Ўсмирларга хос суицидал хулқнинг психологик коррекцияси - Psixologiya - Diplom ishlar

Ўсмирларга хос суицидал хулқнинг психологик коррекцияси

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

409 KB

Ko'chirib olish

Ўсмирларга хос суицидал хулқнинг психологик коррекцияси 1

М у н д а р и ж а Кириш.............................................................................................................. I-Боб.Суицидал хулқ муаммосининг психология фанида ўрганилганлик ҳолати. 1.1.Суицидал хулқнинг тарихий шарт – шароитлари................................. 1.2.Суицидал хулқ – атворнинг психологик адабиётлардаги замонавий таҳлили............................................................................................................ 1.3.Суицидал уринишларни содир этган ўсмирлар муаммосининг назарий таҳлили........................................................................................................ Биринчи боб бўйича хулосалар................................................................. II -Боб. Ўсмирлардаги суицидал хулқнинг диогностикаси хусусиятлари ва психологик – педагогик коррекцияси.................................. 2.1. Ўсмирлардаги суицидал хулқ диогностикаси ва коррекциясини таҳлил этишнинг психологик тавсифлари.............................................................. 2.2. Суицидал хулқ – атворли ўсмирлар шахсий ва эмлционал соҳасининг психологик диогностикаси хусусиятлари......................................... 2.3. Суицидал хулқ – атворли ўсмирлар мотивацион – эҳтиёжли соҳасининг хусусиятлари......................................................................................... 2.4.Ўсмирлардаги суицидал хулқ – атворни психологик диогностикаси ва коррекцияси модели.................................................................................. ........ Иккин ч и боб бўйича хулосалар.................................................................... Хулосалар....................................................................................................... Фойдаланилган адабиётлар рўйхати........................................................ 2

Кириш Мавзунинг долзарблиги. Ўзбекистан Республикаси Президенти И.А.Каримов "Юксак маънавият-енгилмас куч" асарида "Одобли, билимдон ва ақлли, меҳнатсевар, иймон-эътиқодли фарзанд нафақат ота-онанинг, балки бутун жамиятнинг энг катта бойлигидир" 1 - деб таъкидлаганлар. Фарзандларимиз кундалик ҳаётимизда учраб турадиган "ҳаёт синовлари"га кўникиши, керак бўлса, бардош бериши ва албатта ҳаётий тажрибаларга эга бўлган етук мутахассислар кўмагига муҳтожлик сезиши табиийдир [2; 57] . Бутунжаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти маълумотларига кўра, дунёда ҳар йили бир миллионга яқин ўз жонига суиқасд содир этилиб турар экан, суицидал хатти-ҳаракатларга уриниш ҳолатлари эса бундан 10-20 баравар кўплиги рўйхатга олинган. Кейинги 15 йилда ўз жонига қасд қилиш ҳолатлари 13-16 ёшгача ўсмирлар орасида икки баробардан ортиқ бўлиб, суицидал хулқ-атворнинг барқарор «ёшариши» тенденцияси кўзатилмокда. Ўсмирлик даврига хос суицидал хулқ-атворнинг асосида таълим- тарбия жараёнидаги нотўғри педагогик-психологик таъсир, ўсмирнинг шахслилик хусусиятлари ва эмоционал ҳолатларидаги салбий ўзгаришларга ота-оналар, педагоглар, ўсмирнинг тенгдошлари томонидан етарли эътибор берилмаслиги сабабли юзага келган ижтимоий дезадаптация, ижтимоий интеграциянинг пасайиши ва беқарорлиги ётади. Ўсмир ва унинг ижтимоий атроф-муҳитдаги ўзаро муносабатларининг бўзилиши, шахслараро алоқаларнинг қийинлашуви, ота-оналар, таълим муассасалари ходимлари томонидан субъект эҳтиёжлари, қизикишлари инобатга олинмаган ҳолда ўтказилган босим, уларда ҳаёт мазмуни, хавфсизлик ва "керак"лилик ҳиссининг йўқолиши, кўпинча суицидал хулқ-атвор намоён бўлиш сабабларидан биридир Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Ўтган асрнинг 70-йилларида бир гуруҳ олимлар томонидан бутуниттифоқ илмий-услубий суицидологик ______________________ Президенти И.А.Каримов "Юксак маънавият-енгилмас куч" 3

