат ва баҳолашга ўйин, конструкторлаш ва бошқа турли уй ишлари давомида ҳам ўргатиб борилади. Шунда уларнинг умумлаштириш ва ўқув фаолиятдаги назоратга қўллаш осонлашади. Ўқув масалаларининг ечими тўғрилигини назорат қилиб бориш ўқув фаолиятининг асосий шартларидан бири ҳисобланади ва у бола томонидан мустақил равишда амалга оширилиши керак. М.К.Акиманская ва В.Т.Козловаларнинг фикрларига кўра, кичик мактаб ёшига мустақил ҳаракатларда намоён бўладиган фаоллик хосдир. Уларнинг илмий-тадқиқот натижалари бошланғич синф ўқувчиларида қийинчиликларни мустақил енгиш, ҳаракатларидаги қатъиятлилик, турли вазиятлардаги ишбилармонлик хусусиятлари кам ривожланганлигини кўрсатди. Шундай килиб, мустақиллик даражаси шахснинг хатти-харакатлари бошқаруви ва унинг дунёқараши ҳамда эътиқодига боғлиқдир. Дунёқараш ва эътиқоднинг юқори ривожланганлик даражаси ўз-ўзини назорат этиш жамият ва бошқа одамлар билан муносабатларга боғлиқ шахснинг психик жараёнлари ва хатти-ҳаракатлари сифатида намоён бўлади. Кичик мактаб ёши даврида ўқув фаолиятининг ўзига хос хусусиятларидан бири шундаки, бола бу даврда нафақат билимларни, балки уни эгаллаш йўлларини ҳам ўрганади. Боланинг ўқишни ўрганиши, 24

билимларни эгаллаши, аввало, ўзини ўзгартиришга йўналтирилган бўлади. У доимо ўзини ўзи билан таққослаб боради. Д.Б.Эльконин кичик мактаб ёшидаги болалар ўқув фаолиятини таҳлил қилар экан, ўқиш жараёнида бола ўзининг ўзгарганлик даражасини баҳолаб боришига алоҳида аҳамият беради. Бу ҳодиса ўз-ўзидан боланинг баҳога бўлган эҳтиёжини оширади.Ўқитувчи ўқувчини, ўқувчи эса ўз-ўзини баҳолайди. “Биз учун, - дейди Д.Б.Эльконин, - Л.С.Виготскийнинг аклий ривожланишда ўқитишнинг асосий роли билимларни ўзлаштириш мазмуни орқали амалга оширилади”,- деган фикрлари ниҳоятда муҳимдир. Бу фикрни аниқлаштириб алоҳида таъкидлаш мумкинки, кичик мактаб ёшида ўқув фаолиятини ривожлантирувчи характер касб этиши унинг мазмунини назарий билимлар ташкил этиши билан боғлиқдир. Бунда ўқув фаолияти шунга йўналтириладики, ўқувчи ўқув масалаларни мустақил ечиш жараёнида билимларни ўзлаштирадилар. Ўқувчилар аста-секинлик билан ўқув фаолиятининг субъекти сифатида янги имкониятларини ўзлари учун очиб борадилар. Бу жараёнда ўқувчи ўз фаолияти самаралирок бўлиши учун ўзини – ўзи назорат этишга йўналтиришга ҳаракат қилади. Фаолиятда ўз-ўзинийўналтириш натижасида эса шахснинг муҳим сифати мустақиллик ривожланади. И.С.Кон ўз асарларида бола шахсини шакллантиришнинг олти талабини ажратиб кўрсатган. 1.Бoлани гапга кирадиган қилиб шакллантириш. 2.Хўжалик ва уй ишлари орқали масъулиятга ўргатиш. З.Ўз яқинларига (катта, кичик ва бошқаларга) қайғуриш ва меҳрибонлик кўрсатишга ўргатиш. 4.Кўзлаган мақсадига эришиш туйғусини ривожлантириш (одатда мусобақа ёки ижро этилган ишни баҳолаш орқали). 5.Ҳар соҳада мустақиллик ва ўзи ҳақида қайғуриш туйғусини таркиб топтириш. Бунда ўзгаларга бўйсунмасдан ва қарам бўлиб қолмасдан, ўзгаларнинг ёрдамисиз ўз эҳтиёжларини қондира олишга ўргатиш. 25

б.Умумий мустақилликка ўрганиш, шахсий эҳтиёжни қондиришдаги мустақиллик бўлмай, балки бошқа барча йўналишлардаги мустақилликни ривожлантириш (маънавий, моддий мустақиллик, назорат ва кузатишдан ҳоли бўлишидир). Шахсдаги мустақиллик сифатининг намоён бўлиши ва ривожланиш кўлами жуда кенг бўлиб, тақлид қилишдан то том маънодаги ташаббускорликнинг намоён бўлишлигини ташкил этади. Шундай қилиб , кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар ўқув мустақиллиги хусусиятларининг ривожланиши бир қатор даражаларда амалга оширилиб , улар шахсдаги янгиланишлар юзага келишини таъминлайди . Бола шахси шаклланишининг асосий шартларидан бири ў зи ва атрофидагиларнинг хатти - ҳаракатларини , муносабатларини , сифатларини таҳлил қилиши ва баҳолаши жара ё нида ахлоқий билимларни эгаллашидир . Ўзи ҳақидаги билимларни билиш шахс шаклланишининг асосий омилларидан бири ҳисобланади . Ўзини билиш , атрофидагилар билан бўладиган муносабатнинг англанган бўлиши ўз хатти - ҳаракатларини таҳлил ва ички муҳокама этиш кичик мактаб ёшидаги болаларнинг ўқув фаолиятида юзага келадиган ўқув мустақиллиги даражасини белгилаб беради . Болалар ўз - ўзини англашнинг турли хил воситаларини эгаллайдилар , бу воситаларга муносабатлари ўзгариб бориб аксарият ҳолларда ўзига қаратилинган бўлади . Бу эса ўқувчи шахсида ўқув мустақиллигининг ривожланишига олиб келади . Ўқув мустақиллигининг ривожланиши ўқувчи шахсидаги ўзи учун қарор чиқариш , масъулиятли бўлиш , бошқаларга қ арам бўлмаслик , ўзгаларнинг ёрдамисиз ўз эҳтиёжларини қондириш , фаолиятда ўзини ўзи назорат қилиш ёки йўналтириш , мустақил хатти - ҳаракатининг ривожланишига олиб келади . Бу борада кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар шахсий позициясининг шаклланиши жара ё нида уларда ўқув мустақиллиги ҳам шаклланиб бориши қайд этилади . 26

1.3. Бошланғич синф ўқувчилари ўқув мустақиллигини ўрганишнинг илмий – методик жиҳатлари Инсон ўз психик тараққиётида қатор нисбий мустақил ёш босқичларини босиб ўтар экан , бунда ўзига хос ички бир қонуниятни қайд этмай бўлмайди . Элементар кундалик кузатишлар ва соғлом ақлга асосланган мулоҳазанинг ўзидан шундай хулосага келиш мумкинки , онтогенезнинг муайян даврига қадар индивиднинг бошқалардан , унинг ҳаёти ва ривожланиши учун масъул бўлган жамият аъзолари ( ота - она , педагоглар ва ҳ .) дан аста - секин эмансипацияланиши , яъни мустақиллашиб бориши рўй беради . Ҳар қандай бошқа табиий жараён каби , албатта , бу ҳодиса ҳам фақат муайян даврга қадар жадал давом этиб , сўнг ўзининг акме ( чўққи ) босқичига етгач , инволюцион хусусиятни касб этади , муайян чегарагача ўзининг аввалги даражаси ва кўламини йўқотиб боради . Кичик мактаб ёши инсоннинг мустақиллик сифати ўқишга ижобий муносабати ўз тараққиётида янги босқичга кўтариладиган даврдир . Албатта , бу даврда боланинг катталарга эмоционал тобелиги ҳали анча юқори бўлади , унинг ўзига ўзи берадиган баҳоси кўп жиҳатдан унга катталар берадиган баҳога боғлиқ бўлади . Биро қ хулқ - атвор соҳасида ва аффектив кечинмалар бобида кичик мактаб ёшида катталардан сезиларли тобелик қайд этилса , мактабда таълим олиш билиш фаолияти соҳасида мустақилликнинг жадал ривожланишини таъминлайди . Ўқув фаолияти билан шуғулланиш , шубҳасиз , бола билиш жараёнларида ихтиёрийлик даражасининг ортишига к аталитик таъсир кўрсатади . Билиш фаолиятида ихтиёрийликнинг ривожланиши ўз навбатида ўқув фаолиятидаги мустақилликнинг ортишини тақозо этади . Зеро , айнан ўқув мустақиллиги билиш фаол и ятида ички назоратни кучайтириб , уни ташқи омилларнинг стимуллаштирувчи таъсиридан имкон қадар эркинлаштиради . Маълумки , кичик мактаб ёшида шартли равишда “ одам - буюм ” муносабатлари тизимига киритиладиган фаолият тури - ўқув фаолияти етакчи фаолият тури сифатида намоён бўлади . Етакчи фаолият назариясига 27

мувофиқ айнан ўқув фаолияти кичик мактаб ёшида кўплаб бошқа психологик тузулмалар каби шахс мустақиллигининг ҳал қилувчи аҳамият касб этади . Кичик мактаб ёши , айниқса , шахс мустақиллигининг ажралмас ва муҳим унсури сифатида ўқув мустақиллиги шаклланиши ва ривожланиши учун қулай педагогик - психологик шарт - шароитлар вужудга келадиган даврдир . Ушбу даврда ўқув мустақиллиги намоён бўлиш хусусиятларини , унинг ривожланишини жадаллаштириш имкониятларини тадқик этиш эса ушбу муҳим идивидуал - психологик сифатга пойдевор қўйиладиган босқичдаёк бу соҳадаги педагогик - психологик ишни юқори самарадорлик билан ташкил этиш учун йўл очади ва ундаги зарур мўлжалларни кўрсатади . Кичик мактаб ёши психодиагностик текширув , умуман , эмпирик тадқиқотлар учун методик воситаларни танлаш ва қўллаш борасида муайян устунликларни беради , тадқиқотчига маълум кийинчиликларни ҳам туғдиради . Хусусан , ушбу ёш даврида ички ва ташқи ҳаёт дифференциацияси ҳали чуқурлашиб кетмагани , тенгдошлар гуруҳи референт гуруҳ даражасига етмагани учун психологик синовларда ижтимоий маъқулланиш мотивациясининг таъсир кучи юқори бўлмаслигини таъминлайди . Аммо рефлексив жараёнлар ўз ривожланишида ҳали юқори даражага етмагани сабабли ушбу ёш давридаги болалар билан уларнинг ўзи ҳақида ўз фикрини билишга асосланган психологик текширув ишларини олиб бориш қийинлашади . Демак, кичик мактаб ёшида ўқув мустақиллигининг намоён бўлиш ва ривожланиш хусусиятларини эмпирик ўрганиш биздан алоҳида илмий асосланган методик ёндашувни талаб қилади. Битирув малакавий ишимизнинг мазкур қисмида тадқиқотимизнинг айнан шу жиҳати, яъни эмпирик тадқиқот учун танланган синов моделининг мазмуни, унда кўлланувчи методик воситаларнинг умумий тавсифи ёритиб берилади. Мустақиллик шахснинг алоҳида хусусияти, фаолият, айникса, ижодий фаолият самарадорлигининг муҳим омили сифатида кўпдан буён тадқиқотчилар эътиборини ўзига жалб этиб келмоқца. Шунга мувофиқ ушбу психологик хусусиятнинг ривожланиш даражасини аниқлашга хизмат 28

