Болаларда диққатсизлик ва гиперактивлик диагностикаси ва психокоррекцияси - Psixologiya - Diplom ishlar

Болаларда диққатсизлик ва гиперактивлик диагностикаси ва психокоррекцияси

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1725 KB

Ko'chirib olish

“5 21020 0 “ Психология ” таълим йўналиши бўйича бакалавр даражасини олиш учун “ Болаларда диққатсизлик ва гиперактивлик диагностикаси ва психокоррекцияси ” мавзусида ёзган 1 Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар

МУНДАРИЖА КИРИШ.....................................................................................................................2 I БОБ. Болаларда диққат етишмаслиги муаммоси талқини.........................6 1.1. Диққат ва унинг шахс фаолиятидаги аҳамияти...............................................6 1.2. П сихологияда диққат етишмовчилик синдроми ва гиперактивлик муаммосининг ўрганилиши. ...................................................................................16 1.3. Д иққат етишмовчилик синдроми ва гиперактивлик ни келтириб чиқарувчи омиллар…………………………………………………………………………….26 II БОБ. Бошланғич синф ўқувчиларида диққат етишмовчилик синдроми ва гиперактивлик диагностикаси ва психокоррекцияси .............................. 32 2.1. Бошланғич синф ўқувчиларининг психологик ҳарактеристикаси ва билиш фаолияти................................................................................................................... 32 2. 2. Диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик мавжуд ўқувчиларда диққат хусусиятлари диагностикаси..................................................................... 42 2.3.Диққат етишмаслиги ва гиперактивлик синдромли болалар диққати ва ҳотираси психокоррекцияси… …………………………………………………..45 Хулоса ва тавсиялар ……………………………………………………………58 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати …………………………………………60 Илова ……………………………………………………………………………...62 2 Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар

КИРИШ Мавзунинг долзарблиги. XXI аср бошларида кечаётган глобал ижтимоий-иқтисодий ва геосиёсий жараёнлар, дунёнинг ғоявий-мафкуравий қиёфасини ўзгартириб, янгича тафаккур ва дунёқарашни шакллантиришни тақозо этмоқда. 2017-2021-йилларга мўлжалланган ―Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси, Ўзбекистон Республикаси – Президентининг-педагог кадрларни тайёрлаш, халқ таълими ходимларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисидаги Қарорига мувофиқ, таълим босқичларининг узлуксизлиги ва изчиллигини таъминлаш, таълимнинг замонавий методологиясини яратиш тизимини янада такомиллаштиришни тақозо этади. Ўзбекистон Республика Президенти Шавкат Мирзи ё ев 2017 йил 19 октябрь куни мактабгача таълим тизимини тубдан такомиллаштириш масалаларига бағишлаб ўтказилган йиғилишда ― қ айси соҳани олмайлик, биз замонавий етук кадрларни тарбияламасдан туриб бирон-бир ўзгаришга, фаровон ҳа ё тга эриша олмаймиз. Бундай кадрларни, миллатнинг соғлом генофондини тай ё рлаш, аввало, мактабгача таълим тизимидан бошланади‖, деб таъкидлади 1 . Ўзбекистон республикаси Биринчи П резиденти И.А.Каримов «Юксак маънавият – енгилмас куч» асарида “Одобли, билимдон ва ақлли, меҳнатсевар, иймон-эътиқодли фарзанд нафақат ота-онанинг, балки бутун жамиятнинг энг катта бойлигидир” 2 – деб таъкидлаганлар. З амонавий психологияда онтогенетик ривожланишнинг турли босқичларида ўзида жинс ва ёш хусусиятларини намоён этувчи турли хатти-ҳаракатлар бир қатор генетик, ижтимоий ва шахсий омилларнинг ўзаро уйғунлашувида 1 http://xs.uz/index.php/homepage/fan-va-talim/item/11694-maktabgacha-ta-lim-vazirligi-so-ada-yangi- tizim-vaamalijot-zhorij-etiladi 2 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч Т: Ўзбекистон 2008. 131 б. 3 Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар

рўй бериб, турфа кўринишли ва катта таъсир кучига эгалиги билан субъектнинг хулқ-атвор механизмида ўзига хос индивидуал-психологик, индивидуал-динамик хусусиятлар, унинг дунёқараши, қадриятлар тизими, каузал, казусли вазиятга тушгунга қадар яшаган ижтимоий-психологик муҳит билан белгиланиб, шахс ривожланиши ва шаклланишида катта аҳамиятга эгалиги таъкидланади. ХXI асрнинг сўнгги йилларда болаларда диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик ҳамда унинг оқибатида юзага келадиган юқори даражадаги ижтимоий дезадаптация ҳолатлари юзасидан ота-оналарнинг психолог, психиатр ҳамда невропатологларга мурожаатлари сони тобора ортиб бораётганлиги хақидаги маълумотлар айрим тадқиқотларда қайд этилмоқда Психология фанида эътироф этилишича, диққат – бу психик фаолиятнинг бирор бир предмет , вазият ёки ижтимоий муносабатга йўналтирилганлигидир . Ҳеч бир психик жараён нинг вужудга келиши, кечиши, ривожланиши диққатнинг муайян объект ёки субъектда тўпланиши (концентрацияси) барқарорлашуви сифатларисиз амалга ошмайди. Диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик на фақат болаларнинг ўзларигагина эмас , балки уларнинг атрофидаги одамларга – ( ота - оналар , ўқитувчилар , тарбиячиларга ) бир қатор муаммоларни (ахборотларни, ўзлаштиришдаги қийинчилик, ўта, ортиқча ҳаракатчанлик, беқарорлик кабиларни) келтириб чиқаради . Мамлакатимиз олимлари Ғ.Б.Шоумаров (1980), Э.Ғ.Ғозиев (1994), З.Ш.Шеримбетова (2007) кабиларнинг изланишларида кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда диққат хусусиятларининг фан асосларини ўзлаштиришга салбий таъсири таҳлил қилинган. Битирув малакавий ишнинг мақсади – болаларда диққат етишмовчили к синдроми ва гиперактивликни психодиагностика қилиш ҳамда уларни коррекция қилиш усулларини тадқиқ этишдан иборат. 4 Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар

Битирув малакавий ишнинг предмети – бошлашғич синф ўқувчиларида диққат етишмовчили к синдроми ва гиперактивлик диагностикаси ва коррекцияси жараёни . Битирув малакавий ишнинг объекти - диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик мавжуд бошланғич синф ўқувчилари . Битирув малакавий ишнинг вазифалари. 1. Мавзуга оид адабиётларни тўплаш, таҳлил қилиш ва тизимлаштириш. 2. Диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик мавжуд болалар тўғрисида маълумот ва билим даражаларини ўрганиш. 3. Бошланғич синф ўқувчиларида диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивликни диагностика қилиш. 4. Тадқиқот гуруҳидаги болалар билан психокоррекцион тадбирлар олиб бориш. 5. Тадқиқот ишлари юзасидан амалий тавсиялар ишлаб чиқиш. Битирув малакавий ишнинг илмий янгилиги : илк маротаба маҳаллий шароитда а) умумтаълим мактабларининг бошланғич синф ўқувчиларида диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик диагностикаси ва психокоррекцияси амалга оширилди. Битирув малакавий ишнинг назарий ва амалий аҳамияти. Тадқиқот натижаларидан амалий психологлар, мактаб ўқитувчилари, психологик-консультатив марказлар мутахассислари фаолиятида фойдаланиш мумкин. Битирув малакавий иш нинг методлари. Тадқиқотимизда суҳбат интервью, кузатиш, диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик хусусияти хос бўлган бошланғич синф ўқувчилари диққати хусусиятларини диагностика қилиш учун “Диққатнинг тўпланиши ва йўналганлигини текшириш” методикасидан фойдаланилди. Битирув малакавий ишнинг тузилиши . Битирув малакавий иши кириш, 2 боб, 6 параграф, хулоса, тавсиялар, фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва иловалардан ташкил топган бўлиб, ____.саҳифадан иборат. 5 Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар

I БОБ. Болаларда диққат ва диққат етишмаслиги муоммоси талқини 1.1. Диққат ва унинг шахс фаолиятилаги аҳамияти Диққат – психик фаолиятнинг йўналтирилиши ва шахс учун аҳамиятли бўлган объект устида тўпланиш идан иборат бўлган жараёндир . Психик фаолиятнинг йў налтирилиши деганда у нинг танловчилик ҳарактери, объектни ихтиёрий ёки беихтиёрий танлаш и тушунилади. Ўқувчи мактабда ўқ итувчининг тушунтиришларига қулоқ солаётганда, мана шу эшитиш фаолиятини онгли равишда танлаб олган, ўз диққатини э ш и т иш фаолиятига онгли равишда қаратган бўлади. Ўқувчининг бирор бошка нарсага чал ғ имасдан, ўқув материалининг мазмунига зе ҳ н қў йиб ў тиришида унинг диққатини й ў налиши ифодаланади. Психик фаолиятнинг йўналтирилиши деганда фақат ана шу фаолиятни танлаш тушунилиб қ олмай, балки ана шу танлаганини са қ лаб қ олиш ва қў ллаб – қ увватлаш ҳ ам тушунилади. Диққат психик фаолиятининг й ў налтирилиши билан бирга унинг т ў планишини та қ озо қ илади. Психик фаолиятнинг бир жойга т ў планиши – мазкур фаолиятга ҳ еч қандай ало қ аси бўлмаган ҳамма бошка нарсалардан диққатни чал ғ итиш демакдир. Диққатнинг бир жойга т ў планиши деганда мазкур фаолиятга бутунлай берилиш, унга озми – к ў пми чу қ ур эътибор бериш тушунилади. Диққат ҳ ар қ андай фаолиятнинг муҳим шартидир. Диққатсиз хатто энг оддий ишларни ҳам бажариш мумкин эмас. Диққат меҳнатнинг барча жараёнида, ижодий фаолиятда, ўқишда айни қ са катта аҳамиятга эга. К.Д.Ушинский «Диққат ру ҳ ий ҳ аётимизнинг шундай ягона бир эшигидирки, онгизгизга кирадиган нарсаларнинг барчаси шу эшик ор қ али ўтиб киради», - деб ёзган эди. Диққатнинг нерв – физиологик механизмини И.П Павловнинг ёзишича ориентировка рефлекси ташкил этади. Буни Павлов «бу нима ? » рефлекси деб ҳ ам атаган эди. Бундан ташқари, диққат маълум нерв марказларининг 6 Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар

қўзғалиши ва миядаги бошка нерв марказларининг тормозланиши билан ҳам боғлиқдир. И.П.Павлов томонидан кашф этилган нерв жараён ларининг индукцияси қ онуни диққатининг физиологик асосларини тушуниб олиш учун муҳим аҳамиятга эгадир. Мана шу қонунга мувофи қ бош мия п ў стининг бир жойида пайдо бўлган қўзғалиш бош мия п ў стининг бош қ а жойларида тормозлан и шни юзага келтиради. Ва аксинча, бош мия п ў стининг айрим бир жойида юзага келган тормозланиш бош мия п ў стининг бош қ а жойларида кучли қўзғалишни пайдо бўлишига олиб келади. Айни шу пайтнинг ҳ ар бир онида мия п ў стида қўзғалиш учун оптимал, яъни нихоятда кулайлиги билан ҳарактерланувчи кучли қўзғалиш ў чоги мавжуд бўлади. А.А. Ухтомский томонидан илгари сурилган домин а нта тамойили ҳ ам диққатнинг физиологик асосларини аниқлаш учун катта аҳамиятга эга. Шу доминанталик тамойил ига мувофи қ мияда қўзғалишнинг ҳ ар доим устун турадиган хукмрон ў чо ғ и айни шу дамда мияга таъсир этиб, унда юзага келаётган ҳ амма қўзғалишларни қандайдир равишда ўзига тортиб олади ва бунинг натижасида бошка қўзғалишларга нисбатан унинг хукмронлиги янада ошади. Одатда доминанта субдоминантага, субдоминанта эса доминантага ўтиб туради. Бу эса диққатнинг бир нарсадан иккинчи нарсага к ў чиб туришининг нерв физиологик механизмини ташкил этади. К ў риниб турибдики, Павлов билан Ухтомский таълимотлари бир – бирига қарама - қарши эмас, балки мазмун жи ҳ атдан ў хшашдир. Жиддий диққат, одатта ўзига ҳарактерли бўлган таш қ и ифодалар билан боғлиқ бўлади, нарсани яхшилаб идрок килишга қаратилган ҳаракатлар билан тикилиб қараш, диққат билан эшитиш, орти қ ча ҳаракатларни т ў хтатиш, нафас олишни секинлаштириш, диққат учун ҳарактерли бўлган юз ҳарактерлари билан боғлиқ бўлади. Диққат уч турли бўлади: ихтиёрсиз диққат, ихтиёрий диққат, ихтиёрийдан кейинги ёки мувофиклашган диққат. 7 Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар

Ихтиёрсиз диққат мақсадсиз, режасиз юз беради. Бундай ҳ олларда фаолият маро қ лилиги, қизиқарлилиги ёки кутилмаганда содир бўлишлиги билан ўзига жалб килади. Одам ўзига таъсир килаётган нарсаларга, ходисаларга, бажараётган фаолиятига беихтиёр берилиб кетади. Ихтиёрий диққат деб онгимизни аниқ мақсад асосида ва идоравий куч ёрдамида керакли объектга йўналтиришга айтилади. Агар ихтиёрсиз диққатда иш бизни ўзига шунчаки жалб килиб олса, ижтиёрий диққатда биз диққатимизни қаратиш учун ўз олдимизга онгли суратда мақсад қў ямиз, кийинчиликларни енгиб, диққатни тўплаш учун курашиб ва ҳар қандай бошка нарсаларга берилмаслик учун ирода кучини сарфлаб диққатимизни онгли равишда нарсага ва ҳодисаларга қаратамиз. Ихтиёрий диққатнинг ҳарактерли хусусияти худди мана шу мақсад ни кўзлашда, иродавий з ў р беришда намоён бўлади. Ихтиёрий диққат иродамизнинг намоён бўлишидир. Қандайдир бирор фаолият билан шу ғ улланишга қарор қ илар эканмиз, диққатимизни ҳ атто айни чо ғ да биз учун қизиқарли бўлмаган, лекин биз шу ғ улланишни лозим топган нарсаларга онгли суратда қаратамиз. Демак, ихтиёрий диққат ихтиёрсиз диққатдан сифат жи ҳ атдан фар қ килади. Ихтиёрий диққат ихтиёрсиз диққатдан келиб чи ққ ан. Одамда ихтиёрий диққат меҳнат жараёнида юзага келади. Чунки меҳнат ма қ с а дга мувофик 8Диққат турлари Ихтиёрий диққат Ихтиёрсиз диққат Ихтиёрийдан кейинги диққат Қўзғатувчининг кучли таъсири туфайлиИродавий куч ёрдамида объектга йўналтирилади Доимий иродавий з ў р беришни талаб қ илмайди Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар22 10 25 1D 25 1D 25 1A 1D