марказ ташкил этилиб, шу тариқа суицидал ҳолатлар келиб чиқишининг сабабларини ўрганишга нисбатан жиддий ёндашувлар даври бошланди Дюркгейм Э., Роджерс К., Ассаджиоли Р., Эриксон М., Амбрумова А.Г., Канн А., Ковалёв В.В., Личко А.И. ўрганганлар. Суицидал хулқ муамосини ўрганиш, унинг олдини олиш борасида республикамизда ҳам бир қатор илмий изланишлар олиб борилган. Жумладан, А.С.Ахунжанова, Н.Соғинов, Э.Усмоновлар ўз тадқиқотларида Ўзбекистонда суицид муаммосининг умумий тавсифи, хотин-қизлар ўртасидаги ўз жонига қасд қилиш ҳолатларининг ижтимоий-психологик сабабларини таҳлил этиб, ўсмир қизларда ўз жонига суиқасд қилиш муаммоларига алоҳида эътибор қаратганлар. Б.М.Умаров болалар ва ўсмирлар суицидининг ёш ва ижтимоий психологик хусусиятларини ўрганиш бўйича махсус психологик тадқиқот ишларини олиб борган мутахассислардандир. Таъкидлаш жоизки, мамлакатимизда ушбу муаммонинг ўрганилиши катта илмий-назарий ва илмий-амалий аҳамиятга эгадир. Чунки ўсмирларнинг таълим-тарбиявий ишларига мутасадди ходимларнинг фақат айримларигина: а) ўсмирларнинг пубертат даври хусусиятлари; б) руҳий зўриқиш ҳолатлари; в) ўсмирлик даврининг депрессияси; г) катталар билан юзага келадиган ўзаро низоли вазиятлар ва уларни бартараф этишнинг тарбиявий усул ҳамда воситалари тўғрисида зарур маълумотга эгадирлар. Ўсмирлар ҳам ўзларининг ёш хусусиятлари тўғрисидаги билимларга, тенгдошларига ёрдам бериш кўникмаларига эга бўлмаганликлари туфайли нохуш вазиятларда ўртоғини ўз жонига суиқасд қилишдан сақлаб қолишга қодир эмаслар. Ўтказилган тадқиқотлар таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, ўз жонига суиқасд қилиш механизмларининг назарий ва амалий жиҳатдан етарлича асосланмаганлиги, ушбу ёшдагилар суицидининг психологик, педагогик профилактикаси, диагностикаси, коррекцияси амалиётда кенг қўлланилмаётганлиги, ўсмирлар суициди ва унинг олдини олиш тўғрисидаги ахборотларнинг етишмаслиги, улар ўртасида суицидал фаолликни чеклаш ва 4

олдини олиш тарбиявий чора-тадбирлари етарли натижалар бермаётганлиги мутахассислар, олимлар томонидан таъкидланмокда. Шу боис, мазкур тадқиқот жараёнида ушбу муаммонинг мотивацияси, унга сабаб бўлувчи педагогик-психологик омиллар, унинг психопрофилактикаси, ўсмирлик даврига хос суицидал хулқни ўз вақтида аниқлаш ва психокоррекция қилишга оид илмий тадқиқотларнинг камлигига гувоҳ бўлдик. Бу ҳолат битирув малакавий иш мавзусини аниқлашимизга имкон берди. Битирув малакавий ишининг мақсади: Ўз жонига суиқасд қилишга уринган ўсмир суицидентларда конструктив ҳаётий фаолликни шакллантириш. Битирув малакавий ишининг вазифалари: 1. Мавзуга оид адабиётларни тўплаш, тизимлаштириш ва таҳлил қилиш. 2.Ўсмирлик даврига хос суицидал хулқнинг педагогик-психологик хусусиятларини аниқлаш. 3. Ўсмирлар суицидал хулқ мотивацияси ва ҳаракатларининг ўзига хос хусусиятлари динамикасини статистик тахдил қилиш. 4.Ўсмирлик даврига хос суицидал ҳаракат (уриниш)ларнинг психологик профилактикаси, психодиагностикасини текшириш. 5.Суицидал уриниш содир этган ўсмирлар билан ишлашнинг коррекцион дастурини ишлаб чиқиш. 6.Ўсмирлик даврига хос суицидлар педагогик, психологик профилактикаси ва коррекцияси юзасидан амалий тавсиялар ишлаб чиқиш. Битирув малакавий ишининг предмети: ўсмирлик даврига хос суицидал хулқни бартараф этишнинг педагогик- психологик хусусиятлари. Битирув малакавий ишининг объекти: 24 нафар (12 дан 1 5 ёшгача бўлган) ў с мирлар. Улардан 4 нафари суицидал ҳаракатларни содир этганлар бўлиб, тажриба гуруҳига киритилди. Назорат гуруҳини 20 нафар суицидал тажрибага эга бўлмаган ў с мирлар ташкил этди. 5

