Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари - Psixologiya - Diplom ishlar

Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

465.3359375 KB

Ko'chirib olish

“Психология” йўналиши бўйича қайта тайёрлаш ва малака ошириш курси тингловчиси Мавзу: “Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари” мавзусини ўқитишда инновацион технологиялар БИТИРУВ ЛОЙИҲА ИШИ

Мундарижа КИРИШ .......................................................................... 3 I-БОБ. “Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари” мавзусининг назарий масалалари 1.1. Ёш оила тушунчаси ва ёш оилада соғлом турмуш тарзини барқарорлаштириш бўйича мамлакатимизда олиб борилаётган ишларнинг моҳияти .................................... 6 1.2. “Ёш оилалар психологик мухитининг ўзига хос хусусиятлари ........ 18 II-БОБ. “Ё ш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари” мавзуси ни ўқитишнинг оптимал йўллари. 2.1. “Оила психология” фани дастури (силлабуси) ......................... 27 2.2. “Ёш оилаларнинг ижтимоий - психологик муаммолари” мавзусини ўқитишда инновацион технологиялардан фойдаланиш ................ 36 2.3. “Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари” мавзуси бўйича маъруза матни ............................................. 42 2.4. Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари бўйича кейслар тўплами ............................................................... 54 2.5. “Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари” мавзуси юзасидан назорат топшириқлари (саволлар ва тестлар) ............. 62 2.6. “Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари” мавзуси юзасидан тақдимот .................................................... 66 Глоссарий ......................................................................... 73 Хулоса ва тавсиялар ................................................................... 76 Фойдаланилган адабиётлар руйхати ........................................... 77

КИРИШ Битирув лойиҳа ишинг долзарблиги. Мустақил тараққиёт ва ривожланиш йўлидан бораётган Ўзбекистон Республикасида ҳуқуқий- демократик давлат ва эркин фуқаролик жамиятни қуриш жараёнида унинг яхлитлигини кафолатловчи оила институтини мустаҳкамлаш борасида истиқболли аниқ сиёсат олиб борилмоқда. Амалга оширилаётган ислоҳатларнинг барчаси оила ва ҳар бир фуқоранинг манфаатини ижтимоий жиҳатдан кўллаб-қувватлашга қаратилганлиги билан аҳамиятлидир. Мамлакатимизда барча аҳолининг 97 фоизи оилаларга бирлашиб яшайди, қолган уч фоизи – яъни, ёлғиз қолган кексалар, ота-онадан етим бўлиб қолган ва меҳрибонлик уйларида тарбияланаётганлар, бошқа юртдан келиб вақтинчалик Ўзбекистонда истиқомат қилаётганлар ҳисобланади. Шу маънода оила – инсон ўз бахти ва саодати, орзу-ҳаваслари, мақсад- муддаоларини муштарак қилган, ўзини инсон сифатида идрок этиб ҳаёт нашидасини сурадиган муқаддас макондир. 1 Оилалар миқдорининг ортиб бориши охирги йилларда асосан ёш оилалар ва нуклеар типли, яъни, эр-хотин ва уларнинг фарзандлари алоҳида яшайдиган оилалар ҳисобига содир бўлмоқда. Мавжуд оилаларнинг салкам 50 фоизи – бу нуклеар оилалар, бир хонадонда бир неча алоҳида оилалар истиқомат қиладиган патриархал оилалар жами оилаларнинг салкам 23,5 фоизини ташкил этади. Нуклеар, ёш оилаларнинг аксарияти 9 йилдан кам бўлган турмуш тажрибасига эга бўлганлар бўлиб, содир бўлаётган никоҳнинг барбод бўлиши ҳолатлари айнан шу каби оилаларга тўғри келмоқда. Яъни, илмий изланишлардан олинган маълумотларга кўра, 70 фоиздан ортиқ никоҳ ажримлари ёш оилага тўғри келади. Никоҳдан ўтиб, оила қургандан сўнг ёш оила бир неча босқичларни босиб ўтади. Шулардан энг кўп кузатиладигани социал ва психологик жиҳатдан катта аҳамият касб этадиган ҳам айнан шу ёш оила босқичига 1 В.Каримова . Оила психологияси. Т: 2007й. 7-бет.

тўғри келади. Бу босқичда эр-хотинларнинг оилавий ҳаёт ҳакидаги тасаввурлари шаклланади, фарзандлар дуньёга келади, уларни тарбиялаш, вояга етказиш билан боғлик бўлган асосий ишлар амалга оширилади. Юқорида қайд этилган маълумотларга асосан ёш оилалар ва улардаги ижтимоий-психологик муаммоларини ўрганиш оила психологиясидаги долзарб муаммолардан булиб, бу мавзуни ўқитишдаги инновациялар, мавзу муамолари бўйича кейслар, амалий топшириқлар шу кунга қадар олий таълим муасасалари профессор-ўқитувчилари томонидан лозим даражада ўрганилишни талаб этмоқда. Битирув лойиҳа ишининг мақсади. “Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари” мавзуси ни ўқитишнинг назарий ва амалий масалаларини тадқиқ этиш, мавзу юзасидан ўқув модули амалий масалаларини тадқиқ ишланмасини шакллантириш ҳамда ўқитишни такомиллаштириш бўйича хулосалар ва тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат. Битирув лойиҳа иши мақсадидан келиб чиқиб қуйидаги вазифалар белгилаб олинди: Биринчидан, олий таълим муассасаларида ўқитилаётган “Оила психологияси” фани тараққиётининг асосий йўналишларини назарий ва амалий таҳлил қилиш; Иккинчидан, “Оила психологияси” фанини ўқитишда инновацион таълим технологияларидан фойдаланиш йўлларини ёритиш; Учинчидан, “Оила психологияси” фани ўқув дастури мазмун моҳиятини очиб бериш; Тўртинчидан, “Оила психологияси” фанидан ўқув модули ишланмасини тайёрлаш ; Бешинчидан, олий таълим муассасаларида “Оила психологияси” фанини ўқитишни янада такомиллаштириш юзасидан таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш. Битирув лойиҳа ишининг объекти: “ Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари” мавзуси ни ўқитиш жараёни.

Мавзунинг предмети: олий таълим муасасаларида оила психологияси фанидан “Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари” мавзуси мазмун моҳиятини ўрганиш ҳамда уни назарий ва амалий тадқиқ этиш ҳисобланади. Битирув лойиҳа иши назарий ва амалий аҳамияти шу билан белгиланадики, берилган хулосалар “Оила психологияси” фанидан “Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари” мавзуси бўйича ташкилий характерга эга бўлган технологик модул ва тақдимотларни ишлаб чиқиш учун амалий дастур бўлиши мумкин. Олинган хулоса ва билдирилган таклифлардан таълим муассасалари фаолиятида, оила психологияси, психогигиена фанларини ўқитишда ва такомиллаштиришда фойдаланиш мумкин. Битирув лойиҳа ишининг тузилиши ва хажми. Битирув лойиҳа иши кириш, икки боб, саккизта параграф, хулоса ва фойдаланилган адабиётлардан иборат ҳолда ёритиб берилган. Битирув лойиҳа ишида 10дан ортик адабиётлардан фойдаланилган. Ишнинг асосий ҳажми 79 бетни ташкил этади.

I-БОБ. “Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари” мавзусининг назарий масалалари 1.1. Ёш оила тушунчаси ва ёш оилада соғлом турмуш тарзини барқарорлаштириш бўйича мамлакатимизда олиб борилаётган ишларнинг моҳияти Ёш оила деб, аввало, эр ва хотиннинг иккаласи ҳам 30 ёшдан ошмаган ёки оилавий турмуш қуриш тажрибаси 10 йилдан ошмаган ёшлар оиласи назарда тутилади. Биринчи ёндашув, яъни, эр ва хотиннинг паспорт ёшини инобатга олиб, оилага мақом бериш тўғрироқ бўлиб, қачон турмуш қурганлигидан қатъий назар, албатта, шу муддат орасида ҳали йигит ҳам қиз ҳам том маънода катта меҳнат стажига эга бўлмайди ва кўп ҳолларда аёл-она айнан шу даврда фарзандли бўлиб, уй бекаси бўлиб ўтириб қолиши эҳтимоли катта. Агар иккинчи ёндашув бўйича ёш оилани оилада яшаш муддатига кўра табақалаштирилса, унда у ёки бу жамиятда никоҳ ёшининг ўртача кўрсатгичи ортиб ёки камайиб боришини назарда тутиш лозим. Чунки айрим давлатда ва айрим миллий-маданий муҳитда ёшларни жуда эрта турмуш қуриши рағбатлантирилса, бошқаларида, айниқса, охирги йилларда аксинча, йигит ва қизларнинг касб-ҳунар орттириш бўйича профессионал малакага эришиш асосий қадрият ҳисобланган шароитларда 30 ёшдан ошган одам энди оила қурган ёки хали ҳам турмуш қурмаган бўлиши ҳам мумкин. Маълумотларга қараганда, Америка Қўшма Штатлари, Германия каби ривожланган Европа ва Америка давлатларида, Шарқий Осиёнинг ривожланган мамлакатларида (Япония, Корея каби) никоҳ ёши йил сайин ортиб, айрим мамлакатларда бу рақам 30 ёшдан ҳам ўтиб кетмоқда. Жуда эрта турмуш қуриш қанчалик оила ва унинг барқарорлиги ижтимоий- иқтисодий қийинчиликлар билан боғлиқ бўлса, кеч турмуш қуриш ҳам қатор салбий асоратлар ва моддий-маънавий қийинчиликлар билан, энг муҳим эр ва хотиннинг саломатлиги ҳолати, туғилажак зурриёднинг соғлом туғилиши

билан боғлиқ муаммоларни келтириб чиқаради. Умуман, фанда ёш оилани тавсифлаганда қуйидаги мезонлар инобатга олинади:  жуда ёш оила – никоҳга кирган вақтдан токи 4 йилгача; ёш оила – 5 йилдан 9 йилгача;  ўрта оилавий ҳаёт муддати – 10 йилдан 19 йилгача;  катта оилавий ҳаёт муддати – 20 йил ва ундан ортиқ муддат турмуш кечирганлар оиласи. Кўплаб олимларнинг таъкидлашларича, ёш оиланинг мустаҳкамланиб, оёққа туриб кетиши, турли маиший муаммоларни ўзи мустақил хал қилиши учун зарур бўлган муддат аслида турмуш қурган икки шахснинг бир-бирига бўлган самимий муносабатига, оила ва унинг атрофидаги турли қадриятларга нисбатан уйғун қарашларига, ота-она оиласида ибрат сифатида кўрган- кечирганларини учун ўз оиласида қўллай билиш маҳоратига бевосита боғлиқдир. Лекин барибир ҳар бир оила айнан ёшлик даврида муайян қийинчиликларни бошдан кечирадики, бу муаммолар қуйидаги ҳолатларга боғлиқ тарзда намоён бўлади:  оилавий ҳаётни бир маромда кечишини таъминлаш, ишлаш, ўқиш ёки бошқа масалаларни хал қилиш учун вақтнинг етишмаслиги;  вақтни яхши ўтказиш, кўнгилхушликларнинг чекланганлиги;  янги шароитда эркакнинг ҳам аёлнинг жисмонан толиқиши, асабларнинг чарчаши;  иқтисодий қийинчиликлар. Охирги ҳолат бир томондан, айни пайтда ёшлардаги орзу-ҳаваснинг кўпайиб кетиши билан изоҳланса, бошқа томондан, ота-оналарнинг орзу- ҳаваслари-ю, борди-келди билан боғлиқ сарф-ҳаражатларнинг ортиб бориши билан чамбарчас боғлиқдир. Ўзбекистонда кундан-кунга ҳаёт ва яшаш шароитимиз яхшиланиб, оила фаровонлиги учун етарли шарт-шароитларнинг бўлишига қарамай, ташқаридан барча маиший муаммолари хал бўлган ёш оилада ҳам нималардир етишмаётгандай туюлаверади. Бу – ўша орзу-

ҳаваслар, ижтимоий эҳтиёжларнинг тобора ортиб бораётганлиги билан изоҳланади. Шу боис ҳам юртимизда ёш оила манфаатларини ижтимоий жиҳатдан мухофаза қилиш давлат сиёсати даражасига кўтарилган. Бунинг ёрқин исботи 2007 йилнинг “Ижтимоий ҳимоя йили” деб эълон қилинганлиги, ушбу йилда қабул қилинган давлат дастурида ёш оила манфаатини ҳимоя қилиш алоҳида бандда акс этганлиги ва ниҳоят, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 18 май куни имзолаган “Ёш оилаларни моддий ва маънавий қўллаб-қувватлашга доир қўшимча чора- тадбирлар тўғрисида”ги Фармонидир. Фармоннинг ижтимоий ҳамда тарихий аҳамияти шундаки, унда ёш оила мустаҳкам ва унда тарбияланаётган фарзандларнинг соғ-саломат уйлағишларига оид барча энг муҳим вазифалар белгилаб берилган. Хусусан, кўп бўғинли ва кўп фарзнадли оилалар сони нисбатан кўп бўлган бизнинг шароитимизда Президент Фармони бўйича ёш оилаларнинг маиший турмуш шароитини яхшилаш, кам таъминланган оила фарзандларининг никоҳдан ўтиши ва тўй маросимларини ўтказишда қўшимча моддий ёрдам кўрсатиш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик билан шуғулланишни хоҳлаганлар учун, уй-жой қурилиши, таъмирлаш ва сотиб олиш учун, уй ҳўжалигини йўлга қўйиш, мебель ва бошқа узоқ муддат фойдаланиладиган ҳаётий зарур товарлар учун ипотека, истеъмол кредитларининг имтиёзли тарзда берилиши каби тадбирлар оила мустаҳкам ва бахтли ҳаёт кечиришини кафолатловчи муҳим масалалардир. Охирги статистик маълумотларга қараганда, Ўзбекистонда йилига ўртача 175-180 мингдан ортиқ никоҳлар қайд этилади. Умумий оилалар миқдорига нисбатан қаралганда ёш оилалар салкам 40 фоизни ташкил этади. Демак, оила сонининг кўплиги улар орасида моддий ва маънавий жиҳатдан қўллаб-қувватлашга муҳтожлари ҳам бўлиши табиий эканлигини кўрсатади ва хукуматимиз ва шахсан Президентимизнинг бу борадаги сиёсати айнан ёш оиланинг манфаатларини ҳимоя қилиш йўлидаги сайъи-ҳаракатлардан биридир. Албатта, ёш оила борасидаги энг муҳим масалалардан бири – ёшларнинг

ўзаро муносабатлари ва уларнинг янгича муносабатлар тизимига кўникиши масаласидир. Чунки романтик севги, бир-бирини ёқтириш босқичидан ўтган ёшларнинг энди янги оилавий ҳаёт тамойиллари асосида кундалик ҳаётни бошдан кечиришига муайян қийинчиликлар бўлиши табиий. Йигит-ку ўз уйида, ота-онаси яратиб берган шароитда яшайди. Мослашув жараёнидаги қийинчиликларнинг энг оғири келинчакнинг бўйнига тушади. У бошдан кечирадиган муаммолардан бири эса – янги оила аъзолари билан муомала маромларини тўғри ўрнатишдир. Тўғри, тўйдан кейин ўзбекона ур ф -одатга кўра қизнинг онаси ва унинг яқин қариндошлари келинчакни “йўқлайди”, яъни, пишир-куйдир қилиб, қиз ўз хонадонида суйган таомини пишириб, янги келин тушган хонадонда дастурхон юборилади. Албатта, бу каби азалий урф-одатни нг асосида ётган муҳим сабаблар бўлиб, биринчиси, янги муҳитга тушиб қолган қиз бу ердаги иссиқ-совуққа тез кўникиб кетолмаслиги, таом танаввул қилишда кескин ўзгариш бўлмаслиги учун то кўниккунча, бир неча кун ўз хонадонидан овқат юбориш ва шу орқали уни “юпатиш” бўлса, иккинчи маъноси – ота-она қизини унутмаганлиги, ҳануз унга меҳрли муносабатда эканликларини изҳор қилишдир. Бу каби муносабатларнинг сақланиши қисман бизнинг ҳозирги шароитимизда ҳам ўзини оқлайди, лекин йўқлов баҳонасида тоғораларда овқат-озиқнинг хадеб куёв уйига жўнатилиши, ортиқча дабдабаларга йўл қўйилишида умуман мантиқ йўқ. Чунки ҳозир кўпчилик оналар оила юмушидан ташқари давлат ва жамоат муассасаларида хизмат қиладилар. Улар учун бундай ташвишлар ортиқча, иккинчидан, қизлар илгаригидай жуда эрта турмуш қурмайдиган ва ўқиш, иш баҳонасида турли таомларни ейишга ёшликдан ўрганган шароитда уларнинг ошқозонлари янги хонадонда ҳам бирдай ишлайверади. Яъни, ёш оиланинг мустаҳкам бўлишига раҳна солувчи омиллардан бири ҳисобланмиш ортиқча оворагарчиликлар, дабдабали тушликларнинг иккинчи хонадонга юборилиши бугунги тараққиёт босқичида бироз эриш туюлиши табиий. Ўтказилган тадқиқотлардан яна шу нарса маълум бўлмоқдаки, ёш оиланинг тинчлик-тотувчиликда яшашига ҳалақит бераётган сабаблардан

бири – қайноналар билан янги келинчакнинг тез киришиб, тил топишиб кета олмаётганлиги. Бу ҳам оилавий муносабатлар борасидаги муаммолардир. Чунки айниқса, шаҳар шароитида битта ёки иккитагина ўғил ўстирган она кўпинча янгича муносабатлар тизимига ўзи кўника олмайди ва келинчакни ҳам тезроқ кўникиб кетишига ёрдам бериш чораларини билмайди. Яъни, қайнона билан келин ўртасида ўзига хос рашкка ўхшаш муносабатлар пайдо бўладики, бу ҳолат қайнонанинг келинга нисбатан адолатли, бағрикенг инсон сифатида иш тутишига ҳалақит беради. Тошкент шаҳрида содир бўлаётган никоҳ ажримларининг сабаблари орасида айнан қайнона билан келин ўртасидаги низоларнинг қайд этилиши юқоридаги фикрларнинг далилидир. Шунинг учун бундай ҳолатларнинг олдини олишнинг йўлларидан биринчиси – бу ёшларни (йигит ва қизларни) оилавий муносабатларга психологик жиҳатдан тайёрлаш бўлса, иккинчи йўли – жамоатчиликни кенг жалб қилган ҳолда маҳаллаларда “Оила сабоқлари”, “Ота-оналар университети” каби маърифий институтларни жорий этиш орқали ота-оналарни ҳам келин ва куёв билан муносабатга, мулоқотга ўргатишдир. Бунда ОАВ ва оммабоп нашр этилган рисолаларнинг ҳам аҳамияти катта. Ё ш оиланинг мустаҳкамлиги, ундаги маънавий муҳитнинг барқарорлиги ёшларнинг саломатлигига, соғлом турмуш тарзи малакаларига эга эканлигига ҳам боғлиқ. Бунда ота-онанинг, яқин қариндош-уруғларнинг умуман соғлом турмуш тарзи ҳақидаги тасаввурлари қанчалик аниқ ва уларнинг кундалик турмушда саломатликни асраш кў н икмаларига эга эканликлари катта аҳамият касб этади. Гап энг катта бойлигимиз – саломатлик ҳақида борар экан, қулоғимизга тез-тез чалинаётган “соғлом турмуш тарзи” тушунчасининг ўзи хусусида олимлар фикрларини таҳлил этиш лозим. Олимлар ҳамда мутахассисларнинг таъкидлашларича, соғлом турмуш тарзининг бешта асосий шарти бўлиб, булар энг аввало тўғри овқатланиш, жисмоний фаоллик, зарарли одатлардан сақланиш, меҳнат қилиш ва фаол дам олишни тўғри ташкиллаштириш ҳамда гигиеник кўникмаларга амал қилишдир.