фа о лиятдир. Мақсад кўзлаш эса ўз таркибига диққатни йўналтиришни ҳам олади. Ижтимоий хаёт эхтиёжлари одамда ўз диққатини меҳнат фаолияти учун муҳим аҳамиятга эга бўлмаган нарсаларга қаратмаслик ва меҳнат жараёни билан боғлиқ нарса устида тўплаш ру ҳ ида тарбиялайди. Ихтиёрий диққат ихтиёрсиз диққат каби одамнинг қизиқишлари билан мустахкам боғлиқдир. Лекин, агар ихтиёрсиз диққатда қизиқишлар бевосита бўлсалар, ихтиёрий диққатда бавосита ҳарактерга эга бўлади. Фаолиятнинг ўзи бизни қизиқтирмаслиги мумкин, аммо фаолиятни бажаришда юкланган вазифани ҳ ал қ илиш учун зарур бўлгани туфайли ана шу мақсад нуктаи назаридан фаолият биз учун қизиқарли б ў либ қ олади. Ихтиёрий диққатдан таш қ ари, диққатнинг ана бир турини қ айд қ илиб ў тиш лозим, бу диққат, ихтиёрий диққат каби ма қ садга қ артилган б ў либ, лекин доимий иродавий з ў р беришни талаб қ илмайди. Масалан, ўқув чи уй топшири ғ ини бажаришга киришганда дастлаб бу ишга ў зини мажбур қ илади, атайлаб диққатни иш устига т ў плайди, иродавий з ў р беради. Лекин ишга киришиб олгач, энди иродавий з ў р бериш пасаяди, диққат ў з- ў зидан иш устига тўпланади, ўқувчи эса ишни берилиб бажара бошлайди. Ана шу пайтда ўқувчининг диққати ихтиёрий диққатдан мувофиклашган диққатга айланади. Таълим олишда диққатнинг ролини К.Д.Ушинский «Диққат онгимизни шундай эшигидирки, айнан, ташқи оламдан киши қалбига кириб келадиган жамики нарсаларнинг барчаси шу эшик орқали киради»,-деб таъкидлайди. Демак, диққат деб, киши онгнинг ўрганилаётган ёки шуғулланаётган объектига йўналтирилганлигига айтилади. Йўналтирилганлик шахснинг эҳтиёжларига, қизиқишларига, фаолият мақсадларига боғлиқ ҳолда намоён бўлади. Диққат эътиборнинг бир хил объектларда тўпланганлиги (консентрацияланиши) айни пайтда барча бегона нарсалардан чалғишни, бошқа объектларнинг вақтинча инкор этилишини тақозо қилади. Шу туфайли инъикос аниқ-равшан бўла боради, тасаввурлар ва ўй-фикрлар 9 Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар

фаолият тугалланмагунга қадар, ундан кўзланган мақсадга эришилмагунча онгда сақланиб қолади. Шу йўсинда фаолиятнинг назорат қилиб ва бошқарилиб борилиши таъминланади. Диққат сезги, хотира, тафаккур ва ҳаракат жараёнларида намоён бўлиши мумкин. Шу сабабли диққатни бирор нарсага қаратиш объектига (идрок этиладиган буюм, хотира, тафаккур, ҳаракат тасаввурлари) боғлиқ ҳолда диққатнинг намоён бўлишининг қуйидаги шаклларини: сенсор (персептив), ақлий, ҳаракатлантирувчи шаклларини ажратиб кўрсатадилар. Ҳозирги вақтда сенсор (кўриш, эшитиш) диққати кўпроқ ўрганилгандир. Диққатга таъриф берадиган маълумотларнинг кўпчилиги амалда уни тадқиқ этиш натижасида қўлга киритилган. Диққат бамисоли билиш (идрок, хотира, тафаккур) жараёнлари орасида намоён бўлиб, улар самарадорлигининг ошишига ёрдам беради. Жумладан, идрокнинг аниқ-равшанлиги ва тўлақонлиги диққатга боғлиқ, диққатнинг сусайиши перцептив жараёнларнинг бирмунча даражада бўзилишига ва шаклланаётган сиймонинг ўзгариб кетишига олиб бориши мумкин. 10ХАЁЛ ТАФАККУР НУТҚ ИДРОКХОТИРАСЕЗГИ ДИҚҚАТ ҚЎЙИДАГИ БИЛИШ ЖАРАЁНЛАРИДА ИФОДАЛАНАД И Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар65 63 75 3F 65 76

Ихтиёрий диққат онгли равишда маълум мақсад асосида воқеа ҳодисага нисбатан диққатни йўналтиришда ифодаланади. Ихтиёрий диққат кишидан иродавий зўр бериш ва махсус амалга моc қувватни талаб этади. Масалан, ихтиёрий диққатга китоб ўқиш учун ихтиёрий диққат зарур. Ихтиёрий диққат диққатнинг амалий тури сифатида меҳнат жараёнида ўз олдига маълум бир вазифа қўйган ва ҳаракат дастурини онгли тарзда ишлаб чиққан бўлса юз беради. Унинг диққатини жалб этадиган объектларнинг алоҳида ажратиб кўрсатилиши ана шу ҳол билан белгиланади. Диққат анча янги, қизиқарли, мароқли бўлмаган нарсаларга қаратилмасдан, ансинча, фаолиятнинг мақсади билан боғлиқ нарсаларга, уни амалга ошириш учун муҳим ва зарур бўлган нарсаларга жалб этилган шароитларда кўпинча иродавий куч-ғайратларни ишга солиш талаб қилинади. Ихтиёрий диққат жараёнида шахснинг фаоллиги намоён бўладики, бундай вақтда қизиқишлар билвосита хусусият (бир фаолият мақсади ва натижасининг эхтиёжлари) касб этади. Ихтиёрий диққатнинг асосий вазифаси психик жараёнларининг кечишини фаол бошқариб туришдан иборатдир. Киши айнан ана шу ихтиёрий диққатнинг мавжудлиги туфайли хотирадан ўзи учун зарур маълумотларни фаол тарзда, танлаб «ажратиб олиш»га, муҳим ва жиддий нарсаларни алоҳида ажратиб кўрсатишга, тўғри қарорлар қабул қилишга, фаолият жараёнида пайдо бўладиган вазифаларни амалга оширишга лаёқатли бўлади. Ихтиёрсиз диққат эса қўзғатувчининг кучли таъсири асосида юзага келади. Масалан, кучли қўзғатувчилар ҳисобланган баланд овоз, ёрқин нур, бўёқ, кучли ҳид беихтиёр киши диққатини ўзига жалб этади. Шунингдек, кишининг эхтиёжларига мувофиқ келадиган унинг учун аҳамиятга эга бўлган қўзғатувчилар ихтиёрсиз диққатни қўзғайди. Ихтиёрсиз диққатда бевосита қизиқишнинг роли бениҳоя каттадир. Нимаики қизиқарли, мароқли, ҳиссиётга бой, завқли бўлса, диққатнинг узоқ вақт мобайнида тўпланиб туришини тақозо этади. 11 Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар

Ихтиёрсиз диққат шахснинг умумий йўналганлигига ҳам боғлиқдир. Масалан, театр билан қизиқадиган киши эҳтимол футбол бўйича бўлажак мусобақа ҳақидаги эълонга эътибор бермасдан, айни чоғда театрга оид янги эълонни тезроқ пайқаши мумкин. Ихтиёрсиз диққат субъектнинг англашилган ниятларидан мустасно тарзда, унинг бирон бир иродавий уринишларисиз рўй беради. Ихтиёрсиз диққатнинг асосий вазифаси муҳитнинг доимий равишда ўзгариб турадиган шароитларида тез ва тўғри мўлжал олишдан, унинг мазкур пайтда энг кўп даражада ҳаётий мазмун касб этиши мумкин бўлган объектларни алоҳида ажратиб кўрсатишдан иборатдир. Агар мақсадга йўналтирилган фаолиятда шахс учун диққатнинг ихтиёрий тўпланганидаги каби фақат фаолият натижаси эмас, балки унинг мазмуни ва жараёнининг ўзи қизиқарли ва аҳамиятли бўлса, бу ихтиёрийдан сўнгги диққат тўғрисида мулоҳаза юритишга асос беради. Бу ҳолда фаолият кишини шу қадар қизиқтириб юборадики, у диққатни объектга қаратиш учун сезиларли иродавий куч-ғайрат сарфламаса ҳам бўлаверади. Шундай қилиб, ихтиёрийдан сўнгги диққат ихтиёрий диққатдан кейин намоён бўлган ҳолда шунинг ўзидангина иборат деб ҳисобланиши мумкин эмас. Бу диққат англанилган ҳолда илгари сурилган мақсад билан боғлиқ бўлганлиги сабабли у ихтиёрсиз диққатдангина иборат қилиб қўйилиши ҳам мумкин эмас. Масалан, юқори синф ўқувчиси имтихонга тайёрланаётиб, қийин китобнинг қисқача мазмунини ёзиб чиқаркан, олдинига ўзини диққат-эътиборли бўлишга, алаҳсирамасликка мажбур қилади. Лекин кейинчалик у ишга 12Ихтиёрий ва ихтиёрсиз диққатдан ташқари унинг яна бир алоҳида турини-ихтиёрийдан сўнгги диққатни алоҳида кўрсатиш мумкин. Бу тушунча психологияда Н.Ф.Добринин томонидан жорий этилгандир Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар25 10 10

шундай қизиқиб кетадики, оқибатда уни китобдан чалғитиш қийин бўлади. Даставвал иродавий куч-ғайратлар мададига таянган диққат ихтиёрийдан сўнгги диққатга айланади. Диққатни иродавий куч-ғайратлар ёрдами билан доимо бир маромда сақлаб туриш ўта зўриқишни талаб қилади ва кишини жуда ҳам толиқтириб қўяди. Ўқитиш жараёнида ихтиёрийдан сўнгги диққатнинг алоҳида аҳамиятга эга эканлиги худди шу ҳолат билан белгиланади. Даставвал у ихтиёрий диққат сифатида пайдо бўлиши муносабати билан фаолиятнинг ишга «тортиш» жараёнининг илк босқичларини пухта ташкил этиш шарт. Ихтиёрийдан сўнгги диққатга хос бўлган қизиқиш шахснинг фаоллигига боғлиқдир. Бундай фаолликнинг шаклланиши эса фаолиятда ижодкорлик аломатларининг гавдаланганлигига боғлиқ бўлади. Диққатнинг физиологик механизмларини тушуниб етишда доминанта (наслдан-наслга ўтувчи асосий белги) тамойили алоҳида аҳамиятга эгадир. А.А.Ухтомскийнинг фикрига кўра, мияда ҳамиша қўзғалишнинг устун ҳукмронлик қилувчи маркази мавжуд бўлади. А.А.Ухтомский доминантани «юксак даражадаги қўзғалиш марказлари» концелляцияси деб таърифлайди. 13Ихтиёрийдан сўнгги диққат бирор нарсага узоқ вақт давомида жуда ҳам барқарор қаратилиши билан белгиланади, кўпроқ юқори даражадаги жадал ва унумли ақлий фаолиятни, барча турдаги меҳнатнинг юксак унумдорлигини асосли равишда ана шундай диққат тури билан боғлиқ деб ҳисобланади. Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар25 1D 1A152D1C0B2301 18111C 1116

Доминанта қўзғалишнинг барқарор маркази ҳисобланади. А.А.Ухтомский: ««Доминанта» деган ном замирида юксак даражадаги қўзғалишнинг кўпроқ ё озроқ барқарор маркази тушунилади», деб ёзган эди. А.А.Ухтомскийнинг доминанта тўғрисидаги тасаввурлари узоқ вақт давомида диққатнинг ҳаракатлантирувчи механизмини тушуниш имконини беради. Юксак даражадаги қўзғалиш марказларида миянинг фаолияти учун яратиладиган энг қулай шарт-шароитлар, шубҳасиз, диққатнинг йўналтирилган тарзда жамланганлиги ҳолатида барча билиш жараёнларининг юксак самарали бўлишини белгилаб беради. Диққат турлича сифат кўринишлари билан таърифланади. Диққатнинг бу кўринишларини диққатнинг сифати ёки хусусиятлари деб аталади. 1. Диққатнинг барқарорлиги. Маълум объект устида диққатни узоқ муддат тўплаб тура олиш хусусияти. 2. Диққатнинг беқарорлиги барқарорликнинг акси. Масалан, бошланғич синф ўқувчилари диққати нисбатан беқарор хисобланади. 14Доминантанинг ҳукмронлик қилувчи сифатидаги хусусияти шундан иборатки, у қўзғалишнинг янги ҳосил бўладиган марказларини фақат тийиб қўя қолмайди, балки суст қўзғалишларни ўзига жалб этишга ва шу туфайли уларнинг ҳисобига янада кучайишига, улар устидан янада кўпроқ даражада устунлик қилишга ҳам қодирдир. А.А.Ухтомский Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар19 08 0A 0A 0D 33

3. Диққатнинг кўчиши. Диққат кўчувчанлик хусусиятига эга. Кишининг бир фаолиятдан иккинчи фаолиятга ўтишини кўчувчанлик хусусияти таъминлайди. Масалан, биринчи дарс математика, иккинчи дарс адабиёт. 4. Диққатнинг тақсимланиши. Киши бир вақтнинг ўзида бир нечта фаолият билан шуғулланиши мумкин. Бунга диққатнинг тақсимлаш хусусияти имкон яратади. Масалан, машина ҳайдовчи шофёр, тезликка, машинанинг ишлашига, атроф-муҳитга эътибор бериши. 5. Диққатнинг бўлиниши. Киши конкрет фаолият билан шуғулланаётганда объектив ва субъектив таъсирлар туфайли диққатнинг бўлиниши содир бўлади. Масалан, дарс жараёнида эшикнинг тақиллаши. Диққатининг кўлами билан ҳам одамлар бир-биридан фарқ қилади. Масалан, диққати тор ёки кенг кўламли, барқарор ёки беқарор ва ҳоказо. 15ДИҚҚАТНИНГ АСОСИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ Диққатн инг барқа рорлиги Диққат нинг бўли нишиДиққат нинг тақсим ланишиДиққат нинг кўчишиДиққат нинг беқа рорлиги Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар04 05 21 1D111D 04 0B050B0C 21 0B050D 04 0B050B0C 08 12070B050D 04 0B050B0C 1C1F1B 04 0B050B0C 21 1D111D

1.2. П сихологияда диққат етишмовчилик синдроми ва гиперактивлик муаммосининг ўрганилиши. Диққат муаммоси психологияда кенг ўрганилганлигини унинг инсон ҳаёти ва фаолиятида муҳим аҳамият касб этиши билан изоҳлаш мумкин. Диққатнинг ривожланиши хусусида Л.С.Выготский боланинг илк ёшида табиий диққат ривожланишини айтиб, бу ихтиёрсиз диққат сифатида намоён бўлади деб тушунтирган. Бу диққат тури боланинг 4,5-5 ёшига қадар сайқалланиб боришини эътироф этган. А.Н.Леонтьев эса Л.С.Выготскийнинг қарашларига асосланиб, қуйидаги ғояни илгари суради: 1. Ташқи бавосита диққат табиий диққатга нисбатан тезроқ ўсиб бориб, мактаб ёшида келиб секинлашиш ҳолати юз беради. Чунки ташқи бевосита диққат ички бавоситага айланиб боради. 2. Ихтиёрий ва ихтиёрсиз диққат хусусиятлари ўртасидаги фарқланиш мактабгача ёшда бошланиб, мактаб ёшида максимум даражага етади. Сўнгра тенглашиш юз беради. Л.С.Выготский бола ҳаётининг биринчи кунидаёқ диққатни чақирувчи «қўш стимул» тамойилига қўшилади. 1. Ҳаётнинг биринчи ҳафтасида оирентировка рефлекси боладаги ихтиёрсиз диққатнинг объектив, туғма белгиси. 16 Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар

2. 1 ёшнинг охирида ориентировка тадқиқотчилик фаолияти ихтиёрий диққат ривожланишининг воситаси. 3. Ҳаётнинг 2 йилида. Катталарнинг нутқ кўрсатмалари асосида ихтиёрий диққатнинг куртакчалари пайдо бўлади. 4. 2-3 ёш. Ихтиёрий диққатнинг бирламчи белгилари яхши ривожланишига олиб келади. 5. 4,5-5 ёш. Катталарнинг мураккаб кўрсатмалари асосида диққатнинг йўналтириш қобилиятига эга бўлади. 6. 5-6 ёш. Ўзига кўрсатма бериш асосида ихтиёрий диққат-элементлари шаклланади (ташқи қўшимча воситалар ёрдамида). 7. Мактаб ёши. Ирода асосида ихтиёрий диққат ривожанади. Психологлар томонидан олиб борилган тадыиыотлар асосида д иққатнинг самарадорлигини таъминлашга таъсир кўрсатувчи омиллар қуйидагилардан иборат; 1. Ташқи қўзғатувчиларнинг таъсири 2. Контраслик 3. Интенсивлик 4. Қўзғатувчининг давомли таъсири 5. Объектнинг ҳаракати. 1.1. Ички ҳолатга боғлиқлиги 1.2. Ҳиссиётга боғлиқлиги 1.3. Қизиқиш. 1.4. Эгалланган таэрибага боғлиқлиги 1.5. Фаолиятни тўғри ташкил этиш. Диққат кишининг мия фаолияти билан боғлиқ экан, мия фаолиятида юз бериши мумкин бўлган ўзгаришлар ва бошқа омиллар туфайли диққатнинг бўзилиши холлари бўлиши муқаррардир. Психолог Э.Ғ.Ғозиев ўзининг “Диққат ва хотира психологияси” деб номланган қўлланмасида диққат бўзилишининг кўринишларини келтириб ўтган. 17 Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар

1. М одал носпецифик . Диққат бўзилишининг ҳар хил шакли ва даражалари бўлиб, бунда касал к иши диққатни тўплай олмайди ҳар хил модалликдаги стимуллар (кўриш, эшитиш, тактил) (узунчоқ ва ўрта мия – носпецифик йўл). Касалда тез толиқиш, кескин ҳажмларни аралаштириб юбориш ва диққатни йўналтиришни бўзилишига олиб келади. Бу барча фаолиятда –гностик, сенсомотор, интеллектуал). У бош миянинг лат ейиши орқали юз беради. Касалда ҳисоблаш операциялари вақтида тўғри ва кейинчалик ҳисоблашда хатоларга йўл қўйилади. 2. Паришонхотирлик – диққатнинг чекланган объектларга узок вакт мобайнида қ аратилиб туришининг бўзилиши. Бу бўзилиш к ў пинча чарчаганда, астеник ҳ олатларда кузатилади. 3. «Олимнинг эътиборсизлиги» (сохта паришонхотирлик) - диққатни ў з хаёлларида жа м б ў лиши. У бирон бир ғоя билан банд б ў лган, ў з кечинмаларига берилган кишиларда кузатилади. Бу ҳ олда бундай кишилар атрофдаги нарса, ҳ одисаларга эътибор бермайдилар, масалан, уларга 18Диққат бузилишлари1-модал носпецифик Диккатнинг чал ғ иши Ди ққ атнинг инертлиги Паришонхотирлик Диккатнинг бутунлай й ўқ олиб кетиши « Қ арилик паришонхотир лиги» «Олимнинг эътиборсизлиги» Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар

берилган саволларга ди ққ ат қ илмайдилар, эшитмайдилар. Ички диққатни ю қ ори интенсивлиги ва қ ийин ў згариши билан белгиланади. 4. « Қ арилик паришонхотирлиги» - диққат жамланишининг суст интенсивлиги ва кучувчанлигини қ ийинлашиши билан х арактерланади. 5. Диққатнинг чал ғ иши – диққатнинг кучиш қ обилияти меъёридан ошиб кетади, бунинг натижасида беморлар ҳ еч нарсага узо қ ва қ т диққатларини қ арата олмайдилар. Диққат бир объект ва фаолият туридан иккинчига к ў чиб туради. Бу ҳ ол фикрлашни тезлашиши билан бирга кечади ва маниакал синдромида кузатилади. 6. Ди ққ атнинг инертлиги (кам ҳаракатчанлиги, кучишининг кийинлашиши) – диққатнинг патологик фиксацияси, диққатнинг бир объектдан иккинчисига ў тиш механизмини бўзилиши. Бу ҳ олат эпилепсия ва депрессив синдромда кузатилади. 7. Апрозексия – диққатнинг бутунлай й ўқ олиб кетиши. Шунингдек, психологлар томонидан диққат бўзилишининг яна бир тури алоҳида ўрганилган бўлиб, ушбу бўзилиш диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик ҳисобланади. Биз битирув малакавий ишимизда айнан диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивликнинг бошланғич синф ўқувчилари мисолида ўргандик. Диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивликнинг ижтимоий аҳамияти беқиёсдир. Статистика маълумотларига кўра , диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивликка чалинган болалар сони бугунги кунда 400 000 дан 1 000 000 бўлган контингентни ўз ичига олиб, катталар орасида 3-5 фоизни ташкил этади. Бу тоифадаги шахслар паст маълумот даражаси, хулқ-атвордаги б ўзи лишларнинг юқори даражаси ва ижтимоий мослашувнинг б ўзи лиши билан таснифланадилар. Болалар ва катталар орасида диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик частотасининг юқорилиги, бошқа синдромлар билан ёнма-ён келиш даражасининг юқорилигини ҳисобга олганда диққат етишмовчилиги 19 Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар

синдроми ва гиперактивлик дунёда жамият саломатлиги учун жиддий хавф туғдиришини эътироф этишимиз мумкин. Диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик хулқ-атвор б ўзи лишлари синдроми бўлиб, ўз ичига қуйидаги уч симптомни олади: диққатнинг етишмаслиги, импульсивлик ва гиперфаоллик. Психологик ва тиббий адабиётларда бу синдром гипердинамик синдром, гиперактив синдром, диққат етишмовчилиги билан кечадиган гиперактивлик, диққатнинг б ўзи лиши, диққат етишмовчилиги ва гиперактивлик терминлари билан изоҳланади. Импульсивлик ўйланмаган х атти-ҳаракатларни амалга оширишда, масалан, импульсив хулқ-атвор, берилган саволларга чалкаш жавоб бериш, суҳбат чоғида бир мавзудан иккинчи бир мавзуга сакраш, кутилмаган х атти- ҳаракат ва бунинг оқибатида турли жароҳатлар олишда намоён бўлади. 20Диққат етишмаслиги синдромига хос белгилар Диққатнинг етишмаслиги Импульсивлик Гиперфаоллик Диққатни тўплашнинг нуқсонлари диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик мавжуд бўлган мижозлар диққатларини бир фаоллик устида бир неча минутдан ортиқ ушлаб туролмасликлари билан характерланиб, кўпинча ўқишда ўзлаштира олмаслик ва меҳнат маҳсулдорлигининг пастлиги билан белгиланади. Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар19 110A 0B08 33 22 01 01 24 25 01 36 01 22 080916 1D 1F17 1520 18090C1116

Гиперактивлик юқори даражадаги ҳаракатчанлик ва бир жойда ўтира олмасликда кўринади. Диққат етишмовчилиги синдроми диагностика ва даволаш учун алоҳида ёндашувни талаб қиладиган ривожланиш ва фаолиятнинг жиддий б ўзи лиши ҳисобланади. Мазкур муаммо устида олиб борилган тадқиқотларни таҳлил қилиш жараёни бу муаммо билан кўпроқ тиббиёт соҳаси намояндал а ри шуғулланганликларини кўрсатади. Гиперактивлик терминини биринчи бўлиб немис психоневролог олими Генрих Хоффман бир сония ҳам бир жойда ўтира олмайдиган, серҳаракат болаларга нисбатан қўллаган. Ўқишдаги қийинчиликлар нинг юзага келишига қарамай, бундай ҳолатларни илмий таърифлашга интилиш кам эди. 1947 йилда педиатрлар ҳаддан зиёд серҳаракат болаларни клиник жиҳатдан аниқ асослаб беришга ҳаракат қилдилар, лекин бу ҳолатни қандай номлаш узоқ вақт ҳал этилмай қолиб кетди. Илмий тадқиқотларда бу ҳолат “миянинг минимал дисфункцияси”, “гиперкинетик синдром”, “миянинг енгил жароҳатланиши”, болалардаги “енгил энцефалопатия”, “гиперкинез”, “гиперактивлик” терминлари билан номланди. Мактабда оммавий ўқитишга ўтиш бу масалани қайта кўриб чиқишни тақозо этди, чунки айнан бошланғич синфларда ўқув фаолиятида мураккабликлар учраётган ўқувчилар гуруҳи ажратила бошланди. Тарбиялаш ва ўқитишнинг анъанавий усуллари самара бермаганлиги сабабли, бундай ўқувчиларни салбий маънода алоҳида болаларга ажратишди, уларда ақл ва х арактер касаллиги мавжуд деб эътироф этила бошланди. Франц у з олимлари Ж.Филипп ва П.Бонкур 1911 йилда ўзларининг “Ўқувчилардаги психологик аномалиялар” китобида эпилептик, астеник, истерик типдаги болалар билан бир қаторда нотурғун болалар ҳам борлигини эътироф этдилар. 1963 йилда Оксфордда ўтказилган эксперт- неврологлар Халқаро конференциясидан сўнг тиббий адабиётларда “миянинг енгил дисфункцияси” термини пайдо бўлди. Бу термин ичига тахминан 100 та клиник белги киритилди ; “миянинг енгил дисфункцияси”, дисграфия, 21 Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар

дизартрия, дискалькулия, гиперактивлик, диққатни бир жойга тўплай олмаслик, агрессивлик, қовушимсизлик ва бошқалар шулар жумласидандир. Миянинг енгил дисфункцияси” термини тиббиёт оламига киритилиши осон бўлмади. 10 та мамлакат педиатрларига “Миянинг енгил дисфукнцияси деганда нимани тушунасиз” - деган анкета саволи тарқатилганда , бу касаллик таркибига ақлий заифлик ҳам, координацион бўзилишлар ҳам, ҳ аттоки олигофрениянинг бошланғич даражалари ҳам киритилди. 1966 йилда S.D.Clemens бу касалликка қуйидагича таъриф берди ; болалардаги бу нормадан оғиш ўртача даражадаги интеллектуал ривожланишга эга бўлган, енгил даражадан то кучли даражагача намоён бўладиган хулқ атвор бўзилишлари мавжудлиги, нутқ, хотира, диққатнинг назорати, ҳаракат функциялари бўзилишлари кўринишидаги марказий нерв системаси фаолиятининг енгил бўзилишидир. Унинг фикрича , болалардаги индивидуал фарқлар генетик нормадан оғишлар, биохимик бўзилишлар, перинатал даврдаги инсультлар, марказий нерв системасининг илк ривожланиш давридаги касалликлар ва жароҳатлари ёки келиб чиқиши номаълум бўлган бошқа органиқ сабаблардир. Кейинчалик бу муаммони ўрганиш Россия олимлари томонидан ҳам амалга оширила бошланди. Болалар шифокори Ю.Ф.Домбровская соматик касалликларнинг келиб чиқишида психоген омилларни ўргана туриб, ота - оналар ҳамда педагоглар учун бир қатор қийинчиликларни юзага келтирувчи “тарбияси қийин” болалар ҳақида ҳам тўхталиб ўтади. Йиллар ўтиши билан болалар ўртасида диққат етишмовчилиги ва гиперактивликнинг ортиб бориши бу муаммони ҳал этишда педагогик тадбирларнинг кучсизлигини кўрсатди, чунки унинг психопатологик табиатга эга эканлиги , энди бошқа бир ёндашувни талаб этарди. Тажрибалар гиперактив болаларнинг мактабда ўзлаштира олмасликларини уларнинг ақли пастлиги билан тушунтириш, хулқ атвордаги бўзилишларни эса интизом усуллари билан коррекция қилиш нотўғри эканлигини, гиперактивлик манбаларини асаб тизими бўзилишларидан излаш ва шунга мос равишда психокоррекцион тадбирлар ишлаб чиқиш 22 Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар

лозимлигини кўрсатди. Бу борада олиб борилган тадқиқотлар натижасида олимлар шундай хулосага келдиларки, мазкур ҳолатда хулқ-атвор бўзилишининг сабаби асаб тизимидаги қўзғалувчанлик ва тормозланиш жараёнлари дисбалансидир. Бу муаммога жавобгар бўлган мия қисми яъни, ретикуляр формация эканлиги аниқланди Марказий нерв системасининг бу бўлими инсон энергияси, ҳаракат фаоллиги ва эмоциялар намоён бўлишига масъулдир. Турли органиқ бўзилишлар натижасида ретикуляр формация қайта қўзғалиш ҳолатида бўлиши мумкин, шунинг учун бола серҳаракат бўлиб қолади. Бу бўзилишнинг бевосита сабаби сифатида миянинг минимал дисфункцияси, яъни мия тўзилмаларининг жуда кўп микро жароҳатланишлари тахмин қилинди. Бунда мияда йирик ўчоқли бўзилишлар бўлмайди, ретикуляр формациянинг бўзилиш даражасига қараб, унга яқин бўлган мия бўлимларидаги ҳаракат тормозланишига жавоб берувчи соҳалар шикастланади. Бу бўзилишнинг айнан мотор компонентига алоҳида эътибор қаратган олимлар , уш бу касалликни гиперкинетик синдром деб атадилар. Жуда кўп ўзгартиришлардан сўнг аниқ бир тўхтамга келинди – бу синдром диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик деб аталди ҳамда касалликлар классификациясига киритилди. Диққат етишмовчилиги ва гиперактивлик синдромининг ёш жиҳатидан таҳлил этилиши бу синдромнинг асосан мактабгача ёш даври ҳамда кичик мактаб ёшида аниқроқ намоён бўлишини кўрсатди, яъни бу синдром кўпроқ 5- 10 ёшли болаларда учраши кўзатилган. И.П.Брязгунов, Е.В.Касатикова (2001) таъкидлашича, бу синдромнинг намоён бўлиш чўққиси мактабга тайёргарлик ва ўқишнинг бошланиш даврига тўғри келар экан. Бу ҳолат олий нерв фаолиятининг ривожланиш динамикаси билан боғлиқдир. Маълумки, 5,5-7 ва 9-10 ёшлар да бош миядаги фикрлаш жараёнлари, диққат, хотира учун жавоб берадиган тизимларнинг шаклланиш даври ҳисобланади. Д.А.Фарбер (1991) фикрича, 7 ёшга келиб интеллектуал ривожланиш босқичларида ўзгаришлар юзага келади, абстракт тафаккур ва фаолиятнинг 23 Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар

мустақил регуляцияси етилиши учун шароитлар юзага келади. Диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик мавжуд бўлган 6-7 ёшли болалар мия пўстлоғи ва пўстлоқ ости тўзилмаларининг функционал етилиш тезлиги сустлиги боис мактабда ўқишга тайёр бўлмайдилар, мактабдаги доимий юкламалар уларнинг марказий нерв системалари компенсатор механизмларида ўзи лишларга ҳамда ўқишдаги қийинчиликларда намоён бўлувчи мактабга мослашувнинг бўзилиш синдроми ривожланишига олиб келади. А.В.Грибанов ва ҳаммуаллифлари (2004) айнан кичик мактаб ёш даврида организмдаги физиологик мутаносибликнинг ва реактивликнинг қайта қурилиши билан бир қаторда ихтиёрий диққатнинг тезкор шаклланиши юз беради. Диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик боланинг мактабга илк қадам қўйган даврида мактабга мослашувининг бўзилишига, ўқиш ва ўрганишда қийинчиликларга олиб келишини қайд этадилар. М.Раттер (1987) фикрича, диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик бола 12-15 ёшга етганда “тарбияси қийинлик”ка ўтиб кетади. Жинсий етилиш даврининг тугашига яқин бу тоифа болалардаги импульсивлик деярли йўқолади ва бошқа шахслилик хусусиятлари билан ниқобланади . Ўзини-ўзи назорат қилиш ва хулқ-атворни бошқариш ортади, лекин диққат етишмовчилиги сақланиб қолади. Тадқиқотчилар (О.В.Халецкая, В.Д.Трошин) 7-12 ёшли ўғил болаларда диққат етишмовчилиги синдроми қиз болаларга нисбатан 2-3 баравар кўпроқ учрашини қайд этганлар. Ўсмирлар ўртасида бу таққослаш 1:1, 20-25 ёшлилар ўртасида эса 1:2 нисбатни ташкил этар экан. (Г.Монина, Е.Лютова, 2000). Бу синдромнинг ўғил болаларда нисбатан кўпроқ учрашини тадқиқотчилар онанинг ҳомиладорлик ва туғруқ даврида ўғил жинсдаги ҳомиланинг патогенетик таъсирларга берилувчанлиги, шунингдек, ирсий омиллар ҳамда қиз болаларга нисбатан ўғил болаларда бош мия тизимлари зарарланишидаги компенсатор имкониятларининг пастлиги билан тушунтирадилар. 24 Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар

Қиз болаларнинг бош мия ярим шарларида марказий нерв системаси шикастланишидаги компенсатор функциялар заҳираси ўғил болаларга нисбатан кўпроқ деб тахмин қилинади (А.Н.Корнев, 1986). Бундан ташқари , бу синдромнинг намоён бўлишида ҳам жинсий диморфизм к у затилади. Ўғил болаларда гиперактивлик синдроми белгилари 3 - 4 ёшларда намоён бўлади, қизларда гиперактивлик яширин кечади ва кўпроқ диққатнинг етишмовчилиги к у затилади. С. Х арланд ўзининг “Гиперактив ми ёки ўта қобилиятлими ?” (2004) - деган китобида гиперактивликни қобилият билан боғлаган ҳолда, “индиго- болалар” ҳақида тўхталиб ўтар экан, бундай тоифа болалар алоҳида қобилиятга эгадирлар, уларни алоҳида эътибор талаб этадиган болалар сифатида баҳоланиши, лекин уларда кўпинча диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик кўзатилиши мумкинлиги ни таъкидлайди. Унинг фикрича, диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик мавжуд бўлган болаларда ўсмирлик даврида наркотик моддаларга мойиллик хавфи юқори бўлади. 25Муаллиф, гарчи кўпчилик тадқиқотчилар диққат етишмовчилиги синдроми етуклик даврида йўқолиб кетишини таъкидласалар-да, аслида бу синдром етуклик даврида бошқа бир кўринишда намоён бўлишини, болалик даврида бу синдромга чалинган болалар етуклик даврига келиб бошқа соғлом одамларга нисбатан диққат концентрациясининг сустлашуви, тез чалғиш, импульсивлик, ўйламай ҳаракат содир этиб қўйиб, кейин бундан афсусланиб юриш билан ажралиб туришларини алоҳида таъкидлайди . Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар03 14 14 180719 19 0E1A06 0527 02

Ҳ аддан зиёд асабий бўлиш ҳам диққат етишмовчилиги синдроми мавжуд бўлган катталар белгиси, шунингдек фаолиятга киришиб кета олмаслик, зарарли одатларга мойиллик, кайфиятнинг тез ўзгариши ҳам уларга хос белгилардир. Бошқа муаллифлардан фарқли ўлароқ С.Ҳарланд диққат етишмовч и лиги синдроми ва гиперактивлик мавжуд бўлган болаларнинг афзаллик томонларини ҳам кўрсатиб ўтади. Унинг фикрича , бу тоифа болалар ўта мулоқ о тманд, лекин катталар бу хислатни одамлар билан муомаладаги масофани бўзиш деб баҳолайдилар. Диққат етишмовчилиги мавжуд бўлган болалар унинг таъкидлашича, кўпинча ўта қобилиятли ва юқори интеллектга эга бўладилар, айниқса мўзика ва тасвирий санъатга иқтидорлари кучли бўлади. С.Ҳарланд диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивликка касаллик сифатида қаралишига танқидий ёндашади. Шундай қилиб, кўриб турганимиздек диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик муаммоси узоқ йиллар мобайнида тадқиқот объекти бўлиб келганига қарамай, ҳали бу муаммо устида қизғин баҳслар бормоқда. Баъзи тиббиёт мутахассислари бу синдромни касаллик деб баҳолаб, медикаментоз усул билан даволаш лозимлиги эътироф этсалар, бошқа бир тадқиқотчилар диққат етишмовчилиги мавжуд бўлган болалар фақатгина хулқ-атворлари билан бошқа болалардан фарқ қилишларини, уларга алоҳида эътибор бериш, улар билан ишлаш лозимлигини уқтириб ўтадилар. Хусусан , мазкур синдром дифференциал диагностикаси борасида ҳам қизғин мунозаралар ҳалигача давом этмоқда. 26 Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар

1.3. Д иққат етишмовчилик синдроми ва гиперактивлик ни келтириб чиқарувчи омиллар Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи омиллар хилма хил бўлиб, уларнинг кечиши ва ривожланиши ўша омилларга боғлиқ бўлади. Жумладан, агар боладаги диққат етишмовчилиги генетик омиллар туфайли юзага келган бўлса, бизнинг назаримизда уни коррекциялаш бироз қийинчилик туғдириши мумкин. Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи омилларни турли сабаблар билан боғлаб тушунтириш мумкин. Қўйида ана шундай сабабларни келтириб ўтамиз. Генетик омиллар: - Ди ққат етишмовчилиги синдроми ривожланиши билан боғлиқ генлар аниқланган . - 70фоиз ҳолатларда диққат етишмовчилиги синдроми насл суради; 27Диққат етишмовчилиги синдромини келтириб чиқарувчи сабаблар Генетик омиллар Пренатал омиллар Пост - натал омиллар П сихологик омиллар ижтимоий -психологик омиллар

- Д иққат етишмовчилиги синдроми асосида ирсий материалдаги тўзилмавий ўзгаришлар ётади ва унинг ривожланишини фақатгина болаларни тарбиялаш ва ўқитиш жараёнидаги камчиликлар билан тушунтириб бўлмайди . - Диққат етишмовчилиги синдроми мультифактор касаллик ҳисобланади. Унинг келиб чиқиш сабабларини ва кечиш оғирлигини битта ген билан боғлаб бўлмайди. - Синдромнинг ривожланишида м арказий асаб тизимидаги ўзаро боғланишларнинг сезиларли роли аниқланган. Пренатал омиллар: - Гестацион (оғир акушер-гинеколoгик анамнез, токсикозлар, гестозлар, Бола ташлаш хавфи). - Боланинг муддатидан олдин туғилиши, морфофункционал ноетуклик, она қорнидаги ривожланишнинг сустлашуви. - Туғруқ жараёнидаги акушерлик жароҳати. - Ҳомилага инфекцион омиллар таъсири: вируслар, бактериялар, нейроинфекциялар. - Ҳомилага токсик моддалар таъсири (оғир металлар, ўсимлик ва синтетик моддалардан келиб чиқувчи интоксикантлар, онанинг чекиши ва б.). - Ҳомиланинг она қорнидаги гипоксияси (ўткир ёки сурункали). - Марказий нерв системасининг нейрохимик ёки нейрофизиологик параметрларидаги бўзилишлар. Постнатал омиллар : - Интранатал ёки постнатал аноксия/аcфикcия/гипоксия. - Марказий нерв системасининг морфометрик хусусиятлари (мияча, базал ганглилар ва бошқа тўзилмалар). - Сунъий овқатлантириш, э л е мент ар етишмовчиликлар (витаминлар, минерал моддалар, бошқа нутриентлар). - Қалқонсимон без функциясининг бўзилишлари. - Токсик омиллар. П сихологик ва ижтимоий-психологик омиллар: 28

- Ота-оналар ўртасидаги эмоционал мураккабликлар. - Оиладаги катта ва кичик авлод орасидаги келишмовчиликлар . - Оиладаги моддий шароитларнинг оғирлиги . - Шахслараро муносабатлардаги номутаносибликлар . - Тенгқурлари гуруҳига қабул қилинмаслик ҳолатлари . - Мактаб дастурини ўзлаштира олмаслик . - П сихик депривация. - Б олалардаги имитацион хулқ-атвор. Диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик борасида олиб борилган лонгитюд тадқиқотлар бу патологиянинг юзага келишида атроф- 29П сихологик ва ижтимоий- психологик омиллар Мактаб дастурини ўзлаштира олмаслик Оиладаги катта ва кичик авлод орасидаги келишмовчиликлар Шахслараро муносабатлардаги номутаносибликлар П сихик депривация Оиладаги моддий шароитларнинг оғирлиги Тенгқурлари гуруҳига қабўл қилинмаслик ҳолатлари Ота-оналар ўртасидаги эмоционал мураккабликларБ олалардаги имитацион хулқ- атвор07 08 09 2D 0B

муҳит таъсири, ота-оналар ва болалар муносабатлари фақатгина 10-15фоиз ни ташкил этишини эътироф этадилар. Бу фоизнинг кичиклиги шахслараро муносабатлар контекстини ташлаб қўйишга асос бўла олмайди. Юқорида таъкидлаганимиздек, ота-она ва бола муносабатлари диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивликнинг кечишида ҳамда даволаш ва коррекциялаш жараёнида муҳим роль ўйнайди. Диққат етишмовчилиги ва гиперактивлик синдромининг шаклланишида ижтимоий-психологик омиллар, яъни оилавий муносабатлар (масалан болалардаги психик депривация) ёки бола яшаётган оиладаги моддий шароитларнинг оғирлиги ҳам алоҳида аҳамият касб этади. Диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик қандай ривожланади, деган саволга Кэмпбелл (1992) қуйидагича жавоб беради: “Нормал ривожланиш инсон ҳаётининг биринчи олти ойлигида сезиларсиз равишда диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик томон ўзгаради. Масалан, бола юришни бошлаганда ҳамма жойда бўлишни ва ҳамма нарсага тегишни бошлайди, хоҳлаган ишини қилишга интилади. Бу хулқ-атвор унинг ёшига мос келади, бу ҳали бўзилиш эмас. Лекин эрта ривожланишнинг ўткинчи ҳарактерига кўра бола ўзидаги бу хулқ-атворни енгиб ўта оладими ёки йўқми, буни олдиндан кўра билиш қийин”. Жуда кўп олимлар диққат етишмовчилиги этиологияси ва патогенезида органиқ контекстни эътироф этадилар. Бундан 50 йиллар аввал диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик миянинг шикастланиши натижасида юзага келади деган этиологик гипотеза ҳукм сурарди. Бош мияни чуқур ўрганган замонавий тадқиқотлар эса бу синдромнинг юзага келишида неврологик бўзилишлар фақатгина 5фоиз ташкил этишини қайд этган (Barkley, 1990). Бир қатор тадқиқотларда , диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивликнинг келиб чиқишига овқатланиш режими ва нейротоксинлар таъсир этади деган фикрлар илгари сурилади. Баъзи тадқиқотчилар диққат бўзилишининг келиб чиқишига қанд ва синтетик бўёқ моддалари сабаб 30

бўлади, деб эътироф этган ҳолда махсус парҳез дастурларини ҳам тўзганлар. Лекин , ундан кейинги объектив тадқиқотлар бу парҳезнинг диққат етишмовчилигига ҳеч қандай таъсир кўрсатмаслигини аниқлади (Richers et al, 1995). Диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивликнинг турли таснифлари мия ичида турли ўзгаришлар мавжудлигини эътироф этади. Бу ўзгаришлар симптомларнинг эрта бошланиши ва барқарорлиги, дори моддалари таъсирида даволашга мойиллиги, неврологик тестларда суст натижалар бериши, масалан, оператив хотира ва мотор координациялар идир . Мазкур омиллар мия етишмовчилигига тахмин беради, лекин улар ҳали аниқ ўрнатилмаган. Миянинг бевосита текширувлари тасдиқланган, лекин ҳали тугалланмаган натижаларни берган. Юқорида таъкидлаганимиздек, диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик мавжуд болаларда миянинг жароҳатланган бўлиши ҳақидаги маълумотлар йўқ. Бундан ташқари миянинг компьютер томограммаси нормал болалар билан диққат етишмовчилиги ва гиперактивлик мавжуд бўлган болалар бош мия умумий тўзилмасида ҳеч қандай фарқ йўқлигини кўрсатган. Лекин томографик тадқиқотлар диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик мавжуд болалар бош мия пешона қисмининг торроқ шаклда эканини кўрсатди. Пешона ва пешона-лимбик қисмлар алоҳида эътиборга моликдир, чунки бу тўзилмаларнинг функцияларидан бири мотор реакцияларнинг тормозланишидир (Barkley, 1996, 19 97). Умуман олганда, бизнинг фикримизча, диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик кўп омилли бузилиш ҳисобланиб, бу синдромнинг ривожланиши ва кечиш мураккаблигини битта ягона омил билан тушунтириб бўлмайди. Бу синдромнинг патогенези ҳамда даволаниши, коррекциясида жуда кўп эндоген ва экзоген омилларни ҳисобга олишга тўғри келади. 31

II БОБ. Бошланғич синф ўқувчиларида диққат етишмовчилик синдроми ва гиперактивлик диагностикаси ва психокоррекцияси 2.1. Бошланғич синф ўқувчиларининг психологик тавсифи ва билиш фаолияти коррекцияси Болаларнинг кичик мактаб ёшидаги даври 7 ёшидан 11 ёшгача бошланғич синфларда ўқиши йилларига тўғри келади. Боғча ёшидаги болалик даври тугаб, мактабга келиш олдидин бола ўз ҳаётини энг муҳим даврига яъни мактаб даврига, мактаб томонида қўйиладиган турли туман талабларни бажаришга бошқача қилиб айтганда таълим олишга жисмоний ва психологик жиҳатидан тайёр бўлади. Боланинг мактабга тайёрлиги унинг расм чизиш машғулотларида, бўр ёки пластинкадан нарса ясаш ишларида ва энг оддий қуриш ясаш машғулотларида яққол намоён бўлади. Бола ўз диққатини бошқаришда ва ташкил этишда бир мунча тажриба ҳосил қилган бўлади. 7 ёш боланинг сўз заҳираси ҳам етарли даражада бой ва мавҳум тушунчалар миқдори анча юксак бўлади. Бола эшитганларини етарли даражда кенг тушунади. Мутахассисларнинг тадқиқотларидан маълум бўлишича яхши ташкил қилинган таълим 6 ёшдан 7 ёшгача бўлган болалар тафаккурини ривожлантиради. Улар содда машқлар ва масалаларни туза оладиган ҳамда еча оладиган бўладилар. Уларда бурч ҳисси ва жавобгарлик ҳисси эндигина намоён бўла бошлайди. Бошланғич синфларда педагогик ишларни ташкил қилишда кичик мактаб ёшидаги болаларнинг анатомик физиологик ҳусусиятларини ижтимоий тараққиёт даражасини ҳам ҳисобга олиш лозим. Д.Н. Левитов тўғри қайд қилиб ўтганидек хеч бир мактаб ёшида саломатлик холатига ва ижтимой тараққиётига кичик мактаб ёшидаги каби боғлиқ бўлмайди. Бола 7 ёшдан 11 ёшгача жисмоний жиҳатдан нисбатан осойишта ва бир текисда ривожланади. Бўйи ва оғирлиги организмнинг тиниқлиги ўпкасининг ҳаётий хажми анча текис ва пропорционал ривожланади 32