Битирув малакавий ишининг методологик асоси сифатида классик психологиядаги шахсни ўрганишга ҳаққоний ва шахслилик нуқтаи назаридан ёндашиш, шахснинг фаоллиги ва тараққиёт тамойиллари ҳамда психик ҳодисаларни тадқиқ этишга комплекс ёндашиш (Б.Г.Ананьев), детерминизм тамойили (С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев), тизимли ёндашиш (Б.Ф.Ломов) ҳамда хусусий методология тариқасида А.Г.Амбрумованинг мультдисциплинар назарияси, шунингдек, А.Г. Амбрумова, И.В. Дубровиналарнинг ёшларга ижтимоий-психологик ёрдамни ташкил этишга оид назарий ё ндашувлари хизмат қилди. Ўзбекистон ҳукумати қарорлари, Республикамиз Президенти И.А.Каримовнинг баркамол авлодни вояга етказиш тўғрисидаги ғояларига асосланилди; ўзбекистонлик психологлар М.Г.Давлетшин, Ғ.Б.Шоумаров, С.А.Ахунжонова, Э.Ш.Усманов ва Б.М.Умаровларнинг илмий изланишлари ва рисолаларидан фойдаланилди. Битирув малакавий ишининг методлари: клиник интервью, шахслилик ва эмоционал соҳаларни тадқиқ этувчи методикалар: а) Ф.Б.Берёзин, М.П.Меришниковлар модификацияси "Мини-мульт" сўровномаси (қисқартирилган варианти); б) Ч.Д.Спилбегер ва Ю.Л.Ханиннинг "Хавотирланиш даражасини аниқлаш" методикаси; в) В.В.Скворцовнинг «Асосий эҳтиёжларнинг қондирилганлик даражасини аниқлаш» методикаси; г) М.Рокичнинг "Қадриятларга йўналганлик" методикаси; д) М.Люшернинг ранглар танлови тести; е) М.З.Дукаревичнинг "Мавжуд бўлмаган жонзот" проектив тести қўлланилди; ё) математик статистик методлар. Битирув малакавий ишининг илмий янгилиги: 1. Ўсмирлик даврига хос суицидал хулқ шаклланишида хулқ-атворни ташкил қила олмаслик ва бошқара олмасликда ўзига хос муваққат характерга эга хулқ "о ғ иш"ларининг таъсири мавжудлиги кўрсатилганлиги. 2. Суицидал уриниш содир этган ўсмир-суицидентларнинг ўзига хос шахслилик, эмоционал, эҳтиёж-мотивацион хусусиятлари аниқланганлиги ва таққосланганлиги. 6

3.Суицидент-ўсмирларга психокоррекцион усуллар мажмуи қўлланилганлиги. 4. Суицидал хулқ психопрофилактикаси юзасидан илмий-амалий тавсиялар яратилганлиги. Битирув малакавий ишининг назарий ва амалий аҳамияти. Тадқиқот натижалари педагогик психология, тараққиёт психологияси, тиббиёт психологияси, амалий психология фанларини янги илмий маълумотлар билан бойитади. Психологик коррекциянинг суицидентларда эмоционал ҳолатлар, вазиятларнинг диагностикаси, шунингдек, салбий асоратлар олдини олишнинг ўзига хослиги тўғрисидаги маълумотлар психология ва суицидология фанлари учун муҳим ҳисса бўлиб қўшилади. Суицидал уриниш содир этган ўсмирларнинг эмоционал хусусиятлари диагностикаси натижаларидан уларнинг мотивацион-эҳтиёж соҳалари ва ҳаётий қадриятлар тизимини тадқиқ этиш материаллари билан солиштирилиши, таҳлил этилиши, уларнинг ўз жонига қасд қилиш ҳолатларига олиб келувчи ижтимоии-психологик вазиятларни аниқлаш, унинг олдини олишда коррекцион, психопрофилактик тадбирларни режалаштириш ҳамда ў тказишда педагог, психолог, ижтимои й хизмат ходимлари томонидан фойдаланиш мумкин. Мактаб ва коллежларда ўсмирларнинг инқироз ҳолатларини аниқлаш, улар билан ўтказиладиган комплекс психопрофилактик чора-тадбирларни белгилаш ва уларда суицидал уринишларнинг олдини олиш йўналишларини аниқлаш имконини беради. Тадқиқот натижаларидан амалий психологлар, мактаб ўқитувчилари, психологик-консультатив марказлар мутахассислари фаолиятида фойдаланиш мумкин. Амалга оширилган коррекцион дастур ўсмирлар ва суицидентлар билан гуруҳий ҳамда индивидуал тарзда иш олиб боришда шунингдек, университетларда, педагогика институтларида, педагогика ва психология ихтисослиги бўйича таълим олаётган талабалар учун ўқув қўлланмаларини яратишда, маърўзалар матнини тайёрлаш ва инновацион дастурларни ишлаб чиқишда қўллаш мақсадга мувофиқ. 7

Битирув малакавий ишининг тўзилиши ва ҳажми. Битирув малакавий иш кириш, иккита боб, еттита парагриф, хулоса, адабиётлар рўйхатидан иборат. Унинг умумий ҳажми 75 бет. 8