Мана шу шартларга риоя қилган кишининг саломатлиги шубҳасиз ўз қўлида бўлади. Лекин кўпинча бу шартларга амал қилиш ёшларга кўпинча эриш туюлади. Ҳозирги кунда кўпчилик ўртасида учраётган касалликлар ва бевақт ўлимнинг асосий сабабларидан бири оила аъзоларининг соғлом бўлиш учун ўзлари ҳаракат қилмаётганликлари, ҳали ҳам бирон бир мўъжизавий ҳаёт бахш этувчи дори ёки шифокор бўлишига ишониб, яшаётганликларидир. Албатта, замонавий тиббиёт фани Ўзбекистонда ҳам ривожланиш кетди, тиббиёт ходимлари орасида ўз касбининг устаси бўлган олийжаноб инсонлар ҳам кўп. Лекин агар инсон ўз турмуш тарзини онгли ташкил этиб, касал бўлиб қолганда ҳам унга қарши ўша шифокор билан тенгма-тенг онгли равишда турмаса, дардни енгиш мушукул бўлишини бугун кўпчилик яхши билади. Лекин ёшлар ўртасида шу оддий ҳақиқатни билмаганлар ҳам кўп. Саломатликни ўз вақтида ўз уйимиз, ўзимиз ўрганиб қолган муҳитда сақлай олмаганлигимизнинг, фарзандларимизни илк ёшлигидан соғлом турмуш тарзи кўникмаларига ўргатмаганлигимизнинг сабаблари ҳам бор. Бунинг объектив сабабларидан бири собиқ совет даврида тиббий хизматнинг бепуллиги, тиббиёт ходимлари малакасига нисбатан талабчанликнинг паст бўлганлигидир. Бу сиёсат эски тузумнинг бошланғич даврларида аҳоли ўртасида учраган кўпгина касалликларни камайтиришга хизмат қилган бўлса-да, шу билан бирга, бундай сиёсат кишиларда ўз соғлиқларига бефарқлик, боқимандалик кайфиятини ҳам шакллантирди. Яна битта сабабларидан бири касалликни сабаби билан эмас, унинг оқибати билан курашиб келинди. Натижада касалхоналар қуриш, уларда койкалар сони оширишга кўпроқ эътибор берилиб, тарғибот соҳасига иккинчи даражали сифатида қаралди. Оқибатда аҳоли орасида тиббий маданиятнинг пастлиги туфайли касалланишнинг кўпайиб бориши давом этди. Бу ўз – ўзидан маълумки, ҳар бир оиланинг бюджетига салбий таъсир кўрсатди. Оқибатда бу нафақат бюджетга, балки оиланинг мустаҳкамлигига ҳам салбий таъсир кўрсатди ва ҳозир ҳам шундай.

Шуни алоҳида масъулият билан таъкидлаш жоизки, давлатимиз асосини ташкил этган ёш оилалар равнақи келажагимиз пойдеворини соғломлаштириш учун тарғиботни энг аввалло оиладан, қолаверса, барчамиз учун “ватан ичра ватан бўлган” маҳалладан бошлаш керак. Чунки, соғлом турмуши тарзини оилада тўғри йўлга қўйсак, шу оила азоси саломатлик энг биринчи даражали эканлигини тушуниб етади. Бир оила тушуниб етган нарсани шу оиланинг бошқа яқинлари – қариндош-уруғлар, кейинчалик ёру- биродарлар, ниҳоят қўни-қўшнилар тушуниб етади. Олимларнинг фикрича, инсон саломатлигининг 51,6% соғлом турмуш тарзига, 20,5 % ирсиятга, 19,3 % ташқи экологик муҳитга, 8,6% соғлиқни сақлаш тизимига боғлиқ экан. Кўриниб турибдики, саломатлик ҳар бир инсоннинг қандай ҳаёт кечириши, нима ейиши, кимлар билан муомала қилиши, ўзи учун муносиб, қулай ҳаёт тарзини ишда ҳам, дам олишда ҳам ташкил эта олишига бевосита алоқадор экан. Саломатлик – бу нафақат соғ-саломат юриш дегани, балки узоқ умр кўриш гарови ҳамдир. Туғилиш, ўсиб улғайиш, вояга етиб шахсий ва умуминсоний манфаатлар йўлида фаолият кўрсатиш, қариш-қартайиш ва ўлим – булар инсон ҳаёт йўлининг қонуний бекатларидир. Бу ҳаёт учун кураш – саломатлик учун кураш эканлигини англашни тақозо этади. Демак, с оғлом турмуш тарзи бу – ҳар бир инсоннинг маънавий, ақлий, руҳий ва жисмоний хусусиятларга эга бўлишга ҳаракат қилишидир. Агар инсон ўз ҳаётини фаол ҳаракатланиш режимига сола олса, кун тартибини онгли белгилай олса, овқатланиш, меҳнат қилиш ёки дам олиш тартибларини тўғри ташкил эта олса, гигиена қоидаларига риоя қилган ҳолда зарарли одатлардан ўзини тия билса, атроф-муҳитга эҳтиётлик ва саришталик билан қараб, оилада ва ёнидаги қўни-қўшни, яқин қариндошлар билан тинч-тотув яшашга имкон берувчи муомала маданиятига эга бўлса ва соғлом фарзанднинг туғилишига энг аввало ўзи масъул эканлигини тушунса, унда соғлом турмуш тарзи ҳақида тасаввурлар мавжуд, дейиш мумкин. Бугунги кунда бутун дунёда саломатлик ва соғлом турмуш тарзига катта

эътибор берилмоқда. Масалан, америкалик олимлар бу нарсага панжа ортида қараш нимага олиб келади, деган саволга кўпроқ уларни агрессив хулқ-атвор билан боғламоқдалар. Яъни, одам урушқоқ, салга тажанг бўладиган, сабрсиз бўлиб қолади. Бу нарса охир оқибат гиёҳвандикка берилиш, ичкиликка ружу қўйиш, оилада эр-хотин ўртасида носоғлом муносабатларнинг келиб чиқиши, аёлга нисбатан зуғумнинг ортиши, спортга нисбатан бефарқлик, шахслараро зиддиятларни келтириб чиқаради. Республика “Оила” илмий-амалий маркази олимлари 2000 йилларнинг бошида Ўзбекистон худудидаги қишлоқ оилалари аъзоларининг соғлом турмуш тарзи борасидаги саводхонлигини махсус тадқиқот доирасида ўрганди. Хоразм, Қашқадарё, Сурхондарё вилоятлари ва Қорақалпоғистон Республикасидаги 600 дан зиёд хотин-қизлар билан суҳбат ва сўровлар ўтказилди. Сўралувчиларнинг аксарияти туғиш ёшидаги аёллар бўлиб, уларнинг фикрларини умумлаштириб таҳлил қилинганда, оилали аёлларнинг 21%и ва эркакларнинг 9,9% сурункали касалликларга чалинган экан. Сўралувчилардан 53,3%и фақат касал бўлгандагина врачга мурожаат қилади, қолганлари вақти-вақти билан мурожаат қилувчилардир. Демак, кўпчилик бетоб бўлиб қолганлагина врачга мурожаат қилади, ҳаттоки, касал ўтиб кетгандан кейин вақт топадиганлар ҳам кам эмас. Демак, соғлом турмуш тарзига алоқадор тиббий маданиятимиз борасида ўйлашга арзийдиган муаммо бор. Шу боис ҳам, соғлом турмуш тарзи категорияси кўпроқ ижтимоий категория бўлгани Марказ олимлари сўралувчиларнинг тиббий-гигиеник маълумоти даражасини ўргандилар. Масалан, “Ўз фарзандларингиз билан тиббий-гигиеник мавзуда суҳбатлашиб турасизми?” деган саволга барча сўрлувчиларнинг 62,6% ижобий жавоб берган бўлсалар, умуман гаплашмайдиганлар 19,8%ни ташкил этди. Бу ўйлантирадиган ҳолат, албатта. Лекин тиббий билимнинг заруратини англайдиганлар қишлоқ аҳолиси ўртасида ортиб бормоқда. Масалан, сўраганларимизнинг 82% “Ҳар бир киши тиббий билимга эга бўлиши керак” деб ҳисоблайди. Шуниси эътиборга

моликки, ўрганилган гуруҳдагиларнинг 87,7 фоизида биринчи фарзандлари қолган кейингиларига нисбатан кўпроқ хасталанган. Демак, ёш она боласини парвариш этиш малакасига, тажрибасига эга бўлмаганидан тез-тез касал қилиб қўяди. Айнан ўшалар тиббий саводхонликка муҳтождир. Албатта, соғлом турмуш тарзи тушунчаси ҳар инсонда ўзига хос тарзда шаклланар экан. Респондентларга “Соғлом турмуш тарзини қандай тушунасиз?” деб савол билан мурожаат қилинганда, кўпчилик, яъни сўралганларнинг салкам 41%и уни “атроф-муҳит тозалиги” билан, 37,3% и “тўғри, рацион бўйича овқатланиш” билан, қолганлар – “ўз вақтида ухлаш”, “спорт билан шуғулланиш” (28,4%), “чекмаслик, ичмаслик” кабилар билан боғлашди. Албатта, бу каби соғлом турмуш тарзи билан боғлиқ тасаввурлар шаклланади, керак бўлса, тарбияланади. Соғлом турмуш тарзи ҳақидаги тушунчаларни қаердан олиш мумкинлигини ўрганилганда, табиий, ОАВнинг ўрни ва роли катта эканлиги маълум бўлди. Айниқса, хотин-қизларнинг фикрича, телевидениенинг роли катта (72,6%), газеталар – иккинчи ўринда – 57,5%, журналлар – 46,3% ва радио – 31,2%. Демак, бу манбалардаги ахборот ва маълумотларнинг халқбоп, оммабоп бўлишига алоҳида эътибор бериш, маҳалла гузарларда радио эшиттиришлари ва даврий газета, журналларнинг вақтида берилишига алоҳида эътибор бериш лозим. Демак, соғлом турмуш тарзи тўғрисида ҳар бир ёш авлодда шаклланадиган билимлар, тасаввурлар ва уларнинг амалий турмуш таркибида онгли хатти-ҳаракатга айланиши кўплаб ижтимоий муаммоларни ечишга имкон беради. Шунинг учун ҳам бугун халқ ўртасида амалга ошириладиган тарғибот ва ташвиқот ишларининг самарадорлигини ошириш, буни мафкуравий ва маънавий ишларнинг таркибий қисмига айлантириш лозим. Мустақил юртимизда кенг қулоч ёзаётган болалар спортини ривожлантириш, оилавий спортни миллий менталитетимиз хусусиятларига мос тарзда ҳаётга жорий этиш, мустаҳкам оилада соғлом турмуш тарзини барқарорлаштиришга қаратилган барча саъй-ҳаракталаримиз ислоҳотларимиз

стратегиясига мос бўлиб, юртимизда тинчлик, тотувлик ҳамда ривожланишга, ёш оилаларнинг мустаҳкамлигига хисса бўлади. Бунда мамлакатимзда амалга оширилаётган қатор ҳайрли тадбирлар, жумладан никоҳолди тиббий кўрикдан келин ва куёвларни ўтказиш амалиёти ўзининг жуда катта ижобий самарасини бериши табиий. Оила Кодексининг 17-моддасида ёш келин-куёвлар никоҳгача ихтиёрий тарзда тиббий кўрикдан ўтишлари мақсадга мувофиқ эканлиги таъкидланган. Бу модда киритилишининг моҳияти шундаки, имонли, инсофли ва яхши ниятли инсон учун оила қуриш, унинг мустаҳкам пойдеворда бўлишига қайғуриш қанчалик муҳим ва мажбурий бўлса, ёки ота- она бўлиш масъулияти кучли бўлса, ўзидан соғлом зурриёт қолдириш, уни соғ-саломат катта қилиб вояга етказиш, тўғри тарбия бериш шунчалик масъулиятли ва мажбурий ишдир. Шунинг учун ҳам ҳар бир йигит ва қиз, ёки уларнинг ота-оналари янги оила қуриш ишини савоб ва масъулиятли деб англасалар, никоҳга кирувчиларнинг пушти ва насли нуқтаи назаридан соғ- саломатлигига ишонч ҳосил қилиш шунчалик зурурдир. Тиббий кўрикдан ўтган ҳар икки ёш энг аввало ўз виждони олдида тоза бўлиши масаланинг бир томони бўлса, ҳали оилани қурмай туриб, унинг саломатлиги ҳақида қайғураётганлиги улардаги ана шу никоҳдай муқаддас нарсага бўлган жиддий ва масъулиятли муносабатининг намоён бўлишидир. Айниқса, бугунги бозор муносабатлари шароитида оила ҳар бир аъзосининг соғлом бўлиши, янги туғилган фарзанднинг соғ ва саломат катта бўлиши қанчалик муҳим иқтисодий ҳамда маънавий масала эканлигини бугун ҳамма тушуниб қолди. Жамиятда соғлом оилалар сонини ошириш мақсадида қабул қилинган қарорлардан бири бу – “Никоҳланувчи шахсларни тиббий кўрикдан ўтказиш тўғрисида”ги Низомдир. Бу ҳужжат Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 25 августда қабул қилган 365 сонли қарори билан тасдиқланган. Ушбу Низомга кўра, барча барча фуқаролар никоҳдан олдин тиббий кўрикдан ўтишлари зарур. Бунда бўлажак келин-куёвлар бешта

асосий хасталик – сил, тери-таносил, гиёҳвандлик, ОИТС, руҳий касалликлар бўйича текширилади. Сабаби, бу бешта касаллик бевосита наслга таъсир қилади. Кузатишлар ва амалиёт шуни тасдиқламоқдаки, никоҳолди тиббий кўрикдан онгли равишда ўтиш, саломатликни асрашнинг айнан ўзимизга, оиламизга боғлиқ жиҳатларини билиш, болалар спорти, оилавий, оммавий спортни ривожлантириш, оилада соғлом яшаш тарзи кўникмаларини шакллантириш миллатни жисплаштирувчи, наслни покловчи, давлатни кучли қилувчи омил сифатида баҳоланмоқда. Ўтказилган тадқиқотлар юртдошларимизда “саломатлик” қадриятига муносабатлари ижобий томонга ўзгараётганлигини исботламоқда. Хусусан, Республика “Оила” илмий- амалий ҳамда жамоатчилик фикрини ўрганиш “Ижтимоий фикр” Марказларининг тадқиқот натижаларига эътибор берадиган бўлсак, агар 2003 йилда аҳолининг фақат 42,7 фоизигина никоҳолди тиббий кўрикдан ўтишга онгли муносабатни ифода этган бўлса, 2005 йилда бундай ижобий кўрсатгич 84,4 фоизни ташкил этди. Охирги йилларда бу борада янада сезиларли ижобий ўзгаришларнинг сабаби ҳам энг аввало ёш онанинг, келинчакнинг саломатлигини муҳофаза қилиш истаги етакчи омил бўлаётганлигидир. Олимларнинг кузатишлари ва тадқиқотлар юртдошларимизда, айниқса, ёш келин-куёвларда хасталикларни олдини олиш ёки бемор бўлиб қолганда дори-дармонларни истеъмол қилишга муносабати кескин ўзгариб бораётганлигини кўрсатмоқда. Юртдошларимиз бунда энг аввало профилактик тиббиёт, яъни хасталикни олдини олиш учун соғлом турмуш тарзи қонун-қоидаларига риоя этиш, бунда соғлом фикр ва руҳий қувватдан фойдаланиш, бўлган-бўлмаган дориларни истеъмол қилавермаслик кўникмаларини эгаллаб бораётганлиги тасдиқлади. Бу ҳам маълум маънода мамлкатимизда “Соғлом она – соғлом бола” ижтимоий ҳаракатининг, самарали тарғибот-ташвиқот ишларининг натижасидир. Қишлоқ худудларида аҳолининг тоза ичимлик суви, зарур санитария-гигиена шарт- шароитларини яратиш, хусусан, ота-боболаримиздан қолган ҳар бир

маҳаллада шарқона ювиниш масканлари бўлмиш ҳаммомлар қурилишига эътиборнинг ортаётганлиги ҳам юртдошларимиз психологиясининг муҳим ўзгаришларидандир. Охирги йилларда оммавий спортга, оилавий ҳамда болалар, аёллар спортига эътибор янада кучайди. “Баркамол авлод” спорт ўйинлари, “Универсиада”, “Умид ниҳоллари” мусобақалари, Республика аёллар спартакиадаси, бадиий гимнастика бўйича халқаро беллашувлар ва бошқалар ўз кўлами ва халқчиллиги билан халқ эътирофини қозонди. Ушбу саъйи ҳаракатлар давлатимизнинг бу борадаги стратегик режаларни муваффақиятли амалга оширишда халқ билан ҳамжиҳат эканлигини исботламоқда. Юртимиз а ёллари ва болалар спорт билан фақат ўзининг жисмоний қувватини тиклаш ва бўш вақтини мароқли ўтказиш учун эмас, балки у орқали соғлом турмуш тарзи кенг тарғибот қилиш, маънавий ва жисмоний камолга интилиш, турли салбий таъсирлар ва зарарли одатлардан ҳалос бўлиш, кучли характерни шакллантириш учун шуғулланаётганликлари ҳар қандай тахсинга лойиқдир. Буларнинг барчаси стратегик мақсадимиз – миллий генофондни яхшилаш, баркамол ва соғлом авлод тарбияси борасида амалга ошираётган ишларни янада такомиллаштириш орқали ёш оилаларнинг барқарорлигига эришишдан иборатдир.