килувчи қатор психодиагностик воситалар ишлаб чиқилган, уларнинг психометрик кўрсаткичлари (валидлиги, ишончлиги) тегишли талабларга мос даражага етказилган. Шу жумладан, ўқув мустақиллиги хусусиятларини ташхис қилиш воситаларини ишлаб чиқиш борасида қатор муаллифларнинг ижоди эътиборга лойиқ. Бу йўналишда илмий тадқиқот ва амалий психологик ёрдам вазифаларини бажариш учун кўлланувчи бир қанча психодиагностик методикалар А.К.Осницкий томонидан таклиф килинган. Мазкур методик воситаларни шартли равишда икки гуруҳга ажратиш мумкин: 1)шахснинг мустақиллик сифати даражасини бевосита ташхис қилиш учун мўлжалланган методикалар; 2)шахснинг мустақиллик сифати даражасини билвосита, яъни мустақиллик билан чамбарчас боғлиқ бўлган ўзини ўзи бошқариш хусусиятини ўрганиш орқали ташхис қилиш учун мўлжалланган методикалар. Муаллиф бевосита шахснинг мустақиллик сифатини ўрганиш учун таклиф этган методикалардан бири эксперт баҳо (ўқитувчилар ва ишлаб чиқариш усталари баҳоси) ни аниқлашга асосланади. Албатта, ўқувчини яқиндан билган одамларнинг кузатишларй тадқиқот объекта ҳақида маълумот тўплашда муҳим манба бўлиб хизмат килади. Аммо бундай ёндашувда натижаларда субъективизм эҳтимоли ниҳоятда юқори бўлади. Қолаверса, ўқитувчи ёки бошка шу тоифага кирувчи эксперт ўқувчининг дарсдаги фаоллигини кузатиш билан кифояланади. Ваҳоланки, мустақил ўқув ҳаракатлари учун дарс машғулотларидан ташқари уй вазифаларини бажаришда ҳам катта имконият мавжуд бўлади. Айрим тадқиқотларда кичик ёшдаги болаларда “автономия” даражасини аниқлаш учун махсус методикаларнинг йўқлиги туфайли тадқиқотчилар эксперт баҳолаш усулига мурожаат қиладилар. Аммо бундай ёндашувда хам субъективизм даражаси баландлиги билан ажралиб турувчи 29

кўрсаткичларнинг қўлга киритилиши, қол аверса, бевосита тадқиқот объектини ўрганмай тури б хулоса чиқариш вазияти вужудга келиши аниқ. С.Ю.Прохорова томонидан ишлаб чиқилган методика муаллифнинг ўқув мустақиллиги таркибий қисмлари (ўқув вазифасини аниқлай олиш, танловни амалга ошира олиш, умумлаштириш қобилиятига эгалик, нутқий кўникмаларнинг ривожланиши, ўзини ўзи назорат қилиш ва рефлексия, режалаштиришга қодирлик) ни қандай тушунишига мос тарзда ишлаб чиқилган бўлиб, унинг устун томонларини қўйидагиларда кўриш мумкин: 1)метoдиканинг ўзига хос субтестларидаги топшириқлари кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар ўқув фаолияти учун одатий бўлган амалий вазифалардан ташкил топади; 2)метoдиканинг тегишли тестларидаги стимул материал кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар ўқув фаолиятининг мазмунини ташкил этувчи материаллардан тузилади; 3)метoдиканинг ҳар бир тест топшириғи бўйича ҳам, бутун методика бўйича ҳам стандарт баҳолар тизими ишлаб чиқилган. С.Ю.Прохорова методикасининг тадқиқотимиз вазифаларига мослиги, қолаверса, унинг намунали психометрик кўрсаткичларга эгалиги эмпирик маълумот тўплаш учун бу воситага ихтиёр беришимизга сабаб бўлди. Аммо методикадан тадқиқотимизда тўғридан тўғри эмас, балки ижодий фойдаланиш кўзда тутилди. Бунда биз ўқувчининг ўқув мустақиллиги даражасидан кўра кўпроқ унинг интеллектуал ривожланиш даражасини текширишга хизмат қилувчи “умумлаштириш”, “танловни амалга ошириш”, “нутқий кўникмалар” нинг ривожланиш хусусиятларини аниқлаш тестларидан фойдаланмай, бевосита ўқув материали билан ишлашда намоён бўлувчи мустақиллик сифатининг ташхиси (ўқув топширигини тушуна олиш, рефлексия, режа туза олиш, кўникмалари текшируви) учун мўлжалланган тестларни қўллаш режалаштирилди . Битирув малакавий ишимизда кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда ўқув мустақиллигининг ривожланиши, намоён этилиши хусусиятларини белгилаб берувчи ўқувчи шахси, ўқитувчининг фаолият услуби билан боғлиқ 30

омилларни ўрганиш кўзда тутилар экан, бу йўналишда кўлланувчи психологик текширув воситалари ҳақида уларнинг қўлланишини асослаш нуқтаи назаридан тўхталиш ўринлидир. Битирув малакавий ишимизда ўқитувчилар ҳам объект сифатида иштирок этиб, бунда уларнинг индивидуал фаолият услубига хос умумий айрим хусусий жиҳатлар психодиагностик текширудан ўтказилди. Ўқитувчиларнинг педпгогик фаолият услубига етакчи ёндошувларни аниқлашда А.М.Маркова ва А.Я.Никонова таклиф этган сўровнома қўланилди. Мазкур сўровнома педагогик психологияда машҳур бўлган фаолият услубининг 4 хил тури – эмоционал импровизация, эмоционал тизимли, мулоҳазакор импровизация, мулоҳазакор тизимли педагогик фаолият услуби ҳақидаги қарашларга асосланиб, ўқитувчининг фаолият услуби ҳақидаги умумий хулоса чиқариш учун ёрдамчи манба сифатида қўланилиши мумкин. Шунингдек, битирув малакавий ишда ўқитувчи педагогик фаолият услубининг алоҳида икки хусусий жиҳати – педагогнинг ўқувчи мувоффақиятлари ва мувоффақиятсизликларига нисбатан муносабт билдириш услуби ҳамда ўқитишнинг янгича усулларини қандай тушуниши текширилди. Бунинг учун муаллифлик мазмунидаги икки хил методика – “Ўқитувчининг ўқувчиларга шахсий муносабатини намоён этиш услубини аниқлаш шкаласи” ҳамда “Ўқитувчининг илғор педагогик технологияларга бўлган муносабатини аниқлаш сўровномаси” қўлланди. Ўқитувчининг ўқувчиларга бўлган муносабатини ифодалаш услубини аниқлаш учун ишлаб чиқилган шкала икки қисмдан иборат бўлиб, унинг биринчи қисмида ўқувчилар муваффақиятга эришганда, иккинчи қисмида ўқувчилар муваффақиятсизликка учраганда ўқитувчи уларга нисбатан намоён этувчи муносабатда қандай ёндашув устунлигини ташхис қилиш имкониятини беради. Бунда тадқиқотчидан бевосита ўқув машғулоти давомида ўқитувчининг ўқувчиларга қандай услубда (ўқувчи шахсига ёки унинг фаолияти хусусиятларига урғу бериб) ўз муносабатини ифодалашни 31

шкалада келтирилган хусусиятлар педагог хулқ – атворида қанчалик кузатилаётганини кўп балли тизим орқали кўрсатиб қайд этиш талаб қилинади. Демак, кичик мактаб ёшида ўқувчилар ўқув мустақиллиги даражасини аниқлаш ва уларнинг ривожланиши таъминлавчи айрим психологик омилларнинг таъсир хусусиятларини текшириш учун танлаган методикалар таҳлилидан қуйидаги хулосаларга келиш мумкин. 1-Кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар ўқув мустақиллиги даражасини текширишга мўлжалланган психодиагностик методикалар холис натижалар олинишини таъминлаши учун уларнинг стимул материали ўқувчининг кундалик ўқув фаолияти мазмуни билан боғлиқ бўлиши мақсадга мувофиқ. 2.Ўқувчи шахси ва фаолиятига педагогик фаолият услубининг таъсир кўрсатиш хусусиятларини текширишда етакчи услуб турини аниқлашга хизмат қилувчи умумлашма методик воситадан ташқари унинг негизини ташкил этган педагог шахсига хос алоҳида сифатларни ҳам текшириш чораларининг ўтказилиши амалий шакллантирувчи иш учун биринчи навбатда эътиборга лойиқ бўлган жиҳатларнинг аниқлаштирилишига ёрдам беради. З.Тадқиқот ишида мустақилликдек мураккаб психологик воқеликнинг муайян хусусиятларини белгилаб берувчи омилларни ўрганишда фақатгина алоҳида олинган омилларнинг аҳамиятини эмас, балки турли омилларнинг ўзаро муносабати ва нисбати хилма хил бўлган шароитда ўрганилаётган тегишли ҳодисада қандай ўзгаришлар қайд этилишини аниқлаш чораларини методик даражада ҳал этиш, мазкур омилларнинг таъсир механизмларини тушуниш учун яхши имконият сифатида баҳоланиши ўринлидир. 32

II-Боб. Бошланғич синф ўқувчиларида ўқишга ижобий муносабатлар номоён бўлишининг ўзига хос хусусиятлари. 2.1.Педагогик муносабат – ўқувчиларни дарсга ижобий муносабатларини шакллантиришнинг бош омили сифатида Кичик мактаб ёшини психологик жиҳатдан тавсифлайдиган муҳим хусусиятларлан бири бу даврда педагог шахси ва хулқ – атворининг бола учун намуна бўлиб хизмат қилишидан иборатдир. Ўқувчининг ўқитувчига эмоционал тобелик даражаси мазкур ёш даврида бошқа бошқа даврларга нисбатан юқори бўлиши билан ажралиб туради. Тадқиқотчиларнинг таъкидлашича, боланинг хулқ – атворини ушбу даврида кўп жиҳатдан унинг ўзи учун аҳамиятли бўлган катта инсон – ўқитувчининг ижобий эмоцияларига нисбатан эҳтиёжи белгилаб беради. Мактаб таълимининг бошланғич босқичига келиб, болаларда ўзини ва тенгдошларини баҳолаш учун тегишли баҳо ва муносабат етарлича шаклланмагани сабабли улар айни вақтда мавқе энг баланд одам, яъни ўқитувчининг баҳоларини асос сифатида тўла-тўкис қабул қиладилар. Я.Л.Коломинскийнинг тадқиқотларида аниқланишича, кичик мактаб ёшида синфдаги социометрик мавқеи паст болаларнинг кўпчилиги одатда ўкитувчилар берган тавсифга кўра уларнинг ҳам муносабати салбий бўлган ўқувчилардан ташкил топади. Умумлаштириб айтганда, бу даврда ўқитувчининг болага бўлган муносабати унинг ўзига, синфдошларига, синфдошларнинг эса унга бўлган муносабатини белгилаб беради. Дидактогения ҳолатлари, яъни ўқитувчининг ножоиз ҳаракатлари сабаб болада вужудга келувчи психоген табиатга эга бўлган бузилишлар энг кўп даражада айнан кичик мактаб ёши даврида учраши ҳам бежиз эмас. Демак, умумий равишда кичик мактаб ёшида ўқувчининг ўқув фаолияти субъекти ва шахс сифатидаги тараққиёти ўқитувчининг ҳал қилувчи таъсири остида рўй бериши шубҳа уйғотмайди. Аммо масалани янада аниқроқ қўйиб, айнан қайсидир аниқ ўқув ҳаракатларига ёки шахс сифатлари 33

ривожланишига педагогнинг таъсири нимадан иборат бўлиши, энг муҳими, бу таъсир қандай қилиб амалга ошишини билиш учун махсус тадқиқотлар талаб қилинади. Айни вақтгача бу соҳада ўтказилган тадқиқотларда ўқитувчининг педагогик фаолият услуби, унинг ўқувчиларга ўз муносабатини намоён этиш услуби ўқувчида ўқув мустақиллиги ривожланишининг омили сифатида алоҳида тадқиқ этилмаган. Бизнинг тадқиқотимизда кичик мактаб ёшида ўқувчилар ўқув мустақиллиги шаклланиши ва ривожланишида айнан ушбу психологик омиллар кандай ўрин тутишини аниқлаш вазифаси қўйилган. Педагогнинг фаолият услуби ўқув мустақиллиги ривожланиш даражасида қандай акс этишини текшириш учун тадқиқотимиз доирасида 12 нафар бошланғич синф ўқитувчиси ўртасида А.М.Маркова ва А.Я.Никонова таклиф этган методика, асосида суров ўтказилди. Етакчи фаолият услубига кўра 4 гуруҳга (эмоционал-импровизацион, эмоционал- тизимли, мулоҳазакор-импровизацион, мулоҳазакор-тизимли услубнинг бири устунлик қилувчи педагоглар гуруҳига) таснифланди. Сўнгра ушбу педагоглар бошқарадиган синфларда таълим олувчи ўқувчилар ўқув мустақиллигининг даражаси психодиагностик текширувдан (С.Ю.Прохорова методикаси асосида) ўтказилди. Икки томондан олинган натижаларнинг қиёсий таҳлил этилиши педагогик фаолият услубининг ўқувчилар ўқув мустақиллиги ривожланишидаги аҳамияти ҳақида дастлабки мулоҳазаларни юритиш учун асос бўлди. Қуйидаги жадвал (2.1-жадвал)да келтирилган натижалардан маълум бўлаяптики, педагогик фаолиятда эмоционал-тизимли ҳамда мулоҳазакор- импровизацион услуб устунлиги билан тавсифланувчи ўқитувчиларнинг синфларида ўқув мустақиллиги юқори ва ўртачадан юқори ўқувчилар нисбий кўпчилик (М 2 = 10,3/5,4; М 3 =12,4/4,6) ни ташкил этади. Аксинча, эмоционал- импровизацион ва мулоҳазакор-тизимли фаолият услуби устун ўқувчиларнинг синфларида ўқув мустақиллиги ўртача ва паст бўлган 34