Психолог Л.С.Славинанинг кўрсатишича бошланғич синфда билиш фаоллиги етарли даражада бўлмаган болалар учраши мумкин. Бундай болалар интилувчан лик жиҳатидан нормал ривожланган бўладилар. Бу ривожланиш уларнинг ўйин ва амалий фаолиятларида нам о ён бўлади. Фаол фикр қилиш улар учун ҳарактерлидир. Бундай ўқувчилар га ўқитувчи ало ҳ ида ди ққ ат билан қ араши керак. Уларни фикр лаш фаолиятига одатлантириб , ютуқларини ҳар томонлама қўллаб-қувватлаши , дастлабки пайтларда ўқув вазифаларини бажаришни ўйин ва амалий фаолиятни билан боғлаб олиб бориш керак. Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларнинг барча ўқиш фаолияти қа тъ ий равишда мақсадга мувофиқлаштирилгандир : Биринчидан, ўқувчилар ўқиш, ёзиш, ва ҳисоблаш малакасини эгаллашларини, арифметика, она-тили, тарих, география ва табиятшуносликдан геометриянинг элементар асосларидан анча катта хажмда билимни ортиришлари керак. Иккинчидан, боланинг билим даражаси ва билиш қизиқишлари кенгаяди ҳамда ривожланади. Учинчидан , билим жараёнларининнг тараққиёти, ақлий ривожланиш юзага келади. Фаол мустақил ижодий фаолият учун қобилият таркиб топади ва нихоят ўқишга бўлган йўналиш ўқишга нисбатан махсулиятли муносабат ўқишни юксак омилларини топиши керак. Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларнинг били ш жараёнларини ва уларнинг фаолиятида тараққий этишини ҳарактерла шга ҳаракат қиламиз . Кичик мактаб ёшидаги болалар идрокининг ўткирлиги софлиги билан фарқ қиладилар. Ўқувчиларнинг идроки ўзига хос билимга томошабин тариқасида берилганлик билан фарқ қилади. Кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар диққатининг асосий ҳусусиятлари ихтиёрий заифлигидадир. Кичик мактаб ёшида диққатни ирода кучи билан мослаш ва уни бошқариш имконияти чекланган бўлади. 33

Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда хотира таълимининг таъсири билан икки йўналишда ривожланади. Сўз мантиқ хотирасининг ва ма ъ носи ни тушуниб эсда олиб қолишнинг роли ва унинг салмоғи кучаяди, тартибга солиш имкониятларига эга бўлади. Биринчи сигнал системасининг фаолиятининг нисбатан устунлиги туфайли кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда сўз мантиқ хотираси деб аталган хотирага қараганда кўргазмали-образли хотира кўпроқ ривожланган бўлади. Кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар қоида ва тушунтиришларга қараганда конкрет маълумотларни, воқеликларни, қиёфаларни нарсаларни ва фактларни яхши тез эсда олиб қоладиган ва хотираларида мустаҳкам сақлайдилар. Ҳаёл муҳим психик билиш жараёнларидан биридир. Ҳаёлнинг фаолияциз ўқитувчи гапираётган ва дарсларда ёзилган нарсаларнинг тассаввур қилишни ҳамда кўргазмали образлар билан ишлашни билмай туриб, ҳ еч қандай ўқув предметни чинаккам ўзлаштириши мумкин эмас. Кичик мактаб ёшидаги ўқувчининг ҳаёли унинг ўқув фаолиятининг таъсири ва талаблари билан таркиб топади. Шунинг билан бир қаторда бевосита та ъс суротлар (м у зей, кўргазма ларни бориб кўриш, кинокартиналарни кўриш, экскур ц ияларга бориш, мактаб ер участкасида ишлаш ва бошқалар) ҳам ҳаёлни ривожлантиради. Гарчи кичик мактаб ёшидаги давр шахснинг тараққиётида ҳ ал қилувчи силжишлар даври бўлмаса ҳам бизнинг фикримизча бу даврда шахснинг таркиб топиши етарли даражада сезиларли юз беради. Юқорида қайд қилиб ўтилганидек, мактабга кириш боланинг ҳаётида бурилиш моменти ҳисобланади. Катталар (ўқитувчилар) ва тенгдошлари (синфдошлари) билан янги муносабатлар майдонга келади. Болага бутун бир жамоавийлар тизим ига (умум мактаб, синф) қўшилади. Ўқитувчи ўз олдига бир қатор жиддий талабларни қўйган ўқишга янги фаолият турига қўшилиш ўқувчининг ўз ҳаётини қат ъ ий тарзда ташқил қилишга, қоида ва режимга бўйсунишга мажбур қилади. Б у ларнинг барчаси теварак-атрофдаги воқейликка, бошқа кишиларга, жамоага таълимга ва унинг билан боғлиқ бўлган мажбуриятларга 34

нисбатан янги муносабатлар тизим ининг таркиб топтиришга ва мустаҳкамлашга қат ъ ий равишда таъсир қилади ҳарактерни иродани таркиб топтиради. қизиқишлар доирасини кенгайтиради, қобилиятлар тараққиётини белгилайди. Ахлоқий нормалар ва хатти-ҳарактлар қоидаларини ўзлаштириш кичик мактаб ёшидаги даврда ахлоқий хати-ҳаракат пойдевори қўйилади, ахлоқий нормалар ва хатти-ҳаракат қоидалари ўзлаштирилади. Шахснинг ижтимоий йўналиши таркиб топа бошлайди. Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларниннг ахлоқий онглари 1-синфдан 4-синфгача бўлган давр мобайнида муҳим ўзгаришларга учрайди. Бу ёшнинг охирги даврларига келиб ахлоқий билимлар тасаввурлар ва муло ҳ азалари сезиларли даражада бойийди, анча англанган бўлади, турли тушунчаларга эга бўлади, умумлашади 1 ва 2 синф ўқувчиларининг ахлоқий мулохазалари ўз хатти-ҳаракатлари тажрибасида ва ўқитувчилар ҳамда ота-оналарнинг аниқ кўрсатмал а ри ва тушунтиришларига асосланади. 3-4 синф ўқувчилари эса ахлоқий муло ҳ азаларида ўз хатти- ҳаракатлари тажрибасига ва катталарнинг кўрсатмаларига асосланиш билан бошқа кишиларнинг тажрибаларини ҳам анализ қилишга интиладилар бундай адабиётларни ўқишда болалар учун чиқарилган кинофил ъ мларни кўриш анча катта аҳамият касб этади. Ахлоқий хатти-ҳаракатлар ҳам худди шундай таркиб топади. 7-8 ёшдаги болалар тўғридан-тўғри катталарни жумладан, ўқитувчининг кўрсатмалари билан ижобий бўладиган кўрсатмани кутиб ўтирмай, бундай ижобий ахлоқий ишларининг бошидан қанчасини ташаббуслари билан амалга оширадилар. Кичик мактаб ёшдаги болалар да намоён бўлган ҳарактерологик хатти- ҳаракатларни ҳам м а вақт ҳам муносабатлар амалга ошириладиган барқарор ва мустаҳкам хатти-ҳаракат формалари деб бўлавермайди. Кичик мактаб ёшида ги болаларда ҳарактер жиддийгина таркиб топа бошлайди. Кичик мактаб ёшидаги болалар ҳарактер и, хатти-ҳаракатлари ўзининг беқарорлиги ва қарама-қаршилиги билан фарқ қилиши мумкин. Шу муносабат билан баъзан улардаги ўткинчи психик холатлларни хато ривишда ҳислатига қўшиб 35

юбориш мумкин. Н.Д.Левитов бу хатога шундай бир мисол келтиради. 1-синф ўқитувчиси ўз ўқувчи қизларидан бирини ҳар қандай ишни охиригача етказа оладиган, қийинчиликларни енга оладиган матонатли қиз деб ҳисоблар эди. Бироқ тажрибали психолог томонидан ўтказилган кузатишдан бу ҳусусият маълум шароитдагина майдонга келадиган вақтинча лик , яъни ўткинчи психик холат экан лиги маълум бўлди . Ўқувчи қиздаги хатти-ҳаракатни кўрганда ва дугонасининг фаолияти муваффақиятли бўлганда нам о ён бўлган муваффақия тс излик қизчани издан чиқариб қўйган. Мактаб таълимининг дастлабки йилларида қизиқишлар, хусусан билишга бўлган қизиқиш , теварак-атрофдаги оламни билишга бўлган қизиқиш кўпроқ били мга бўлган ташналик ва интеллектуал қизиқувчанлик жуда сезиларли равишда ривожланади. Психологларнинг та ъ кидла ш лари г а қараганда даставвал айрим фактларга, бошқа нарсалардан ажратиб олинган ёлғиз ходисаларга нисбатан қизиқишлар бўлади. Ундан кейин эса сабабларини, қонуниятларини, ходисалар ўртасидаги алоқа ва ўзаро боғлиқликларни билиб олиш учун бўлган қизиқишлар ривожланади. Агар 1-2 синф ўқувчиларини «бу нима?» деген савол қизиқтирса бирмунча каттароқ ёшдаги болалар учун «нима сабабдан», «қандай қилиб?» деган саволлар ташқил бўлиб қолади. Ўқиш малакасини ривожланиши билан китоб ўқишга , қизиқарли бўлган муайян адабиётларни , эртакларни ўқишга , бундан ҳам сўнгроқ қийин бўлмаган илмий фантастик ва сарг у заштлар хақидаги китобларни ўқишга қизиқиш пайдо бўлади. Техникага айниқса, хозирги замон техникасига , ракеталарга , ой станцияларига, лунаходларга, энг янги типдаги автом о бил ва самолётларга бўлган қизиқиш тез таркиб топади. Қ ишлоқ мактабларининг 3-4 синф ўқувчилари қишлоқ хўжалигига нисбатан сезиларли даражада ўз қизиқишларини намоён қила бошлайдилар. Шунинг учун ўқитувчи кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларга нисбатан муносабатларида қизиқишлар ривожланишининг қонуниятларини назарда тутиш зарурдир. Юқорида айтиб ўтилгандек хусусан ўқитувчининг тегишли ба ҳ оси билан 36

аниқланадиган боланинг ўқишидаги ўз муваффақиятларини , қўлга киритган ютуқларини ичдан ҳис қилиш катта ҳусусиятга эгадир. Кичик мактаб ёшидаги даврда болалар бадииий-эстетик ривожланиш да катта имкониятларига эга бўлади лар. Болалар одатда расм чизишга, лой ёки пластилиндан нарса ясаш ишларига, ашула айтиш ва мусиқага жуда қизиқадилар. Бундай фаолиятни тўғри тадқиқ қилиш бир томондан болаларга эстетик ҳисларнинг ривожланишига ёрдам беради, иккинчи томондан тегишли қобилият компонентларининг ривожланишига учун шарт-шароит яратади. Кичик мактаб ёшидаги болалар учун меҳнатнинг тарбиявий аҳамияти каттадир. Бироқ шуни такидлаб ўтиш лозимки, ҳар қандай меҳнат ҳам шахсда ижтимоий жиҳатдан қимматли ҳислатларини тарбиялайвермайди. Меҳнат ўз шахсий манфаати учун бажонидил ва кўп меҳнат қилишга бўлган худбинни ҳам тарбиялайди. Болалар ўз-ўзига хизмат қилиш ва ўзлари учун фойдали бўлган нарсаларни тайёрлаш билан шуғулланаётганларида уларда меҳнатсеварликни тарбиялашга хусусан зўр эътибор бериш керак. Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларни секин-аста кўпчилик фойдасига қаратилган, бошқалар учун бўлган ижтимоий-фойдали меҳнатга жалб этиш жуда муҳимдир. Ўқув фаолияти кичик мактаб ёшидаги ўқувчи учун нафақат билиш жараёнларининг юқори даражада ривожланиши балки шахсий хусусиятларини ривожлантириш учун ҳам имконият яратади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки етакчи бўлган ўқув фаолиятидан ташқари бошқа фаолиятлар – ўйин, ўқиш ва меҳнат фаолияти ҳам ўқувчи шахси ривожига бевосита таъсир кўрсатади. Шунингдек, бу фаолиятлар асосида мувафаққиятга эришиш мотивлари билан боғлик бўлган шахсий хусусиятлар таркиб топа бошлайди. Ўқув фаолияти кичик мактаб ёшидаги болаларда ўқишда маълум ютуқларга эришиш эхтиёжини кондиришга, шунингдек тенгдошлари орасида ўз ўрнига эга бўлишига имконият ҳам яратади. Айнан ана шу ўрин ёки мавқега эришиш учун ҳам бола яхши ўқиш учун ҳаракат килиши мумкин. Бу ёшдаги болалар доимий равишда 37

ўзлари эришган муваффаққиятини бошқа тенгдошлари муваффаққияти билан солиштирадилар. Улар учун доимо биринчи бўлиш нихоятда муҳим. Кичик мактаб даврида болалардаги мусобақага киришиш мотиви табиий психологик эҳтиёж ҳисбланиб бу мотив уларга кучли эмоционал зўриқишни беради. Бу хусусиятлар аслида боғча давридан бошлаб юзага кела бошлайди ва кичик мактаб даврида, шунингдек ўсмирлик даврида ҳам яккол кўзга ташланади. Кичик мактаб ёшидаги болалар катталарнинг у ҳақидага фикр ва баҳоларига қараб ўзларига ўзлари баҳо берадилар. Ўқувчининг ўзига ўзи берадиган баҳоси асосан тўғридан тўғри ўқитувчининг берадиган баҳосига ва турли фаолиятларидаги муваффаққиятларига боғлик. Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда ўз ўзига берадиган баҳолари турлича – юкори, адекват, паст бўлиши мумкин. Бу ёшдаги болаларда мавжуд бўлган ишонувчанлик, очиқлик, ташқи таъсирларга берилувчанлик, итоаткорлик каби хусусиятлари уларни шахс сифатида тарбиялаш учун яхши имконият яратади. Кичик мактаб ёши даврини боланинг турли фаолиятларда мувафаққиятга эришишини белгилаб берувчи асосий шахсий хусусиятларни юзага келиш ва мустаҳкамлаш даври деб ҳисоблаш мумкин. Бу даврда мувафаққиятга эришиш мотивлари таркиб топиш билан бир каторда меҳнатсеварлик ва мустақиллик каби сифатлар ривожланади. Кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларда меҳнатсеварлик асосан ўқиш ва меҳнат фаолиятида ривожланади ва мустаҳкамланади. Меҳнатсеварлик болада ўз қилаётган меҳнати унга завқ берган тақдирдагина юзага келади. Болада мустақиллик хусусиятининг шаклланиши асосан катталарга боғлик. Агар бола ҳаддан зиёд ишонувчан, итоаткор, очик хусусиятли бўлса унда аста секинлик билан бўйсинувчанлик мустақил бўла олмаслик хусусияти мустаҳкамлана боради. Лекин болани вақтли мустақилликка ундаш унда қулоқсизлик ёпиқликни шаклланишига олиб келади ва ҳаётий тажрибаларни асосан кимларгадир тақлид қилган ҳолда узлаштиради Мустақилликни шакллантириш учун болага мустақил бажарадиган ишларни кўпроқ топшириш ва унга ишонч билдириш ниҳоятда муҳимдир. Шунингдек шундай бир ижтимоий психологик муҳит яратиш 38