1.2. “Ёш оилалар психологик мухитининг ўзига хос хусусиятлари Маълумки, оила – бу ижтимоий тарихий белгига, муайян тузулишига эга бўлган ижтимоий гурухнинг кўринишидир, чунончи унинг аъзолари қариндош уруғчилик, никох, турмуш шароити бирлиги, одоб – ахлоқ умумийлиги, маънавий эхтиёж каби алоқалар ўзаро боғлаб туради. Оила мураккаб ижтимоий гуруҳ бўлиб, биологик, ижтимоий, ахлоқий, идеалогик ва психологик муносабатларнинг узвий бирлашуви натижасида вужудга келади. Эркак ва аёл қовишувидан бошланадиган бу тузилма аслида бутунлай бир-биридан фарқ қилувчи қадриятлар. Қарашлар, кутишлар ва эътиқодлардан таркиб топадиган, агар уларнинг ҳар бири ўзаро мулоқот жараёнида бир-бирларини билгани сари ўз қарашлари, ҳатти-ҳаракат меъёрлари, одат ва қилиқларидан қисман бўлса-да, воз кечмас экан, оилавий бирлик рўй бермайди. Бу жуда катта психологик жараён хисобланиб, унинг натижаси ўлароқ оилада эр-хотиннинг бир-бирига адаптацияси рўй бериши мумкин. Янгича “қовушув”, бир-бирини идентификация қилиш, ўхшашликлар жараёни адаптациянинг муҳим натижаси ўлароқ, бундай бир- бирига яқинлашиш, “ўхшашлик ва уйғунликнинг” пайдо бўлиши йиллар давомида сайқал топиб боради. Олимлар Лазарев ва Рагеларнинг қайд этишларича, одам бошидан кечириши мумкин бўлган стрессор ғамлардан энг кучлиси турмуш ўртоғидан жудо бўлиш хисобланади, чунки улар йиллар мобайнида бир-бирларига жуда кўникиб, киришиб кетган бўлади. Айни шу тузилмадаги ҳар қандай еврилишлар, низолар ва қийинчиликлар яхлит оиланинг барча аъзоларига бирдай таъсир этади. Психолог ва социологларнинг фикрича, келин-куёвларнинг ёши 30дан ошмаган биринчи никоҳдагилар ёш оила хисобланади. Одатда ёш оила тушунчаси оилавий ҳаётнинг дастлабки 10 йилини ўз ичига олади. Никоҳдан ўтиб, оила қургандан сўнг у бир неча босқичларни босиб ўтади. Шулардан энг кўп кузатиладигани социал ва психологик жиҳатдан катта аҳамият касб

этадиган ҳам айнан шу ёш оила босқичига тўғри келади. Бу босқичда эр- хотинларнинг оилавий ҳаёт ҳакидаги тасаввурлари шаклланади, фарзандлар дуньёга келади, уларни тарбиялаш, вояга етказиш билан боғлик бўлган асосий ишлар амалга оширилади ва уларда ижтимоий, иқтисодий, маънавий қўллаб-қувватлаш янги оиланинг барқарорлигини таъминлашга имкониятлар яратиш борасида ҳам бир қатор ишлар амалга оширилмоқда. Оиланинг мустаҳкам бўлиши, эр-хотиннинг бахтиёр, тинч-тотув яшашларида уларнинг ўзаро қовушуви муҳим рол уйнайди. Ўзаро қовушишларни шартли равишда учта таркибий қисмга ажратиш мумкин: 1. Биологик қ овушув; 2. Психологик қ овушув; 3. Социал қ овушув. Қ овушувларда ҳ ам биологик ҳ ам психологик жи ҳ атдан бир-бирига бирмунча уй ғ унлиги, кам ў згарувчанлигини ҳ исобга олиш зарур. Яъни шаклланган мижоз тоифасини ў згарттириб б ў лмаслигини ва бунга интилишнинг самарасизлигини унутмаслик лозим. Мижоз тури жи ҳ атидан келин-куёвлар турлича б ў лиши, баъзан эса бир-бирига қ арама- қ арши зид тоифаларга мансуб б ў лиши мумкин. Лекин, буни оила муста ҳ камлиги учун хавфли омил деб хисоблаш хато б ў лади. К ў п ҳ олларда бундай оилалардаги эр-хотинлар бир-бирларида етишмайдиган психологик хусусиятларни т ў лдириб турадилар. Эр-хотинларнинг бир-бирларига кўникиб кетишларини қуйидаги таркибий қисмларга бўлиб ўрганиш мумкин. 1. Руҳий кўникиш (психологик, психосоциал мослашув) – характер, шахснинг индивидуал хусусиятлари, эҳтиёжлари, қизиқиш – ҳаваслари, дунёқарашлари ва бошқалар. 2. Қариндошлик туфайли кўникиш, яъни келин-куёвнинг қайнона, қайнисингиллар, қайнилар ва янги оиланинг бошқа яқин кишилари билан бўлган муносабати, улар билан чиқишиб кетиш даражаси.

3. Уй-рўзғор кўникмаси – ҳар бир оилада бўлганидек, уй ишларини бажаришга кўникиши, уддалаш малакаларини шакллантириш. 4. Эр-хотин бир-бирларининг индивидуал хусусиятлари, эҳтиёжлари, имкониятларини ҳисобга олган ҳолда бир-бирларига жинсий мослашишлари. Янги келин-куёвларнинг кўпчилиги бир-бирларига мос бўлмасаларда, аммо уларнинг оилавий ҳаётдан қониқиш кўп жиҳатдан мослашиш характерига боғлиқ бўлади. Бундан ташқари ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммоларига ёшларнинг бўлажак оилавий ҳаёт ҳақидаги тасаввурлари ҳам сабаб бўлиши мумкин. Бизга маълум, ҳар бир ёш уғил, қизнинг ўз оилавий ҳаёти ҳақидаги тасаввурлари бўлади. Уларнинг канчалик реалликка яқин бўлиши, шу оила мустаҳкамлигининг бош гарови ҳисобланади. Бунда асосан ёшлар оилавий ҳаётни бутун борлигича, тўла, яхлит тасаввур қила олишлари муҳим. Кўпинча ёш оилаларда эр-хотиннинг ўз тасаввурларини реалликка айлантириши билан боғлик муаммолар учрайди. Натижада, уларнинг хар бири “ўзича ҳақ” бўла туриб бир-бирлари билан келиша олмай қолади. Кўпчилик ёшларимиз, оила қуриш арафасида аксарият ҳолларда ўзларининг бўлажак оилавий ҳаётлари учун ўз ота-онаси оиласини идеал қилиб оладилар. Чунки улар шу оилада тарбияланар эканлар, ота-онасининг низоланиб тортишганларини деярлик билмайдилар. Бундай оилаларда ота- оналар ҳам ўзларининг ўзаро муносабатларидаги ноҳуш жиҳатларини фарзандларига сездирмасликка ҳаракат қиладилар. Ёки уларнинг ўзаро муносабатларида руй бериши мумкин бўлган низоли дамлар, бир-бирларига мослашиш жараёнлари никоҳнинг бошида, ҳали фарзандлари дуньёга келмасидан олдин бўлиб ўтиб кетган. Фарзандлар эса улар турмушининг фақат яхши, тинч-тотув, бир-бирларига нисбатан меҳр-окибатли, ибратли жиҳатларидангина хабардор бўладилар. Шундай оила қуришни тасаввур қурган ёшларимиз, оила қурганларидан сўнг ўзлари кутгандек турмуш кечира олмасалар, никоҳнинг дастлабки энг нозик, мураккаб, янги ижтимоий

вазиятлар, шароитлар, бир-бирларига мослашиш жараёнларида юзага келган қийинчиликлар, тўсиқлар, муаммолар олдида эсанкираб қолиб, оила қуришда “адашганликлар”идан нолиб қолишлари мумкин. Шунинг учун ҳам ёшларни оилавий ҳаётга тайёрлашда оилавий ҳаёт, эр-хотин ўртасидаги муносабатларни фақат бир ёқлама ва фақат яхши тамондангина кўрсатавериш ҳам мақсадга мувофиқ эмаслигини кўриш мумкин. Шундагина ёшларимизда оилавий ҳаёт ҳақида нисбатан адекватроқ тасаввур шаклланиши мумкин. Ёш оилаларнинг муаммоларига яна бир сабаб никоҳ қуриш мотивлари ҳисобланади. Психологик адабиётларда бир неча ўнлаб никоҳ мотивлари фарқланади. Лекин улар умумлаштирган ҳолда учта классификацияга фарқланади. Булар: севги туфайли оила қуриш, яъни ёшлар оила қуришдан аввал бир-бирларини севиб, маълум бир муддат севиб-севилиб юрганларидан, сўнг шу ўзаро севгининг маҳсули сифатида бир-бирларининг висолига тўй қилиб, оила қуриб кетишадилар. Мотивларнинг иккинчи классификацияси моддий ёки ўзга манфаатдорлик туфайли оила қуриш. Бунда ёшлар оила қурар эканлар ниманидир ҳисобга олган ҳолда, маълум бир мақсадни кўзлаб оила қуришлари мумкин, масалан, бойликни, мансабни, моддий ёки ижтимоий манфаатдорликни кўзлаган ҳолда: «Агар шу йигитга турмушга чиқсам, бой-бадавлат яшайман» ёки «Шу қизга ўйлансам, унинг ота-онаси ёрдамида маълум бир мансаб, мавқега эришаман», - деган фикрлар асосида ўзининг ижтимоий-иқтисодий аҳволидан қутулиш, «ёлғизликдан қутулиш» ва бошқалар. Шу каби ҳисобга олинадиган нарсаларни кўплаб санаб утиш мумкин. Никоҳ мотивлари классификациясидан яна бири - стереотип буйича оила қуриш деб аталади. Бу тоифа ёшларда олдинги мотивларнинг иккаласи ҳам кузатилмаслиги мумкин. Улар оила қурар еканлар, стереотипларга қарайдилар. Бундай ёшлардан нима учун оила қурганликлари сўралса, одатда «Ҳамма тенгдошларим уйланаётганди, мен ҳам уйландим!» ёки «Ҳамма дугоналарим турмушга чиқишаётганди, мен ҳам турмушга чиқдим!» қабилида жавоб берадилар. Хўш, шу санаб ўтилган

учала мотив: севги, моддий ёки ўзга манфаатдорлик туфайли, стереотип бўйича қурилган оилаларнинг қай бири мустаҳкамроқ бўлади, яъни қайси мотив никоҳ оила мустаҳкамлигини кучлироқ таъминлайди? Албатта, бу саволга ёшларнинг аксарияти, биринчи мотивни, яъни севги мотивини танлаб жавоб беришади. Чунки улар севги туфайли оила қўриш никоҳ мустаҳкамлигини таъминловчи энг ишончли, мустаҳкам пойдевор деб ҳисоблайдилар. Ҳақиқатан ҳам, севгининг оила мустаҳкамлигидаги ўрни беқиёсдир. Инсоният ўз тараққиётида эришган энг юксак чўққилар ҳам севги туфайлидир. З.Фрейд таъкидлаганидек: «Севги - бу инсониятни ҳайвонот оламидан суғуриб олган кучдир!». Инсон яратган буюк мўжизаларнинг барчаси севги туфайлидир. Бу айтилганлардан кўриниб турибдики, севги туфайли оила қуриш бахтли ва мустаҳкам никоҳнинг асосини таъминлайди. Албатта, севишиб турмуш қурган жуфтларнинг аксарияти энг бахтли оилавий ҳаёт кечирадилар. Лекин статистик маълумотларга қараганда, оилалар ажралишинг кўпчилик қисми ҳам худди шу севишиб оила қурган жуфтларга тўғри келар экан. Ёш оилаларда эр-хотин муносабатлари ўзига хос худудий, этник, жинсий ёки индивидуал психологик хусусиятларга эга бўлган эр-хотин муносабатлари шаклланишининг энг нозик ва ҳал қилувчи шакли ҳисобланади. У ёки бу ёш оилага хос бўлган эр-хотин муносабатлари бошқа бир эр-хотинга мос келмаслиги мумкин. Чунки ёш оилани юзага келтирган эр-хотинлар турли хил шахслараро муносабатлар тизими, турлича таомилга эга бўлган оилаларда тарбияланган, шахс сифатида шаклланган индивидлардан ташкил топади. Лекин шунга қарамасдан махсус психологик тадқиқотларда ва улардан олинган натижалар асосида ёзилган илмий психологик адабиётларда ёш оилаларда эр-хотин муносабатларининг шаклланиши ва ривожланишининг умумий механизмларга оид тегишли маълумотлар келтириб ўтилган. Умуман ёш оилаларда эр-хотин муносабатларининг қай тарзда ривожланиши аввало шу ёш оиланинг юзага келишига асос бўлган никоҳолди омилларининг характерига, шу

оилаларнинг юзага келиш шарт-шароитлари билан ўзвий боғлиқдир. Албатта, ёш оила юзага келар экан, улар бир-бирларини севиб турмуш қуришганми, қариндош-уруғчилик, таниш-билишчилик, совчилик ёки стереотип буйичами, қандай бўлишидан қатъий назар никоҳнинг илк кунларида уларнинг бир-бирларига нисбатан бўлган ўзаро муносабатларида, эр-хотин ўртасидаги шахслараро муносабатларда эмоционал кўтаринкилик, ҳиссий ранг-баранглик даражаси юқори бўлади. Бир-бирларини маълум бир муддат севишиб оила қурган жуфтларда бундай эмоционал кўтаринкилик даражаси ниҳоятда юқори бўлади. Чунки улар бир неча йил кутиб, интилиб яшаган бўладилар. Нафақат севишиб оила қурганлар, балки деярли барча мотивларга кўра оила қурган ёшларда ҳам никоҳнинг бошида эр-хотин ўзаро муносабатларида бир-бирига яқинлик, бир-бирини қадрлаш, ҳурмат қилиш нисбатан юқори бўлади. Уларнинг бир-бирларига, ўз никоҳларига, ўзларининг бўлажак оилавий ҳаётлари ҳақидаги ният, орзу, умидлари эзгу, ижобий бўлади. Чунки ҳеч ким ва ҳеч қачон эртага бўлажак турмуш ўртоғим, янги оиламнинг аъзолари билан низо-жанжалга бораман, улар билан уришаман ва охир-окибатда оилам бузилиб, ажрашиб кетаман, деб оила қурмайди. Ёшлар оила қургандан кейин янги ижтимоий статусга, мавкеига: эр, куёв, уйланган, оилали йигит, келин, турмушга чиққан аёл ролларига, ўзлари учун янги бўлган мослашиш жараёни билан боғлиқ бўлади. Шунингдек, ёш оилаларда асосан ҳукмронлик учун кураш асосида ҳам келишмовчиликлар юзага келади. Оила қураётган ёшлар “оила тахти учун кураш” эрга ҳам, хотинга ҳам фойда келтирмаслигини, аксинча, ҳар бир жанжал гуллаб турган оила дарахтига урилган болта зарби эканини яхши билиб олишлари зарур. Кўпгина замонавий оилаларнинг эр ва хотин томонидан баб-баробар бошқарилишини кўриш мумкин. Бироқ бундай биархат бошқарувда ҳам кимнингдир сўзи сўнгги ҳал қилувчи бўлади. Хеч бир оила батамом биархат (эр ва хотиннинг баробар хукмронлиги) бўла олмайди. Оилани ягона бошлиқ демократик принципда бошқариши мақсадга мувофиқдир. Бунда оила аъзолари орасида унинг ҳурмати ортгани ҳолда

болалар характерида мустақилликнинг шаклланишига ҳам сира зарар етказилмайди. Оилавий ҳаётда эр-хотин ўртасидаги муносабатлар муҳаббат билан чегаралиниб қолмайди, бундай маънавий ҳамфикрлилик ҳам керак, чунки оила турмуши тўрт кунлик вақтинча иш эмас, балки умр бўйи садоқатнинг шодлик ва ғам-қайғу дақиқаларида ҳамдардликнинг синовидир. Оила қураётган ҳар бир шахс буни чуқур англаб етиши, бошқа бир шахснинг ҳаётини ҳам ўз жавобгарлиги остига олаётганини ҳис этиши керак. Ёш оилаларда оилавий низолар жуда куп учрайди. Маълумки, бир- бирларига айнан ў хшаш, мос икки одамнинг б ў лиши мумкин эмас, чунки шахс ва унинг индивидуаллиги такрорланмасдир. Бир оила учун меъёрида б ў лган шахслараро муносабатлар тизими, иккинчи бир оилага мос келмаслиги, ёки бирон-бир оила учун у қ адар ахамиятга эга б ў лмаган низо ва унинг сабаби бош қ а оила аъзоларининг ў заро муносабатларида жиддий о қ ибатларга олиб келиши мумкин. Оилага янги тушган келинларнинг к ў пчилиги юзага келадиган баъзи қ ийинчиликларни осонлик билан енгиб, келинлик вазифаларини к ў нгилдагид ек эплаб кетадилар, кайноналарини р ў з ғ ор ташвишларидан ҳ алос қ иладилар, тезда уларнинг ме ҳ рига сазовор б ў ладилар. Кайноналар ҳ ам бундай келинни « қ изим» деб ба ғ риларига оладилар, билмаганини ў ргатадилар, қ ийналганида ёрдам берадилар, ҳ аётий й ў л-й ў рик к ў рсатиладилар. Шунга карамасдан, хаётда қ айнона-келин орасида турли т ўқ нашувлар содир б ў либ туради. Бундай келишмовчиликлар келтириб чи қ арувчи бир қ атор сабаблар асосида юзага келадилар. - Баъзи қ изларда нико ҳ гача оилавий ҳ аётга, қ айнонага, қ айнона-келин муносабатларига нисбатан салбий тасаввурлар шаклланган б ў лади. Айни қ са, ёшлар қ айнонани олдиндан фа қ ат салбий қ иёфа сифатида тасаввур қ иладилар. Кейин эса оила қ уриб, тасаввуридаги эмас, балки ҳ аётдаги қ айнона билан яшай бошлайдилар. О қ ибатда улар ў з тасаввуридаги кайнонага хос б ў лган камчилик ва иллатларни ҳ аётдаги кайнонадан ахтара

бошлайдилар. Идеал қ айнона ва идеал келин ҳ ам б ў лиши мумкин эмас. Бунда келинлар ў злари тушган янги оила аъзоларига илк таассурот асосида ба ҳ о беришга оши қ масликлари лозим. Эр-хотин ўртасидаги жанжалларнинг оиладаги зиддиятларнинг сабаблари ўрганилганда кўпинча эр ёки хотиннинг оилавий ҳаётдаги бурч ва маъсулиятини тўғри тушунмаслик маълум бўлмоқда. Оила мустаҳкамлиги ва барқарорлигига раҳна соладиган зиддиятларнинг айрим сабаблари: 1. Ҳаётда ишнинг касб фаолиятининг ва оиланинг қадр-қимматини ўлчашда юзага келади. 2. Оилада етакчилик мавқеини қўлга кириш учун кураш заминида юзага келадиган келишмовчиликлар – (сўнгги йилларда аёллар эмансипацияси жуда катта ижобий натижалар берди, шунинг учун эр-хотиннинг ёш орасидаги фарқнинг камайиб бораётганлиги ҳам улар муносабатларига ҳам таъсир қилади). 3. Келинларнинг уй-рўзғор ишларини бажаришга тайёр эмаслиги, уй бекалигини ўрнига қўя олмаслик. 4. Аёлнинг жинсий, руҳий, эмоционал ҳолатини даврий характерлигини эркаклар билмаслигидаги келишмовчиликлар. 5. Болаларнинг тарбиясида юзага келадиган келишмовчиликлар. 6. Мижозларнинг мос келмаслиги натижасида юзага келадиган келишмовчиликлар. 7. Жинсий масалаларда юзага келадиган келишмовчиликлар. 8. Фарзандсизлик туфайли бўладиган келишмовчиликлар. 9. Баъзан катта хонадонларда овсин, қайнона илтифотининг бир-биридан рашк қилишлари асосида келишмовчиликлар келиб чиқади. 10. Қайнона келиннинг ёш хусусуятларини, қизиқишини, орзу-ҳавасларини, ишлаши ёки ўқишини ҳисобга олмаслик. 11. Келиннинг янги оилага мослашишидаги келишмовчиликлар. 12. Жанжаллар ёш эр-хотиннинг бир-бирларини ва ўзларини яхши билмаслиги ва тушунмаслигидан келиб чиқади.