ўқитувчиларнинг нисбатан кўплиги (М 1 =10,7/5,2; М4 3 =9,3/8,7) эътибор уйғотмокда. 2.1-жадвал Фаолият услуби ўзаро фарқланувчи педагоглар синфларида ўқув мустақиллиги даражасига кўра ўқувчилар тақсимоти (ўртача қийматлар асосида) № Педагогии фаолият услуби Статистик қиймат Ўқишга ижобий муносабат даражалари Юқори Ўртачадан юқори Ўртача Паст 1 Эмоционал- импровизацион М 1 4,3 5,8 10,7 5,2 2 Эмоционал-тизимли М 2 7,7 10,3 5,4 4.6 3 Мулоҳазакор- импровизацион Мз 9,1 12 ,4 4 , 6 3,9 4 Мулоҳазакор- тизимли М 4 2,2 3,8 9,3 8,7 Ўртача қийматларга асосланган фоизлар нисбати бўйича тақсимот ўқишга ижобий муносабат даражасига кўра фарқланувчи ўқувчилар миқдоридаги фарқни янада аниқ ажратиш имконини берди (2.1-расм). Бизнинг назаримизда, фаолиятида эмоционал-тизимли ва мулоҳазакор- импровизацион услубларининг устунлиги қайд қилинадиган ўқитувчиларнинг таълим жараёнида нафақат жараённинг ўзига, балки унинг натижасига эътиборли экани, жамоавий муҳокамаларга кенг ўрин бериши ва уларда ўқувчиларнинг шахсий ўз фикрини шакллантиришга, уни билдиришга қаратилган уринишларига нисбатан багрикенглик билан ёндашиши, ўқув мустақиллиги шаклланиши учун қулай педагогик шароит яратилишига олиб келади. Эмоционал-импровизацион услубга хос таълимда жараённинг ўзига мўлжал олиш, ўқувчилар билан қайтар алоқанинг сустлиги, уларга ўз 35

жавобини ифодалаши учун етарли имконият бермаслик, материалнинг нисбатан қизиқарсиз бўлган кисмини мустақил ўзлаштиришга қолдириш, мулоҳазакор-тизимли услубни тавсифловчи фақат натижага эътибор қаратиш, ўқитиш методларининг стандарт консерватив тўплами билан чекланиш, жамоавий муҳокамаларни ўтказишга эътиборсизлик ўқувчиларда ўқув мустақиллиги ривожланишига салбий таъсир кўрсатишини тахмин қилиш мумкин. Аниқланган ҳолатларнинг психологик механизмларини , бизнинг фикримизча , бир неча йўналишда тушунтириш мумкин . Биринчидан , таълимда фақат жараённинг ўзига эътибор қаратиш унинг қизиқарли ўйинга айлантирилишига , натижагагина мўлжал олиш унинг эркин ижодий муҳитдан маҳрум этилишига олиб келишини ҳисобга олсак , ҳар икки ҳолатда ўқув мустақиллиги вужудга келиши ва ривожланиши учун имконият камлигини англаймиз . Иккинчидан , материалнинг фақат объектив қизикарли кисмларини дарсда олиб , нисбатан қизиқарсиз қисмларини мустақил ўрганаётганда ( эмоционал - импровизацион услубли ўқитувчида ) илмий маълумот фақат ўқитувчи тақдимотидагина тушунарли ва қизиқ бўлиши ҳақида хулоса чиқариши унда ўқув мустақиллиги ривожланишига салбий таъсир кўрсатишини тушуниш қийин эмас . Учинчидан , жамоавий муҳокамалар шароити ўқувчини ўзини ўзи назорат қилиш ва бошқаришдек , мустақил ҳаракат учун кат т а аҳамиятга эга бўлган хусусиятлар ривожланиши учун қулай муҳит сифатида гавдаланса , бундай шароитни яратишга эътиборсизлик ( мулоҳазакор - тизимли услубли ўқитувчида ) ўқув мустақиллиги ривожланишига тўсқинлик қилувчи омил ролида ифодаланиши кутилади . Демак , таъсир механизми бир неча хил жараёнларни ўз ичига олиши мумкинлигини эътибордан қочирмаган ҳолда , умумий равишда таълим жараёнида ўқитувчи фаолиятида интуитивлик ва рефлексивлик ўртасидаги нисбат икки томоннинг бирига кескин бузилиши унинг ўқувчиларида ўқув 36

мустақиллиги ривожланишида муайян қийинчиликлар кузатилишида ҳ ам акс этади . Албатта , фаолият услуби мураккаб кўп компонентли психологик тузулма . Шунинг учун педагогик фаолият услубининг ўқувчилар ўқув мустақиллиги шаклланиши ва ривожланишига таъсири исботланар экан , унинг айнан қандай унсурлари бунда қанчалик аҳамиятли бўлиши амалий жиҳатдан алоҳида қизиқиш уйғотади . Шу сабабли тадқиқотимизнинг навбатдаги босқичида педагогик фаолият услубининг бетакрорлиги , ўзига хослигини келтириб чиқарувчи икки йўналишдаги муносабат - педагогнинг педагогик таъсир объектлари ва воситаларига бўлган муносабатига хос хусусиятлар ўқувчилар ўқув мустақиллигида қандай акс этишини кўришимиз мумкин. Даслабки, битирув малакавий ишимиздаги тадқиқотда ўқувчиларнинг ўқув мустақиллиги даражаси текширилган. 12 нафар бошланғич синф ўқитувчиларининг дарсдаги иш фаолияти кузатилиб, уларнинг ўқувчилар фаолиятига нисбатан 2 хил вазият: Ўқувчи мувоффақиятга эришган ёки мувоффақиятсизликка учраган вазиятда баҳо бериш хусусиятлари кузатилади. Кузатувлар натижасига кўра методик воситалар асосида ўқитувчиларни 4 гуруҳга ажратиш имконини берди. 1. Ўқувчи мувоффақиятни баҳолашда унинг фаолиятига хос хусусиятларга баҳо бериш, аммо мувоффақиятсизлигига баҳо беришда унинг шахсига эътибор бериш билан тавсифланувчи ўқуитувчилар (фаолият – шахс ёки ф-ш). 2. Ўқувчининг мувоффақиятини баҳолашда унинг шахсига урғу бериш, аммо унинг мувоффақиятсизлигига баҳо беришда фаолият хусусиятларига эътибор қаратиш билан тавсифланувчи ўқитувчилар (шахс – фаолият ёки ш- ф). 37

3. Ўқувчининг мувоффақиятига ҳам мувоффақиятсизлигига ҳам баҳолашда унинг фаолиятига хос хусусиятларини изоҳлаш билан тавсифланувчи ўқитувчилар (фаолият – фаолият ёки ф-ф). 4. Ўқувчининг мувоффақиятига ҳам мувоффақиятсизлигига ҳам баҳолашда унинг шахсига хос хусусиятларини изоҳлаш билан тавсифланувчи ўқитувчилар (шахс – шахс ёки ш-ш). Ўқитувчиларнинг мувоффақият билан тугаган ёки мувоффақиятсизликка олиб келган ҳаракатини баҳолаш услубига кўра фарқланувчи ўқитувчилар синфидаги ўқувчилар ўқув мустақиллиги даражасини ўрганиш ўртада муайян тафовутларни кузатишимиз мумкин. Ўқитувчининг бундай муносабати албатта ўқувчига, унинг ўқув мустақиллигига ўз таъсирни кўрсатмай қолмайди. Бунинг исботи сифатида ўқитувчининг ўқув мувоффақиятида унинг шахсига йўналтирилган баҳо мувоффақиятсизлигида фаолият хусусиятларига йўналтирилган баҳо бериш услуби, яъни (ш-ф) устун бўлган ўқитувчиларнинг синфларида ўқув мустақиллиги юқори ва ўртачадан юқори бўлган болалар нисбий кўпчиликни ташкил этади. Аксинча, мувоффақият вазиятида фаолият хусусиятларига мувоффақиятсизликда шахс сифатларига ёки ҳар икки вазиятда ўқувчи шахсига урғу бериш услуби билан тавсифланувчи ўқитувчиларнинг синфларида юқори ўқув мустақиллигига эга ўқувчилар нисбий камчиликни ташкил этади. Педагогик муносабат тизимида ўқувчининг мувоффақиятини баҳолашда фаолият хусусиятларига, мувоффақиятсизлигида муносабат билдиришда шахс сифатларига урғу берувчи (ф-ш) ва айниқса, ҳар икки ҳолатда ўқувчи шахсини баҳолашга мойил ўқитувчилар синфларида ўқув мустақиллиги юқори ва ўртачадан юқори ҳамда ўртача ва паст ўқувчилар миқдори ўртасидаги фарқ жуда катта. Аксинча, педагогик муносабат услубига ўқувчи мувоффақиятининг сабабини унинг шахсидан, мувоффақиятсизлигининг негизини фаолият хусусиятларидан қидирувчи икки ҳолатда фаолият 38

хусусиятларини баҳоловчи ўқитувчи синфларида фарқ умуман аҳамиятсиз эканини кўриш мумкин. Бизнинг кузатув натижалари, шундан далолат берадики, ўқувчи ўқув фаолиятида мувоффақиятсизликка учраганда, унинг шахси (нофаоллиги, ўқувсизлиги ва ҳ.к) бундай ҳолатнинг бош сабабчиси қилиб кўрсатилиши, мувоффақиятларда эса фаолият мазмунини (унинг енгил экани, унинг бажариш усули тўғри танлангани ва ҳ.к) дан сабаб қидириш ўқувчида ўз – ўзига ишончни сўндиради ва ривожланиши учун тўсқинлик қилади. Айни вақтда ўқитувчи ўқувчи мувоффақиятсизлигининг омили сифатида фаолият хусусиятлари, мувоффақият сабаби ўрнида ўқувчи шахсини идрок қилаётган унинг қўл остида таълим олувчиларнинг ўзига бўлган ишончни ортишига, бу ҳолат унда ички мотивация кучайишига, бу эса якунида ўқув мустақиллигининг ривожланишига ижобий таъсир кўрсатади. Ўқувчи ўқув фаолиятидаги мувоффақият ўқувчи томонидан фаолият хусусияти, мувоффақиятсизлик шахс сифатлари билан боғланганда, назаримизда, синфда ўқув мустақиллиги паст ўқувчиларнинг бундай қобилияти юқори бўлган ўқувчиларга ўхшаш учун интилиш муҳим катализатор омилдан марҳум бўлади. Зеро, ўқувчилар кўз ўнгида мувоффақиятга эришган синфдош ўқувчининг шахси баҳосиз қолдирилиб, мувоффақиятнинг бош сабабчиси сифатида фаолият эса акс этмаганидан кейин улар бу ўқувчининг натижаларига ҳавас қилиш, унга унга тақлид қилишга уринишни кутиш қийин. Шу билан бирга ўқувчи мувоффақиятида ҳам, мувоффақиятсизлигида ҳам унинг шахси асосий омил қилиб кўрсатилган вазиятда ҳам синфдаги ўқув мустақилиги суст ривожланган ўқувчилар бу сифатни такомиллаштиришда ҳеч қандай маъно кўрмайдилар. Аксинча, ўқувчи мувоффақиятга эришгандан синф жамоаси олдида унинг шахсига ижодий баҳо берилиши, мувоффақиятсизликда фаолият хусусиятларига эътибор қаратилиши, бизнинг назаримизда, бошқаларда ҳам унга ўхшаш истагини 39