керакки, унда болага бирон бир маъсул вазифани мустақил бажаришни топшириш, бу ишни бажариш жараёнида бола ўзини тенгдошлари, катталар ва бошқа одамларнинг лидери деб ҳис қилсин. Ана шу ҳис болада мустақил бўлишга ундовчи мотивларни юзага келтиради. 7-11 ёшли даврда болалар ў зларининг индивидуал хусусиятларини англай бошлайдилар. Болани ў з-ўзини англаши ҳ ам жадал ривожлана боради ва мустаҳкамлана бошлайди. Бу даврда болалар ў зларининг исмларига янада к ў про қ а ҳ амият бера бошлайдилар ва уларнинг исмлари тенгдошлари ва атрофдагилар томонидан ижобий қ абул қ илинишига ҳ аракат қ иладилар. Болани ў зининг таш қ и к ў риниши ва гавда т у зилишига берадиган ба ҳ оси ҳ ам ў з- ў зини англашида а ҳ амияти жуда катта. Кичик мактаб даврининг охирига бориб болалар, айни қ са қ излар ў зларининг юз-т у зилишларига ало ҳ ида эътибор бера бошлайдилар. Кичик мактаб ё шдаги ўқ увчининг ўқ ув фаолияти жара ё нида ў зидаги хул қ -атворни ва фаолиятни ў зи томонидан мувофи қ лаштириш қ обилияти ривожланади, онгли ривишда бир фикрга кела олиш қ обилияти ривожланади, ў з фаолиятини ў зи уюштришига, ҳ амда билим олиш жара ё нига б ў лган қ изи қ ишининг қ арор топишига ё рдам беради. Ўқ увчи хулк-атворининг мотивлаштириши ҳ ам ў згаради. Бунда ў рто қ лар ва жамоа нинг фикрлари асосий мотивлар б ў либ қолади . Ахло қ ий ҳис-туйгулар ва шахснинг иродавий хусусиятлари шаклланади. Бу ёшдаги болаларда идрок, диққат, хотира, тафаккур ва нутқ тўлиқ шаклланиб бўлгани учун ҳам уларга таълим беришда катталарга қўлланиладиган услублардан фойдаланиш мумкин. Кичик мактаб ёшидаги болалар психик ривожланишига уларнинг атрофидаги одамлар, ота-онаси ва айниқса ўқитувчи билан бўладиган муносабати орқали эришиши мумкин. 3-4 синфларга бориб бола учун унинг ўртоқлари билан муносабатининг ҳам аҳамияти ортади. Бу муносабатлардан катталар таълим-тарбия мақсадларида фойдаланишлари мумкин. Бу ёшдаги болалар соатлаб ёлғиз холда севимли машғулотлари билан шуғулланишлари мумкин ва шу асосда уларда меҳнатсеварлик ва мустақиллик фазилатлари шаклланади. Бу нарса ана шунинг учун муҳимдирки, биринчи 39

синф ўқувчиларининг меҳнат фаолиятида шахсий мотивлар аниқ намоён бўлади. Биринчи синф ўқувчиси ўзи учун зарур бўлган нарсани катта қунт билан берилиб тайёрлайди. Бошқалар учун ишлашга эса, унда ҳали тажриба йўқ. Битирув малакавий ишимизнинг мавзуси бевосита диққат билан боғлиқ бўлганлиги боис кичик мактаб ўқувчилик даврида болалар диққатининг хусусиятлари тўғрисида алоҳида тўхталишни лозим топдик. Фикрларимиз асосида: - кичик мактаб ўқквчисининг диққати нормада қандай бўлиши лозим? - улар диққатининг қандай салбий жиҳатлари мавжуд? - бу даврда диққат етишмаслиги ва гиперактивлик қандай оқибатларга олиб келиши мумкин? деган саволларга жавоб топишга ҳаракат қиламиз. Кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар диққатининг асосий ҳусусиятлари ихтиёрий заифлигидадир. Кичик мактаб ёшида диққатни ирода кучи билан мослаш ва уни бошқариш имконияти чекланган бўлади. Психолог лар кичик мактаб ёшидаги ў кувчиларда ди ққ атни иродавий з ў р бериш билан бош қ ариш ва фавкуло т да вазиятга мослашиш имконияти яхши эмаслигини ў з тадқиқотлари асосида психологик диагностика қ илади, ҳ амда бунинг асосий сабаб ин и уларда ихтиёрий диққатнинг кучсизлиги ва бе қ арорлигида экан лиг ини ани қ лайди. Шунингдек кичик мактаб ёшидаги болаларнинг ихтиёрий онгли ди ққ ати ўқ иш мотивлари билан узвий бо ғ ли қ холда намоён б ў лиши тад қ и қ қ илинади. Одатда болаларнинг ўқ иш мотивлари узо қ ни к ў злаган ва ма қ сад билан бо ғ лик мотивларга аж рат илади. Психодиагностик натижаларга к ў ра болаларда ихтиёрсиз ди ққ ат яхши гина ривожланган б ў лади. Чунки таълим жараёнида ихтиёрсиз ди ққ атнинг ў сиши учун му ҳ им шарт-шароитлар мавжуддир. Кичик мактаб ёши давридаги ўқ ув материалларининг я ққ оллиги, ёр қ инлиги, жозибадорлиги ўқ увчида беихтиёр ҳ ис - туй ғ у уй ғ отиши, шунингдек бола орти қ ча з ў ри қ ишсиз осонгина ф ан асосларини эгаллаши мумкинлиги тад қ и қ отларда ани қ ланган. Чунончи ўқув материалларининг турли туманлиги ихтиёрсиз ди ққ атнинг т ў планиши ва 40

бар қ арорлигига ижобий таъсир к ў рсатиши ани қ ланган. Психолог томонидан ихтиёрсиз ди ққ ат таълим жараёнида ўқ увчиларнинг қ изи қ иши билан бо ғ ланиб кетса табийки улар фа қ ат маро қ ли, қ увончли ахборот ва матнлар б илан танишишга интиладилар. Психологик диагностика тадқиқотлари асосида 1 ва 2 синф ўқ увчилари ди ққ атнинг ў зига хос хусусиятларидан бири унинг етарлича бар қ арор эмаслиги ани қ ланган. Бу жараёнда психологнинг асосий вазифаси ю қ оридаги ҳ олатларни тузатиш яъни коррекция қ илиш й ў лларини топиш лозим. Агар бу ҳ олат ў з ва қ тида коррекция қ илинмаса, бунда тормозланиш б илан қў згалиш ў заро ному в офи қ ҳаракат қ илади. Ўқ иш ҳ олатларида тутилиш, т ў хтаб қ олиш , товушнинг тебраниши ва пасайиши, баъзида ҳарф, ибора ва гапларнинг тушиб қ олиши ҳ оллари мана шу физиологик механизм таъсирида пайдо б ў лиши психологик диагностикада ани қ ланган. Психологик диагностика тадқиқотларида 1 ва 2 синф ўқу вчилари дарсда факат 30-35 да қ и қ а ди ққ ат б илан ў тириши, ў з ди ққ атини муайян объектга т ў плаши ва унда ушлаб туриши мумкинлигини к ў рсатганлиги исботланган. Шунинг учун маш ғ улотларда қ ис қ а танаффуслар ў тказиб туриш тавсия қ илинган. Булардан таш қ ари диагностик тад қ и қ отларда ўқув чилар ди ққ атининг хусусияти к ў прок маш ғ улотларнинг суръатига бо ғ ликлиги этироф этилган. Психологлар кичик мактаб ёшидаги болалар ди ққ атини қ ай даражада ривожлангинини ў з ва қ тида диагностика қ илишлари ва ани қ ланган камчиликларни ривожланиш даражасида н ор қ а да қ олишлари ў з ва қ тида коррекция килишлари о қ ибатида ижобий натижаларга эришилади, яъни таълим жараёни асосида кичик мактаб ёшидаги ўқ увчиларнинг ихтиёрий бар қ арор, мустахкам, кучли, т ў планувчан, та қ симланувчан, фаол, онгли ди ққ атни ривожлантиришга кулай шароит яратилади. Билим олиш учун муста қ ил, а қ лий ме ҳ нат қ илиш , мисол ва масалалар ечиш, маш қ ларни бажариш, такрорлаш иродавий з ў р беришда ихтиёрий онгли ди ққ ат таркиб топади. Кичик мактаб ёшидаги болалар хотираси психологик жи ҳ атдан диагностика қ илинганда, унинг энг му ҳ им хусусиятларидан бири сў з - мантик, хотираси ва маъносига қ араб, тушуниш, эслаб колиш салмо ғ ининг ортиши 41

ало ҳ ида к ў рсатилган. Шунингдек ўқ увчи ў з хотирасини, онгли бош қ ариш эслаб қ олиш, эсга тушириш жараёнларини фаолиятнинг ма қ садига муофи қ лаштириш имкониятига эга булади. 2. 2. Диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик мавжуд ўқувчиларда диққат хусусиятлари диагностикаси Битирув малакавий ишида бошланғич синф ўқувчиларида диққат етишмаслиги синдроми ва гиперактивлик холатларини ўрганиш мақсадида бир қатор методикалардан фойдаландик. Умумий ўрта таълим мактабининг 3-4 синф ўқувчилари ичидан диққат етишмаслиги синдроми ва гиперактивликка хос бўлган хусусиятлари мавжуд болаларни кузатиш, савол-жавоб методлари ёрдамида ҳамда синф раҳбарининг ўқувчилар тўғрисидаги фикрига асосланиб 14 нафарини ажратиб олдик ва улар билан тажрибалар олиб бордик. Шунингдек, диққат етишмаслиги синдроми ва гиперактивлик мавжуд болалар диққатининг соғлом болалар диққати хусусиятларидан фарқини қиёсий ўрганиш мақсадида бир гуруҳ 4- синф ўқувчиларида ҳам тажрибалар олиб бордик. Бошланғич синф ўқувчилари диққатининг тўпланиши ва барқарорлигини ўрганиш учун “Чўчқачалар”, “Қизчалар”, “Бузоқчалар”, каби методикалардан фойдаландик. 1-вазифа. “Чўчқачалар” методикасида тажриба материали сифатида “чўчқачалар” тасвирланган махсус бланкдан фойдаланилади. 2 -вазифа. “Қ изчалар ” . “Қ изчалар ” тасвири туширилган махсус варақалар таклиф этилади ва қўйидаги топшириқ берилади. А) қора (оқ) тасма-бантикли қизчаларни сана. Б) қора соч ва қора бантикли қизчаларни санаб бер. В) …………….оқ сочли ва қора бантикли. Г) ……………….қора соч ва қора бантикли. Д)………………….қора соч ва оқ бантикли. 42

3 -вазифа. “ Бузоқчалар ” . “ Бузоқчалар ” тасвири туширилган махсус варақалар таклиф этилди. А) бир шохли бузоқларни санаб бер (икки шохли) Б)бир қулоқли (икки қулоқли) бузоқларни санаб бер. В)…….бир шохли, бир қулоқлиларини (тескариси). Ва бошқа вариантларда ҳам . Вазифа аста-секин мураккаблаштири б борилди. (а,в,с…..) Ушбу вазифани бажариш учун болаларга қуйидагича кўрсатма берилади: ““чўчқачалар” ичидан биринчи “ббб”, иккинчи “ььь”, учинчи “” ни топиб унинг сонини ёзиб қўй” “Чўчқачалар”, “Қизчалар”, “Бузоқчалар” усули бўйича тажрибаларимизни икки гуруҳда олиб бордик ва натидаларни қўлга киритдик. “Диққат етишмаслиги синдроми ва гиперактивлик синдромига хос хусусиятларга эга бўлган болалар”нинг натижаларини алоҳида топшириқлар бўйича ва умумий балл кўринишида келтириб ўтамиз Диққат етишмаслиги синдроми ва гиперактивлик синдромига хос хусусиятларга эга бўлган болаларнинг кўрсаткичлари Алоҳида топшириқлар бўйича болалар диққати барқарорлиги ва тўпланувчанлигини қўйидаги мезонлар билан баҳоладик: 1. баллар - диққати барқарорлиги ва тўпланиши даражаси юқори; 2. баллар - диққати барқарорлиги ва тўпланиши даражаси ўртача; 3. баллар - диққати барқарорлиги ва тўпланиши даражаси паст. Кўрсаткичлар бўйича 14 нафар ўқувчидан нафари 2 диққати барқарорлиги ва тўпланиши даражаси юқори, 4 нафари ўқувчида диққати барқарорлиги ва тўпланиши даражаси ўртача, қолган 8 нафар ўқувчиларнинг диққати беқарорлиги ва тўпланиши даражаси паст кўрсаткичини берди. Худди шундай бир гуруҳ 4-синф ўқувчиларида “Чўчқачалар”, “Қизчалар”, “Бузоқчалар” усули билан олиб борган тажриба натжаларини ҳам таҳлил қилдик 43

4-синф ўқувчиларининг “Чўчқачалар”, “Қизчалар”, “Бузоқчалар” усули билан олиб борган тажриба кўрсаткичлари Тажриба натижаларидан кўриниб турибдики, 29 нафар ўқувчидан 3 нафари диққати барқарорлиги ва тўпланиши даражаси юқори, 7 нафари ўқувчида диққати барқарорлиги ва тўпланиши даражаси ўртача, қолган 19 нафар ўқувчиларнинг диққати беқарорлиги ва тўпланиши даражаси паст кўрсаткичини берди. Ушбу ҳолатдан келиб чиқиб айтиш мумкинки, бошланғич синф ўқувчилари диққат етишмаслиги ва гиперактивлик ҳолатни ўрганилган тадқиқот натижаларини ўрганиш билан бирга шакллантириш учун шаклли тестлар ва ўйин машғулотларидан кенгроқ фойдаланиш асосида натижага эришиш имкониятини яратиш мумкин. 2.3. Диққат етишмаслиги ва гиперактивлик синдромли болалар диққати ва ҳотираси психокоррекцияси Республикамизда мустақилликдан кейин комил инсонни тарбиялаш бўйича давлат сиёсатини амалга ошириб борасида педагог ва психологлар томонидан жуда кўп илмий тадқиқот ишлари амалга оширилиб, болалар ривожланишидаги салбий омиллар ва уларни бартараф этишнинг педагогик ва психологик чора тадбирлари ишлаб чиқилмоқда. Жумладан, психолог М.В.Халимова тадқиқотларида диққат етишмаслиги ва гиперактивлик муаммоси ўзбек психологиясида кенг ўрганилиб, уларни диагностика қилиш ва коррекциялаш имкониятлари ёритиб берилган. М.В.Халимованинг “Б олаларда диққат етишмовчил ик синдроми ва уни психологик коррекция қилиш йўллари” бўйича олиб борган тадқиқотларида диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик коррекцияси билан асосан тиббиёт ходимлари шуғулланиши, улар бу синдромни даволашда турли психотроп препаратларни тавсия этишлари, улғаяётган бола организмига мазкур дори-дармонлар салбий таъсир кўрсатиш билан бирга уларга ўрганиб қолиш ҳамда тобеликка олиб келиши мумкинлиги баён этилган. Медикаментоз терапия заруратга қараб белгиланиши, агар 44

диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик симптомлари бошқа симптомлар (титраш, қалтираш, дудуқланиш, хавотирланишнинг юқори даражаси, уйқусизлик, юқори қўзғалувчанлик) билан ҳаддан зиёд равишда намоён бўлса, дори-дармон қўлланилиши мумкинлигини эътироф этган. Ҳақиқатдан ҳам бошқа енгилроқ ҳолатларда, психокоррекцион тадбирларни изчил амалга ошириш ижобий натижаларга олиб келади, деб ўйлаймиз. Тадқиқотимизда кузатиш, савол-жавоб, ва синф раҳбарининг берган фикрлари асосида 3-4 синф ўқувчилари орасидан ажратиб олган 14 нафар ўқувчидан 9 нафарида психокоррекцион ишларни ўқувчилардаги диққат етишмаслиги синдроми ва гиперактивликни тузатиш мақсадида олиб бордик. М.В.Халимованинг олиб борган тадқиқотларидан м аълум бўлишича диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивликни тузатиш қуйидаги компонентларни ўз ичига олади: - мактабда ўқитиш режасини қайта кўриш (индивидуал ўқитишга ўтишни тақозо қилади); - хулқ-атвор терапияси; - ота-оналар билан тушунтириш , суҳбат ўтказиш , ота-оналар хулқ- атворини коррекциялаш; - болаларни хулқ-атворнинг ижтимоий кўникмаларига ўргатиш; - медикаментоз даволаш. 45

Мактабда ўқитиш режасини қайта кўриш . Хулқ-атвор терапияси. 46Педагогик коррекция диққат етишмовчилиги ва гиперактивлик- импульсивлик ҳамда боланинг оппозицион хулқ-атвори турғун вариантларини енгиш ёки компенсация қилишга қаратилган бўлиши билан характерланади . Педагогик коррекция методлари бу патологик ҳолат учун махсус ҳисобланмайди. Улар кундалик амалиётда педагог томонидан кенг қўлланилади ва болани ўқиш имкониятларини максимал даражада ошишини ташкил этувчи ўқув материаллари ва дарсдаги муҳитни таъминлашга йўналтирилган. Бу йўналишда ишлар олиб бориш албатта педагог учун унчалик қийинчилик туғдирмайди. Фақат ўқитувчидан болалар тарбиясига масъулият талаб этилади. Диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик синдром и ни болалик давридаёқ, болада уни диагностика қилган заҳоти даволашни бошлаш зарур. Чунки, бунинг оқибатлари онтогенезнинг бошқа даврларига ҳам ўз таъсирини ўтказади. Болалар х улқ-атвор и терапияси ни ҳам уйда, ҳам мактабда, ҳам болалар ва ота-оналар билан ўтказилганда яхши самара беради. М аълум бўл ишича , ота-оналарни диққат етишмовчилиги ва гиперактивлик мавжуд бўлган фарзандлари тарбиясига адекват муносабат ва тўғри ёндашувни шакллантириш мақсадида ўқитишнинг минимал муддати – бу 8 ҳафталик терапевтик ўқитиш курсидир.28 0716 17 01 29 2A01 16 12 10 1A0E19 01 0419 16

Диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик мавжуд бўлган болаларда ижтимоий кўникмаларни ривожлантиришга йўналтирилган машғулотларни ота-оналар билан олиб бориш ҳам болани мактабда ўқитиш каби муҳим аҳамият касб этади. Ота-оналар хулқ-атворини коррекциялаш ва хулқ-атвор модификацияси. Ижтимоий кўникмаларга ўргатиш. 47Хулқ-атвор модификацияси – бу педагог ва ота-оналар хулқ-атворини ўзгартириш учун қўлланиладиган усуллар дир. У диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик мавжуд бўлган болалар билан ўзаро муносабат л ар учун энг мақбул бўлган хулқ-атвор вариантларини ишлаб чиқишга асосланган. Кўпгина ҳолатларда ота- оналарни ўргатиш , уларга уйда ўз кучлари билан хулқ-атвор терапиясини ўтказганларида яхши самарага эришишларига ёрдам беради. Диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик мавжуд бўлган болаларнинг кўпчилигида ижтимоий кўникмалар танқислиги кузатилади, тадқиқотлардан маълум бўлишича, бу синдромга дучор бўлган болаларда ижтимоий кўникмалар сезиларли даражада бузилган бўлади. Мактабга мослашувнинг ҳамда хулқ-атвор хусусиятларининг бузилишига нисбатан ижтимоий кўникмаларни ривожлантириш вазифаси мураккаброқ. Илмий тадқиқотларнинг кўрсатишича, хулқ-атвордаги ижтимоий бузилишлар бошқа функциялар, масалан когнитив функциялар ёки академик кўникмалар яхшиланганда ҳам турғун бўлиб қолаверади2E 0E22 0418 11 14 1B 06 050B01040C 17 1319 09 0104 10 1B 01 300712 1B 10 0727 16 0727 10 08 212915

Агар диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивликда болада барча функциялар баравар зарарланган бўлса, ижтимоий кўникмалар бузилиши эҳтимоли юқоридир. Диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик мавжуд бўлган болани у дўстлашмоқчи бўлганида, бошқа болалар қабул қилмайдилар, бунинг натижасида инкор этилган бола ҳафа бўлади, агрессивлик намоён қилади ёки пассив ва ёлғиз бўлиб қолади. Бу ва бошқа ҳолатларда ҳам тенгдошлари ундан қочадилар. Ижтимоий кўникмалар танқислиги билан бир қаторда диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик мавжуд болалар учун муомала ва моторика кўникмаларининг шаклланмай қолиши хос бўлиб, шунинг учун бу болалар зийраклик ва реакция тезлигини талаб қилувчи ўйинларда иштирок эта олмайди. Хулқ-атвор терапияси ижтимоий кўникмаларни яхшилайди, агрессия портлашларини камайтиради, боланинг ижтимоий ҳолатини яхшилашга қаратилган бўлади. Мутахассислар нинг фикрича, диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик диагнози қўйилгандан кейин коррекция дастурига албатта таълим субъекти иштирокчиларини жалб қилиш зарур. Диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик мавжуд бўлган боланинг хулқ- атворига катталар мутахассисларга мурожаат қилмасдан туриб ҳам таъсир кўрсатишлари мумкин. Авваламбор , ота-оналар ва педагоглар болада ўқишда ўзлаштириш билан муаммолар борми ёки йўқлигини аниқлаб олишлари зарур. Агар бўлса , ўқитувчи ва мактаб психологи болага дарҳол ёрдам бериш индивидуал режасини т у зиб олишлари лозим. Баъзи пайтларда бунда боланинг кучли ва заиф тарафларини аниқлаб олиш учун дидактик тестлар ўтказиш тақозо этилади. Баъзи ҳолларда мактабдаги ўзлаштиришнинг яхшиланиши бола хулқ-атворининг ўзгаришига олиб келиши ҳам мумкин, ана шундай ҳолатларда қўшимча терапия шарт эмас. Синфдаги баъзи ўзгартиришлар ҳам ижобий таъсир этиши мумкин, масалан болани ўқитувчига яқинроқ жойга ўт иргизиш ўқувчини қўллаб-қувватлаб туриш ва ҳ.к. 48

О та-оналар шу нарсани унутмасликлари зарурки, диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик сурункасига давом этадиган психологик камчиликдир. Баъзида бу синдром бола вояга етгунча сақланиб қолади ва ана шу йиллар мобайнида бола ота-оналарнинг қўллаб- қувватлашларини доимий ҳис қилиб туриши керак. Психологлар томонидан ўтказилган тадқиқотларда болаларда диққат етишмаслиги ва гиперактивлик турлича кўринишда намоён бўлиши мисолларда қайд этидган. Масалан, М.В.Халимованинг олиб борган тадқиқотларида Мижоз А. 8 ёшда қўйидагича тавсифланган. Ўқитувчи мактаб психологи ҳузурига хулқ- атвор нормаларини дарс жараёнида бир неча бор бузганлигидан шикоят қилиб олиб келган. Синфда бир неча маротаба синфдошлари билан жанжаллашган, танаффус пайтида парта устига чиқиб югурган, майда ўғирлик содир этган: ручка, қалам, ўчирғич ва шунга ўхшаш нарсаларни ўғирлаган. У ўз синфдошининг костюмига бор билан чизган, китоб билан бошига урган. А. кўринишидан кичкина бўйли, озғингина бола. Очиқ ва кўнглида кир сақламайди. Унинг бу хатти-ҳаракатлари сабабини сўраганда, у «шундай бўлиб қолди, билмай қилдим, узр, бошқа қайтармайман», шаклидаги жавобларни берган. Суҳбат давомида шу нарса маълум бўлдики, унинг фикрича ҳамма болалар атайлаб унинг ғашига тегадилар. Бошқа болалар шўхлик қилсалар ҳам, уларни ҳеч ким уришмайди, уни эса доимо уришадилар. Унинг фикрича, ҳамма болалар қандай бўлса у ҳам шундай. А. да интеллект даражаси нормада эканлигини кўрсатди. Болада ижтимоий нормаларга сезгирлик пасайган, энг муҳими у ижтимоий нормалар иерархиясини тушунмайди. Болалигида А. кўп касал бўлганлиги сабабли ота- онаси уни боғчага юборишмаган. Мактабдаги ҳаёт нормалари унинг учун бутунлай нотаниш ва бегона бўлиб, биринчи синфданоқ хулқ-атвор б у зилишлари кузатилган. Одатдагидек, катталар учун боланинг ижтимоий дезориентацияли хулқ-атвори – бу қоидаларни англаган ҳолда б у зиш эмас, балки бу қоидаларни билмаслиги ва тушунмаслигидир. Улар болага нима мумкину, нима мумкин эмаслигини тушунтирса бўлди, деб ҳисоблайдилар. 49

Бундай педагогик ишловлар аксинча , бола миясидаги тушунмовчиликларни кучайтириб юборади. У қайси қоидалар бирламчи, қайсилари иккинчи даражали эканлигидан батамом адашиб кетади. Албатта у нарсаларни б у зиш, ўғирлаш, уришиш мумкинмаслигини билади. Лекин унинг фикрича , таъқиқ этилган нарсалар шунчалик кўпки, бола бошқа синфдошлари ҳам қоидани б у зишганда жазосиз қолаётганини кўриб турибди. Шундан у ҳам бирор бир қалтисликка йўл қўйиши мумкинлиги ва бу ҳолат қўрқинчли эмаслиги ҳақида хулоса чиқаради. Гарчи бошқа болалар ҳам қоидани б у зишса-да, уларга ҳеч ким индамайди-ю, уни эса ҳамма жазолайверади. Бу мисолдан кўриб турибмизки, диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик мавжуд бўлган болаларнинг ижтимоий жиҳатдан инкор этилишлари ҳам бу синдром симптоматикасининг кучайишига олиб келади. Психокоррекцион тадбирлардан олдин олинган диққат хусусиятларини ўрганиш бўйича методикалар натижалари коррекциядан кейинги натижалар билан қи ё сий тарзда ўрганилди. Биз ўз битирув малакавий ишимизда диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик мавжуд бўлган болаларда психокоррекцион ишларни амалга ошириш учун улардан 14 нафарини танлаб олдик. Қуйида психокоррекцион дастур доирасидаги айрим машқлардан мисоллар келтирамиз. 1-машқ. Корректур синов Коррекцион ишларимизда иштирок этган 9 нафар ўқувчининг ҳ ар бир ига варақда ёзилган матн берилди ва қуйидаги йўриқнома амалга оширилди: Сизга берилган матндан “ 2А ” ҳарфини топинг ва ўчиринг. Бу корректур машқ ҳафтасига 3 марта 5 минутдан ўтказилди. Машқни гуруҳий тарзда ўтказдик. Машқ аста-секин такомиллаштириб борилди. Кейинги босқичда 1 та эмас, 2 та ҳарф ўчирилиши сўралди, улардан бири квадрат, иккинчиси думалоқ шакл ичига оли нган . Машқ тугагандан сўнг текширилувчиларнинг нечта хато қилганлиги аниқлан иб борилди . Бунда машқ давомийлиги 5 мин ут дан ошма ди . Матн кўлами 4-5 та гапдан бир нечта абзацгача бўл ди . 50

Топшириқ натижаларини иштирокчиларнинг ўзлари бир-бирлариникини текширишлари билан болалар учун машғулот қизиқарли ўтди . Бунда болаларнинг ўзлари кўп хато қилган тенгдошларига «жарима» солишлари ҳам уларни йўналтириб турди. Бу методикани амалиётда қўллаш шуни кўрсатдики, 3 ҳафталик машқлардан сўнг болаларда ўзини назорат қилиш кўникмаси яхшиланди. Бу кўникмани мустаҳкамлаш учун машқни 2-4 ойгача давом эттириш мумкин деган хулосага келдик . «Фарқини топ» машқи. Бу шаклдаги топшириқлар предметлар ва ҳодисаларнинг муҳим белгиларини ажратиш малакасини талаб қилади. Ўқувчиларни тизимлилик ва мақсадга йўналтирилган ҳолда қиёслашга ўргатиш диққатни ўз вақтида фаол лаштириш кўникмасининг ривожланишига ҳисса қўшади. Таққослаш учун болаларга деталларнинг маълум сонини ўз ичига олган тасвирлар, расмлар таклиф этил ди . Ушбу машқ икки босқичдан иборат бўлиб, биринчи босқичда болаларга иккита қорбобонинг расми ҳавола этилди. Уларнинг ўртасидаги бир нечта фарқни топиш ва ҳар бир фарқни топганда уни қоғозга бирор белги билан қайд этиб қўйиш топшириғи берилди. Машқнинг иккинчи босқичида эса болаларга иккита матрёшка расми берилди ва худди биринчи машқдаги каби болаларга иккита матрёшка ўртасидаги бир нечта фарқни топиш ва ҳар бир фарқни топганда уни қоғозга бирор белги билан қайд этиб қўйиш топшириғи берилди. Қорбобо расмидаги фарқлар сони тадан иборат бўлиб, улар; - - - Матрёшка расмидаги фарқлар сони тадан иборат бўлиб, улар; - - - 51

- Ўқувчилар ушбу машқни жуда қизиқиш билан бажардилар. 2-машқ. Фарқини топ учун материал 52