I - БОБ. Суицидал хулқ - атвор муаммосининг психология фанида ўрганилганлик ҳолати 1.1. Суицидал хулқ-атворнинг тарихий шарт-шароитлари Ў з жонига қасд қилиш инсоният жамиятининг илк давридан то ҳозиргача давом этиб келаётган воқелиқдир. Бунда фақат шахснинг ҳаётдан кўнгилли равишда кетиш ҳолатига нисбатан муносабатларининг ўзгаришини кўзатиш мумкин. Ўз жонига қасд қилиш ҳолатларига нисбатан жамият тараққиётининг турли даврларида ва турли маданиятларда муносабат ўзгача бўлганлиги кўзатилади. Қадимда деярли барча халқларда урф-одат тусига кирган ўз жонига қасд қилиш маросими (ритуали) мавжуд бўлган. Қадимги одат ва русумлар орасида ўз жонига ихтиёрий қасд қилиш қариялар ва қабиланинг ҳарбий юришлари ҳамда овларда фойдаси тегмаган аъзолари томонидан содир этилиши ўзига хос қонун тариқасига кирган бўлса, ёш эркак ва аёл жинсига мансуб қабила аъзолари томонидан ўз жонига қасд қилинишига "табу" (таъқиқ) қўйилган эди. Қадимги Хитойда ўзини кўнгилли равишда худолар учун қурбонликка бағишлаш, уй ёки ибодатхона қурилиши пайтида ўз жонига қасд қилиш содир этилган, бунда марҳумнинг руҳи иморатни ёвуз кучлардан қўриқлашига ишонишган. Қадимги Ҳиндистонда эса диний ўз жонига қасд қилиш ҳолатлари чўктириш ёки ўзини ёқиш шунингдек, оммавий равишда йирик ғилдираклар остига ташлаб ўзини қурбон қилиш кўринишида кенг тарқалган эди. Буддизм тарафдорлари алоҳида ҳолларда монахларнинг маросимларда ўз жонига қасд қилишларига ҳам йўл қўйиб беришган. Шу ўринда бева аёлларнинг ўз жонига қасд қилишлари ҳақида алоҳида тўхталиб ўтиш лозимдир. Жумладан, Рим ва Славян маданиятларида бевалар томонидан содир этилувчи суицид уларнинг ўз турмуш ўртоқларига содиқлигининг исботи ҳисобланган. Бева аёлларнинг ўзини ўзи ёқиши одати 9

ҳинд-орий халқларида кенг тарқалган ҳодиса бўлиб, Ҳиндистонда уларнинг ўзини ёқиш ҳолати оммавий характерга эга бўлган ҳолда яқин даврларгача сақланиб келган. Қариялар томонидан ҳосилсизлик ва қурғоқчилик йилларида ўз жонига қасд қилиниши, катта авлод вакилларининг маълум ёшга кирганидан сўнг «ўлим водийси»га йўл олишига доир тарихий далиллар ҳам мавжуддир. Ўзоқ умр кўрувчи ёшлар маълум бир ёшга етгач, ўз ихтиёрлари билан ҳаётдан кетишлари мумкин бўлган. Япон маданиятида (самурайларда) ўз жонига қасд қилиш муқаддаслик гардиши билан қамралган ва ҳар доим маросим характерига эга бўлган. Ор-номус кодекси контекстида эркакларнинг ўз жонига қасд қилишлари кўринишидаги хулқ-атвор қадимги ахдда баён этилган. Бу барча маданиятларда мавжуд бўлган ва бугунги кунда ҳам содир этилиб келинмоқда. Бундай ҳолатлар, айниқса, ҳарбийлар ва ҳокимият вакиллари орасида кенг тарқалган. Кўплаб ҳарбий жамиятларда, масалан, викингларда, япон ҳарбийлари ўртасида ўз жонига қасд қилишга хурмат билан қаралган. Ўз жонига қасд қилиш Осиё, Африка ва Жанубий Америка қадимий қабилалари тасаввурига кўра «ёмон ўлим» ҳисобланиб, суицидент ўлимидан сўнг зарар келтиришга қодир бўлган кичик ёвуз руҳларга айланади. Шомон маданиятида қадимдан ва ҳозирги кунда ҳам суицидент ўз қариндошларининг азобловчисига айланади, деб ҳисобланади. Замонавий тадқиқотчиларнинг маълумот беришича, тарк этилганлик ва ёлғизлик ҳисси билан боғлиқ бўлган кўнгилли тарзда ўз ҳаётини тугатиш ҳақидаги биринчи ёзма манбалардаги эслатма Қадимги Миср маданиятига тегишлидир. Мазкур тадқиқот муаллифлари эътироф этишича, Қадимги Миср цивилизациясининг маълум даврларида ўз жонига қасд қилиш ҳолатларига нисбатан муносабат анчагина толерантлик хусусиятига эга бўлган. Қадимги Ҳинд қонунлари маросимли ўлим ва бевалар суицидига йўл қўйган ҳолда маиший характердаги аутоагрессияни қоралган. Буддизимнинг фалсафий концепцияси ўз жонига қасд қилишни кескин қораламайди. Кўнгилли тарзда 10