кучайтириши табиийдир. Ҳар икки ҳолатда фаолият хусусиятларини таҳлил объектига айлантириш ўқувчилар онгида иш натижаси ва уни бажарган шахсни нисбий дифференциал акс эттирилишига олиб келади. Айнан шундай жараёнлар, яъни ўқитувчининг ўқувчига нисбатан ўқув фаолиятининг турли фазиятларида намоён этаётган муносабатига хос хусусиятлар муайян услуб устунлиги билан ажралиб турувчи ўқувчилар синфларида ўқув мустақиллиги юқори даражада ва суст ривожланган ўқувчилар миқдори ўртасидаги тафовутнинг нисбатан кичиклигини тушунтиради, деб ҳисоблаймиз. Бунда эса, айни вақтда синфда ўқув мустақиллиги даражасига кўра фарқланувчи ўқувчилар миқдоридаги тафовут шу синфга раҳбарлик қилувчи ўқитувчининг педагог услубига хос хусусиятлар ҳақида хулосалар чиқариш мумкинлиги аён бўлади. Педагог фаолият услубида, албатта, марказий ўринни ўқуитувчининг ўқувчиларга нисбатан намоён этаётган профессионал ва шахсий муносабати, бу икки хил муносабатнингўзаро нисбатини эгаллайди. Бироқ педагог индивидуал фаолият услубида, шунингдек, ўқитувчининг фаолият объектидан ташқари, фаолият воситаси (медиаторлар)га бўлган муносабати, улардан фойдаланиш хусусиятлари ҳам муҳим ўрин эгаллайди. Дарҳақиқат, ўз фаолиятида ўқувчиларга топшириқларни беришда, уларни текширишда, ўқувчи фаоллигини оширишда қандай усулларга ихтиёт бериши унинг индивидуал фаолият услубидаги қандайдир ёндашувларнинг устунлигини белгилаб берувчи муҳим омил бўлиб гавдаланади. Ўқувчилардаги ўқув мустақиллигининг юқори ёки паст кўрсатгични кўрсатиши ўтиладиган дарснинг қай тариқада; замонавий педагогик технологияларга асосланганми ёки ўқитиш усуллари анъанавий усуллардан иборат эканлигига ҳам боғлиқдир. Маълумки, мамлкатимиз ҳаётининг ҳамма жабҳаларини инновацион жараёнлар қамраб олаётгани қаторида улар ўқитишнинг 40

янгича, ноанъанавий усуллар шаклида таълим -тарбия амалиётига тобора кенг жорий этиб борилмоқда. Бу жараён албатта, аста – секин, босқичма – босқич амалга ошириляпти ва унинг йўлида консерватив тизим билан боғлиқ бир қатор тўсиқлар учраяпти. Таълимга яъни, ўқитиш технологияларининг жорий этилишида қийинчилик туғдирувчи асосий психологик омиллардар бири, шубҳасиз педагогларнинг инновацияларга бўлган муносабатидир. Бизнинг фикримизча, шу ўринда ўқитишнинг инновацион усулларга нисбатан шаклланган ўзига хос установканинг ўқитувчи бундай методларни танлаш, қўллаш ва унинг самарадорлигини баҳолашга қаратилагн профессионал харакатларига таъсирини қайд этиш мумкин. Жумладан, таълимнинг илғор услубий воситаларини шунчаки ахборотни самаралироқ узатиш воситаси сифатида қадрловчи педагогдан бундай методикалар орасидан биринчи навбатда шаклан ўқувчиларда иш мазмунига қизиқиш уйғотадиган, катта миқдордаги ўқув материалини тезроқ ўтказишга эътибор кучили бўлишини кўриш мумкин. Қолаверса, бундай ўқитувчи тегишли инновацион усулнинг самарадорлигини баҳолаш, шу асосда унинг қўланиши билан боғлиқ қандайдир жиҳатларни қайта кўриб чиқишда, аввало, методнинг таълимий соҳада берган натижасига асосланади. Бундай ёндашув, назаримизда якунида кўп вақт олувчи, аммо ўқув материалини шахсий фаоллик, ҳатоларга йўл қўйиб, уларни тўғрилаш ҳисобига ўқувчини ўқув фаолияти субъекти сифатида ривожлантириш салоҳияти юқори бўлган услублар ёки тегишли методик воситанинг шундай жиҳатларига эътиборсизликка олиб келади. Инновацион технологияларнинг фақат таълимий имкониятларига урғу берувчи ўқитувчилар синфларида ўқув мустақиллиги яхши ривожланган ўқувчиларнинг нисбий камчиликни ташкил этишини ҳам, бизнинг фикримизча, шу билан тушунтириш мумкин. Бу ерда ўқитувчининг дарс машғулотини ўтказишда қандай усуллардан 41

фойдаланишдан кўра, кўпроқ унинг таълим жараёни умумий мақсад ва вазифаларни қандай тушунишига урғу бериш ўринли бўлса керак. Ўқитишнинг инновацион усулларга бўлган муносабат эса ўқитувчининг мана шу соҳадаги умумй позициясини яққол акс эттирувчи кўрсатгич сифатида тушунтирилиши керак. Бошқача айтганда тегишли ўқитувчининг синфидаги ўқувчиларда ўқув мустақиллиги суст ривожланишининг психологик изоҳини унинг қандай ўқитиш усулларини қанчалик моҳирона қўллашда, янгича ўқитиш усулларидан ҳабардорлигидан эмас, ўз фаолиятининг психологик натижаларини тушуниш хусусиятларидан қидириш зарур. Бундай ўқитувчининг педагогик дунёқаришига хос етакчи нуқтаи – назарларини аниқлашда унинг педагогик технологияларга бўлган муносабатни асос қилиб олиш мумкинлигини кўрсатмоқда. Шундай қилиб кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда ўқув мустақиллиги ривожланишида педагогик муносабат тизимининг хусусиятлари қандай таъсир кўрсатишини кўриб ўтдик ва бундан шундай хулосага келиш мумкинки: 1. Педагогнинг индивидуал фаолият услубидан эмоционаллик ва тизимлилик ёки мулоҳазакорлик ҳамда имправизацион ёндашувнинг уйғунлиги ўқувчилар ўқув мустақиллигининг ривожланиши учун қулай педагогик шароит яратилишига асос бўлади. 2. Педагогнинг ўқувчилар фаолиятини баҳалошда мувоффақиятнинг ҳам мувоффақиятсизликнинг ҳам сабабларини уларнинг шахсидан қидириш ёки мувоффақиятга фаолият хусусиятларини, мувоффақиятсизликка шахс сифатларини омил сифатида талқин этиши ўқувчиларда ўқув мустақиллиги ривожланишига тўсқинлик қилиши кузатилади. 3. Педогогнинг профессионал тафаккурида таълим методлари ва умуман, таълим жараёнининг бош мақсади. Вазифалари сифатида ўқувчини фаолият субъекти сифатида ривожлантириш ғоясининг устунлик қилиши унинг 42

ўқувчиларда ўқув мустақиллиги ривожланишининг муҳим кафолати бўла олади. 43

2.2.Кичичк мактаб ёшидаги ўқувчиларнинг дарсга ижобий муносабатларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари Психологик тадқиқот доирасида муайян психик ҳодисаларнинг вужудга келиши, намоён бўлиши ва ривожланишини белгилаб берувчи омилларни аниқлаш, уларнинг таъсир кўрсатиш механизмларини ўрганишнинг аҳамиятли жиҳати шундаки, ушбу омилларнинг аниқланиши шакллантирувчи ёндашувни рўёбга чиқариш учун аниқ йўналишларни ажратиб олиш имкониятини яратади. Турли психик ҳолат ва хусусиятларнинг ўзаро таъсирлашуви маълум қонуниятларга биноан амалга ошишининг исботланиши муайян ҳодисани унга таъсир кўрсатаётган бирор муҳим омил билан шакллантирувчи омилларни бажариш орқали мақсадга мувофиқ равишда ўзгартириш томон йўл очиб беради. Илмий тадқиқ этилган психик ҳодисалар ўртасидаги алоқадорликни таъкидлаш билан чекланмай, ушбу боғланишларни асос қилиб олиб уларга шакллантирувчи, ривожлантирувчи таъсир чораларини амалга ошириш, бир томондан, ишнинг амалий қийматини оширса, иккинчи томондан, тегишли омилларнинг аҳамият даражасини исботловчи янги далилларнинг кўлга киритилишига олиб келади. Аввало, шуни таъкидлаш керакки, мутахассисларнинг таъкидлашича, мустақилликка бўлган интилиш дастлаб боланинг ўз хоҳиш-истакларини катталар истакларига зид қўйишда уч ёш инқирози даврида яққол намоён бўлади . Тадқиқотларнинг натижаларидан маълум бўлишича, фақат ўсмирлик даврига келиб мустақиллик англанган ва назорат қилинадиган даражага етади . Кичик мактаб ёши даврида етакчи фаолиятнинг янги тури -ўқиш замонавий инсоният жамиятида яшаётган инсон умумий мустақиллиги ажралмас қисми бўлган ўқув мустақиллигининг шаклланиши учун тегишли талабларни юзага келтиради. Ўқув фаолиятининг самарадорлиги қатор бошқа муҳим ташкилий, педагогик, физиологик омиллар билан бирга куп жиҳатдан ушбу психологик сифатнинг қанчалик ривожланган бўлиши, нақадар тез шаклланишига боғлиқдир. 44

Ўқув мустақиллигининг шаклланиши, шубҳасиз, ўқувчи шахс бўлиб шаклланишининг муҳим томонларидан биридир. Шундай экан, ўқув мустақиллигининг ривожланиши, албатта, ўқувчининг шахс сифатидаги умумий тараққиётига ҳам ижобий таъсир кўрсатмай қолмайди. Айни вақтда тизимлилик тамойилининг қоидаларидан келиб чиқиб, шахс психик тизимининг ўқув мустақиллиги билан алоқаси исботланган турли бошқа тузулмаларнинг табиий ёки режали фаол аралашув ҳисобига рўй берадиган ўқув мустақиллиги ривожланишида ҳам ўз аксини қолдиради. Шу нуқтаи назардан, кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда ўқув мустақиллигини ривожлантиришнинг асосий йўналишларидан бири ўқувчи шахсининг тегишли таркибий қисмларига шакллантирувчи таъсир кўрсатишдан иборат бўлади. Маълумки, одамнинг ўз кучларига, имкониятларига ишончи ортган сайин унинг тегишли фаолиятдаги ички мотивацияси даражаси ҳам кучайиб боради. Муваффақиятга интилиш мотивацияси устун бўлганда эса фаолият самарадорлиги ташқи назоратга кам боғлиқ бўлади , яъни фаоллик кўпроқ ички омиллар билан белгилаб берилади. Мазкур илмий тасдикланган далилларга асосланиб, ўқув мустақиллигини ривожлантириш учун ўқувчи шахсида ўзига бўлган ишончни кучайтиришга йўналтирилган чора-тадбирлар самарали бўлиши мумкин, деб тахмин қилинди. Ўз-ўзига ишончни ривожлантириш тренинги деганда одатда расмий ва норасмий муносабатларда ўз-ўзига бўлган ишончга асосланган хулқ- автор усулларига гуруҳий ёки индивидуал шаклда ўргатиш жараёни тушунилади. Шахсда ўзига ишончни оширишга ёрдам беришга йўналтирилган тарихан биринчи тренинг дастури сифатида А.Сальтер (1949) нинг одамлардаги ўз-ўзига ишончсизлик организмда тормозланиш жараёни устунлиги сабаблидир, деган мазмундаги қарашга асосланган шартли рефлектор терапияси тилга олинади. Кейинчалик Дж.Вольпе (1958) тормозланишдан ташқари ўзига ишончсизликка ижтимоий қўрқувлар (танқид, кимнингдир гувоҳ бўлиши, кимдандир бирор нарсани сўраш, талаб 45