Оила муаммоларини ўрганганда уларнинг ўзига тегишли психологик муҳити борлигини ҳам унутмаслик керак. Оиладаги психологик муҳит – оила аъзоларининг бир-бирлари билан кўпроқ самимий туйғулар ва муносабатлар орқали боғланганидир. Оила бахтининг асосида оиланинг психологик муҳити ётади. Оиланинг психологик муҳитига эр-хотинларнинг ва бошка оила аъзоларининг бир-бирларига бўлган муносабатлари таъсир қилади. Социалог-психологлар бахтли ва бахтсиз оилалларда ўзига ва хотинига бўлган муносабатларнинг хусусияларини аниқлаганлар. Улар қизиқарли фактларга эга бўлдилар. Оиладаги психолгик муҳит эр-хотин қизиқишларининг умумийлиги билан характерланади, энг муҳими уларнинг иккаласи ҳам қизиқиш билан ҳисоблаша билишларида ва эътибор бера билишларидадир. Оиладаги қулай ахлоқий-психологик муҳит эр-хотин ва оиланинг бошқа аъзоларида ўзига ишониш, кишиларга ишониш, қувноқлик, вазминлик каби фазилат ва туйғуларни шакллантиришга таъсир кўрсатади. Психологик муҳит оила аъзоларининг мувофиқлигида янада аниқ намоён бўлади. Мувофиқлик деганда, ҳаётнинг қадри, қизиқишлари, эмоционал кўрсатмаларининг умумий тарзи ҳамоҳанглиги назарда тутилади, натижада оилада бир-бирини тушуниш, бошқаларнинг қадрини ҳам, шунингдек инсонни қандай бўлса шундайлигича қабул қилади. Оила аъзоларида психологик қулайлик ишончлилик, ҳимояланиш, бир-бирининг муомаласидан қатноатланиш мувофиқликнинг ички субъектив кўрсатгичидир. Номувофиқлик эса оила аъзоларинингг бир-бирлари билан муомалада ва ўзаро ҳаракатда бўлган эҳтиёжларининг чегараланганлигида кўринади. Бундай кишиларнинг бир-бирлари билан ажралиши ва бегоналаниши юз беради.

II -БОБ. “Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари” мавзуси ни ўқитишнинг оптимал йуллари. 2.1. “Оила психология” фани дастури (силлабуси) Фаннинг қисқача тавсифи OTMнинг номи ва жойлашган манзили: Нукус давлат педагогика институти Нукус шахри А.Досназаров № 106 Kaфедра: Педагогика ва психология “Педагогика” факультети Tаълим соҳаси ва йўналиши: 5110900–педагогика ва психология Фан ўқитувчиси ҳақида маълумот: Ўқитувчи А.Е.Ибраймова e - mail : ibraymova @ mail . ru Дарс вакти ва жойи: 5-бино 208- auditoriya Курснинг давомийлиги : 20 . 0 2 .201 5 - 25 .0 5 .2015 Индивидуал график асосида ишлаш вақти: Чоршанба ва жума кунлари 15.00 дан 17.00 гача Фанга ажратилган соатлар Аудитория соатлари Мустақил таълим: 82 Маъруза: 3 8 Амалиёт 40 Фаннинг бошқа фанлар билан боғлиқлиги Умумий психологияси, иқтидорли болалар психологияси, ижтимоий психология, психологик хизмат фанлари Талабалар учун талаблар:  ўқитувчига ва гуруҳдошларга нисбатан ҳурмат билан муносабатда бўлиш;  институт ички тартиб-интизом қоидаларига риоя қилиш;  уяли телефонни дарс давомида ўчириш;

 берилган уй вазифаси ва мустақил топшириқларини ўз вақтида ва сифатли бажариш;  кўчирмачилик (плагиат) қаътиян ман этилади;  дарсларга қатнашиш мажбурий ҳисобланади, дарс қолдирилган ҳолатда қолдирилган дарслар қайта ўзлаштирилиши шарт;  дарсларга олдиннан тайёрланиб келиш ва фаол иштироқ этиш;  талаба ўқитувчидан сўнг дарс хонасига – машғулотга киритилмайди; талаба рейтинг баллидан норози бўлса эълон қилинган вақтдан бошлаб 1-кун мобайнида аппеляция комиссиясига мурожаат қилиши мумкин. Электрон почта орқали муносабатлар тартиби: Профессор-ўқитувчи ва талаба ўртасидаги алоқа электрон почта орқали ҳам амалга оширилиши мумкин, телефон орқали баҳо масаласи мухокама қилинмайди, баҳолаш фақатгина институт худудида, ажратилган хоналарда ва дарс давомида амалга оширилади. Электрон почтаси очиш вақти соат ___дан____гача. Маъруза машғулотлари мазмуни № Мавзулар мазмуни Ажратилган соат. 1. Оила психологияси фан сифатида. 1. Оилавий ҳаёт психологиясининг фанлар тизимида тутган урни. 2. Оила психологияси фан сифатида . 3. Оиланинг ижтимоий институт мақомидаги фаолиятининг объектив қонуниятларини, оила-никоҳ ҳамда қариндош-уруғчилик муносабатларининг механизмлари ва турмуш тарзига оид конкрет вазиятларда оила аъзолари ижтимоий хулқининг намоён булишини урганадиган фан сифатида. 2 2 Оила психологияси фан сифатида. 1. Оилавий психологиянинг тадқиқот методлари. 2. кузатиш, конкрет вазиятларни таҳлил қилиш. 3. суҳбат, експеримент, статистик методлар. 2 3 Оила психологияси фан сифатида. 1. Оилавий муносабатларни тадқиқ етишнинг назарий- методологик асослари. 2. Жинсий фарқлар психологияси: гендер тадқиқотларнинг 2

хусусиятлари. 3. Хорижда ва Өзбекистонда оила муҳитини инобатга олган гендер тадқиқотларнинг қисқача таҳлили. 4 Оилавий социализация. 1.Оилавий социализация – ижтимоийлашувнинг психологик ва педагогик моҳияти, унинг манбалари, учоқлари, таъсири ва аҳамияти. 2 Оилада ижтимоий тарбиянинг босқичлари. 2 5 Оилавий социализация. 1. Ота-оналик установкалари ва тарбия шакллари. 2. Миллий ғоя ва шахс тарбиясида оиланинг урни. 3. Оила, мактаб, педагог ҳамкорлиги. 4. Оилага психологик хизматни ташкил етишда педагогларнинг роли. 2 6. Оилавий муносабатлар психологияси. 1.Оиладаги узаро муносабатларнинг илдизлари . 2.Оилавий муносабатлар аттракцияси. 3.Ёктириб колишнинг ташки ёкимтойликка багликлиги 2 7 Оилавий муносабатлар психологияси. 1.Романтик севгида муносабатлар динамикаси 2. Узига жалб этиш. Машғурлик ёки ром булиб колиш. Куникиш. Кутиш. Кунгил колиш. Ҳ a ддан ошик ёки муносабатлар чегарасининг дарз кетиши 3. Муносабатларнинг тугаши. Ишқ-муҳаббатга асосланган муносабатлар турлари 2 8 Оилавий муносабатлар психологияси 1. Нико ҳ моделлари ва эр-хотин муносабатлари 2. Эр-хотин муносабатларини мувофи қ лаштиришга оид қ онуниятлар . Нико ҳ модели . 3. Ота-она оиласи . Ота-она оиласида орттирилган тажриба ва унинг ёш оилага таъсири 4. Ижтимоий ва оилавий муносабатлар 2 9 Ёш Оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари 1. Ёш оила: муносабатлар модели ва хусусиятлари 2. Ёш оила ва соғлом турмуш тарзини барқарорлаштириш 3. Ёшларни никоҳолди тиббий кўрикдан ўтказиш ва никоҳнинг мустаҳкамлиги 2 10 Ёш Оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари 1.Ёшларни никоҳолди тиббий кўрикдан ўтказиш ва никоҳнинг мустаҳкамлиги. 2.Ёш Оилаларни моддий ва маънавий жиҳатдан қўллаб- 2

қувватлашга қаратилган Президент Фармонлари ва Вазирлар Маҳкамасининг қарорларининг моҳияти ва тарихий аҳамияти 11 . Оилавий муносабатларнинг бузилиши: никоҳ ажримлари 1. Оиладаги инқирозлар ва уларнинг оқибатлари. 2. Ажримларнинг ер-хотин ва фарзандлар тақдирига таъсири. Г.Фигдор (1995) ўтказган тадқиқот ва кузатишларнинг мазмуни. 3. Ажримнинг фарзандларга таъсири. 2 12 Оилавий муносабатларнинг бузилиши: никоҳ ажримлари 1.Республика “Оила” илмий-амалий маркази ҳамда “Ижтимоий фикр” маркази олимлари томонидан муаммонинг ў рганилганлик даражаси. 2. Инқирозли оилани ижтимоий психологик жиҳатдан қ ў ллаб-қувватлаш ва унга психологик ёрдам к ў рсатиш 2 13 Ота-она – бола муносабатлари психологияси 1.“Ота-она-бола” муносабатлари тизими. Ота-она-бола муносабатларининг тарихий даврлари ва улар ҳ a қида қисқача маълумот. 2. Репродуктив хулк психологияси. Оилада соғлом бола туғилиши сиёсатининг мазмуни. Оилада эр-хотиннинг репродуктив курсаткичлари ҳ a қидаги маълумотлар моҳияти. Перинатал психология. 2 14 Ота-она – бола муносабатлари психологияси 1. Оналик ва оталик психологияси. Мавзу юзасидан Эриксон карашлари . Винникоттнинг «холдинг» тажриба хусусидаги фикр-мулоҳазалари. Синхронизация жараёни. 2.Оналик хул қ- атворининг шаклланиши . Онадаги ту ғ ри қ дан кейинги депрессия . Оналик депривацияси . 3.Оталик психологияси . 2 15 Ота-она – бола муносабатлари психологияси 1.Ота-оналик установкалари ва тарбия шакллари. 2. Протекция ёки фарзандларини тарбиялаш муаммолари. 3.Ота-оналик хулқ-атворига кура оилада бола тарбиясининг услублари. 2 16 Ота-она – бола муносабатлари психологияси 1.Бола томонидан ота-оналарнинг ва ота-оналикнинг идрок етилиши. 2.Г.Т.Хоментаускаснинг оилада ота-она хулқ-атвори ва боланинг бу хатти-ҳаракатларни идрок қилиши хусусидаги қарашлари. Болани асраб олиш. 3.Ака-укалик ва опа-сингиллик муносабатлари. 2

17 Ота-она – бола муносабатлари психологияси . 1.Ака-укалик ва опа-сингиллик муносабатлари. 2.Сиблинг муносабатлар туғрисида тушунча. Сиблинг мақомининг оиладаги болалар ва катталарга таъсири. 3.Куп болали оиладаги шахслараро муносабатлар ва унинг бола психик тараққиётига таъсири. 4.Оилапарварлик фазилатлари: миллий ва умумбашарий қадриятлар 4 18 Узбекистонда оила сиёсатининг шаклланиши. 1.Давлатнинг оилани мустаҳкамлаш сиёсати ва унинг асосий тамойиллари. 2.Узбекистонда оилаларни мустаҳкамлашга қаратилган ижтимоий-демографик тадқиқотлар. 3.Оилага йуналтирилган сиёсат дастури: ХХ 1-аср оиласи концепцияси, унинг асосий мазмуни ва ахамияти. 2 Жами 38 с “Оила психологияси” фани бахолаш мезони (3 курс педагогика ва психология тәлим йуналиши учун ) Билимларни назорат қилиш: Талабаларнинг билим савияси ва ўзлаштириш даражасининг Давлат таълим стандартларига мувофиқлигини таъминлаш учун қуйидаги назорат турларини ўтказиш режалаштирилади: Жорий назорат - талабанинг фан мавзулари бўйича билим ва амалий кўникма даражасини аниқлаш ва баҳолаш усули. Жорий назоратлар аудитория машғулотларида оғзаки ва аралаш шаклларда ўтказилади. Оралиқ назорат - семестр давомида ўқув дастурининг тегишли бўлими тугаллангандан кейин талабанинг билим ва амалий кўникма даражасини аниқлаш ва баҳолаш усули. Оралиқ назоратлар тест ва коллоквиум шаклида ўтказилади. Якуний назорат - семестр якунида муайян фан бўйича назарий билим ва амалий кўникмаларни талабалар томонидан ўзлаштириш даражасини баҳолаш усули. Якуний назорат ёзма шаклда ўтказилади . Жорий назорат: Оғзаки – 3 0 бал Мустақил таълим – 1 0 бал Оралиқ назорат: К оллоквиум - 1 5 балл Т ест - 1 5 бал Якуний назорат: ЯН – ўқув жараёни графигида белгиланган вақтда ёзма иш шаклида ўтказилади - 30 бал

№ Бахолаш тури Балл Бахолаш формаси 1 Жорий бахолаш- 40 балл 1- Жорий бахолаш 13 балл «5» = 13-12 «4»= 11-10 «3» = 9-8 «2»= 7-0 Огзаси 2- Жорий бахолаш 13 балл «5» = 13-12 «4»= 11-10 «3» = 9-8 «2»= 7-0 Огзаси 3- Жорий бахолаш 14 балл «5»=14-12 «4»=11-10 «3»= 9 – 8 «2»= 7 -0 Ёзма 2 Оралик бахолаш – 30 балл 1-Оралик бахолаш 15 балл «5»= 15-13 «4»= 12 -11 «3»= 10 -9 «2»= 8 -0 Тест 2-Оралик бахолаш 15 балл «5»= 15-13 «4»= 12 -11 «3»= 10 -9 «2»= 8 -0 Ёзма Якуний бахолаш – 30 балл 3 Якуний бахолаш 30 балл «5»= 30-26 «4»=25 -21 «3»= 20-17 «2»= 16 -0 Ёзма Талабанинг фан бўйича ўзлаштириш кўрсаткичини назорат қилишда қуйидаги мезонлар тавсия этилади: а) 86-100 балл учун талабанинг билим даражаси қуйидагиларга жавоб бериши лозим :  фаннинг мохияти ва мазмунини тўлиқ ёрита олса;  фандаги мавзуларни баён қилишда илмийлик ва мантиқийлик сақланиб, илмий хатолик ва чалкашликларга йўл қўймаса;  фан бўйича мавзу материалларининг назарий ёки амалий аҳамияти ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлса;  фан доирасида мустақил эркин фикрлаш қобилиятини намоён эта олса;  берилган саволларга аниқ ва лўнда жавоб бера олса;

 конспектни пухта тайёрланган бўлса;  мустақил топшириқларни тўлиқ ва аниқ бажарган бўлса;  фанга тегишли қонунлар ва бошқа меъёрий-х уқуқий хужжатларни тўлиқ ўзлаштирган бўлса;  фанга тегишли мавзулардан бири бўйича илмий мақола чоп эттирган бўлса;  хуқуқий нормаларни шархлай билса; б ) 71-85 балл учун талабанинг билим даражаси қуйидагиларга жавоб бериши лозим:  фаннинг моҳияти ва мазмунини тушунган, фандаги мавзуларни баён қилишда илмий ва мантиқий чалкашликларга йўл қўймаса;  фаннинг мазмунини амалий аҳамиятини тушинган бўлса;  фан бўйича берилган вазифа ва топшириқларни ўқув дастури доирисида бажарса;  фан бўйича берилган саволларга тўғри жавоб бера олса;  фан бўйича конспектини пухта шакллантирган бўлса;  фан бўйича мустақил топшириқларни тўлиқ бажарган бўлса;  фанга тегишли қонунлар ва бошқа меъёрий хужжатларни ўзлаштирган бўлса. в ) 55-70 балл учун талабанинг билим даражаси қуйидагиларга жавоб бериши лозим:  фан ҳақида умумий тушунчага эга бўлса;  фандаги мавзуларни тор доирада ёритиб, баён қилишда айрим чалкашликларга йўл қўйилса;  баён қилиш равон бўлмаса;  фан бўйича саволларга мужмал ва чалкаш жавоблар олинса;  фан бўйича матн пухта шакллантирилмаган бўлса. г) қуйидаги ҳолларда талабанинг билим даражаси 0-54 балл билан баҳоланиши мумкин:  фан бўйича машғулотларга таёргарлик кўрилмаган бўлса;  фан бўйича машғулотларга доир ҳеч қандай тасаввурга эга бўлмаса;  фан бўйича матнларни бошқалардан кўчириб олганлиги сезилиб турса;  фан бўйича матнда жиддий хато ва чалкашликларга йўл қўйилган бўлса;  фанга доир берилган саволларга жавоб олинмаса;  фанни билмаса. Фойдаланиладиган асосий дарсликлар ва у қув қ у лланмалар р у йхати Асосий дарсликлар ва уқув қулланмалар . 1. Шоумаров Ғ.Б. таҳрири остида. «Оила психологияси», Т.: «Шарқ, 2000. – 272 б. 2. Субботина Л.Ю. “Психологические защиты”. М.: “Яраславл академия холдинг”. 2000 год. -108 с.

3. Сюзен Келли «Почеми мужчини изменяют». М.: “ Гранд ”. 200 1 год. - 265 с. 4. Ейдемиллер Е.Г. Юстицкисий В.В. «Психология и психотерапия семьи». СПб.: “ Питер ”. 2002 год. - 651 с. 5. Каримова В. М. «Оилавий ҳаёт психологияси». Тошкент. 2006 й. 137 б. 6. Узбекистон Республикасининг Оила кодекси . – T.: Adоlat, 1998. 7. Андреева Т.В. Семейная психология. – М.: “Изд-во” 2004. 8. Бодалев А.А., Столин В.В. Семья в психологической консултации. – М.: “Изд-во” 1989. 9. Буриев Очил. Узбек оиласи тарихидан. – Т.: Уқитувчи, 1995. – 128 б. 10. Гозман Л.Я. Психология эмоциональных отношений. – М.: “Изд-во” 1987. 11. Голод С.И. Семья и брак: Историко-социологический анализ. – СПб.: “Изд-во” 1998. 12. Дмитриева Е.В. Социология здоровья. – М.: “Изд-во” 2002. 13. Дрисколл Р., Икстейн Д. Порядок рождения и личност // Психологическая энциклопедия. Изд. 2-е / Под ред. Р. Корсини, А. Ауербаха. – СПб.: “Изд-во” 2003. 14. Каппенберг Р.П. Семейное кризиси // Психологическая энциклопедия. Изд. 2-е / Под ред. Р. Корсини, А.Ауербаха. – СПб.: “Изд-во” 2003. – С. 15. Каримова В.М. Оила психологияси дарслик. Тошкент. ТДПУ 2007 Қушимча адабиётлар. 1. Н.Салаева.Р.Раззақова.”Оила психологияси” Уқув услубий мажмуа.2013. 2. Шоумаров Ғ.Б., Шоумаров Ғ.Б. Муҳаббат ва Оила. - Тошкент, «Ибн Сино», 1994. – 120 с. 3. Ковалев С.Л. «Подготовка старшеклассников к семейной жизни». М.: “ Просвещение ”. 1991 год. - 140 с. 4. Сатир В. М. «Как строит себя и свою семью». М.: “ Педагогика-ПРЕСС ”. 1992 год. - 191 с. 5. Основи психология семьи и семейного консултирования: Учеб пособие для студ. висш. учеб. Завед. / Под общ. ред. Н.Н. Посисоева.- М.: Изд-во ВЛАДОС-ПРЕСС, 2004.- 328 с. 6. Психология семейних отношений: конспект лекций / сост. С.А. Векилова. – – М.: АСТ; – СПб.: Сова, 2005. – 127 с. 7. Социология семьи: Учебник / Под ред проф. А.И.Антонова.- 2-е изд., перераб. и доп. – М.: ИНФРА-М, 2005. – 640 с. (Классический университетский учебник). 8. Фарзанд - азиз, она – муъ табар / Таҳрир хайъати В. Каримова ва б. – Т.: Узбекистон, 2001 – 204 б. 9. Фахр-ул Банот Сибҳатуллоҳ қизи. Оила сабоқлари. – Т.: Ёзувчи, 1992. – 96б. 10. Филиппова Г.Г. Психология материнства: Учебное пособие. – М.: “Изд- во” 2002.