ҳаётдан кетиш-сансара (қайта туғилишнинг чексизлиги) ғилдирагини тўхтатмайди, аммо ҳайвон ёки иблис кўринишида қайта туғилишга олиб келади, деб таъкидланади. Антик жамиятда ўз жонига қасд қилишга муносабат чидаш ва баъзи ҳолларда рағбатлантиришдан то қонун билан ман этишгача алмашинилиб турган. Қадимги Юнонда жиноятчига оммавий қатлни ёки ўз жонига қасд қилишни танлаш имконияти берилган. Шунинг учун ўз жонига қасд қилиш ҳаёт ва ўлим ўртасида бўлган танлаш эркинлиги ижодий акти ҳисобланган. Ҳукмдор Фив Креонт томонидан тош са ғ анага қамаб қўйилган Антигона адолатсиз қатлдан кўра кўнгилли ўлимни афзал кўрганлиги учун ўз жонига қасд қилади. Қадимги Юнон файласуфи Диоген Синопский афсонага кўра, нафасини тўхтатиш билан ўз жонига қасд қилиб, ҳаётини тугатган. Юнон фалсафасида ўз жонига қасд қилиш муаммоси илк маротаба назарий асосланиб,дастлабки илмий талқинини топган. Пифагор - ҳаётни тангри томонидан берилган моҳият сифатида кўриб, ннсон унга бўйсуниши лозим, деб ҳисоблаган. Унинг бундай хулосага келишига сонлар назарияси сабаб бўлиб, унга кўра, маълум айнан бир вақтда фаолият юритадиган маълум миқдордаги руҳ мавжуддир. Ўз жонига қасд килиш эса маънавий математиканинг мувозанатини бўзади. Чунки бунда дунёда бехосдан бўшлиқ шаклланади. Афлотуннинг қарашлари эса юқоридаги икки тасаввурни ҳам бирлаштирган ҳолда ўз жонига қасд қилиш дезертирликка (қочиш, бўйин товлаш) тенглаштирилган. Арасту суицидни давлат мақсадларига қарши қаратилган ҳаракат сифатида баҳолаб, бундай ҳаракат жазоланиши керак деб ҳисоблаган. Рим тарихи ўзида буюк инсонлар: Катон, Антоний, Суқрот, Сенека кабиларнинг ўз жонига қасд қилиши ҳолатлари гувоҳлигини сақлаб келган. Етмиш ёшли қадимги Рим файласуфи, эпикурчи Луций Аней Сенека оёқ қон томирларини кесиш орқали ўз жонига қасд қилган. Қон оқаётган бир пайтда эса ўзи қоғозга туширишга улгурмаган кўплаб фикрларини айтиб туриб ёздирган. 11

Уни ўз жонига қасд қилишга император Нерон ҳукм қилган эди. Бу даврда Қадимги Рим ҳукмдор қатлами маросимли ўз жонига қасд қилишни қонун буни қораласа-да, рағбатлантириб келган. Давлат ўз жонига қасд қилиш ҳолатларига нисбатан иккиламчи стандартларга йўл қўйишни қулчилик мавжуд бўлган давргача (бу пайтда қ уллар инсон сифатида кўрилмаган) давом эттириб келган. Рим империясининг охирги даврларига келиб зодагонлар суицидига ҳурмат билан қараб келиниши билан бир вақтда, қ уллар томонидан содир этиладиган ўз жонига қасд қилиш ҳолатлари эпидемияга айлана бошлаган. Қонунларда белгиланган, қулларнинг суицидал ҳаракати муваффақиятсиз чиққанда қийноқ билан «қатл этилиши ёки тугаллангани суициддан сўнг жасадларнинг оёқ ости қилиниши хавфи ҳам инсон чидаши мумкин бўлмаган шароитларда яшашга мажбур бўлган ва ўз ҳаётига нуқта қўйишга қарор қилган қулларни қўрқита олмасди. Ўз жонига қасд қилишни биринчи бўлиб IV асрда авлиё Августин қоралаб чиқди. У суицидни диний таълимотни бўзувчи қотиллик шакли деб ҳисоблайди. Авлиё Августин жамиятнинг суицид ҳолатига нисбатан жиноят сифатида қарашини оқлаган ҳолда тўрт далил, яъни асосни келтириб ўтади: - айбдор инсон ўлим ҳукуқига эга эмас (айби бўлмаган ҳолда айбдордек ўлиши мумкин эмас); - ўз жонига қасд қилувчи ўз жонини олар экан, у инсонни ўлдиради; - софдил руҳ барча азоб-уқубатларни енгиб ўтади; - ўз жонига қасд қилган, гуноҳкорларнинг энг ёмони сифатида ўлади. Фома Аквинский XIII асрда ўз жонига қасд қилишни уч постулат а сосида қатъий қоралаб, ўз жонига қасд қилиш қуйидаги сабаблар туфайли н отў ғ ри ҳаракатдир деб ҳисоблаган: - ўз жонига қасд қилиш табиат қонунининг бўзилиши бўлиб, унга кўра «ҳар бир табиий нарса ўзининг мавжудлигини сақлаши зарур» ва ўзини севиши лозимдир; 12