қилиш, кимнингдир мурожаатни рад этиш ёки бировнинг раддини қабул қилишдан қўрқиш) нинг кучли таъсир кўрсатишини тахмин қилиб, ушбу қўрқувларни тизимли десенсибилизациялаш усулига асосланган тренинг дастурини таклиф қилди. Бундан кейин А.Лазарус (1973) ўз психологик хизмат амалиётидан келиб чиқиб, шахснинг ўзига ишончи сустлигини ижтимоий ўзаро таъсирлашув кўникмалари (хоҳиш истаклар ва ҳиссиёгларни очиқ ифодалаш, зарур бўлганда "йўқ" дея олиш, талабларни қўйишга журъат қилиш кўникмалари) яхши ривожланмагани билан боғлади ва шунга мувофиқ мазмундаги машгулотлар дастурини ишлаб чиқди. Бугунги кунда шахсда ўзига ишончни ривожлантирувчи тренинглар турли хил ёндашувларга асосланган машгулотлардан ташкил топади. Улардан ўрин олган машқ ва машгулотлар икки асосий йўналишда одамга шакллантирувчи таъсирни амалга оширишни назарда тутади: биринчидан, одамда ўзига ишончнинг универсал малакалари (шахсий режаларни рўёбга чиқаришда ташаббус кўрсатиш, ўзини ўзи ижобий тусда идрок этиш, ижтимоий муносабатларда жонбозлик, ўзини ўзи бошқариш, симпатия уйғота олиш) ни ривожлантириш; иккинчидан, одамда ўз-ўзига ишончнинг турли ҳаётий вазиятлар учун аҳамиятли бўлган махсус малакалари (“йўк” дея олиш, талаб қила билиш, илтимос қилиш, шахсий эҳтиёж ва ҳиссиётларни очиқ ифодалай билиш) ни ривожлантириш. Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда ўз –ўзига ишончни кучайтиришга хизмат қилувчи машғулотлар дастуридан ўрин олган машқлар мавжуд. Улар орқали болада: муваффақиятга интилиш мотивларини ривожлантириш, ўқувчиларнинг хатти-ҳаракатларидаги ички ва ташқи мотивлар ҳақида мулохаза юритиш, ишни намунали бажариш, ижобий баҳога лойиқ тарзда амалга оширишнинг уддасидан чиқадиган иш-ҳаракат турлари ҳақида ўйлантириб қўйиш; ўқувчиларни бир-бирининг фаолият маҳсулларидан устун жиҳатларни, бетакрор ўзига хос томонларни топишга, уларни очиқ таъкидлашга ундаш; ўқувчиларнинг одам ҳаётида қандай мураккаб холатлар бўлиши мумкинлиги ва уларнинг қайсиларидан қандай хусусиятлар эвазига 46

ғалаба билан чиқа олишлари тўғрисида мулоҳаза юритишини таъминлаш; ўқувчиларни сўнгги пайтларда ким томонидан ва энг муҳими, нима учун мақтов олганликларини эслашга чорлаш; ўқувчиларни улар кимга, қандай сабаб билан ва қанақа қилиб ёрдам кўрсатганликлари хусусида ўйлашга чақириш; ўқувчиларни қандай шахсий сифатларга эга бўлмаганларида муайян иш-ҳаракатни ижобий тарзда бажара олмаган бўлишлари мумкинлиги ҳақида ўйлантириш. Кўриниб турибдики, шакллантирувчи таъсир учун методик амаллар ўз моҳиятига кўра ўқувчини ўз шахсидан ижобий, яхши ривожланган атрофдаги одамларнинг эътирофига лойиқ жиҳатларни топа олиш, уларнинг мавжудлигини англай билишга ундаш ғоясига асосланади. Зеро, ўз шахсининг устун томонларини англаш ва ҳис этиш одамнинг умумий ҳиссий ҳолатига хам, ўз-ўзига бўлган ҳурмати ва якунда ишончи ошишига ижобий таъсир кўрсатади. Тўпланган маълумотлар кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар ўқув мустақиллигининг ривожланишига ўқитувчи педагогик фаолият услуби, айниқса, унинг ўқувчиларга ўз шахсий муносабатини намоён этиш услуби ҳамда ўқитиш усулларининг педагогик-психологик қийматини нималарда кўриши, уларни қандай жиҳатлари учун қадрлаши сезиларли таъсир кўрсатади. Мустақиллик, Г.А.Цукерман, А.Венгер таъкидлаганидек, боланинг нафақат катталар ёрдамисиз бирор иш- ҳаракатни бажара олиши, балки зарурат туғилганда ўз ташаббуси билан ёрдам сўрай билишида ифодапанар экан, мана шундай кўмакни таклиф этишга қодир бўлмаган, ўз педагогик фаолиятида ўқувчи шахсини қадрлаш ва унинг ҳар томонлама ривожланиши учун шароит яратиб беришни касбий бурч сифатида англамайдиган ўқитувчининг болаларга, ишга, унинг воситаларига муносабати ўқувчиларда ўқув мустақиллиги шаклланишига тўсқинлик қилиши ҳақиқатга яқиндир. Л.Г.Сочень тадкиқотлари юксак тараққий этган профессионал позицияга эга ўқитувчиларнинг синфларида 47

таълим олаётган ўқувчилар самарадор мустақиллик, креативлик, эгилувчанлик, билишга қизиқишнинг юқори даражасини намоён этишини исботлаяпти. Бундай профессионал позицияси юксак тараққий этган педагогга нисбатан “фаоллаштирувчи мутахассис”, яъни ўқувчиларнинг шахс сифатидаги ривожланишини таъминловчи шарт-шароит яратиб беришга қодир мутахассис сифатида қаралади. Таъкидловчи тажриба натижаларидан келиб чиқиб, ўқитувчилар билан олиб бориладиган амалий психологик ишнинг умумий мазмуни қуйидагиларга йўнэлтирилиши режалаштирилди: ўқитувчилар да ўқувчиларни шартсиз қабул қилишга ундовчи позицияни кучайтириш; ўқитувчиларни ўқувчилардаги индивидуалликнинг ижобий томонларини кўра билишга ундаш; ўқитувчиларни ўқувчилардаги бир қарашда салбий хусусият сифатида баҳоланиши мумкин бўлган хислатлар қандай вазиятларда ижобий аҳамият касб этиши мумкинлиги тўғрисида ўйлантириш; ўқитувчиларда ўқитиш жараёни ва айниқса, усулларининг ривожлантирувчи салоҳияти хақидаги фикр-мулоҳазаларни жонлантириш; ўқитувчиларда ўқувчилар шахсида тегишли сифатлар яхши ривожланмаслиги қандай ҳаётий вазиятларда, айниқса, салбий роль ўйнашини тасаввур қилишга чорлаш; ўқитувчиларда таълим жараёнининг қандай жиҳатлари ўқувчиларда муайян сифатларнинг ривожланишига ижобий томондан ёки салбий томондан қай даражада таъсир кўрсатиши ҳақида фикр-мулоҳазалар уйғотиш. Умуман, кўриниб турганидек, ўқитувчилар билан шакллантирувчи тажриба доирасида олиб бориладиган ишнинг асосий мазмуни уларда ўқувчи шахсининг реал ва идеаллаштирилган ҳолати ўртасидаги тафовут, унинг шартли экани, салбий ва ижобий томонлари мавжудлиги тўғрисида тегишли мулоҳазаларни кучайтириб, уларни бола шахсини узлуксиз тараққий этишга қодир тузулма сифатида шартсиз қабул қилишга ундашдан иборат бўлиши керак, деб белгиланди. Зеро, махсус тадқиқотлар натижалари рефлексив технологиялар ёрдамида касбий ва шахсий ўсиш жараёнини 48

жадаллаштиришга қаратилган амалий психологик ишда фаол қатнашиш педагогга ўзини ўзи англаш даражасини ошириш, шахсий масъулият кўламини кенгайтириш, ҳамкасблар ва ўқувчилар билан конструктив алоқа усулларини ўзлаштириш, янги тажриба учун янада очиқроқ бўлиш, ўз ҳиссий барқарорлик даражасини ошириш имкониятини беришини таъкидлаш учун асос бўлмоқда. Албатта, ўқув мустақиллигини ўқувчиларда тегишли ўқув фаолияти кўникмаларини шакллантириш орқали таркиб топтириш мақсадга тўғри олиб борувчи йўлдек кўриниши ва билвосита (қандайдир психик тузулмаларнинг ривожланиш даражасини ўзгартириш орқали натижага эришишни кўзловчи) ёндашувга заруратни шубҳа остига қўйиш мумкин. Шубҳасиз, соф педагогик ёндашув нуқтаи назаридан шундай йўл тутилиши ўринли бўлади. Ўқувчиларда ўқув мустақиллигини шундай йўл билан ривожлантириш педагогнинг асосий намоён этилишини кафолатлай олмайди. Ўқувчининг ушбу ўқув фаолияти самарадорлигини белгилаб берувчи ўта муҳим хусусиятни ўзининг реал хулқ-атворида намоён этишга тайёрлиги эса, аввало, психологик омилларга боғлиқ бўлади. Шунинг учун ўқувчи билан тегишли амалий психологик ишнинг олиб борилиши унда ўқув мустақиллигини таркиб топтиришга қаратилган кенг кўламли чора- тадбирларнинг ажралмас муҳим бўғинидир. Шундай қилиб, кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар билан ўқув мустақиллигини ривожлантиришнинг амалий имкониятларини таҳлил этиш қуйидаги хулосаларни шакллантириш учун асос бўлмоқда: 1.Педагoгик таъсирдан фарқли равишда кичик мактаб ёши даврида ўқувчилар ўқув мустақиллигини ривожлантиришга психокоррекцион нуқтаи назардан ёндашиш тегишли ўзгаришларни билвосита, яъни қандайдир психологик омилларни фаоллаштириш орқали ҳосил қилишни назарда тутади. 2.Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда ўқув мустақиллигининг ривожланишини ўрганишда шакллантирувчи ёндашув ҳам таъкидловчи 49

тажрибалар натижаларини қайта текширувчи, ҳам амалий иш услубини асослаш воситаси бўлиб хизмат қилади. З.Ўқув мустақиллиги сифатини кичик мактаб ёшида ривожлантириш комплекс ёндашувни талаб қилиб, бунда асосий эътиборни ўқувчи мотивацион соҳаси ва ўқитувчининг муносабат тизимига қаратиш самарали бўлади. 50

2.3.Ўқувчиларнинг дарсга ижобий муносабатларини шакллантириш борасида ўқитувчилари билан олиб бориладиган амалий – психологик ишлар аҳамияти Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда психологик ёрдам амалиёти соҳасида психологлар бартиараф этиши талаб қилинаётган муаммолар умумий равишда ҳеч иккиланишларсиз бу даврда ўқувчи шахси тараққиётининг асоси педагогик жараённи гуманизациялаш (инсонпарварлаштириш)дан иборатлиги ҳақида гапириш имкониятини бермоқда. Ўқувчи ўзига хос педагогик экология тамойиллари доимий амал қилувчи муҳитда вояга етиши керак. Бундай шароитда фаолият кўрсатиш, шубҳасиз, боланинг шахс сифатидаги умумий ривожланишига, шу жумладан, унда мустақиллик сифати ва унинг хусусий ифодаси бўлган ўқув мустақиллиги тараққий этишига ижобий таъсир кўрсатади. Тадқиқотимизнинг мазкур қисмида, айнан, кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар билан ш у ғ улланувчи педагогларда мана шундай - таълимга ва ўқувчи шахсига гуманистик ёндашувни кучайтиришга ёрдам берувчи машғулотлар тизимининг самарадорлик даражаси муҳокама этилади. Кичик мактаб ёши даврида ўқувчиларнинг ўқитувчига эмоционал боғланиш, ижобий маънодаги тобелик даражаси ниҳоятда юқори экани [79] нинг ўзиёқ бу ёш давридаги болалар билан амалга ошириладиган коррекцион-ривожлантирувчи мазмундаги ҳар қандай иш самараси ушбу жараёнга уларнинг ўқитувчилари ҳам жалб этилган вазиятда айниқса самарадор бўлиши мумкинлиги ҳа қ ида тахмин қилиш мумкин. Албатта, ушбу маълум маънода аксиома сифатида қабул қилиниши мумкин бўлган мулоҳаза бошқа ёш даврлари учун ҳам ўринлидир. Зеро, ўқувчи шахсида тегишли амалий психологик чора-тадбирлар натижасида рўй берувчи ўзгаришлар қачонки педагоглар томонидан қабул қилинса, ижобий баҳоланса, унда ушбу ўзгаришларни барқарор сақлаб туриш ҳамда янада жадаллаштириш истаги, эҳтиёжи кучаяди. Аммо кичик мактаб ёшида ўқитувчининг бола ижтимоийлашувидаги алоҳида ўта муҳим ўрни бу даврда 51