«Ҳамма нарсани пайқайсан» машқи 7-10 та предметни қатор қўйиб, усти ёпиб қўйилди. Сўнгра предметларнинг устини 10 с екунд га очиб, болалардан унинг қандай кетма- кетликда жойлашганини эслаб қолишлари сўралди. Сўнгра эса, предметларнинг ўрнини алмаштириб қўйиб, аввалги ҳолатида қандай кетма- кетликда жойлашган эканликларини аниқлаш дилар . Машқнинг сўнгги босқичида ўша предметларга қарамасдан, уларнинг рангини айтиб бериш сўралди. «Санаш» машқи Болалардан 1 дан 20 гача бўлган сонларни доскага ёки қоғозга ёзиш давомида айтиш таклиф этилди. Бунда санаш олдинга, ёзиш эса тескари томонга қараб борди, яъни бир деган ҳолда ўқувчи қоғозга 20 ни ёзади 2 деганда 19 ва ҳ.к. Топшириқни бажаришга кетган вақт ва хатолар сони саналди. Шуни таъкидлаш жоизки, гиперактив болалар билан гуруҳий тарзда олиб бориладиган ўйин ва машқларни танлаганда мазкур тоифа болаларнинг қуйидаги хусусиятларини инобатга олдик: - диққат етишмовчилиги, импульсивлик, юқори фаоллик ҳамда узоқ муддат давомида гуруҳий қоидаларга бўйсунишни билмаслик, - кўрсатмаларни охиригача тинглай билмаслик ва уларни бажара олмаслик, тез чарчаб қолиш ва х.к. Ўйин давомида бу тоифа болалар ўз навбатларини кутиб туришлари жуда қийин ва бошқалар манфааатлари билан ҳисоблашишлари ҳам мушкул. Шунинг учун бу тоифа болаларни жамоавий машқ ва ўйинларга босқичма босқич жалб этдик. Гуруҳий ўйинлар ҳам аниқ қоидаларга асосланган, диққатни ривожлантиришга қаратилган эди. Раққос–одамчалар машқи. Яна махсус варақа таклиф қилинади. А) бир оёқли одамчаларни белгила (чиз,бўя,сана) Б) қўлларин и ёйиб, бир оёқда турган одамчаларни белгила(………) 53

В) Оёқларини кериб, қўлларини ёйиб турган одамчаларни белгила (..) Г) қўл оёқларини бирдай ёйган одамчаларни белгила (…….) Д) оёқларини жуфтлаб, қўлларини туширган одамчаларни белгила(…….). Лабирин т машқи 1 Оролчада х азина яширилган. Унга етиш учун лабиринтдан адашмай ўтиш керак. Лабиринтлардан адашмай ўтганларга « х азина топар» унвони берилади. Лабирин т машқи 2 54

Лабиринт машқи ҳам икки босқичда олиб борилади. Биринчи босқичда 4 та кичик лабиринт болаларга тақдим этилди. Болаларга лабиринтда муҳим 55

нарса яширинганини агар уни тез ва тўғри йўл билан топса, “хазина топар” унвони олишини айтиб ўтилди. Машқнинг иккинчи босқичида эса 2 та катта лабиринт тақдим этилиб, худди биринчи босқичдаги каби лабиринтда муҳим нарса яширинганини, агар уни тез ва тўғри йўл билан топса, “хазина топар” унвони олишини айтиб ўтилди. Шундан сўнг болалар машқни жуда эпчиллик билан бажаришга киришиб ўйин давомида натижага эришиш учун ўз имкониятларини ишга солишга ҳаракат қилдилар. Ўйин давомида диққатни оширишга ички имкониятлардан фойдаланиш учун ташқи стимуллар муҳим ўрин тутишини психодиагностик усуллар ёрдамида бевосита аниқлаб психокоррекцион ишларни амалга ошириш мумкинлиги аниқланди. Бунинг учун бошланғич синф ўқувчиларида мавжуд диққатсизлик ва геперактивлик ҳолатларини ўз вақтида аниқлаш ва псикоррекцион ишларни ҳам ўз ўрнида қўллаш самарали натижа беришини амалий фаолиятда кузатиш мумкин. Юқордаги ҳолатдан кўриниб турибдики, ҳозирги вақтда болалар билан амалий ишларни олиб боришда мактаб психологи, синф ўқитувчилари ва ота- оналар ҳамкорликда психопрофилактик ишларни олиб борсалар кутилган натижаларга эришиш мумкин 56

ХУЛОСА ВА ТАВСИЯЛАР Битирув малакавий ишимизда аниқ диагноз қилинган болалар эмас, балки синф раҳбарининг хулосасига кўра диққат етишмаслиги ва гиперактивликка хос хусусиятли болаларни кузатиш ва тажриба асосида ўрганиб, шунингдек, тадқиқот юзасидан ўрганилган назарий материаллар асосида қуйидаги хулосаларга келдик. 1. Диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик жуда кўп муаммоларни келтириб чиқаради. Клиник тадқиқот маълумотлари шуни кўрсатадики, диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик мавжуд бўлган шахсларда мактабда ўқишни ташлаб кетиш (32-40 фоиз), олий ўқув юртида ўқишни тугатмай кетиб қолиш (5-10 фоиз), кам дўстларга эга бўлиш (50-70 фоиз), ишнинг уддасидан чиқа олмайди (70-80 фоиз), антисоциал фаолиятга берилиб қоладилар (40-50 фоиз), кўпроқ чекадилар ва наркотикларни истеъмол қиладилар. 2. Бизнинг кузатишларимиз шуни кўрсатдики, афсуски кўпчилик бу синдром ҳақида бирор бир маълумотга эга эмас. Айниқса бошланғич синф ўқитувчилари ва ота-оналарнинг мазкур синдром ҳақида маълумотлари болаларда диққат етишмовчилигининг авж олиб кетиши ва қўпол бузилишларга ўсиб ўтишига сабаб бўлар экан. Уларнинг хатти-ҳаракатлари бошқа одамларникига ўхшамайди. Уларнинг шахсий фикрича, «ғалати, безори» ўқувчилар билан ҳамкорлик қилишга хоҳиши йўқ эканлигини қайта- қайта таъкидлайдилар, махсус мактабларда ўқитишни, диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик мавжуд болалар билан индивидуал ишлаш масъулиятли педагогларнинг ҳам зиммасида эканлигини инкор этадилар. Яъни бу болалар психиатр назоратида бўлиши керак, деган хулосага келдилар. 3. Диққат етишмовчилигининг гиперактив-импульсив шаклида мазкур синдром билан ҳасталанган болаларда: а) импульсивлик; б) хулқ-атвор реакцияларини тормозлашдаги мураккабликлар; в) хатти-ҳаракатларни режалаштиришни олдиндан белгилай олмаслик эвазига хулқ-атворнинг экстремал шаклларига ўсиб ўтиш хавфи юқорилиги; г) йўл-транспорт 57

ҳодисалари хавфининг юқорилигидан ташқари, диққатнинг етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик чекиш, алкоголь ва психоактив моддаларни суистеъмол қилиш ҳамда хавфли жинсий тасаввурнинг жуда эрта уйғониши; д) диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик билан хасталанган болаларнинг 25 фоизида ўғрилик ва талончилик каби асоциал хулқ-атвор шакллари аниқланган. 4. Тиббий-ижтимоий оқибатларнинг хусусиятлари шундай хулоса қилиш имконини берадики, диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивликка нисбатан жиддий қарашнинг ўзи камлик қилади. Чунки лонгитюд тадқиқотлар натижалари бўйича диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивлик мавжуд мижозларнинг 60 фоизда ёш улғайиши патологик ҳолатнинг симптоматикаси сақланади ва кучайиб бораверади, лекин улар шахслилик, эмоционал ва эмоционал-иродавий бузилишлар кўринишида намоён бўлади. Шу боис бундай болалар билан психодиагностик ва психокоррекцион ишлардан ташқари таъсир ўтказишнинг (ишонтириш, рағбатлантириш, ижобий мотивлар уйғотиш ва уларнинг барқарорлигини таъминлаш, мустақил фикрлашга имкон яратиш, ибрат, яққол ҳолат мисолида ўта ҳаракатчанликни камайтириш) ҳамкорлик фаолиятини уюштиришнинг индивидуал ва гуруҳий шаклларидан фойдаланиш, вазиятни ҳисобга олиш лозим. ТАВСИЯЛАР Битирув малакавий иш юзасидан олиб борган тадқиқотларимиз асосида бошланғич синф ўқувчилари билан ишларни олиб боришда бир қатор тавсиялар ишлаб чиқдик.  Ота-оналар, педагоглар диққат етишмовчилиги синдроми ва гиперактивликка хос белгилар мавжуд ўқувчилар билан ўзаро муносабатларда иродавий сифатларга асосланиш уларга мураккаб талаблар қўймасликлари мақсадга мувофиқ. 58

 Бола билан ҳамкорлик фаолиятини амалга ошириш учун олдиндан у билан келишиб олиш, ақлий ҳаракат мазмунини қисқа, аниқ ва яққол тушунтириш жоиз.  Болани рағбатлантириш ёки жазолашнинг меъёрий тизимига риоя қилиш зарур.  “Йўқ” ва “мумкин эмас” - деган инкор маъносини англатувчи сўзларни такрорлаш кўламини торайтириш даркор.  Бола билан хотиржам ва юмшоқ оҳангда сўзлашиш керак.  Диқ қ атни тўплаш билан боғлиқ машқларни бола бажарганда , у ни рағбатлантириб туриш мақсадга мувофиқ (масалан бўяш, кубиклар билан ўйнаш, ўқиш , дам олиш машқлари, ҳаракатли ўйинлар ) .  Аниқ кун тартибига риоя қилиш ликка ўргатиш унда онгли интизомни шакллантиради. 59

Фойдаланилган адабиётлар 1. Мирзиёев Ш.М. ―Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққи ё ти ва халқ фаровонлиги гарови мавзусидаги Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. – Т.: - Ўзбекистон, 2017.48 б. 2. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. – Т.: ―Ўзбекистон. – 2017.– 102б. 3. Мирзиёев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб ҳалқимиз билан бирга қурамиз. – Т.: ―Ўзбекистон, 2017. – 488 б. 4. Мирзиёев Ш.М. ―Конституция – эркин ва фаровон ҳаётимиз, мамлакатимизни янада тараққий эттиришнинг мустаҳкам пойдеворидир мавзусидаги Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 25 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маърузаси. // ―Халқ сўзи газетаси, 8 декабрь 2017 йил. 5. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. // ―Халқ сўзи газетаси, 22 декабрь 2017 йил. 6. Kаримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. -Т.: 2011. 7. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч Т.: Ўзбекистон 2008. 8. Ўзбекистон Республикасининг Кадрлар тайёрлаш миллий дастури: «Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори».- Т.: «Шарқ», 1997. 9. Асадов Й.М. Руҳий ҳолатлар диагностикаси ва коррекцияси. –Т., 2000 10. Баратов Ш.Р. Умумий психология. Бухоро-2000. 11. Каримова В. Психология – Т.:, 2002. 12. Нишанова З.Т.Болалар психодиагностикаси. Т.,1998. 13. Рогов Е.И. Настольная книга практического психолога.Т. 1-2.–М., 1999 14. Тўлаганова Г., Ғозиев Э. , Руҳиева Ҳ. Б олада ақлий қобилият ва уни ривожлантириш. В. Сб.: «Одаренные дети Узбекистан», Термиз, 1992. 15. Ғозиев Э.Ғ. Психология – Т .: “ Ўқитувчи ”, 1994. 60

16. Ғозиев Э.Ғ. Педагогик психология – Т.: “ Ўқитувчи ”, 1997. 17. Ғозиев Э.Ғ., Тўлаганова Г. Педагогик психология асослари. – Т.: “ Университет ”, 1997. 18. Ғозиев Э.Ғ., Асамова Р. Касбий психологияси курсидан маърузалар матни – Т.: М.Улуғбек номли ЎзМУ-2000. 19. Ғозиев Э.Ғ. Умумий психология – Т.: Файласуфлар миллий жамияти, 20 10 Электрон ресурслар 1. http :/ / www.edu.uz – Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги сайти. 2. http: www.uzedu.uz – Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги сайти. 3. http :// www . lex . uz – Ўзбекистон Республикаси Қонун хужжатлари маълумотлар миллий базаси сайти. 4. http://www.google.uz 5. http://www.tdpu.uz 6. http://www.uzedu.uz 7. http://www.istedod.uz/ 61

ИЛОВАЛАР “ЧЎЧҚАЧАЛАР” Тести учун материал 62

“Қизчалар” Тести учун тажриба материали 63

"Chigal chiziqlar" Sinaluvchiga ko‘rsatma: Qarshingizdagi har bir chigalchizining o‘ng tarafdagi uchini toping, bo‘sh katta tegishli raqamni qo‘ying. Ishni 1 - chizi q dan boshlang, undan s o‘ ng 2 - 3 va h . k. Chizi q larning oxirini toping. Topshiri q ni tezro q bajarishga h arakat q iling. «Нуқталарни эслаб қол ва ўз жойига қўйиб чиқ» 64

методикаси. Мазкур методика ёрдамида бола диққатининг ҳажми ташхис қилинади. Методика материали 1 – расмда кўрсатилган 8 та 4х4 ҳажмдаги катакчаларига ҳар хил миқдордаги нутқлар қўйилган квадратлар ҳамда 2 – расмда берилган 8 та 4 х 4 ҳажмли катаклари бўш бўлган катаклардан иборат. Тест мактабгача ёшдаги болаларга мўлжалланган. Методиканинг қўлланилиши. 1 – расмдаги 8 та квадратлар қирқиб олиниб, юқорисидаги рақамига мувофиқ устма – уст жойлаштирилади. Бунда энг юқорида катакчаларидаги нуқталар сони энг кам бўлган квадрат (1 - квадрат), ҳаммадан пастда эса катакчаларида нуқталар миқдори энг кўп бўлган квадрат (8 - квадрат) жойлашади. Болага қуйидаги курсатма берилади: «Ҳозир биз сен билан ўйин ўйнаймиз. Мен сенга ҳар хил катакчаларни кўрсатаман, сен улардаги нуқталар қаерда жойлашганини яхшилаб кўриб олгин. Кейин бу нуқталарни бўш катакчаларга чизиб беришинг керак бўлади». Шундан сўнг болага 8 та квадратнинг ҳар бири 2 секунд муддат давомида кўрсатилади. Ҳар қайси намойиш этилгач, болага 2 – расмда берилган бўш квадратнинг бирига 15 секунд ичида кўрсатилган квадратдаги нуқталарни қўйиб чиқиш таклиф этилади. Мазкур амал 8 та квадратнинг ҳар бири билан бирма–бир бажарилади Натижаларни баҳолаш. Натижаларни ҳисоблашда бола энг кўп миқдорда қайси квадратдаги нуқталарни тўғри қўйиб чиқа олгани эътиборга олинади. Эксперимент натижалари қуйидагича баҳоланади: 10 балл – бола қайсидир квадратдаги 6 – 9 та нуқтани тўғри қўйиб чиққан. 8 – 9 балл – бола қайсидир квадратдаги 4 – 5 та нуқтани тўғри қўйиб чиққан. 6 – 7 балл – бола қайсидир квадратдаги 3 та нуқтани тўғри қўйиб чиққан. 4 – 5 балл – бола қайсидир квадратдаги 2 та нуқтани тўғри қўйиб чиққан. 0 – 3 балл – бола қайсидир квадратдаги 1 та нуқтани тўғри жойлаштириб қўйган. 65

1-РАСМ 2-РАСМ Умумий кўрсаткичлар: 10 балл – жуда юқори кўрсаткич; 8 – 9 балл – юқори кўрсаткич: 6 – 7 балл – ўрта кўрсаткич; 4 – балл – паст кўрсаткич; 0 – 3 балл – жуда паст кўрсаткич. 66

“Бузоқчалар” Тети учун тажриба материали 67

O'xshashlar

Ўсмирларга хос суицидал хулқнинг психологик коррекцияси

Ижтимоий психология ва хавфсизлик муаммолари

Илк болалик даврида шахс шаклланишининг ижтимоий - психологик босқичларини ўқитишда интерфаол усуллардан фойдаланиш

Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари

Ижтимоий меъёрлар ва инсон саломатлигининг психологик хусусиятлари