- бу ахлоқ қонунининг бўзилишидир, чунки бундай ҳаракат асосида ўз жонига қасд қилган инсон жамиятга зиён етказади; - ўз жонига қасд қилиш тангри қонунининг бўзилиши бўлиб, унга кўра инсон бўйсуниши лозим ва ҳаётдан маҳрум қилиш ҳуқуқи фақатгина худога тегишлидир. Ў рта асрлар христиан черкови ўз жонига қасд қилиш ҳолатларига нисбатан қотилли к дан кўра муросасиз муносабатда бўлган. Бунга асос сифатида эса қотил ўз қилган гуноҳига тавба қилиши мумкин, ўз жонига қасд қилган инсон эса ўзини бундай имкониятдан маҳрум қилишини келтириб ўтилган. Ислом динининг ахлоқ меъёрларида, ўз жонига қасд қилиш кечирилмас гуноҳлардан саналиб "Хадис" тўпламларида таъкидланишича: ... "Бир киши ўзини ўзи жароҳатлаб ўлдирди, шунда оллоҳ - таоло бандам мендан илгари ўз жонини ўзи олди, уни мен жаннатдан маҳрум қилдим" - деб ўтилган. Ў рта аср Европасида ўз жонига қасд қилганлар жиноятчилар ҳисобланиб, уларнинг жасадлари йўллар кесишган жойларда дафн этилган. Уй ғ ониш даврига келиб Англия ва Францияда инсоннинг табиий ҳ уқуқлари борасида фикрлар билдирила бошланди. XVI асрда франц у з мутафаккири Монтень антик давр файласуфларининг ўз жонига қасд қилиш муаммосига доир қарашларини қайтадан жонлантириб, бундай ҳа ракатларнинг психологик ва хуқуқий жиҳатлардан оқлашга уринди. XVIII аср инглиз файласуфи, янги замон вакили Д. Юм суицид апологиясини ўзининг «Ўз жонига қасд қилиш ҳақида» номли асарида баён э тган. Унинг фикрича, ўз жонига қасд қилиш бундай кўринишда христианлик қо нунларига қарама-қарши эмас. Чунки мувозанат - умумий тушунча ва алоҳида ҳодисалар дунёдаги мувозанатга ҳеч қандай таъсир кўрсатмайди. Шундай қилиб, Европа мамлакатлари орасида 1961 йилгача суицидга доир моддани сақлаб келган охирги мамлакат Буюк Британия бўлди. XX аср ўзининг барча саросималигига қарамасдан инсонларни юз йил олдин тасаввур қилиш ҳам қийин бўлган қулайликлар билан ўраб олди. 13

Бунда моддий турмуш даражаси юқори бўлган мамлакатларнинг айнан суицидлар сони бўйича етакчилик қилаётганлиги кўзатилган. Унинг бир нечта омиллари тафовутланади. 1. Ахлоқий омил . XX асрга келиб хулқ-атворнинг ахлоқий мотивациясини ўзгартириш тенденцияси юзага келди. Олдинлари унинг асосида муҳокама қилинмайдиган ҳолатлар, яъни мантиқ, ҳиссиёт, ақл- идрокка эмас, эътиқодга мурожаат этиш ётарди. Агар черков ўз жонига қасд қилишни ман этса - бу муҳокама этилмайди. Ҳозирга келиб XVIII ва XIX асрлардаги ҳодисалар таъсирида шаклланган эътиқод инқирози юз бериши аниқ бўлди. Бу маънавий ҳалокат эмас, балки ривожланишнинг табиий босқичидир. 2. Психологик омил . Н.А.Бердяев ёзганидек: «Ўз жонига қасд қилиш психологик ҳодисадир ва уни тушуниш учун ўз ҳаётини тугатишга қарор қилган инсоннинг руҳий ҳолатини тушуниш лозим. Ўз жонига қасд қилиш ҳаётнинг махсус, ўзига хос дақиқасида, қора тўлқинлар кўнгилни қамраб олган, умид учқунлари сўнгган пайтида содир этилади. Ўз жонига қасд қилиш психологияси, энг аввало, чорасизлик психологиясидир». Оммавий маданият аппарати орқали жамият доимий равишда қ андайдир ҳаётий муваффақият стандартларини қабул қилдиришга уринади ва унга мос келмаслик фожиа сифатида идрок этилади. 3. Ижтимоий омил . Техник инқилоб ва урбанизация оқибатида ўтган а с рнинг патриархал дунёси вайрон бўлди. Инсон ўзини ўраб турган ҳаётий к енглик устидан бевосита назоратни йўқотиб, шахс ва жамият ўзаро муносабатлари кўлами ҳам бўзилди. Ҳар қандай ижтимоий ларза, ижтимоий мавқенинг оммавий ўзгариши ўз жонига қасд қилишларнинг кўпайишига олиб келади. Юқоридагилардан келиб чиқиб хулоса қилиш мумкинки, ўз жонига қасд қилиш ҳолатлари тарихий даврлар мобайнида ҳар қандай жамиятнинг доимий йўлдоши ҳисобланган. Шундай фикрлар борки, баъзи одамлар шунчаки ўзини ўзи ҳаётдан маҳрум қилишлари лозим. Бунда алоҳида 14