юқоридаги мулоҳазалар педагогларга нисбатан, айниқса, ўринли бўлишини таъминлайди. Битирув малакавий ишимизда ўқитувчи фаолият услуби ва унинг таркибий қисмлари сифатида ўқитувчининг ўқувчиларга турли педагогик вазиятларда намоён этувчи муносабати, таълим жараёни методик таъминотининг мақсад-моҳиятини қандай тушуниши кичик мактаб ёши даврида ўқувчиларда ўқув мустақиллиги ривожланишининг муҳим омилларидан экани исботланмоқда. Албатта, ўқитувчининг бутун фаолият услубини реал педагогик жараёнда, айниқса, юқори самарадорлиги билан ажралиб турувчи услубга алмаштириш йўли билан муаммони бирдан ҳал этиш мумкин бўлиб кўриниши эҳтимолдан узоқ эмас. Бироқ, бундай ёндашув канчалик жозибадор бўлиб туюлмасин, қандайдир, ҳатто, узо қ муддат давом этадиган, мукаммал ишланган дастурга асосланган амалий психологик иш орқали ўқитувчининг фаолият услубини ўзгартиришга даъво қилиш ўзига хос психотерапевтик редукционизмдан ўзга нарса эмас, деб ҳисоблаймиз. Негаки, шубҳасиз, фаолият услуби одамнинг барқарор шахс сифатлари, унинг п сихофизиологик хусусиятлари билан боғлиқ бўлади. Хусусан, олий нерв фаолияти етакчи типига хос хусусиятларни ўзида акс эттирувчи индивидуал фаолият услубини, табиийки, қайсидир психокоррекцион машқлар билан тубдан ўзгартиришга уринишни тадқиқотчи ёки амалиётчи психологнинг ортиқча амбицияга асосланган ёндашуви, деб баҳолаш, бизнингча, ўринлидир. Бундай шароитда, назаримизда, ўқитувчилар билан ташкил қилинадиган амалий психологик иш педагогик фаолият услуби таркибига кирувчи, якунда унинг мазмунини белгилаб беришда ҳал қилувчи даражадаги ўринга эга ва ташқи шакллантирувчи таъсирга нисбатан таъсирчанлиги юқори хусусиятларга йўналтирилиши самарали бўлиши мумкин. Шу нуқтаи назардан тадқиқотимизда таъкидловчи тажрибалар натижаларига асосланиб ўқитувчиларнинг ўқувчиларга бўлган шахсий ва профессионал муносабатига 52

шакллантирувчи ва ривожлантирувчи таъсирни амалга ошириш йўли танланди. Бундай ёндашувни илмий-амалий ишда рўёбга чиқариш қуйидаги кетма-кетликдаги изланувчанлик ҳаракатлари орқали амалга оширилди: 1)ўқувчиларга муваффақият ва муваффақиятсизлик вазиятида намоён этадиган муносабатида фаолият/шахс ёки шахс/шахс стратегиясидан фойдаланувчи ўқитувчилар (жами 4 киши) гуруҳи ажратилди; 2)мазкур гуруҳ ўқитувчилари билан бир ой давомида махсус амалий психологик иш олиб борилди; 3 )ўқувчиларга муваффақият ва муваффақиятсизлик вазиятида шахсий ҳамда касбий муносабати сезиларли ўзгарган ёки ўзгармаган ўқитувчиларнинг синфларидаги ўқувчилар орасида ўқув мустақиллиги даражасининг ривожланиш динамикаси текширилди. Аввало, шуни таъкидлаш керакки, ўқитувчилар билан амалий психологик ишни ташкил этиш учун ишлаб чиқилган машқ ва машғулотларнинг самарадорлигини тасдиқловчи маълумотлар қўлга киритилди. Жумладан шакллантирувчи ва ривожлантирувчи машғулотлардан кейин педагоглар орасида ўқувчиларга нисбатан намоён этилувчи муносабатда шахс/фаолият ва фаолият/фаолият стратегиясига мойиллик билдириш ҳолатлари ортганига гувоҳ бўлишимиз мумкин . Натижалардан маълум бўлаяптики, амалий психологик ишга жалб этилган ва бунга қадар ўқувчиларга муносабатни ифодалашда уларда ўқув мустақиллигини ривожлантириш нуқтаи назаридан самарадор бўлмаган муносабат стратегиялари (ф/ш ва ш/ш типдаги муносабат услуби) га мойил ўқитувчилар салмоғи шакллантирувчи таъсирдан кейин анчага камайиб, улар орасида самарадор стратегия (ш/ф ва ф/ф услуби) тарафдорларининг миқдори ортган. Айниқса, эътиборга лойиқ жиҳат шундаки, самарасиз стратегияли ўкитувчилар миқдорининг камайиши, аввало, ўқитувчилар орасида (45,5%) энг самарали услубга мойиллик ортиши ҳисобига рўй бермоқда. 53

Демак, умуман олганда, натижалар, бир томондан, ўқувчиларга нисбатан уларни шартсиз қабул қилишга, уларнинг шахси ва ташқи хулқ- атвори ўртасида аниқ чегарани кўра билишга, салбий ва ижобий сифатларига турли томондан қарай олишга ундайдиган машғулотлар самарадорлигини исботламоқда. Аммо иккинчи томондан ва энг муҳими, олинган натижалар ҳар қандай самарасиз педагогик муносабат услубини намойиш қилувчи ўкитувчи ўз фаолияти ва муносабатлари тизимида ўзгариш ҳосил қилишни ихтиёр этганда бунинг учун имконият мавжудлигини, ушбу соҳалар етарлича динамикликка эгалигини, ривожлантирувчи таъсирга нисбатан таъсирчанлигини кўрсатмоқда. Албатта, ўқувчини, аввало, таъсир ва манипуляция объекти эмас, балки шахс сифатида қабул этиш, унинг индивидуаллигини, ўзига хос бетакрорлигини ҳурмат қилишнинг педагогик аҳамиятини ўқитувчи касбий фаолияти давомида ҳам ўз-ўзидан стихияли равишда англаб бориши мумкин. Бироқ бундай жараённи психологик кўмак ҳисобига стимуллаштириш, биринчидан, кўплаб педагогларни ўз касбий хатоларидан тегишли хулосалар чиқариб, улар асосида хулқ-атвор услубини ўзгартириш зарурати ҳақидаги ички низоларга бой, оғир ҳиссий кечинмалар билан уйғунлашувчи қарорлардан ҳимоялайди; иккинчидан, педагогик кадрлар малакаси ошириш ва қайта тайёрлаш тизимида психологик тайёргарлик сифатини ошириш учун ўқитувчилар билан олиб бориладиган амалий ишнинг самарали технологиялари ишлаб чиқилишига туртки беради. Маълумки, битирув малакавий ишида илгари сурилган асосий ғоялардан бири -ўқитувчининг ўқувчиларга шахсий муносабатни намоён этиш услубини кичик мактаб ёши даврида ўқувчилар ўқув мустақиллигига таъсир кўрсатувчи омил сифатида ўрганиш ғоясидан иборат эди. Ушбу ғояга биноан шакллантирувчи тажриба натижаларига кўра педагогик муносабат стратегиясида аввалги самарасиз ёндашувдан нисбатан самарасиз позицияга ўтиш жараёни кучатилаётган (ш/ф муносабат услубига эга) ва бундай ўзгариш қайд этилмаган (ф/ш ва ш/ш муносабат услубига эга)ўқитувчилар 54

синфларидаги ўқувчиларнинг ўқув мустақил лиги даражасига хос динамикани ўрганиш йўлидан борилди. Бунинг учун педагогик муносабатни намоён этиш услуби шартли равишда “шахс/фаолият” тизими, яъни ўқувчининг муваффакиятига муносабат билдиришда унинг шахсига, муваффақиятсизлигида муносабатда фаолият хусусиятларига ургу бериш билан изоҳланувчи ҳамда "фаолият/шахс" ва "шахс/шахс" тизими, яъни муваффақиятда фаолият хусусиятини, муваффақиятсизликда шахс сифатларини ёки ҳар икки ҳолатда шахс хусусиятларини таъкидлаш билан боғлиқ тизимлар устунлик қилувчи педагоглар ўқувчиларининг ўқув мустақиллиги даражаси таъкидловчи ва шакллантирувчи босқичлардан кейинги кўрсаткичларига кўра қиёслаб ўрганилди. Шубҳасиз, ўқитувчилар билан олиб борилган амалий психологик ишнинг аниқланган таъсири кичик мактаб ёшида “ўқитувчи-ўқувчи” тизимидаги муносабатлар учун хос хусусиятлар ўқувчиларнинг ўқув фаолияти субъекти сифатида ҳам, умуман, шахс сифатида ҳам асосий тараққиёт векторини белгилаб беришини исботламоқда. Умумий равишда ўқитувчилар касбий установкаларига таъсир кўрсатишнинг ўқувчилар ўқув мустақиллиги даражасида ижобий динамикага сабаб бўлишининг асосидаги психологик механизмлар , назаримизда , кичик мактаб ёшида ўқувчининг ўқитувчи билан имкон кадар намунали муносабатларни шакллантиришга ва уларни қандай бўлмасин сақлаб туришга уринишига алоқадордир . Бизнингча , айнан ўқитувчи билан бўлган ижобий муносабатни ниҳоятда қаттиқ қадрлагани сабабли кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар педагогнинг хулқ - атворида гуманистик педагогика ва психология тамойилларига номувофиқ ёндашувга гувоҳ бўлганда ностандарт ҳаракатларга , ижодий уринишларга , ташаббус кўрсатишга интилмайди . Негаки , ўқувчи кўз ўнгидаги ижимоий мавқеи унга қараб мўлжал олиш даражасидаги одамнинг ўзига нисбатан ижобий реакцияларига ишончи баланд бўлмаган шароитда таваккалига ёрқин индивидуалликнинг ифодаланиши билан чамбарчас боғлик ўқув мустақиллигини намоён этишга ошиқмайди . 55

Таклиф этилаётган интерпретацион ёндашувга мувофиқ кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар ҳар қандай ҳолатда ўзи учун ижтимоий аҳамият даражаси ниҳоятда юқори сиймо - ўқитувчининг кескин қораловчи муносабатига дучор бўлмаслигига ишонганда , буни чуқур ҳис этганда , ўз яширин салоҳиятини рўёбга чиқаришга , ўз индивидуаллигини конструктив йўналишда исботлашга тўскинликни сезмайди . Ушбу ҳолат якунида ўқувчи мустақилликни , шу жумладан , ўз ўқув фаолиятидаги мустақилликни намойиш этишга , уни ривожлантиришга кучли ички рағбатни ҳис килади . Демак, умумий равишда шу ҳакда хулоса қилиш мумкинки, ўқитувчи- ўқувчи тизимида ўзаро ишончга асосланган психологик муҳитнинг, ўқитувчида гуманистик установкаларнинг ташқи психологик таъсир ҳамда унинг ўқитувчи томонидан фаол ўзлаштирилиши ҳисобига ҳосил қилиш шу йўл билан кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда ўқув мустақиллигига интилиш даражасини ошириш мумкин. Умуман , ўтказилган шакллантирувчи тадқиқот натижалари қуйидаги хулосаларни шакллантириш учун имконият бермоқда : 1.Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда ўқув мустақиллигини ривожлантиришга қаратилган амалий психологик чора-тадбирлар тизимида ўқитувчилар билан ўтказилиши мумкин бўлган шакллантирувчи ва ривожлантирувчи ишлар марказий ўринлардан бирини эгаллайди. 2.Кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар билан ишлайдиган педагогларда бола шахсини шартсиз қабул қилиш, унинг хулқ-атвор реакциялари билан шахс сифатидаги қиёфаси ўртасидаги чегарани пайқай билиш каби сифатларда ифодаланувчи ёндашувларни ривожлантиришга қаратилган амалий иш уларда педагогик ишнинг самарали услубларига нисбатан мойилликни ошира олади. 3.Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда ўқув мустақиллигининг жадал ривожланиши улар билан шуғулланувчи ўқитувчиларнинг педагогик муносабат услуби асосида инсонпарварлик педагогикаси ва психологиясига хос тамойиллар мавжудлигининг асосий мезонларидан бири сифатида кўрилиши мумкин. 56