11. Фрейджер Р., Фейдимен Д. Личност: Теории, упражнения, эксперименти. – СПб.: “Изд-во” 2002. 12. Хетфилд Е. Любов // Психологическая энциклопедия. Изд. 2-е / Под ред. Р. Корсини, А. Ауербаха. – СПб.: “Изд-во” 2003. 13. Шнайдер Л.Б. Основы семейной психологии: Учебное пособие.- М.: изд- во Московского психолого-социалного института; Воронеж: изд-во НПО «МОДЕК», 2003 – 928 с. Интернет маълумотлари қуйидаги сайтлардан олинади: www . bilimdon . uz , www.de.uz , www.tatu. .uz 2.2. “Ёш оилаларнинг ижтимоий - психологик муаммолари” мавзусини ўқитишда инновацион технологиялардан фойдаланиш Машғулот мавзуси: Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари. Машғулот тури: маъруза Машғулотнинг таълимий мақсади: Талабаларда ёш оила тушунчаси, ёш оила хусусиятлари ва улардаги ижтимоий-психологик муаммолари бўйича тегишли билим, кўникма ва малакаларни эгаллашларини таъминлаш.

Машғулотнинг тарбиявий мақсади: Талабаларнинг ёш оила ва уларнинг ижтимоий-психологик муаммолари ҳақидаги илмий дуньё қарашини кенгайттириш, ёш оила муаммолари бўйича фикрлаш орқали ўз муносабатини шакллантириш. Машғулотнинг ривожлантирувчи мақсади: Талабалар онгида ёш оила ва уларнинг ижтимоий-психологик муаммолари ҳақидаги тушунчалар бўйича амалий кўникмаларни ривожлантириш. Машғулот жиҳозлари: компъютер, проектор, доска, фан бўйича асосий ва қўшимча адабиётлар, ўқув-услубий мажмуа, кўргазмали ва тарқатма шаклидаги дидактик материаллар. Машғулотда фойдаланиладиган технология : Талабаларнинг кичик гуруҳларда ҳамкорликда ишлашига мўлжалланган модул дастур, кластер, Венн диаграммаси ва БББ усули. Машғулотнинг бориши : I. Ташкилий кисм. II. Ўтилиши керак бўлган мавзу юзасидан талабалар қанчаллик тушунчага эга эканликларини аниқлаш мақсадида савол-жавоб ўтказиш. Бунда қуйидаги саволлардан фойдаланиш мумкин. 1. Оила ва ёш оила тушунчаси. 2. Ёш оилада учрайдиган муаммолар. 3. Соғлом турмуш тарзи тушунчаси ва унинг ёш оиладаги аҳамияти. 4. “Никоҳланувчи шахсларни тиббий кўрикдан ўтказиш тўғрисида”ги Низом моҳияти. 5. Ёшларнинг бўлажак оилавий ҳаёт ҳақидаги тасаввурларининг оилавий ҳаётга таъсири. 6. Ёш оила ва қ улай а ҳ лоқий-психологик муҳит ва ҳ акозо . III. Талабаларни машғулот мавзу си, ма қ сади, бориши билан таништириш ва уларнинг фаолиятини ўқ ув топширикларини бажаришга йуллаш .

Бу босқичда ёш оила ва улардаги ижтимоий-психологик муаммолари атрофида кенг турда қуйидаги асосий маълумотлар берилади. Маълумки, оила мураккаб ижтимоий гуруҳ бўлиб, биологик, ижтимоий, аҳлоқий, идеалогик ва психологик муносабатларнинг ўзвий бирлашуви натижасида вужудга келади ва бир неча боскичлардан ўтиб боради. Ҳар бир босқичнинг ўзига хос муаммолари, қийинчиликлари бўлади. Ёш оилаларнинг ижтимоий-психологик муаммолари эса қуйидаги босқичларда учрайди. 1. Эркак ва аёл қовишувидаги муаммолар. Бу жуда катта психологик жараён хисобланиб, унинг натижаси ўлароқ оилада эр-хотиннинг бир-бирига адаптацияси, мослашуви рўй бериши мумкин. Янгича “қовушув”, бир- бирини идентификация қилиш, ўхшашликлар жараёни адаптациянинг муҳим натижаси ўлароқ, бундай бир-бирига яқинлашиш, “ўхшашлик ва уйғунликнинг” пайдо бўлиши йиллар давомида сайқал топиб боради. Демак, оиланинг мустаҳкам бўлиши, эр-хотиннинг баҳтиёр, тинч-тотув яшашларида уларнинг ўзаро ковушуви муҳим рол уйнайди. Ўзаро қовушишларни шартли равишда учта таркибий қисмга ажратиш мумкин: б иологик, психологик ва социал ковушувлар. 2. Эр-хотинларнинг бир-бирларига кўникиб кетишларидаги муаммолар. Бунда қуйидаги масалаларда муаммолар келиб чиқади. - Руҳий кўникиш (психологик, психосоциал мослашув) – характер, шахснинг индивидуал хусусиятлари, эҳтиёжлари, қизиқиш – ҳаваслари, дунёқарашлари ва бошқалар. - Қариндошлик туфайли кўникиш, яъни келин-куёвнинг қайнона, қайнисингиллар, қайнилар ва янги оиланинг бошқа яқин кишилари билан бўлган муносабати, улар билан чиқишиб кетиш даражаси. - Уй-рўзғор кўникмаси – ҳар бир оилада бўлганидек, уй ишларини бажаришга кўникиши, уддалаш малакаларини шакллантириш.

- Эр-хотин бир-бирларининг индивидуал хусусиятлари, эҳтиёжлари, имкониятларини ҳисобга олган ҳолда бир-бирларига жинсий мослашишлари. 3. Эр-хотиннинг бўлажак оилавий ҳаёт ҳақидаги тасаввурлари сабабли келиб чиқадиган муаммолар. Бизга маълум, ҳар бир ёш ўғил, қизнинг ўз оилавий ҳаёти ҳақидаги тасаввурлари бўлади. Уларнинг канчалик реалликка яқин бўлиши, шу оила мустаҳкамлигининг бош гарови ҳисобланади. Бунда асосан ёшлар оилавий ҳаётни бутун борлигича, тўла, яхлит тасаввур қила олишлари муҳим. Кўпинча ёш оилаларда эр-хотиннинг ўз тасаввурларини реалликка айлантириши билан боғлик муаммолар учрайди. Натижада, уларнинг ҳар бири “ўзича ҳақ” бўла туриб бир-бирлари билан келиша олмай колади. 4. Никоҳ қуриш мотивлари буйича муаммолар. Уларга севги туфайли оила қуриш, моддий ёки манфаатдорлик туфайли, стереотип буйича оила қуриш мотивлари киради. Бу мотивларнинг қай бири мустаҳкамроқ бўлади, яъни қайси мотив оила мустаҳкамлигини кучлироқ таъминлайди? Хар кандай мотив асосида курилган оилада хам муаммолар етарлича. 5. Шахслараро муносабатлар муаммоси. Ёш оилаларда эр-хотин муносабатлари ўзига хос худудий, этник, жинсий ёки индивидуал психологик хусусиятларга эга бўлган эр-хотин муносабатлари шаклланишининг энг нозик ва ҳал қилувчи шакли хисобланади. У ёки бу ёш оилага хос бўлган эр-хотин муносабатлари бошқа бир эр-хотинга мос келмаслиги мумкин. Маълумки, бир-бирларига айнан ўхшаш, мос икки одамнинг бўлиши мумкин эмас, чунки шахс ва унинг индивидуаллиги такрорланмасдир. Бир оила учун меъёрида бўлган шахслараро муносабатлар тизими, иккинчи бир оилага мос келмаслиги ёки бирон-бир оила учун у қадар аҳамиятга эга бўлмаган низо ва унинг сабаби бошқа оила аъзоларининг ўзаро муносабатларида жиддий оқибатларга олиб келиши мумкин. 6. Шунингдек, ёш оилаларда асосан ҳукмронлик учун кураш асосида ҳам келишмовчиликлар юзага келади. Оила қураётган ёшлар “оила

тахти учун кураш” эрга ҳам, хотинга ҳам фойда келтирмаслигини, аксинча, ҳар бир жанжал гуллаб турган оила дарахтига урилган болта зарби эканини яхши билиб олишлари зарур. Кўпгина замонавий оилаларнинг эр ва хотин томонидан баб-баробар бошқарилишини кўриш мумкин. Бироқ бундай биархат бошқарувда ҳам кимнингдир сўзи сўнгги ҳал қилувчи бўлади. Ҳеч бир оила оила батамом биархат (эр ва хотиннинг баробар хукмронлиги) бўла олмайди. Оилани ягона бошлиқ демократик принципда бошқариши мақсадга мувофиқдир. 7. Ёш оилаларда қ айнона-келин муаммоси. Бундай келишмовчиликлар келтириб чи қ арувчи бир қ атор сабаблар асосида юзага келадилар. Баъзи қ изларда нико ҳ гача оилавий ҳ аётга, қ айнонага, қ айнона- келин муносабатларига нисбатан салбий тасаввурлар шаклланган б ў лади. Айникса, ёшлар қ айнонани олдиндан фа қ ат салбий қ иёфа сифатида тасаввур қ иладилар. Кейин эса оила қ уриб, тасаввуридаги эмас, балки ҳ аётдаги қ айнона билан яшай бошлайдилар. О қ ибатда у лар ў з тасаввуридаги қ айнонага хос б ў лган камчилик ва иллатларни ҳ аётдаги қ айнонадан ахтара бошлайдилар. Идеал кайнона ва идеал келин ҳ ам б ў лиши мумкин эмас. Бунда келинлар ў злари тушган янги оила аъзоларига илк таассурот асосида ба ҳ о беришга оши қ масликлари лозим. Бундан таш қ ари келиннинг бош қ а оила аъзолари билан ҳ ам муаммолари учрайди. 8. Эр-хотин ўртасидаги жанжалларнинг оиладаги зиддиятларнинг сабаблари ўрганилганда кўпинча эр ёки хотиннинг оилавий ҳаётдаги бурч ва маъсулиятини тўғри тушунмаслик маълум бўлмоқда. Оила мустаҳкамлиги ва барқарорлигига раҳна соладиган зиддиятларнинг айрим сабаблари бўлиб, уларга келинларнинг уй-рузғор ишларини бажаришга тайёр эмаслиги, жинсий, руҳий, эмоционал ҳолатини даврий характерлигини билмаслик, мижозларнинг мос келмаслиги, фарзандсизлик, рашк туфайли бўладиган келишмовчиликлар. 9. Оиладаги ахлоқий-психологик муҳитдаги номувофиқлик муаммоси. Бунда оила аъзоларинингг бир-бирлари билан муомалада ва ўзаро

ҳаракатда бўлган эҳтиёжларининг чегараланганлигида кўринади. Бундай кишиларнинг бир-бирлари билан ажралиши ва бегоналаниши юз беради. Энди талабалардан олган маълумотларини таҳлил қилган ҳолда кластер тузиш таклиф этилади. Масалан, ёш оилаларнинг ижтимоий-психологик муаммолари асосида қуйидаги кўринишдаги кластер тузилади. 1-расм. Ёш оилаларнинг ижтимоий-психологик муаммолари буйича Кластер. IV. Янги мавзуни мустаҳкамлаш ва якунлаш. Бу босқичда ёш оилаларнинг ижтимоий-психологик муаммоларининг олдини олиш усулларини ўрганиш мақсадида Венн диаграммасини тузишни таклиф этиш мақсадга мувофиқ. Бунда ёш оилаларнинг бахтлилигини таъминловчи шахс хусусиятлари билан оилани инқирозга олиб борувчи Ёш оилаларнинг ижтимоий- психологик муаммолари КуникишКовушувдаги Никох мотивлари буйича муаммолар Мувофикли лиги буйича муаммоларПсихологик Социал Биологик Севгиси туфайли Таниш- билишчилик туфайли Кариндош- уругчилик туфайли Стереотип туфайли рухий кориндошлик Уй-рузгор Маънавий Хулкий Эмоционал Когнитив Шахсий Жинсий

хусусиятлар талқин қилинади. Бу икки тамоннинг ўртасида турувчи “оила” масканининг ўзига хос хусусияти яъни оила талаб этувчи барқарор хусусиятларга мос келиш ҳолатлари ўртасидаги ҳолатлар ўрганилади. 2-расм. Венн диаграммаси Хулоса чиқариш мақсадида БББ технологияси асосида ўтилган мавзу бўйича якун ясаш мумкин. Бунда мавзу ўтилмасдан олдин талабаларга таниш бўлган маълумотлари, нималарни билишни ҳоҳлаганликлари ва дарс охирида ўтилган мавзудан ўзлаштирган янги билимлари таҳлил қилинади. БББ технологияси асосида маълумотлар таҳлили1.Бахтлиликни таъминловчи хусусиятлар: - - - - - - - Оилани инкирозга олиб борувчи хусусиятлар: - - - - - - - - - “ Оила” хусусияти - - - - - -

Биламан Билишни ҳоҳлайман Билиб олдим 2.3. “Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари” мавзуси буйича маъруза матни 1. Ёш оила: муносабатлар модели ва ху сусиятлари Ёш оила деб, аввало, эр ва хотиннинг иккаласи ҳам 30 ёшдан ошмаган ёки оилавий турмуш қуриш тажрибаси 10 йилдан ошмаган ёшлар оиласи назарда тутилади. Биринчи ёндашув, яъни, эр ва хотиннинг паспорт ёшини инобатга олиб, оилага мақом бериш тўғрироқ бўлиб, қачон турмуш қурганлигидан қатъий назар, албатта, шу муддат орасида хали йигит ҳам қиз ҳам том маънода катта меҳнат стажига эга бўлмайди, ва кўп ҳолларда аёл-она айнан шу даврда фарзандли бўлиб, уй бекаси бўлиб ўтириб қолиши эҳтимоли катта. Агар иккинчи ёндашув бўйича ёш оилани оилада яшаш муддатига кўра табақалаштирилса, унда у ёки бу жамиятда никоҳ ёшининг ўртача кўрсатгичи ортиб ёки камайиб боришини назарда тутиш лозим. Чунки айрим давлатда ва айрим миллий-маданий муҳитда ёшларни жуда эрта турмуш қуриши рағбатлантирилса, бошқаларида, айниқса, охирги йилларда аксинча, йигит ва қизларнинг касб-ҳунар орттириш бўйича профессионал малакага эришиш асосий қадрият ҳисобланган шароитларда 30 ёшдан ошган одам энди оила қурган ёки хали ҳам турмуш қурмаган бўлиши ҳам мумкин. Маълумотларга қараганда, Америка Қўшма Штатлари, Германия каби ривожланган Европа ва Америка давлатларида, Шарқий Осиёнинг ривожланган мамлакатларида (Япония, Корея каби) никоҳ ёши йил сайин ортиб, айрим мамлакатларда бу рақам 30 ёшдан ҳам ўтиб кетмоқда. Жуда эрта турмуш қуриш қанчалик оила ва унинг барқарорлиги билан ижтимоий- иқтисодий қийинчиликлар билан боғлиқ бўлса, кеч турмуш қуриш ҳам қатор

салбий асоратлар ва моддий-маънавий қийинчиликлар билан, энг муҳим эр ва хотиннинг саломатлиги ҳолати, туғилажак зурриёднинг соғлом туғилиши билан боғлиқ муаммоларни келтириб чиқаради. Умуман, фанда ёш оилани тавсифлаганда қуйидаги мезонлар инобатга олинади: жуда ёш оила – никоҳга кирган вақтдан токи 4 йилгача; ёш оила – 5 йилдан 9 йилгача; ўрта оилавий ҳаёт муддати – 10 йилдан 19 йилгача; катта оилавий ҳаёт муддати – 20 йил ва ундан ортиқ муддат турмуш кечирганлар оиласи. Кўплаб олимларнинг таъкидлашларича, ёш оиланинг мустаҳкамланиб, оёққа туриб кетиши, турли маиший муаммоларни ўзи мустақил хал қилиши учун зарур бўлган муддат аслида турмуш қурган икки шахснинг бир-бирига бўлган самимий муносабатига, оила ва унинг атрофидаги турли қадриятларга нисбатан уйғун қарашларига, ота-она оиласида ибрат сифатида кўрган- кечирганларини учун ўз оиласида қўллай билиш маҳоратига бевосита боғлиқдир. Лекин барибир ҳар бир оила айнан ёшлик даврида муайян қийинчиликларни бошдан кечирадики, бу муаммолар қуйидаги ҳолатларга боғлиқ тарзда намоён бўлади: оилавий ҳаётни бир маромда кечишини таъминлаш, ишлаш, ўқиш ёки бошқа масалаларни хал қилиш учун вақтнинг етишмаслиги;  вақтни яхши ўтказиш, кўнгилхушликларнинг чекланганлиги;  янги шароитда эркакнинг ҳам аёлнинг жисмонан толиқиши, асабларнинг чарчаши;  иқтисодий қийинчиликлар. Охирги ҳолат бир томондан, айни пайтда ёшлардаги орзу-ҳаваснинг кўпайиб кетиши билан изоҳланса, бошқа томондан, ота-оналарнинг орзу- қавасларию, борди-келди билан боғлиқ сарф-харажатларнинг ортиб бориши билан чамбарчас боғлиқдир. Ўзбекистонда кундан-кунга ҳаёт ва яшаш шароитимиз яхшиланиб, оила фаровонлиги учун етарли шарт-шароитларнинг бўлишига қарамай, ташқаридан барча маиший муаммолари хал бўлган ёш оилада ҳам нималардир етишмаётгандай туюлаверади. Бу – ўша орзу-

ҳаваслар, ижтимоий эҳтиёжларнинг тобора ортиб бораётганлиги билан изоҳланади. Шу боис ҳам юртимизда ёш оила манфаатларини ижтимоий жиҳатдан мухофаза қилиш давлат сиёсати даражасига кўтарилган. Бунинг ёрқин исботи 2007 йилнинг “Ижтимоий ҳимоя йили” деб эълон қилинганлиги, ушбу йилда қабул қилинган давлат дастурида ёш оила манфаатини ҳимоя қилиш алоҳида бандда акс этганлиги ва ниҳоят, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 18 май куни имзолаган “Ёш оилаларни моддий ва маънавий қўллаб-қувватлашна доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармонидир. Фармоннинг ижтимоий ҳамда тарихий аҳамияти шундаки, унда ёш оила мустаҳкам ва унда тарбияланаётган фарзандларнинг соғ-саломат уйлағишларига оид барча энг муҳим вазифалар белгилаб берилган. Хусусан, кўп бўғинли ва кўп фарзнадли оилалар сони нисбатан кўп бўлган бизнинг шароитимизда Президент Фармони бўйича ёш оилаларнинг маиший турмуш шароитини яхшилаш, кам таъминланган оила фарзандларининг никоҳдан ўтиши ва тўй маросимларини ўтказишда қўшимча моддий ёрдам кўрсатиш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик билан шуғулланишни хоҳлаганлар учун, уй-жой қурилиши, таъмирлаш ва сотиб олиш учун, уй ҳўжалигини йўлга қўйиш, мебель ва бошқа узоқ муддат фойдаланиладиган ҳаётий зарур товарлар учун ипотека, истеъмол кредитларининг имтиёзли тарзда берилиши каби тадбирлар оила мустаҳкам ва бахтли ҳаёт кечиришини кафолатловчи муўим масалалардир. Охири статистик маълумотларга қараганда, Ўзбекистонда йилига ўртача 175- 180 мингдан ортиқ никоҳлар қайд этилади. Умумий оилалар миқдорига нисюбатан қаралганда ёш оилалар салкам 40 фоизни ташкил этади. Демак, оила сонининг кўплиги улар орасида моддий ва маънавий жиҳатдан қўллаб- қувватлашга муҳтожлари ҳам бўлиши табиий эканлигини кўратстади ва хукуматимиз ва шахсан Президентимизнинг бу борадаги сиёсати айнан ёш оиланинг манфаатларини ҳимоя қилиш йўлидаги сайъи-ҳаракатлардан биридир. Албатта, ёш оила борасидаги энг муҳим масалалардан бири – ёшларнинг