индивид кўзатув устиворлигини йўқотиб, назорат предметини инсоннинг ижтимоийлиги ташкил этади. 15

1.2. Суицидал хулқ-атворнинг замонавий таҳлили Суицидал хулқ тадқиқотчилар томонидан аутодеструктив (ўзини ўзи маҳкум этувч и ) хулқ тарзида кўрилиб, унинг белгиси сифатида ўз шахси ва саломатлигини онгли равишда бўзиш тенденцияси намоён бўлади. К. Ozvath фикрича, аутодеструктив хулқ-атвор бехосдан ёки ҳад д ан зиёд кучли зўриқишли (стрессли) таъсир оқибатида хулқнинг индивидуал механизмларининг панд бериши ёки етарлича эмаслиги оқибатидир. Амалга оширилган назарий таҳлил асосида R . F . Baumeister , S . J . Scher л ap аутодеструктив хулқнинг уч типини кўрсатиб ўтишади: 1. Бирламчи аутодеструкция: индивид ўзига зарар етказишга уринади ва онгли равишда уни амалга оширади. Бундай хулқ асосида кучли инсондаги салбий эмоциялар ташкил этиб, ўзининг камчиликларига диққатнинг қ аратилиши боис, ўзига нисбатан салбий муносабатини шакллантиради. 2. Аутодеструктив хулқ паттернининг қарама-қарши томони сифатида самарасиз стратегия: инсонлар нормал мақсадларга интилишади, аммо самарасиз стратегияни қўллаган ҳолда ўзларига зиён етказишади. 3. Аутодеструктив паттернинг учинчи типида инсон ўзаро бир-бирини и стисно этувч и икки мақсадни кўзлайди. Бир неча қарама-қарши мақсадлар вазиятидан бирини танлаш, унга сарфланган ҳаракатлар ижобий натижалардан юқори бўлиб, фикрлардаги хатоликлардан гувохдик беради. R . F . Baumeister , SJ . Scher томонидан амалга оширилган тадқиқотларида кўп ҳолларда кўриб чиқиладиган аутодеструктив хулқ-атвор турли шаклларининг таҳлилига доир маълумотларга кўра, улар асосан иккинчи ва учинчи типга киритилиши мумкин бўлиб, бироқ биронтаси ҳам бирламчи аутодеструктив хулққа киритилмайди. Муаллифлар хулосасига кўра, соғлом кишилар ўзларига зарарни ноадекват реакциялар, самарасиз методларнинг кутилмаган натижалари, таваккал ва сарфланган кучни нотў ғ ри баҳоланиши натижасида етказишади. Бунда асло онгли равишда ўз-ўзини ҳалок этишга интилиш кўзатилмайди. Ушбу холатларда ўз вақтида кўрсатилган педагогик - 16

психологик таъсир шахсда ўз-ўзини бошқара олиш, муамони ҳ ал этилишининг бошқа, альтернатив усул ва воситаларини излаб топиш мотивациясининг шаклланишига ёрдам беради. Когнитив соҳада ижобий ўзгаришлар эса ўз фикр ва мулохазаларидаги хатоликларни тўғри таҳлил этиш имконини беради. Ўсмирлик суицидини ўрганишга бағишланган тадқиқотларда, суицидал уриниш содир этганлар хулқи суицидолди ҳолати ва белгиларини, соматик ўзгаришларни таҳлил қилинганликларини кўрамиз. Жумладан Б.М.Умаров тадқиқотларида, пубертат олди ва кичик пубертат ёшида суицидал хулқнинг асосий мотиви бўлиб, асосан руҳий носоғломлик ва кўрқинч ҳолатларига боғлиқ бўлган низоли кечинмалар (6,9 фоиз, 30,7 фоиз) бўлса, пубертат ва пубертатдан кейинги ёш даврларида шахсий, оилавий, ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги низолар, (39,2 фоиз, 44,9 фоиз) ҳамда ижтимоий ахлоқ иормалари билан боғлиқ бўлган низолар ташкил этилиши аниқланган. И.Соғинов тадқиқотларида таъкидланишича, оилавий муносабатлардаги низолар, эр-хотин билан бир қаторда оиладаги фарзандларда ҳам руҳий танглик ҳолатини келтириб чиқариб, турли табиатдаги хулқ оғишлари, натижасида келиб чиқиши эҳтимоли бўлган ижтимоий- психологик мослашишни издан чиқишига олиб келиши мумкин. Суицидал хулқ-атвор умуминсоний реакцияларнинг бир кўриниши сифатида суицидал фаолликнинг барча босқичлари, индивиднинг шахсий ҳаракатлари асосидаги эҳтимолий ўлимнинг ҳамма вариантларига муносабатини қамраб олиб, уларга куйидагилар тегишлидир: - суицидал фикрлар (пассив - тасаввур, ўз ўлими мавзусидаги хаёлот (фантазия), фаол - кўнгилли тарздаги ўлим ҳақида тўғридан-тўғри эътироф); - суицидал ният - суицидаллик намоён бўлишининг фаол шакли, яъни ўз жонига қасд қилиш тенденцияси, унинг чу қ урлашуви, уни амалга ошириш режасининг ишлаб чиқилганлик даражасига мувофиқ намоён бўлиб, суицид усули, ҳаракат вақти ва жойи ўйлаб кўрилади; - суицидал ма қ садлар - иродавий компонентнинг қарорига эргашиш; 17