Хулосалар Бошланғич синф ўқувчиларида ўқишга бўлган ижобий муносабатларни шакллантиришнинг психологик мезонлари мавзусини назарий ва амалий жиҳатдан атрофлича ўрганишимиз битирув малкавий ишимиз якунида қуйидагича хулосаларни чиқаришга асос бўлди: 1. Ўқишга ижобий муносабат ўқувчи шахсининг асосий сифатларидан бири бўлиб, унинг мақсад қўя билишида, кўйилган мақсадга ўз кучи билан қатъиятли равишда эришишга интилишида, масъулиятли бўлишида, бу борада нафақат таниш, балки ностандарт қарор чиқаришни тақозо этувчи янги шароитларда ҳам онглилик ва ташаббускорлик билан ҳаракат қилиши, мустақил ишида, ҳаракатида намоён бўлади. 2.Турли хил ёшдаги ўқувчиларда ўқишга ижобий муносабат сифати ривожланиш даражасини баҳолашда турли ёшдаги, психик ва ақлий ривожланиш даражасидаги, ҳар хил ижтимоий қатламдаги ўқувчиларга нисбатан умумий ўлчовлардан, мезонлардан фойдаланиш илмий жиҳатдан эътирозли ҳолатдир. 3.Турли муаллифлар ўқувчиларнинг ўқишга ижобий муносабатлари ривожланишини ўқувчи шахсига хос ўзи учун қарор чиқариш, масъулиятли бўлиш, ўзгаларнинг ёрдамисиз ўз эҳтиёжларини қондириш, фаолиятда ўз- ўзини назорат қилиш ёки йўналтириш муҳим ахамиятга эгалигини таъкидлайдилар. Бунда ўқитувчи ва ота – оналарнинг ўқувчи билан ҳамкорлиги муҳим роль ўйнайди. 4 Педагогик таъсирдан фарқли равишда кичик мактаб ёши даврида ўқувчилар ўқув мустақиллигини ривожлантиришга психокоррекцион нуқтаи назардан ёндошиш тегишли ўзгаришларни билвосита, яъни қандайдир психологик омилларни фаоллаштириш орқали ҳосил қилишни назарда тутади. 5. Кичик мактаб ёшида ўқувчиларда ўқишга ижобий муносабатни шакллантириш ўз – ўзига бўлган ишончининг ортиши туфайли кучайган (ишончли) ички ўқув мотивациясининг ривожлантирувчи таъсир 57

механизмлари ўқувчида мактаб билан боғлиқ салбий эмоционал кечинмаларнинг сусайиши соҳасида эканини тахмин қилиш мумкин. 6. Кичик мактаб ёшида ўқувчилар билан ишлайдиган педагогларда бола шихсини шартсиз қабул қилиш, унинг хулқ – атвор реакциялари билан шахс сифатидаги қиёфаси ўртасидаги чегарани пайқай билиш каби сифатларда ифодаланувчи ёндашувларни ривожлантиришга қаратилган амалий фаолият уларда педагогик ишнинг самарали услубларига нисбатан мойилликни ошира олади. 58

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. «Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида» . Тошкент. Ўзбекистон. 2011 й – 439 б 2. Каримов И.А. Баркамол авлод-Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори Т.: “Шарқ” 1998 й -64 б. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон 21 асрга интилмоқда. Т.: Ўзбекистон 2000 й- 352 б. 4. Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т.: Шарқ, 1998. - 31б. 5. Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси . Т.: Шарқ 1998 й-182 б. 6. Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва кучли фуқаролик жамияти барпо этиш-устувор мақсадимиздир. Т.: Ўзбекистон овози 28.01.2010 й 1-3 бетлар. 7. В ыготский Л.С. Избранные психологические исследовани. – М.: Изд- во АПН РСФСР, 1956,-519 с. 8. Ганелин Ш.Н.Воспитание активности и самостоятельности как черты личности учащегося // Воспитание самостоятельности и активности учащегося: уч.зап – ки ЛГПИ им. А.И.Герцена. – Л.: ЛГПИ, 1966, - С. 5-25. 9. Давлетшин М.Г. Таълимнинг психологик асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1978. – 20 б. 10. Курс общей, возростной и педагогические психологии. Вып. З. // Под ред. М.В.Гамезо. – М.: Просвещение, 1982, - 176 с. 11. Лейтес Н.С. Умственные способности и возраст. – М.: Педагогика, 1971. – 280 с. 12. Люблинская А.А. Воспитателю о развитии ребенка. М.: Просвещение, 1972, - 256, 13. Маънавият юлдузлари: (марказий Осиёлик машҳур сиймолар, алломалар, адиблар) // Тўпловчи ва масъул муҳаррир: М.М.хайруллаев – Тўлдирилган қайта нашр. – Т.: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашр., 2001. – 408 б. 59

14. Мысливченко А. Г. Человек как предмет философского познания. – М.: Мысль, 1972. – 190 с. 15. Навои А. Асарлар. 15 томлик. – Т.: Ғ.Ғулом ном. Бадиий адабиёт нашриёти, 1963. Т.13: Маҳбубул – қулуб. Муншоат. Вақфия. – 243 б. 16. Нишонова З.Т.Мустақил ижодий фикрлашни ривожлантиришнинг психологик асослари: Психол.ф.д....дис.автореф. – Т.: ЎзМУ, 2005. – 43 б. 17. Перовиский А.В., Ярашевский М.Г., Психология. Учебник для вузов по пед. специальностям. – М.:академия, 1998. – 500 с. 18. Платонов К.К. О системе психологии. – М.: Мысль, 1972. 216 с. 19. Просецкий В.А. Психология подражания: автореферат дис…д.п.н. – Орел: ОГПУ, 1973. - 59 с. 20. Ростовецкая Л.А. Самостоятельность личности в познании и общении. –Ростов – на – Дону: РГУ, 1975. 297 с. 21. Рубенштейн С.Л. Проблемы общей психолоии. М.: Педагогика, 1973. – 249 с. 22. Теплов Б.М.Ум и воля военачальника // Военная мысль. – Москва. 1943. - № 12, С. 64 – 82 . 23. Фромм Э. бегство от свободы: Пер с англ. // Общ. ред. И послесл. П.С. Гуревича. – М.: Прогресс, 1989. 272 с. 24. Ғозиев Э.Ғ. Тафаккур психологияи. Т.: Ўқитувчи, 1990. – 184 б. 25. Ғозиев Э.Ғ. Онтогениз психологияи. Т.: Noshr , 2010. - 136 – 171 б. Интернет сайтлари: www. Gov.uz. www. Ziyo net. Uz www. Iscs.uz www.jahon.tiv.uz . www. Edu.uz. www.press-uz.info . 60

ИЛОВАЛАР 1-илова “Кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар ўқув мустақиллиги даражасини аниқлаш методикаси” (С.Ю.Прохорова методикасининг 1 ва 5 субтестлари) 1-субтест: “Ўқув вазифасини аниқлаш олиш қобилияти”. Мақсад: ўқув мақсадини тушуна олиш қобилиятини текшириш. Ўқув вазифаси: келтирилган ҳикоядаги бош қаҳрамонни сўзма – сўз тавсифловчи фикрларни топиш, яъни қаҳрамоннинг иқтибосли тавсифи келтирилган ўринларни аниқлаб остига чизиш. Вазифа учун материал: “Карнайчи шоҳ” ҳикояси “Ўтмишда Жоҳонгир карнайчи исмли шоҳ бўлган экан. Шоҳ жуда қувноқ, зийрак бўлиб, ёшлигида карнай чалишни ўрганган экан. Кунлардан бир куни унинг мамлакатига тўсатдан ёв бостириб кела бошлабди. Жоҳонгир шоҳ бу хунук хабарни эшитибди – ю, саройни энг баланд минорасига чиқиб, ёв томонга қарабди. Ёв аскарлари худди қора булитдай ёпирилиб келаётган экан, жоҳонгир шоҳнинг аскарлари эса жуда оз экан. Шунда шоҳ бор маҳаратини ишга солибда. Шаҳардаги карнайчиларни тезлик билан баланд минорага тўплабди. Ўзи ҳам карнайни олиб, бараварига чалишни буюрибди. Юзлаб карнай овози бутун борлиқни ларзага келтириб янграбди. Шунда ёв аскарлари бу овознинг фарқига бормай, саросимага тушиб, орқаларига қарамай қоча бошлабдилар. Буни тепадан кўриб турган карначилар карнайларини кучлироқ пуфлабдилар. Шундай қилиб тадбирли карнайчи шоҳ ўз санъати ва маҳорати билан мамлакатини, халқини ёв ҳужумидан сақлаб қолибди”. Баҳолаш: максимал балл – 1 балл Бажариш даражалари: юқори даража – 1 балл; қуйи даража – 0 балл. 5-субтест: “Ўзини – ўзи назорат қилиш ва рефлексия”. Мақсад: ўқувчиларнинг ўзини – ўзи назорат қилиш ва рефлексия даражасини текшириш. 61

Ўқув вазифаси: 1) матнни ўқиб, унга сарлавҳа ўйлаб топиш ва режа тузаш; 2) тузилган режани мустақил равишда қуйида берилган жадвалда кўрсатилган кўрсатгичлар асосида баҳолаш. Вазифа учун материал: “Ёзда далалар, полизлар ва боғларда одамлар экинлар парвариши билан шуғулланадилар: ерни юмшатадилар, сув қўядилар, ўғит берадилар, зараркунандалар билан курашадилар, ёввои й ўсимликлардан тозалайдилар. Чунки яхши парвариш қилинганда ўсимликлар кўп ҳосил беради. Ёзда олча, олҳўри, олмалар ва турли бошқа мева ҳамда сабзавотлар пишади. Шунинг учун ёздаёқ ҳосилни йиғиштириш бошланади. Экинларни экиш ва йиғиштириб олишда одамларга махсус машиналар ёрдам беради. Бу фаслда шаҳарларда кунига бир неча марта махсус машиналар кўчаларга, йўл ёқаларида, боғларда, ҳовлиларда экилган гулларга сув сепадилар ва кўчаларни супирадалар. Кузда донли ўсимликларни йиғиштириш давом этади. Улар конбайин – машиналар ёрдамида йиғиштирилади. Кузда, шунингдек, сабзавотлар – картошка, карам, сабзи, лавлаги ҳам йиғиштирилади. Ҳосил йиғиштирилгач, далаларга ўғир солинади, сўнгра ер ҳайдалади. Қишда ҳайдалган ер музлаб, унда қолиб кетган ёввоий ўсимликларнинг уруғлари, бу ерда яшириниб олган зараркунанда ҳашаротларнинг тухумлари ҳалок бўлади. Баъзи ҳайдалган далаларда куздаёқ буғдой ва арпа экилади. Полизларга сабзи, петрушка, укроп уруғи сепилади. Боғлар, майдонларга манзарали дарахт ва буталар экилади. Дарахтларнинг поясининг пастки қисми оҳак билан оқланади. Оҳак дарахтларга зарар етказувчи турли ҳашоратларни ўлдиради. Кеч кузда дарахтлар барги тўкилиб кетгач, мевали дарахтлар яхшилаб суғорилади. Бу уларнинг қиш совуқларига бардошлилигини оширади ҳамда янги йилда каттароқ ҳосил беришига ёрдамлашади. Кузда шаҳарда ҳам одамлар қишга уйларини иситадилар, заҳирага мева – сабзавотлардан тўплаб қўядилар”. 62

Мант режасини баҳолаш жадвали: № Мант режасини баҳолаш алгоритими Ҳа Қисман Йўқ 1 Сен тузган сарлавҳа матн мазмуни ва ундаги асосий фикрга мос келадими? 2 Сенинг режангда матнинг асосий мазмуний қисмлари акс этганми? 3 Сенинг режанг бандлари матн мазмунидаги кетма – кетликка мувофиқ келадими? 4 Сенинг режанг бандлари шаклан тўғри режалаштирилганми? 5 Сенинг режангга таяниб матнни тўлиқ ҳикоя қилиб бериш имконияти қандай? 6 Сен учун топшириқни бажариш қийин бўлдими? 7 Сен барча топшириқларни яхши бажардим, деб ўйлайсанми? Баҳолаш: режа тузиш – 7 балл; жадвал асосида ўзини ўзи назорат қилиш – 7 балл. Бажариш даражалари: юқори даража – 13 -14 балл; ўртачадан юқори даража – 9-12 балл; ўрта даража – 6-8 балл; паст даража – 6 балдан кам. 2-илова “Ўқитувчининг индивидуал фаолият услубини аниқлаш сўровномаси” Кўрсатма: “Қуйидаги сўровномага киритилган саволларга жадвалнинг тегишли бандидаги ўзингизга мос жавоб вариантини танлаш орқали жавоб беринг (жадвалнинг тегишли устунига белги қўйинг). Танлаган жавоб вариантингиз бир неча устунда келтирилган бўлса, уларнинг ҳар бирига белги қўйиш зарур”. № Саволлар Жавоб вариантлари ЭИУ ЭТУ МИУ МТУ 1 Дарснинг батафсил режасини тузасизми? йўқ ҳа йўқ ҳа 63