ўзаро муносабатлари ва уларнинг янгича муносабатлар тизимига кўникиши масаласидир. Чунки романтик севги, бир-бирини ёқтириш босқичидан ўтган ёшларнинг энди янги оилавий ҳаёт тамойиллари асосида кундалик ҳаётни бошдан кечиришига муайян қийинчиликлар бўлиши табиий. Йигит-ку ўз уйида, ота-онаси яратиб берган шароитда яшайди. Мослашув жараёнидаги қийинчиликларнинг энг оғири келинчакнинг бўйнига тушади. У бошдан кечирадиган муаммолардан бири эса – янги оила аъзолари билан муомала маромларини тўғри ўрнатишдир. Тўғри, тўйдан кейин ўзбекона урф-одатга кўра қизнинг онаси ва унинг яқин қариндошлари келинчакни “йўқлайди”, яъни, пишир-куйдир қилиб, қиз ўз хонадонида суйган таомини пишириб, янги келин тушган хонадонда дастурхон юборилади. Албатта, бу каби азалий урф-одатни асосида ётган муҳим сабаблар бўлиб, биринчиси, янги муҳитга тушиб қолган қиз бу ердаги иссиқ-совуққа тез кўникиб кетолмаслиги, таом танаввул қилишда кескин ўзгариш бўлмаслиги учун то кўниккунча, бир неча кун ўз хонадонидан овқат юбориш ва шу орқали уни “юпатиш” бўлса, иккинчи маъноси – ота-она қизини унутмаганлиги, ҳануз унга меҳрли муносабатда эканликларини изҳор қилишдир. Бу каби муносабатларнинг сақланиши қисман бизнинг ҳозирги шароитимизда ҳам ўзини оқлайди, лекин йўқлов баҳонасида тоғораларда овқат-озиқнинг хадеб куёв уйига жўнатилиши, ортиқча дабдабаларга йўл қўйилишида умуман мантиқ йўқ. Чунки ҳозир кўпчилик оналар оила юмушидан ташқари давлат ва жамоат муассасаларида хизмат қиладилар. Улар учун бундай ташвишлар ортиқча, иккинчидан, қизлар илгаригидай жуда эрта турмуш қурмайдиган ва ўқиш, иш баҳонасида турли таомларни ейишга ёшликдан ўрганган шароитда уларнинг ошқозонлари янги хонадонда ҳам бирдай ишлайверади. Яъни, ёш оиланинг мустаҳкам бўлишига раҳна солувчи омиллардан бири ҳисобланмиш ортиқча оворагарчиликлар, дабдабали тушликларнинг иккинчи хонадонга юборилиши бугшунги тараққиёт босқичида бироз эриш туюлиши табиий. Ўтказилган тадқиқотлардан яна шу нарса маълум бўлмоқдаки, ёш оиланинг тинчлик-тотувчиликда яшашига ҳалақит бераётган сабаблардан

бири – қайноналар билан янги келинчакнинг тез киришиб, тил топишиб кета олмаётганлиги. Бу ҳам оилавий муносабатлар борасидаги муаммолардир. Чунки айниқса, шаҳар шароитида битта ёки иккитагина ўғил ўстирган она кўпинча янгича муносабатлар тизимига ўзи кўника олмайди ва келинчакни ҳам тезроқ кўникиб кетишига ёрдам бериш чораларини билмайди. Яъни, қайнона билан келин ўртасида ўзига хос рашкка ўхшаш муносабатлар пайдо бўладики, бу ҳолат қайнонанинг келинга нисбатан адолатли, бағрикенг инсон сифатида иш тутишига ҳалақит беради. Тошкент шаҳрида содир бўлаётган никоҳ ажримларининг сабаблари орасида айнан қайнона билан келин ўртасидаги низоларнинг қайд этилиши юқоридаги фикрларнинг далилидир. Шунинг учун бундай ҳолатларнинг олдини олишнинг йўлларидан биринчиси – бу ёшларни (йигит ва қизларни) оилавий муносабатларга психологик жиҳатдан тайёрлаш бўлса, иккинчи йўли – жамоатчиликни кенг жалб қилган ҳолда маҳаллаларда “Оила сабоқлари”, “Ота-оналар университети” каби маърифий институтларни жорий этиш орқали ота-оналарни ҳам келин ва куёв билан муносабатга, мулоқотга ўргатишдир. Бунда ОАВ ва оммабоп нашр этилган рисолаларнинг ҳам аҳамияти катта. 2. Ёш оила ва соғлом турмуш тарзини барқарорлаштириш Ёш оиланинг мустаҳкамлиги, ундаги маънавий муҳитнинг барқарорлиги ёшларнинг саломатлигига, соғлом турмуш тарзи малакаларига эга эканлигига ҳам боғлиқ. Бунда ота-онанинг, яқин қариндош-уруғларнинг умуман соғлом турмуш тарзи ҳақидаги тасаввурлари қанчалик аниқ ва уларнинг кундалик турмушда саломатликни асраш кўрикмаларига эга эканликлари катта аҳамият касб этади. Гап энг катта бойлигимиз – саломатлик ҳақида борар экан, қулоғимизга тез-тез чалинаётган “соғлом турмуш тарзи” тушунчасининг ўзи хусусида олимлар фикрларини таҳлил этиш лозим. Олимлар ҳамда мутахассисларнинг таъкидлашларича, соғлом турмуш тарзининг бешта асосий шарти бўлиб, булар энг аввало тўғри овқатланиш, жисмоний фаоллик, зарарли одатлардан сақланиш, меҳнат қилиш ва фаол дам олишни тўғри ташкиллаштириш ҳамда

гигиеник кўникмаларга амал қилишдир. Мана шу шартларга риоя қилган кишининг саломатлиги шубҳасиз ўз қўлида бўлади. Лекин кўпинча бу шартларга амал қилиш ёшларга кўпинча эриш туюлади. Ҳозирги кунда кўпчилик ўртасида учраётган касалликлар ва бевақт ўлимнинг асосий сабабларидан бири оила аъзоларининг соғлом бўлиш учун ўзлари ҳаракат қилмаётганликлари, ҳали ҳам бирон бир мўъжизавий ҳаёт бахш этувчи дори ёки шифокор бўлишига ишониб, яшаётганликларидир. Албатта, замонавий тиббиёт фани Ўзбекистонда ҳам ривожланиш кетди, тиббиёт ходимлари орасида ўз касбининг устаси бўлган олийжаноб инсонлар ҳам кўп. Лекин агар инсон ўз турмуш тарзини онгли ташкил этиб, касал бўлиб қолганда ҳам унга қарши ўша шифокор билан тенгма-тенг онгли равишда турмаса, дардни енгиш мушукул бўлишини бугун кўпчилик яхши билади. Лекин ёшлар ўртасида шу оддий ҳақиқатни билмаганлар ҳам кўп. Саломатликни ўз вақтида ўз уйимиз, ўзимиз ўрганиб қолган муҳитда сақлай олмаганлигимизнинг, фарзандларимизни илк ёшлигидан соғлом турмуш тарзи кўникмаларига ўргатмаганлигимизнинг сабаблари ҳам бор. Бунинг объектив сабабларидан бири собиқ совет даврида тиббий хизматнинг бепуллиги, тиббиёт ходимлари малакасига нисбатан талабчанликнинг паст бўлганлигидир. Бу сиёсат эски тузумнинг бошланғич даврларида аҳоли ўртасида учраган кўпгина касалликларни камайтиришга хизмат қилган бўлса-да, шу билан бирга, бундай сиёсат кишиларда ўз соғлиқларига бефарқлик, боқимандалик кайфиятини ҳам шакллантирди. Яна битта сабабларидан бири касалликни сабаби билан эмас, унинг оқибати билан курашиб келинди. Натижада касалхоналар қуриш, уларда койкалар сони оширишга кўпроқ эътибор берилиб, тарғибот соҳасига иккинчи даражали сифатида қаралди. Оқибатда аҳоли орасида тиббий маданиятнинг пастлиги туфайли касалланишнинг кўпайиб бориши давом этди. Бу ўз – ўзидан маълумки, ҳар бир оиланинг бюджетига салбий таъсир кўрсатди. Оқибатда бу нафақат бюджетга, балки оиланинг мустаҳкамлигига ҳам салбий таъсир

кўрсатди ва ҳозир ҳам шундай. Шуни алоҳида масъулият билан таъкидлаш жоизки, давлатимиз асосини ташкил этган ёш оилалар равнақи келажагимиз пойдеворини соғломлаштириш учун тарғиботни энг аввалло оиладан, қолаверса, барчамиз учун “ватан ичра ватан бўлган” маҳалладан бошлаш керак. Чунки, соғлом турмуши тарзини оилада тўғри йўлга қўйсак, шу оила азоси саломатлик энг биринчи даражали эканлигини тушуниб етади. Бир оила тушуниб етган нарсани шу оиланинг бошқа яқинлари – қариндош-уруғлар, кейинчалик ёру- биродарлар, ниҳоят қўни-қўшнилар тушуниб етади. Олимларнинг фикрича, инсон саломатлигининг 51,6% соғлом турмуш тарзига, 20,5 % ирсиятга, 19,3 % ташқи экологик муҳитга, 8,6% соғлиқни сақлаш тизимига боғлиқ экан. Кўриниб турибдики, саломатлик ҳар бир инсоннинг қандай ҳаёт кечириши, нима ейиши, кимлар билан муомала қилиши, ўзи учун муносиб, қулай ҳаёт тарзини ишда ҳам, дам олишда ҳам ташкил эта олишига бевосита алоқадор экан. Саломатлик – бу нафақат соғ-саломат юриш дегани, балки узоқ умр кўриш гарови ҳамдир. Туғилиш, ўсиб улғайиш, вояга етиб шахсий ва умуминсоний манфаатлар йўлида фаолият кўрсатиш, қариш-қартайиш ва ўлим – булар инсон ҳаёт йўлининг қонуний бекатларидир. Бу ҳаёт учун кураш – саломатлик учун кураш эканлигини англашни тақозо этади. Демак, с оғлом турмуш тарзи бу – ҳар бир инсоннинг маънавий, ақлий, руҳий ва жисмоний хусусиятларга эга бўлишга ҳаракат қилишидир. Агар инсон ўз ҳаётини фаол ҳаракатланиш режимига сола олса, кун тартибини онгли белгилай олса, овқатланиш, меҳнат қилиш ёки дам олиш тартибларини тўғри ташкил эта олса, гигиена қоидаларига риоя қилган ҳолда зарарли одатлардан ўзини тия билса, атроф-муҳитга эҳтиётлик ва саришталик билан қараб, оилада ва ёнидаги қўни-қўшни, яқин қариндошлар билан тинч-тотув яшашга имкон берувчи муомала маданиятига эга бўлса ва соғлом фарзанднинг туғилишига энг аввало ўзи масъул эканлигини тушунса, унда соғлом турмуш тарзи ҳақида тасаввурлар мавжуд, дейиш мумкин.

Бугунги кунда бутун дунёда саломатлик ва соғлом турмуш тарзига катта эътибор берилмоқда. Масалан, америкалик олимлар бу нарсага панжа ортида қараш нимага олиб келади, деган саволга кўпроқ уларни агрессив хулқ-атвор билан боғламоқдалар. Яъни, одам урушқоқ, салга тажанг бўладиган, сабрсиз бўлиб қолади. Бу нарса охир оқибат гиёҳвандикка берилиш, ичкиликка ружу қўйиш, оилада эр-хотин ўртасида носоғлом муносабатларнинг келиб чиқиши, аёлга нисбатан зуғумнинг ортиши, спортга нисбатан бефарқлик, шахслараро зиддиятларни келтириб чиқаради. Республика “Оила” илмий-амалий маркази олимлари 2000 йилларнинг бошида Ўзбекистон худудидаги қишлоқ оилалари аъзоларининг соғлом турмуш тарзи борасидаги саводхонлигини махсус тадқиқот доирасида ўрганди. Хоразм, Қашқадарё, Сурхондарё вилоятлари ва Қорақалпоғистон Республикасидаги 600 дан зиёд хотин-қизлар билан суҳбат ва сўровлар ўтказилди. Сўралувчиларнинг аксарияти туғиш ёшидаги аёллар бўлиб, уларнинг фикрларини умумлаштириб таҳлил қилинганда, оилали аёлларнинг 21%и ва эркакларнинг 9,9% сурункали касалликларга чалинган экан. Сўралувчилардан 53,3%и фақат касал бўлгандагина врачга мурожаат қилади, қолганлари вақти-вақти билан мурожаат қилувчилардир. Демак, кўпчилик бетоб бўлиб қолганлагина врачга мурожаат қилади, ҳаттоки, касал ўтиб кетгандан кейин вақт топадиганлар ҳам кам эмас. Демак, соғлом турмуш тарзига алоқадор тиббий маданиятимиз борасида ўйлашга арзийдиган муаммо бор. Шу боис ҳам, соғлом турмуш тарзи категорияси кўпроқ ижтимоий категория бўлгани Марказ олимлари сўралувчиларнинг тиббий-гигиеник маълумоти даражасини ўргандилар. Масалан, “Ўз фарзандларингиз билан тиббий-гигиеник мавзуда суҳбатлашиб турасизми?” деган саволга барча сўрлувчиларнинг 62,6% ижобий жавоб берган бўлсалар, умуман гаплашмайдиганлар 19,8%ни ташкил этди. Бу ўйлантирадиган ҳолат, албатта. Лекин тиббий билимнинг заруратини англайдиганлар қишлоқ аҳолиси ўртасида ортиб бормоқда. Масалан, сўраганларимизнинг 82% “Ҳар бир киши

тиббий билимга эга бўлиши керак” деб ҳисоблайди. Шуниси эътиборга моликки, ўрганилган гуруҳдагиларнинг 87,7 фоизида биринчи фарзандлари қолган кейингиларига нисбатан кўпроқ хасталанган. Демак, ёш она боласини парвариш этиш малакасига, тажрибасига эга бўлмаганидан тез-тез касал қилиб қўяди. Айнан ўшалар тиббий саводхонликка муҳтождир. Албатта, соғлом турмуш тарзи тушунчаси ҳар инсонда ўзига хос тарзда шаклланар экан. Респондентларга “Соғлом турмуш тарзини қандай тушунасиз?” деб савол билан мурожаат қилинганда, кўпчилик, яъни сўралганларнинг салкам 41%и уни “атроф-муҳит тозалиги” билан, 37,3% и “тўғри, рацион бўйича овқатланиш” билан, қолганлар – “ўз вақтида ухлаш”, “спорт билан шуғулланиш” (28,4%), “чекмаслик, ичмаслик” кабилар билан боғлашди. Албатта, бу каби соғлом турмуш тарзи билан боғлиқ тасаввурлар шаклланади, керак бўлса, тарбияланади. Соғлом турмуш тарзи ҳақидаги тушунчаларни қаердан олиш мумкинлигини ўрганилганда, табиий, ОАВнинг ўрни ва роли катта эканлиги маълум бўлди. Айниқса, хотин-қизларнинг фикрича, телевидениенинг роли катта (72,6%), газеталар – иккинчи ўринда – 57,5%, журналлар – 46,3% ва радио – 31,2%. Демак, бу манбалардаги ахборот ва маълумотларнинг халқбоп, оммабоп бўлишига алоҳида эътибор бериш, маҳалла гузарларда радио эшиттиришлари ва даврий газета, журналларнинг вақтида берилишига алоҳида эътибор бериш лозим. Демак, соғлом турмуш тарзи тўғрисида ҳар бир ёш авлодда шаклланадиган билимлар, тасаввурлар ва уларнинг амалий турмуш таркибида онгли хатти-ҳаракатга айланиши кўплаб ижтимоий муаммоларни ечишга имкон беради. Шунинг учун ҳам бугун халқ ўртасида амалга ошириладиган тарғибот ва ташвиқот ишларининг самарадорлигини ошириш, буни мафкуравий ва маънавий ишларнинг таркибий қисмига айлантириш лозим. Мустақил юртимизда кенг қулоч ёзаётган болалар спортини ривожлантириш, оилавий спортни миллий менталитетимиз хусусиятларига мос тарзда ҳаётга жорий этиш, мустаҳкам оилада соғлом турмуш тарзини

барқарорлаштиришга қаратилган барча саъй-ҳаракталаримиз ислоҳотларимиз стратегиясига мос бўлиб, юртимизда тинчлик, тотувлик ҳамда ривожланишга, ёш оилаларнинг мустаҳкамлигига хисса бўлади. Бунда мамлакатимзда амалга оширилаётган қатор ҳайрли тадбирлар, жумладан никоҳолди тиббий кўрикдан келин ва куёвларни ўтказиш амалиёти ўзининг жуда катта ижобий самарасини бериши табиий. 3. Ёшларни никоҳолди тиббий кўрикдан ўтказиш ва никоҳнинг мустаҳкамлиги Оила Кодексининг 17-моддасида ёш келин-куёвлар никоҳгача ихтиёрий тарзда тиббий кўрикдан ўтишлари мақсадга мувофиқ эканлиги таъкидланган. Бу модда киритилишининг моҳияти шундаки, имонли, инсофли ва яхши ниятли инсон учун оила қуриш, унинг мустаҳкам пойдеворда бўлишига қайғуриш қанчалик муҳим ва мажбурий бўлса, ёки ота- она бўлиш масъулияти кучли бўлса, ўзидан соғлом зурриёт қолдириш, уни соғ-саломат катта қилиб вояга етказиш, тўғри тарбия бериш шунчалик масъулиятли ва мажбурий ишдир. Шунинг учун ҳам ҳар бир йигит ва қиз, ёки уларнинг ота-оналари янги оила қуриш ишини савоб ва масъулиятли деб англасалар, никоҳга кирувчиларнинг пушти ва насли нуқтаи назаридан соғ- саломатлигига ишонч ҳосил қилиш шунчалик зурурдир. Тиббий кўрикдан ўтган ҳар икки ёш энг аввало ўз виждони олдида тоза бўлиши масаланинг бир томони бўлса, ҳали оилани қурмай туриб, унинг саломатлиги ҳақида қайғураётганлиги улардаги ана шу никоҳдай муқаддас нарсага бўлган жиддий ва масъулиятли муносабатининг намоён бўлишидир. Айниқса, бугунги бозор муносабатлари шароитида оила ҳар бир аъзосининг соғлом бўлиши, янги туғилган фарзанднинг соғ ва саломат катта бўлиши қанчалик муҳим иқтисодий ҳамда маънавий масала эканлигини бугун ҳамма тушуниб қолди. Жамиятда соғлом оилалар сонини ошириш мақсадида қабул қилинган қарорлардан бири бу – “Никоҳланувчи шахсларни тиббий кўрикдан ўтказиш тўғрисида”ги Низомдир. Бу ҳужжат Ўзбекистон Республикаси Вазирлар