2 Дарснинг фақат умумй жиҳатларини режалаштирасизми? ҳа йўқ ҳа йўқ 3 Дарс режасидан тез – тез чалғиб турасизми? ҳа ҳа ҳа йўқ 4 Дарс режасидан ўқувчиларнинг билимидаги заиф томонларини ёки уларнинг материалини ўзлаштиришга қийналаётганини сезганда четга чиқасизми? йўқ ҳа ҳа ҳа 5 Дарснинг катта қисмини янги материал баёнига сарфлайсизми? ҳа ҳа йўқ йўқ 6 Дарс давомида янги материални қанчалик яхши ўзлаштираётганлигини доимо кузатиб борасизми? йўқ ҳа ҳа ҳа 7 Дарсда материални тушунтиришда ўқувчиларга тез – тез савол билан мурожаат қиласизми? йўқ ҳа ҳа ҳа 8 Ўқувчилар биламини текшириш жараёнида ҳар бир ўқувчининг жавоби учун кўп вақт сарфлайсизми? йўқ йўқ ҳа Ҳа 9 Ўқувчиларнинг жавобини қабул қилишда доимо уларнинг тўлиқ тўғри бўлишига эришасизми? йўқ ҳа ҳа ҳа 10 Сиз доимо жавоб берувчи ўқувчи ўз ҳатоларини мустақил тўғрилашига эришасизми? йўқ йўқ ҳа ҳа 11 Дарс мазмунини тушунтиришда қўшимча материалдан тез – тез фойдаланасизми? ҳа ҳа ҳа йўқ 12 Дарс давомида иш мазмунини тез – тез ўзгартирасизми? ҳа ҳа йўқ йўқ 64

13 Ўқувчининг жавоб бериш жараёни ўз – ўзидан жамоавий муҳокамага ёки янги материал баёнига айланиб кетишига йўл қўясизми? ҳа йўқ ҳа йўқ 14 Ўқувчиларнинг кутилмаган саволларига дарҳол жавоб берасизми? йўқ ҳа йўқ ҳа 15 Билимларни текшириш жараёнида доимо барча ўқувчиларни фаоллигини кузатиб борасизми? йўқ ҳа йўқ йўқ 16 Ўқувчилар дарсга тайёрланиб келмагани ёки уларнинг кайфияти сизнинг жаҳлингизни чиқариши мумкинми? ҳа ҳа йўқ йўқ 17 Ўқувчиларнинг ҳатоларини доимо ўзингиз тўғрилаб борасизми? ҳа ҳа йўқ йўқ 18 Дарсда режалаштирилган ишингизни доимо дарс чегаралари доирасида бажаришга улгурасизми? йўқ йўқ ҳа ҳа 19 Ўқувчилар топшириқларни мустақил равишда бажаришини қатъий назорат қиласизми? йўқ ҳа йўқ ҳа 20 Доимо ўқувчиларнинг ҳар бир жавобини таҳлил қиласизми? йўқ ҳа ҳа ҳа 21 Сизнинг кучли ва кучсиз ўқувчиларга талабларингиз кескин фарқланадими? ҳа йўқ йўқ йўқ 22 Намунали жавоблар учун ўқувчиларни тез – тез рағбатлантирасизми? ҳа ҳа ҳа йўқ 23 Ёмон жавоблар учун ўқувчиларни тез – тез танқид қилиб турасизми? йўқ ҳа йўқ ҳа 65

24 Ўқувчилар билимини тез – тез назорат қилиб турасизми? йўқ ҳа йўқ ҳа 25 Ўрганилган материални такрорланишини тез – тез ташкил этиб турасизми? йўқ ҳа ҳа ҳа 26 Барча ўқувчиларнинг материални ўзлаштирганига амин бўлмай, янги мавзуга ўтишингиз мумкинми? ҳа йўқ ҳа йўқ 27 Сизнинг фикрингизча, ўқувчиларга сизнинг дарсингиз одатда қизиқарли бўладими? ҳа ҳа ҳа йўқ 28 Сизнинг фикрингизча, ўқувчиларга сизнинг дарсингиз одатда ёқимли бўладими? ҳа ҳа ҳа йўқ 29 Сиз доимо дарсни юқори суръатда ўтишни таъминлай оласизми? ҳа ҳа йўқ йўқ 30 Ўқувчиларнинг уй вазифаларини бажарилмаганлиги сизни қаттиқ ранжитадими? йўқ ҳа йўқ Йўқ 31 Сиз доимо дарсда интизомга қаттиқ риоя қилишни талаб қиласизми? йўқ ҳа йўқ ҳа 32 Сиз дарс машғулоти давомида синфда пайдо бўладиган табиий шовқин чалғитадими? йўқ ҳа йўқ ҳа Сиз ўзингизнинг дарсдаги фаолиятингизни мунтазам таҳлил қиласизми? йўқ ҳа йўқ ҳа Натижаларни қайта ишлаш ва баҳолаш. Қайси устундаги энг кўп миқдордаги жавоблар тўпланса, ушбу устунга тегишли индивидуал фаолият усули етакчи услуб сифатида тавсифланади. Педагогик фаолиятнинг етакчи услубларига хос асосий хусусиятлар қуйидагилар: 66

Эмоционал импровизацион услуб (ЭИУ) – таълим жараёнига мўлжал олиш; материални мантиқий изчилликда қизиқарли баён этиш, аммо қайтар алоқага эътиборсизлик; ўқувчилар ўзлаштириш даражасини текширилганда улар ўз жавобларини тўлиқ шакллантиришни кутмаслик; савол жавобни юқори суръатда асосан кучли ўқувчилар билан ўтказиш; дарсда ўрганиш учун материалнинг энг қизиқ қисмини танлаб олиш; ўқув материалининг муҳим, аммо нисбатан қизиқарли бўлмаган қисмини мустақил ўрганишга қолдириш; билимларни такрорлаш ва мустахкамлашга, назорат қилинишига етарлича эътибор бермаслик; юқори даражали оперативлик, ўқитишнинг хилма хил усулларидан фойдаланиш; юқори даржадаги имтуитивлик; дарсда ижобий психологик муҳитни ярата олиш; талабчанликнинг сустлиги; кўргазмали хулқ – атворга мойиллик; дарсдаги вазиятлар таъсирига осон берилиш; тизимли ёндашув сустлиги. Эмоционал тизимли услуб (ЭТУ) – таълим жараёни ва натижасига мўлжал олиш: юқори оперативлик: билимларни такрорлаш ва мустахкамлаш, назорат қилинишига алоҳида эътибор бериш; дарс режасини пухта тузиб, босқичма – босқич амалга оширишга интилиш; жамоавий муҳокамаларни рағбатлантириш; хилма – хил услубий ёндашувларга мурожаат қилиш; ўқувчиларни ташқи жимжимадорлик орқали эмас, балки фаннинг ўз хусусиятлари билан қизиқтиришга инилиш; талабчанлик, ўқувчиларни фаоллаштира билиш; юқори даражадаги тизимлилик, синчковлик, киришимлилик; ўзига – ўзи берадиган баҳонинг бироз юқори эканлиги; дарсдаги вазиятлар ва ўқувчиланинг тайёргарлик даражаси таъсирига осон берилиш. Мулоҳазакор имправизацион услуб (МИУ) – таълим жараёни ва натижасига мўлжал олиш: дарс режасини пухта ишлаб чиқиш; таълим методларини танлашда хилма – хилликни юқори эмаслиги; жамоавий муҳокамаларни рағбатлантириш сустлиги; билимларни текширишда ўқувчиларга бевосита таъсир кўрсатиб (йўналтирувчи саволлар, аниқлик киритиш ва шу кабиларни) ўқувчи ўз жавобини батафсил, мустақил 67

шакллантиршга имконият яратиш; ўқувчилар билим даражасига эътиборли бўлиш; ўқув материалини аниқ ва тушунарли етказиш; вазминлик ва ўз – ўзига берадиган баҳонинг объективлиги; дарсда мунтазам интизом сақланишига эътиборсизлик; ҳар бир ўқувчи жавобини қабул қилишга кўп вақт сарфлаш, уни ҳолис баҳолаш. Мулоҳазакор тизимли услуб (МТУ) – таълимнинг асосан натижаларига эътибор қаратиш: таълим методлари ва воситаларини танлашда консервативликнинг намоён этилиши; юқори даражали тизимлилик; ўқувчиларнинг репродуктив фаолиятига ихтиёр бериш; жамоавий муҳокамаларни рағбатлантирмаслик; билимларни текширишда оз миқдордаги ўқувчилар билан савол - жавоб ўтказилиши; жавоб берувчи ўқувчиларнинг ҳар бирига кўп вақт ажратиш; кучсиз ўқувчилар билан ишлашда алоҳида вақт ажратиш; дарс ва фанга қизиқишини юқори даражада сақлашга қодир эмаслик; ўқувчиларга нисбатан беқарор эмоционал муносабат; дарсда ижобий психологик муҳитнинг йўқлиги; ёмон жавобларни кескин танқид қилиш; ўқувчиларнинг ўзлаштириш даражасига юксак эътибор; юқори даражадаги талабчанлик. 68

3-илова Амалий ишнинг методик таъминоти 1-машқ. Ўқитувчиларга ўзининг ўқувчилик давридан қизиқарли (бироз ҳангомали), уларнинг ўқувчи сифатида нўноқлиги сифатида таассурот уйғотиш мумкин бўлган аниқ воқеаларни эслаш таклиф этилади. 2-машқ. Ўқитувчиларга бирор аниқ ўқувчининг ёдларида сақланиб қолган ва муайян баҳога лойиқ топилган ҳатти – ҳаракатларнинг мумкин қадар кўпроқ сабабларини тахмин қилиб кўриш вазифаси берилади. 3-машқ. Ўқитувчиларга биттадан ўзининг ўқувчисини тасаввур қилиб, унинг ўзига хос белгиси бўлиб қолган одатдаги ҳатти – ҳаркатига тақлидан ҳаракат қилиш ва бир – бирининг бундай ўқувчи сифат ҳаракатларини педагогик психологик баҳолаш тавсия этилади. 4-машқ. Ўқитувчиларга ўзларининг бир қатор ўқувчиларга хос бўлган ва одатда ижобий баҳога сазавор бўладиган хусусиятлар қандан ҳаётий вазиятда унчалик ижобий вазият касб этмаслигини ва аксинча, бирор салбий сифат қандай вазиятда нисбатан ижобий натижаларга олиб келиши мумкинлиги ҳақида ўйлаб кўриш таклиф қилинади. 5-машқ. Ўқитувчиларга ўз синфидаги ҳар бир ўқитувчининг ўзигагина хос унинг индивидуаллигини ташкил этувчи хусусиятлар нималардан иборатлиги хусусида фикрлаб кўриш таклиф қилинади. 6-машқ. Ўқитувчилар мактаб таълими натижасида ўқувчида биринчи навбатда қандай хусусиятлар (3-4 хусусият) ривожланмаса, бу унинг келгуси катта ҳаётида катта қийинчиликларни туғдириши мумкинлиги ҳақида фикрлашга ундалади. 7-машқ. Ўқитувчиларга ўз педагогик фаолиятида йўл қўйган бирор ёрқин ҳатоликни эслаш ва уларнинг бундай янглишишига қандай шахсий хусусиятлари сабабчи бўлгани тўғрисида фикр юритиш таклиф этилади. 8-машқ. Ўқитувчилар ўқитиш жараёнида қўлланиладиган муайян аниқ методик ёндашувлар, усуллар ўқувчиларда аниқ равишда қандай 69

хусусиятларни ривожлантира олиш имкониятига эга эканлиги ҳақидаги мулоҳазаларга даъват этилади. 9-машқ. Ўқитувчиларга ўз ўқувчилик ўтмишига ҳаёлан сафат қилиб, ўзининг қайси ўқитувчисига қандай сифатни қанчалик ва қай тарзда ўзгартиришни тавсия этган бўлишлари ҳақида тасаввур қилиб кўриш таклиф этилади. 10-машқ. Ўқитувчиларга ўзининг айни вақтдаги ўқувчилари номидан хат ёзиб, унда ўқувчиларнинг тилаклари ва тавсиялари қандай бўлиши мумкинлиги ҳақида тахмин қилиб кўриш таклиф этилади. 70

O'xshashlar

Коллеж ўқувчиларида муомала одобини шакллантиришнинг психологик хусусиятлари

Касб – ҳунар коллежи ўқувчиларида миллий қадриятлар асосида касбий маданиятни шакллантиришнинг психологик асослари

Болаларда диққатсизлик ва гиперактивлик диагностикаси ва психокоррекцияси

Талабалар ўқув фаолияти ва унинг ўзига хос хусусиятлари

“Ўсмирлик даври психологияси” мавзусини ўқитиш методикаси