Маҳкамасининг 2003 йил 25 августда қабул қилган 365 сонли қарори билан тасдиқланган. Ушбу Низомга кўра, барча барча фуқаролар никоҳдан олдин тиббий кўрикдан ўтишлари зарур. Бунда бўлажак келин-куёвлар бешта асосий хасталик – сил, тери-таносил, гиёҳвандлик, ОИТС, руҳий касалликлар бўйича текширилади. Сабаби, бу бешта касаллик бевосита наслга таъсир қилади. Кузатишлар ва амалиёт шуни тасдиқламоқдаки, никоҳолди тиббий кўрикдан онгли равишда ўтиш, саломатликни асрашнинг айнан ўзимизга, оиламизга боғлиқ жиҳатларини билиш, болалар спорти, оилавий, оммавий спортни ривожлантириш, оилада соғлом яшаш тарзи кўникмаларини шакллантириш миллатни жисплаштирувчи, наслни покловчи, давлатни кучли қилувчи омил сифатида баҳоланмоқда. Ўтказилган тадқиқотлар юртдошларимизда “саломатлик” қадриятига муносабатлари ижобий томонга ўзгараётганлигини исботламоқда. Хусусан, Республика “Оила” илмий- амалий ҳамда жамоатчилик фикрини ўрганиш “Ижтимоий фикр” Марказларининг тадқиқот натижаларига эътибор берадиган бўлсак, агар 2003 йилда аҳолининг фақат 42,7 фоизигина никоҳолди тиббий кўрикдан ўтишга онгли муносабатни ифода этган бўлса, 2005 йилда бундай ижобий кўрсатгич 84,4 фоизни ташкил этди. Охирги йилларда бу борада янада сезиларли ижобий ўзгаришларнинг сабаби ҳам энг аввало ёш онанинг, келинчакнинг саломатлигини муҳофаза қилиш истаги етакчи омил бўлаётганлигидир. Олимларнинг кузатишлари ва тадқиқотлар юртдошларимизда, айниқса, ёш келин-куёвларда хасталикларни олдини олиш ёки бемор бўлиб қолганда дори-дармонларни истеъмол қилишга муносабати кескин ўзгариб бораётганлигини кўрсатмоқда. Юртдошларимиз бунда энг аввало профилактик тиббиёт, яъни хасталикни олдини олиш учун соғлом турмуш тарзи қонун-қоидаларига риоя этиш, бунда соғлом фикр ва руҳий қувватдан фойдаланиш, бўлган-бўлмаган дориларни истеъмол қилавермаслик кўникмаларини эгаллаб бораётганлиги тасдиқлади. Бу ҳам маълум маънода мамлкатимизда “Соғлом она – соғлом бола” ижтимоий ҳаракатининг,

самарали тарғибот-ташвиқот ишларининг натижасидир. Қишлоқ худудларида аҳолининг тоза ичимлик суви, зарур санитария-гигиена шарт- шароитларини яратиш, хусусан, ота-боболаримиздан қолган ҳар бир маҳаллада шарқона ювиниш масканлари бўлмиш ҳаммомлар қурилишига эътиборнинг ортаётганлиги ҳам юртдошларимиз психологиясининг муҳим ўзгаришларидандир. Охирги йилларда оммавий спортга, оилавий ҳамда болалар, аёллар спортига эътибор янада кучайди. “Баркамол авлод” спорт ўйинлари, “Универсиада”, “Умид ниҳоллари” мусобақалари, Республика аёллар спартакиадаси, бадиий гимнастика бўйича халқаро беллашувлар ва бошқалар ўз кўлами ва халқчиллиги билан халқ эътирофини қозонди. Ушбу саъйи ҳаракатлар давлатимизнинг бу борадаги стратегик режаларни муваффақиятли амалга оширишда халқ билан ҳамжиҳат эканлигини исботламоқда. Юртимиз а ёллари ва болалар спорт билан фақат ўзининг жисмоний қувватини тиклаш ва бўш вақтини мароқли ўтказиш учун эмас, балки у орқали соғлом турмуш тарзи кенг тарғибот қилиш, маънавий ва жисмоний камолга интилиш, турли салбий таъсирлар ва зарарли одатлардан ҳалос бўлиш, кучли характерни шакллантириш учун шуғулланаётганликлари ҳар қандай тахсинга лойиқдир. Буларнинг барчаси стратегик мақсадимиз – миллий генофондни яхшилаш, баркамол ва соғлом авлод тарбияси борасида амалга ошираётган ишларни янада такомиллаштириш орқали ёш оилаларнинг барқарорлигига эришишдан иборатдир. 2.4. Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари бўйича кейслар тўплами

1. Муаммоли вазият Сулаймановларнинг оиласи расмий никоҳ асосида 8 йилдан бери тинч-тотув яшаб келмокда. Эр-хотин иккаласи бир-бирларини тушунишиб, фикрларини ҳ урмат қ илиб, бирга масла ҳ атлашиб иш к ў ради. Улар шаърий нико ҳ ни тан олишмайди. Лекин, эрининг ота-онаси шаръий нико ҳ ўқ итмаганликлари сабабли норозилик билдиради. Уларнинг айтишларича шаръий нико ҳ ўқ илмаган оилаларда нотинчлик, келишмовчиликлар, жанжаллар к ў п б ў лиши мумкин экан. Кейс юзасидан саволлар: 1. Расмий ва шаръий никоҳлар ҳақида нима дея оласиз, сиз учун уларнинг аҳамияти қандай? 2. Сулаймановларнинг оиласи шаърий никоҳ ўқитмаса оиласидаги тинчликка путур етиши мумкинми? 3. Сиз бу оилага қандай маслаҳат берган бўлардингиз? 4. Сиз ўзингиз қайси никоҳ турини абзал кўрасиз ва нима сабабдан? 2. Муаммоли вазият Социологларнинг «Оила - нима учун инсонларга керак саволига 4 минг нико ҳ га кирмаган инсонлар жавоб берганлар. Натижалар нико ҳ га кириш

ижтимоий психологик установкаларнинг шаклланишида ўзаро психологик мослик му ҳ им а ҳ амият касб этишини аниқлаган. 30-36 ёшдаги эркакларда биринчи ўринда ҳ аётда ру ҳ ан яқин бўлган инсоннинг борлиги кўрсатилган . Ушбу ёшдаги аёлларда ҳ аётда суяна оладиган инсоннинг борлиги ва севимли бўлиш омили эгаллаган. Кейс юзасидан саволлар: 1. Бу ёшдагиларнинг нико ҳ га кириш ижтимоий психологик установкаларнинг шаклланишини тал қ ин қ илинг. 2. Бундай установкалар асосида турмуш қ урилса сизнинг назарингизда қ андай оила вужудга келиши мумкин? 3. Ушбу саволга сизнинг жавобингиз қ андай ва гуру ҳ буйича с ў ралганда худди ю қ оридагидек натижани олиш мумкинми? 3. Муаммоли вазият Алишер Навоийнинг «н осоз жуфт қўрқинчли касалликдир. Уятсиз бўлса, кўнгил ундан озорланади, ярамас бўлса, руҳ ундан азоб тортади. Тили ёмон бўлса куёвнинг кўнгли яраланади, ёмон ишлик бўлса, эрга юз қ аролик келади. Майхўр бўлса, уй ободонлиги йўқолади ва бузуқи бўлса уй ичи расвогарликка айланади»,- деган фикрлари нотинч оилалар муаммолари тарихан ўзгармаганлигини англатди. Кейс юзасидан саволлар: 1. Нотинч оилаларнинг вужудга келишига кимлар ва нималар сабаб б ў лади? 2. Нотинч оила муаммоларини бартараф этиш мумкинми? 3. А.Навоийи бобомизнинг фикрлари бугунги нотинч оилаларнинг муаммоси унинг тарихан ў згармаслиги сабабли деб ҳ исоблайсизми? 4. Муаммоли вазият Ибн Сино оилавий муносабатларнинг турли ва муҳим томонларини ёритар экан, аввало оила бошлиғи эрнинг олдидаги масъулиятли вазифаларга

эътиборини қаратади. Унинг фикрича, биринчи навбатда эр оиладаги тарбиявий ишларга доир ҳам назарий, ҳам амалий маълумотларга эга бўлиши шарт. Шундагина, у ҳақиқий оила бошлиғи бўла олади. Эр-хотин муносабати тенглик ҳамжиҳатлик ва ўзаро ҳурмат асосида қурилиши ҳақида тўхталиб, "Эркак киши оила бошлиғидир, у оиланинг барча эҳтиёжларини қондирмоғи лозим, чунки бу унинг бирламчи вазифасидир. Аёл эса эркакни яхши, муносиб йўлдоши ва бола тарбияси борасида энг яхши ворис ва ёрдамчисидир" деб ёзади . Кейс юзасидан саволлар: 1. Бу фикрларга сизнинг қ арашларингиз? 2. Бугунги кунда оилада эр тарбиявий ишларга қ анчалик маъсул? 3. Фа қ ат эркак киши оиланинг барча эҳтиёжларини қ ондирмоғи лозим эканлигига фикрингиз қ андай? 5. Муаммоли вазият Ёшлар дунёқараши сўнги йилларда тез ўзгариб бормоқда. Катта авлод вакиллари қадриятлари улар учун эскириб бораётгандай бўлиб бормоқда. Оилавий хаётга тайёргарлик масалалари, оилада ота-онага нисбатан хурмат урнини кўп холларда мустақиликка интилиш, ўз “Мен” ини юқори қўйиш эгалламоқда. Мутахассилар фикрича, ёшлар ўртасида алкоголь ва нарокотик моддаларга берилиш жиноятчиликнинг ўсиб боришига айнан оила ижтимоий институтининг ёшлар ўртасида ахамиятлилик даражаси камайиши сабаб бўлмоқдалиги таъкидланмоқда. Кейс юзасидан саволлар: 1. Сиз бу фикрга қандай қарайсиз? 2. Сиз учун оила нима, унинг аҳамияти қандай? 3. Бу муаммони ҳал қилиш учун қандай таклифлар киритасиз? 6. Муаммоли вазият Менинг эрим агар уз синглисига бирон нарса олиб беришни ваъда қилса, уни тез орада бажаришга ҳаракат қилади. Агар мен бирон нарса олмоқчи бўлсам,

олиб беришга ваъда беради-ю, лекин кўпинча уни бажармайди. Унга бу ҳакида айтсам, ҳозирги вазиятни ўзинг кўриб турибсан-ку деб уришиб беради. Яқинда синглиси сумка олиши керак эканлигин айтганди, икки кун ичида сумка олишга пул берди. Мен туфли олишим керак эди, сабаби туфлим эскириб кийишга ярамасдан қолди. Эримга туфли олишимни айтган эдим, у яқинда бор пулини синглисига берганлигини, оз гина вақт сабр қилишини айтди. Орадан бир ой вақт ўтди, унинг ваъдаси яна бажарилмади. Мен жаҳлим чикиб, доимо чунақа бўлишини айтгандим, унинг ҳам жаҳли чиқиб пулни стол устига ташлаб чиқиб кетди. Лекин, мен у пулга қўлимни ҳам теккизмадим. Мен эрим бу пулни қайтариб олмаса керак деб уйласа керак деб уйладим, лекин эрим мен уйлаганимдек иш килмади, орадан бироз вақт ўтгач қайтиб келиб индамасдан пулни олиб қуйди. Мен энди эримнинг бу ишидан баттар хафа бўлдим. Кейс юзасидан саволлар: 1. Муаммони келтириб чиқарувчи сабабларни кўрсатинг? 2. Бу вазиятда эр-хотиннинг қ айси бири ҳ а қ ? 3. Бундай вазиятда сиз қ андай йул тутган б ў лар эдингиз? 7. Муаммоли вазият Кайно на уйдаги юмушларни бажариш бўйича келинига кўрсатма берар экан хамма юмушларни санаб ўтиб хар бири бажариши лозим бўлган вазифал а рни алоҳида таъкидлади . Келин эса макуллади-ю, лекин ичидан бу ишларнинг бажарилиш тартибини ўзи белгилашини айтарди ва ишни ўзи ҳоҳлаганидек бажарди. Қайнона буни кўргач нимага мен айтганимдек қилиб бажармадинг деб уришиб берди. Келин эса бошқача бўлса ҳам бажарилганлигини айтди ва ўз ҳоҳиши билан ишлашга ўрганганлигини айтди. Кейс юзасидан саволлар: 1. Она тўғри йўл тутдими? 2. Келин туғри йўл тутдими?

3. Уйдаги юмушларни бажариш тартиби ни келинни нг ўзи белгилаши қандай натижа беради? 8. Муаммоли вазият Ёш эр-хотин турмуш қ урганига икки йилдан ошди. Турмуш қ урмасидан олдин бир-бирини ҳ айратлантириш ма қ садида янгича кийинишга, г ў зал к ў ринишга ҳ аракат қ иларди. Турмуш қ уриб, вакт ў тгани сари эр-хотин бир- бири олдидаги «сир асрорлари тобора очилиб» бораверишди. Мулойим, эхтиёткор йигит энди ў зига қ арамайдиган, бефаросат, қў пол эрга айланди. Озода, бежирим, дид билан кийинадиган, камтарин, нозик қ из эса энди бе ў хшов кийинган, ў зига қ арамайдиган, вайса қ и хотинга айланди. Энди улар бир-бирларидан к ў пинча нарози. Кейс юзасидан саволлар: 1. Бу ҳолатга қандай баҳо берасиз? 2. Буни бир-бирига ўрганиш ҳолати, ҳамма оилада учрайди деб бўладими? 3. Сир асрорларининг тобора очилиб бориши деган тушунчани изо ҳ ланг? 9. Муаммоли вазият Ёшларда оилавий ҳ аёт ҳ акида фа қ ат бир ё қ лама тасаввурларнинг шаклланганлиги сабабли улар оила қ ургач ў зларининг оилавий ҳ аётидаги дастлабки муаммоларига дуч келиши билано қ , ҳ аёти ў злари кутгандек б ў лмаётганлиги, турмуш ў рто ғ ини танлашда «хато қ илганлиги», т ў йдан кейин эр ёки хотин н инг «салбий» томонга ў згариб қ олганлиги каби тушунчалар пайдо б ў ла бошлайди. Худду шу а ҳ вол Муминовлар оиласида ҳ ам ҳ али турмуш қ урганига ярим йил т ў лмасидано қ бошланди. Оилада фа қ ат эр ў зича, хотин ў зича тушиниб, бир-бирининг ў згариб қ олганликларини тан олмайди. Кейс юзасидан саволлар: 1. Бундай вазиятда эр-хотинга қандай ёрдам керак?

2. Бу ҳол ёш келиннинг янги шароитга мослашиш жараёни билан боғлик қийинчиликлар бўлиши мумкинми? 3. Бу ҳолда барча маъсулият эрнинг буйнида деб қарасак бўладими? 4. Бу ҳолатнинг ўз вақтида ечим топмаслиги кескин низоли вазиятларни юзага келтириши ва оиланинг бузилишига олиб келиши мумкинми? 10. Муаммоли вазият Ҳозирги аёлларимиз ўқимишли, оқ-қорани таниган кишилар, эркаклар билан ёнма-ён туриб хизмат қилишади, уйни ҳам, ишни ҳам эплашади. Ёш келин Мехрибон ҳам бунинг уддасидан чиқмоқда. Лекин афсуски, оиладаги бурчини аёллик латофати, ўзбек аёлларига хос иффат, назокат, ҳаё-андишани унутиб қўйётган хотинлар ҳам йўқ эмас. Булардан хабордар бўлган эри унинг ишдан кеч кайтганидан баъзида жаҳли чиқиб туради. Унинг назарида Мехрибон аввалгидек эмас, худди ўзгариб бораётгандек туюлади. Эри шу сабабли хотинидан ишдан бўшашини, ёки ишни ёки оилани танлашини талаб қилди. Келин эса ишдан бўшашини ҳоҳламаяпти, лекин шу билан бирга оиласи ҳам керак. Нима қилишини билмай турибди. Ахир турмуш қураётганда ажралишни кўзламаган эди-ку. Энди у ажралишга сабаб оилавий муносабатда мутаносиблик бузилишининг натижаси экан, деган хулосага келди. Кейс юзасидан саволлар: 1. Эрнинг бундай иш тутишига нималар сабаб бўлди ва унинг бу иши туғрими? 2. Мехрибондан қандай хатолик ўтди ва у нима килиш керак? 3. “ Ажралишга сабаб оилавий муносабатда мутаносиблик бузилишининг натижаси”- деган фикрга қўшиласизми? 11. Муаммоли вазият “Хозирда куёв билан келинга ҳамма нарсани: зеб-зийнат, данғиллама уй, ҳатто уй жиҳозларигача, улар нимани ҳоҳласа шуни тайёрлаб қўйиш одат тусига кирди. Ёш келин-куёвлар янги ҳаётини мана шу тариқа енгил қараш

билан бошламоқда. Бу ҳол янги оиладаги шароит била ҳисоблашмаслик, маънавий қарашларидан иқтисодни устун қўйиши сабабли оиланинг жипслашувига уз таъсирини ўтказади”. Кейс юзасидан саволлар: 1. Бу фикрга қалай қарайсиз? 2. Шу сабабли ажралишган оилаларни мисол келтира оласизми? 3. Мана шу нуқтаи назардан ҳозирги тўйлар ҳақида нима дея оласиз? 4. Ўз тўйингизни қандай режа асосида ўтказишни ҳоҳлайсиз? 12. Муаммоли вазият Ҳозирги замонавий оилаларда шу каторда ёш оилада ҳам аёл сиймоси бутунлай бошқача. Уларнинг иш ҳақи эркакларникидан кам эмас, айрим ҳолларда ҳатто кўп ҳамдир. Натижада хотин эрига моддий жиҳатдан тобе бўлмай қолади. Аммо айрим эркакларнинг аёлларга, хотинларга эски анъана бўйича “менсимай” қараш каби ҳоллар ҳам учрайди. Бунга сиз билган оилалардан мисоллар келтиринг. Кейс юзасидан саволлар: 1. Юқоридаги фикрга муносабатингиз қандай? 2. Сизнинг фикрингизча, оилада ким етакчи бўлиш керак? 3. Аёлнинг эрига тобе бўлишига муносабатингиз? 13. Муаммоли вазият Мижоз тури жиҳатидан бу ёш келин-киёвлар турлича. Лекин буни оила мустаҳкамлиги учун хавфли омил деб ҳисоблаш хато. Кўп ҳолларда улар бир-бирларида етишмайдиган психологик хусусиятларини тўлдириб турадилар. Аммо, баъзида уларга мижозлари ҳалакит бераётгандек кўринади. Шунинг учун улар турмуш қурмасидан олдин қайлигининг мижозига эътибор бериши керак эканлигини уйлаб қолади. Кейс юзасидан саволлар: 1. Бу келин-куёвнинг фикрида ҳақиқат борми?

2. Бирга яшашда мижоз қандай ахамиятга эга? 3. Сиз турмуш қуришда унинг мижозини ҳам ҳисобга олиш керак деб ўйлайсизми? 14. Муаммоли вазият 1-фикр: “Ёш келин-куёв мижози буйича бир хил холерик турига мансуб. Шунинг учун улар ўртасида салга низо-жанжаллар чиқаверишади”. 2-фикр: “Бу ерда энг муҳими мижоз тури эмас, балки улар ўртасидаги ҳиссиёт кучи, оилавий ҳаётни мустаҳкамлашга интилиш, тарбия ва маданий савия даражаси, ўзаро муносабатлардаги маданиятдир”. Кейс юзасидан саволлар: 1. Мижоз буйича бир хил бўлган оилаларда муҳитнинг яхши бўлмаслиги қанчаллик тўғри? 2. 2-фикрга қандай қарайсиз? 2.5. “Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари” мавзуси юзасидан назорат топшириқлари (саволлар ва тестлар) Жорий, оралиқ ва якуний назорат учун саволлар. 1. Оила ва ёш оила тушунчаси.

2. Жуда ёш оила ва ёш оила даврларига тавсиф. 3. Ёш оилада учрайдиган муаммолар. 4. Ёш оиланинг мослашув жараёнидаги қийинчиликлар. 5. Соғлом турмуш тарзи тушунчаси ва унинг ёш оиладаги аҳамияти. 6. Соғлом турмуш тарзининг асосий шартлари. 7. “Никоҳланувчи шахсларни тиббий кўрикдан ўтказиш тўғрисида”ги Низом моҳияти. 8. Никоҳдан олдин тиббий кўрикдан ўтиш тартиби. 9. Ёшларнинг бўлажак оилавий ҳаёт ҳакидаги тасаввурларининг оилавий ҳаётга таъсири. 10. Ёш оилаларда эр-хотин муносабатларининг шаклланиши ва ривожланишининг умумий механизмлари. 11. Ёш оилаларда эр-хотинларнинг бир-бирларига кўникиш жараёни ва боскичлари. 12. Ёш оила ва қулай ахлоқий-психологик муҳит 13. Эр-хотиннинг бир-бирлари билан мувофиқлиги тушунчаси ва турлари 14. Ёш оилада эр-хотинларнинг бир-бирига мослашишида руҳий кўникишнинг аҳамияти 15. Ёш оилада эр-хотинларнинг бир-бирига мослашишида қариндошлик кўникишнинг аҳамияти Тест топшириқлари! 1. Ёш оила деганда нима тушунилади? А) ёши 30 дан, турмуш куриш тажрибаси 10 йилдан ошмаган оилалар Б) ёши 30 дан, турмуш куриш тажрибаси 7 йилдан ошмаган оилалар В) ёши 25 дан, турмуш куриш тажрибаси 15 йилдан ошмаган оилалар

Г) ёши 25 дан, турмуш куриш тажрибаси 5 йилдан ошмаган оилалар 2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ёш оилаларни моддий ва маънавий қўллаб-қувватлашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги фармон качон кабул килинди? А) 2009 йил 16-ноябрь Б) 2007 йил 18-май В) 2008 йил 11-июнь Г) 2006 йил 18-январь 3. Статистик маълумотларга қараганда, Ўзбекистонда йилига ўртача қайд этиладиган никоҳларнинг неча фоизини ёш оилалар ташкил этади? А) 45 фоизни Б) 42 фоизни В) 40 фоизни Г) 44 фоизни 4. Тўғри овқатланиш, жисмоний фаоллик, зарарли одатлардан сақланиш, меҳнат қилиш ва фаол дам олишни тўғри ташкиллаштириш ҳамда гигиеник кўникмаларга амал қилиш ... хисобланади? А) Соғлом турмуш тарзи малакалари Б) С аломатлик учун кураш В) Оила сабоқлари Г) Соғлом турмуш тарзининг асосий шартлари 5. Ўзбекистон Республикасининг “Оила кодекси” қачон тасдиқланган? А) 1995 йил 30 май Б) 1998 йил 30 апрель В) 1989 йил 9 апрель Г) 1990 йил 29 май 6. Никоҳдан ўтувчи шахсларнинг ўзаро розилиги Ўзбекистон Республикаси “Оила кодекси”нинг нечанчи моддасида кўрсатиб ўтилган? А) 17 Б) 16 В) 14 Г) 12 7. Республикамизда “Оила йили” деб эълон қилинган йил? А) 1992

Б) 1994 В) 1996 Г) 1998 8. Олимларнинг фикрича, инсон саломатлигининг неча фоизи соғлом турмуш тарзига боглик? А) 51,6% Б) 55% В) 49,5% Г) 50% 9. Ўзбекистон худудидаги қишлоқ оилалари аъзоларининг соғлом турмуш тарзи борасидаги саводхонлигини махсус тадқиқот доирасида кимлар ўрганди? А) “Соғлом она – соғлом бола” ижтимоий ҳаракати Б) Республика “Оила” илмий-амалий маркази олимлари В) БМТ томонидан Г) жамоатчилик фикрини ўрганиш “Ижтимоий фикр” маркази 10. Ёш келин-куёвлар никоҳгача ихтиёрий тарзда тиббий кўрикдан ўтишлари мақсадга мувофиқ эканлиги оила кодексининг нечанчи моддасида таъкидланган? А) 11-моддасида Б) 7-моддада В) 17-моддасида Г) 5-моддада 11. Никоҳланувчи шахсларни тиббий кўрикдан ўтказиш кандай тартибда амалга оширилади? А) Келин-куёвлар умумий курикдан утади Б) Келин-куёвлар еттита асосий хасталик буйича текширилади В) Келин-куёвлар хохиши буйича текширилади Г) Келин-куёвлар бешта асосий хасталик буйича текширилади 12. «Аёллар йили» деб нечанчи йил эълон қилинган? А) 1989 Б) 1898 В) 1999 Г) 1990

13. Эр-хотинларнинг индивидуал хусусиятлари, эҳтиёжлари, қизиқиш – ҳаваслари ва дунёқарашлари жихатидан бир-бирига мослашиши нима дейилади? А) Руҳий кўникиш Б) Уй-рўзғор кўникмаси В) Жинсий мослашишлари Г) Қариндошлик туфайли кўникиш 14. Эр-хотинлар оилада ҳам бирга шахсий ва мулкий масалаларда ҳам тенг ҳуқуқли эканликлари Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг нечанчи моддасида таъкидланган? А) 44-модда Б) 46-модда В) 47-модда Г) 45-модда 15. Келин-куёвнинг қайнона, қайнисингиллар, қайнилар ва янги оиланинг бошқа яқин кишилари билан бўлган муносабати, улар билан чиқишиб кетиши билан бир-бирига мослашиши нима дейилади? А) Руҳий кўникиш Б) Уй-рўзғор кўникмаси В) Жинсий мослашишлари Г) Қариндошлик туфайли кўникиш 2.6. “Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари” мавзуси юзасидан тақдимот

ГЛОССАРИЙ Севги – бу нафақат хиссиёт, балки бошқаларни сева олиш қобилияти ва севилиш унинг асосий мезони – “инсоний фазилатлар” ҳисобланади. Симпатия – у заро ёқтириб қолиш, бу севгининг илк босқичи ҳисобланади. Бунда асосан севги объектнинг ташқи жозибаси рол уйнайди. Ҳис-туйғу – инсоннинг нисбатан барқарорлиги, умумийлиги, унинг шахс сифатидаги тараққиёти давомида шаклланган эҳтиёжлари ва (хусусан) қадриятларига мослиги билан фарқ қиладиган юксак ўзаро маданий боғланган ҳиссиётларидир Аффект ( лотинча аффеcтус – руҳий ҳаяжонланиш, қизиқиш) қисқа муддатда ва шиддат билан содир бўладиган ҳиссий, ҳаяжонли жараён: ҳулқ- атвор, ҳатти-ҳаракат устидан назоратнинг сусайиши туфайли руй берадиган кучли ҳис-туйғу (ғазабланиш, қурқиш, нафратланиш, шодланиш). Мутахассислар нормал ва патологик аффектлар борлигини, шунингдек, аффектив реакцияларга озроқ ёки кўпроқ мойил бўладиган шахслар ҳам бўлишини та’кидлашади. Узида аффектив реакцияга нисбатан ҳисларга эрк бермаслик инсондаги нормал психик ҳолат ҳисобланади. Аффектлар таъсирига берилувчи кишилар одатда оломон орасида саросималик уйғотишга мойил бўладилар. Англаш – психик мазмунни онгсизликдан актив белги шаклига кўчиришдан иборат психик жараёни бўлиб, бу мазмунни бошқа кишиларга етказиб бериш имконини беради. Англамоқ ўзига хабар бермоқ, ўз тажрибаси ҳисиёти, еҳтиёжи, қизиқиши ва б. тўғрисида ўзига тушунтириш демакдир. Англаш демак нимадир тўғрисида ўз-ўзига ҳисоб беришдир. Субъектив ҳолда у ёки бу вазият, кечинма ва бошқаларни аниқ-равшан ва назорат қилинадиган инъикосидир. Ақл – инсоннинг маънавий ва руҳий фаолиятида барча олий нарсалар ходиасларни қандай бўлса, айнан шундай холда билиш қобилияти, мавхум фикрлаш ва тушунчалар яратиш хусусияти.

Аҳлоқ - ижтимоий онг шаклларидан биридир. Кишиларнинг тарихан таркиб топган ҳулқ – атвори, юриш – туриш, ижтимоий ва шахсий хаётга ўзаро, шунингдек жамиятга бўлган муносабатларини тартибга солиб турувчи барқарор муайян норма ва қоидалар йиғиндиси. Аттракция – (лотинча–ёқтириш, ўзига жалб етиш) – бу бир инсоннинг бошқа бир инсонга ижобий муносабати асосида ёқиши ва ёқтириш, ўзаро мобилликни тушунтирувчи эмоционал ҳисдир. Алоқа – макон ё вақтда бир – биридан муайян масофада узоқликда жойлашган икки ёки бир неча ҳодиса ё объектнинг ўзаро боғланиш ходисаси. Билиш – оламнинг инсон онгидаги инъикос этиш жараёни инсон ўзини қамраб олган атроф – мухит тўғрисида билиш ва тасаввурга эга бўлмай туриб, фаолиятнинг бирон бир тури билан шуғуллана олмайди. Билишнинг махсули натижаси билим бўлиб, хар қандай касбни эгаллаш фақат билим орқали рўй беради. Виждон – ижтимоий ходиса бўлиб, кишининг хаётида содир бўлаётган ижобий ва салбий ходисаларга муносабатида ифодаланади. Виждон кишининг маънавий етуклигига боғлиқ. Дунёқараш – тартибга солинган, ақлий онгли тизимга айлантирилган билим, таасввурлар ва ғоялар мажмуи бўлиб, у шахсни маълум бир қолибда, ўз шахсий қиёфасига эга тарзда муносиб ўрин эгаллашга чорлайди. Д ў стлик – ўзаро бир- бирини тушунувчи 2 инсон ўртасида юзага келувчи эмоционал ижобий хисдир одатда бир жинс вакиллари орасида юзага келади. Жамият – табиатнинг бир қисми, борлиқнинг алохида шаклини ифодалайдиган фалсафий тушунча одамлар уюшмасининг махсус шакли кишилар ўртасида амал қиладиган кўплаб муносабатлар мажмуасидир. Индивид – одамзоднинг вакили, ўзига хос такрорланмас хусусиятлар егаси ҳисобланиш одам. Инсон – тушунчасига аниқ таъриф бериш учун оламда мавжуд бўлган бошқа биологик мавжудодларда ажралиб турувчи энг мухим хусусиятларни аниқлаш зарур.

Инсонпарварлик – гуманизм одамларга меҳр – мухаббат билан қараш, уларни хурмат қилиш, инсоннинг моддий фаровонлигини юксалтириш ва кишиларда юксак маънавий фазилатларни ривожлантиришга ғамхўрлик қилиш ғоялари билан суғорилган дунёқараш. Инсоф – инсоннинг муайян жамиятда амал қилаётган ахлоқ меъёрини назорат қилиш ва ахлоқий бахолаш. Кайфият – инсоннинг психик ҳаётида намоён бўладиган, ўртамиёна ёки заиф самарадорликнинг нисбатан давомий, барқарор, эмоционал ҳолати бўлиб, у ёки бу ҳиссиётнинг устунлиги билан характерланади. Муносабатнинг ў згариши (деформация) – бу муносабатлардаги шундай ўзгаришлар (бузилиш, қийинчиликлар, янглишишлар), улар муносабатдаги самарадорликнинг пасайиши ёки бузилишига, ҳамкорликларнинг соғлиғига, уларнинг обрусига ёки руҳий осойишталигига, моддий қадриятларига ва бошқаларга путур етказади. Узгаришларни уларнинг турига қараб турлича тушуниш мумкин: мас., менинг устимдан кулишаётгани учун бизнинг бегона еканлигимизни, бизнинг дўст емаслигимиз, бир-биримизни тушуна олмаслигимизни, мени масхара қилишаётганлиги ва кўплаб бошқа нарсаларни англай бошладим. Меъёр – об’ектнинг сифат ва миқдорий жихатлари ўзаро боғлиқлигини англатадиган, мазмун ва шакл имконият ва воқеилик ўртасидаги зарурий уйғунлик таъминланишини ифодалайдиган фалсафий тушунча. Мотив – шахсдаги у ёки бу хулқ – атворга нисбатан турган мойиллик. Мардлик – ўзини пухта билиш дадиллик, қатиатлик, чидам ва тоқат пайтларида намоён бўладиган кучли ирода. Нутқ – овоз берилган тил, у ёки бу тил белгиларини англатувчи овоз сигналларининг инсон томонидан қўлланиладиган тизимидир. Рол – шахсга нисбатан шундай тушунчаки, унинг конкрет ҳаётий вазиятидаги ҳуқуқ ва бурчларидан иборат.

Битирув лойиха ишини якунида қуйидаги хулоса ва таклифларга келинди: “Оила психологияси” фани буйича талабаларга дарс бериш жараёнида куйидагиларни эътиборга олиш керак: 1. Дарсни замонавий техник воситаларга таянган холда утиш максадга мувофикдир. 2. Талабаларнинг билиш жараёнларини асосан тафаккур жараёнини ривожлантириш максадида утилган мавзу буйича боскичма-боскич тахлил килиниши талаб этиладиган савол-жавобларни ташкил этиш, уларнинг фикрларини, хулосаларини эшитиш ва бу буйича йуналиш бериб бориш зарур. 3. Амалий машгулотлар ва мустакил таълимга эътиборни кучайттириш лозим. Амалий машгулотларда психодрамма ва видеороликлардан фойдаланган холда дарс утиш дарс саморадорлигини янада оширади ва бу талабалар учун хам хаётий хам касбий тажрибасининг ортишига олиб келади. 4. Талабаларни асосан китоблардан маълумот олишга, компъютер ва интернет тармокларидан максадга мувофик фойдаланишга ург атишга эътибор каратиш зарур. 5. Олий таълим муассасаларида «Оила психологияси» фанини укитиш жараёнида инновацион таълим технологияларини кенг жориш этиш учун таълим муассасаларида фаолият олиб бораётган профессор-укитувчиларга мутахассислар тамонидан инновацион таълим технологиялари буйича семинар-тренинг ташкил этиш лозим.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ I. Раҳбарий адабиётлар. 1. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. – Тошкент.: Ўзбекистон, 1995. -269 б. 2. Каримов И.А. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. – Тошкент.: Ўзбекистон, 2000. Т.8. -528 б. 3. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. – Тошкент.: Ўзбекистон, 2001. Т.9. -439 б. 4. Каримов И.А. Жамиятни эркинлаштириш, ислохотларни чуқурлаштириш, маънавиятимизни юксалтириш ва халқимизнинг ҳаёт даражасини ошириш-барча ишларимизнинг мезони ва мақсадидир. – Тошкент.: Ўзбекистон, 2007, Т. 15. -126 б. 5. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. –Тошкент.: Маънавият, 2008. -176 б. 6. Каримов И.А. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганлигининг 21 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги “Амалга ошираётган ислоҳотларимизни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти қуриш – ёруғ келажагимизнинг асосий омилидир” маърузаси. - Тошкент., 2013 йил 6 декабрь. 7. Каримов И.А. Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида хизмат қилиш – энг олий саодатдир – Т.. Ўзбекистон, 2015. – 304 б. II. Меъёрий- ҳуқуқий хужжатлар. 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Т., 2014. 2. Ўзбекистон Республикасининг Оила кодекси. – Т.: Адолат, 1998. 3. ХХI аср оиласи концепцияси. Республика “Оила” илмий-амалий маркази. – Т.: НИСИМ, 2002. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 18 май куни имзолаган “Ёш оилаларни моддий ва маънавий қўллаб-қувватлашна доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармони

5. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Никохланувчи шахсларни тиббий курикдан утказиш тугрисида”ги №365-сонли карори. Т-2003 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон хотин-қизлар қўмитасини қўллаб-қувватлаш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисда”ги Фармони. Т-2004 й. 7. “Ёш оилаларни моддий ва маънавий қўллаб-қувватлашга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Ўзбекистон Республика Президентининг 2007 йил 18 майдаги Фармони III. Махсус ва қўшимча адабиётлар. 1. Шоумаров Ғ.Б. таҳрири остида. «Оила психологияси», Т.: «Шарқ, 2000. 2. Каримова В. М. «Оилавий ҳаёт психологияси». Тошкент. 2006 й. 137 б. 3. Андреева Т.В. Семейная психология. – М.: “Изд-во” 2004. 4. Буриев Очил. Узбек оиласи тарихидан. – Т.: Уқитувчи, 1995. – 128 б. 5. Каримова В.М. Оила психологияси дарслик. Тошкент. ТДПУ 2007 6. Каримова В. Саломатлик психологияси. – Т.: Янги аср авлоди, 2005. 7. Шоумаров Ғ.Б., Шоумаров Ғ.Б. Муҳаббат ва Оила. - Тошкент, «Ибн Сино», 1994. – 120 с. 8. Каримов Х.К. Ўзбек оилаларида эр-хотин низоларининг ижтимоий- психологик хусусиятлари: Дис... пс.ф.н. – Т.: 1994. – 142 б. 9. Рўзиқулов Ф.Р. Ўзбек оилаларида ажралишнинг ижтимоий-психологик асоратлари: Дис... психология фан.номзоди: 19.00.05. – Т.: 2002. 10. Салаева М.С. Ўзбек оилаларида ота-она ва фарзандлар ўзаро муносабатларининг ижтимоий-психологик хусусиятлари: Дис. психол.фан.ном. 19.00.05. – Т.: 2005. 11. Умарова М.М. Ўсмирларда оилавий қадриятлар тўғрисидаги тасаввурлар шаклланишининг ижтимоий-психологик шарт- шароитлари: Дис.... психол.фан.номзоди: 19.00.05. – Т.: 2004. – 166 б. 12. Ядгарова Г.Т. Нотўлиқ оилаларнинг ижтимоий-психологик хусусиятлари: Дис ... психология фанлари номзоди. 19.00.05. – Т.: 2004.

O'xshashlar

Ижтимоий психология ва хавфсизлик муаммолари

Ижтимоий меъёрлар ва инсон саломатлигининг психологик хусусиятлари

“Оила психологиясининг бугунги истиқболлари” мавзусини ўқитиш технологияси

Замонавий оилада эр- хотин муносабатларини мувофиқлаштиришнинг этнопсихологик аспектлари

Ўзбек оилаларида эр- хотин муносабатларини мувофиқлаштиришнинг этнопсихологик хусусиятлари