- суицидал урини шл ар - ўлим билан якунланмаган ўзини мақсадли равишда ҳаётдан жудо қилишга ҳаракат; - суицидлар (намойишкорона, аффектив ва ҳақиқий). Суицидал фикрлар босқичида суицидал жараён тўсиб қўйилиши, қ айтарилиши ёки ўзининг ривожланишини давом эттирилиши ҳам мумкин. Шу боис суицидал фаолликни келтириб чиқарувчи ижтимоий, психологик, п едагогик омилларни ўз вақтида аниқлаш, шунингдек суицидал установкаларни ҳам инобатга олиш лозим. Д.Н. У знадзе маълумотларига кў ра, установка - бу маълум бир ҳаракатларни содир этишга п сихофизиологик жиҳатдан тайёрлик бўлиб, у инсон хулқ-атворини тартибга с олади, уни мақсадга йўналтиради. Бироқ, унинг ҳаракат механизми субъект томонидан англанилмайди. Бунда фақатгина онгнинг йўлловчи жараёнлари ҳа қида гап бориши мумкин бўлади. Маълумки, уларни тўли ғ ича баён этиш и мкони мавжуд эмас . Установкалар камида учта таркибий қисмни қа мраб олади: - когнитив; - эмоционал-мотивацион; - хулқ-атвор. Суицидал установка - бу ўз устидан зўрлик ҳаракатини амалга оширишга потенциал тайёрлик бўлиб, унга: суицидал фикрлар, мақсадлар ва салбий эмоциялар (депрессия, хавотир, айбдорлик ҳисси) шунингдек, суицидал уринишларни тайёрлаш ва амалга ошириш характерлидир. Тадқиқотларда кўрсатилишича суицидал установкалар, антивитал ҳиссиётлар ва суицидал фикрларнинг шаклланиши кўп ҳолларда 14-16 ёшларда содир бўлади. Агар дастлабки суицидолди босқичларида суицидал фикрлар устивор бўлиб, эмоционал ва хулқ-атвор компоненти кучсиз намоён бўлса, кейинги фазаларда эса суицидал ҳаракатлар, суицид актини тайёрлаш ва амалга ошириш устиворликка эга бўлади. Ўсмирларда суицидолди синдроми мезонларини қ уйидагиларда умумлаштириш мумкин: 18

- анамнезда ўз жонига қасд қилиш фикрларининг мавжудлиги;. - дисфорик ҳолат қисмлари ( ғ амгинлик, хафалик, тушкунлик ҳисси); - уйқусизлик, чарчоқлик, вегетатив ўзгаришлар каби бўзилишлар; - ўз жонига қасд қилишни амалга ошириш усуллари ҳақидаги аниқ тасаввурлар шаклланади. Суицидолди синдироми С. Enachescu , A . Retezeanu томонидан к линик психиатрия ва инсониятнинг онтологик муаммолари (критик в азиятда инсоннинг мавжудлиги муаммоси сифатида) ўртасидаги чегарада ўрганилади. Суицидолди синдромининг "продромал симтом"ли уч босқичи аж ратилиб кўрсатилали: - психик таранглик босқичи; - маргинал вазият босқичи; - психик кескинликни юмшатиш босқичи. Ўз жонига қасд қилишга муваффақиятсиз ҳаракат - инсонда ўз ҳаётини тугатиш мақсади бўлмаганлиги тасди ғ идир, деган нисбатан тўла асосли бў лмаган фикр мавжуд бўлиб, амалиётда ўз жонига суиқасд қилишга уринган бир қанча инсонлар қайтадан суицидал ҳаракатни содир этганлигини кўрсатмоқда. Тадқиқотчилар маълумотларига кўра, 40 фоизга яқин суицидал ҳаракатларни содир этган ёшлар, анамнезда бир ёки бир неча марта ўз жонига суиқасд қилишга уринишган. Суицидга биринчи уриниш н и содир этгандан кейинги бир йил мобайнида 30 фоиз ҳолатида ушбу акт қайта содир этилган, шундан 1-2 фоиз инсонлар суицид натижасида ҳалок бўлишган. Суицидал ҳаракатларнининг такрорланишини олд ини олиш учун психологик-педагогик таъсир кўрсатишни қўллаш имконияти мавжуд. Бунда мутахассисдан суицидни ички низони бартараф этиш воситаси сифатида тушуниш, суицидент учун эса ўзининг суицидал тенденциясини рефлексивлаштириш қобилияти талаб этилади. Ўз жонларига қасд қилганларнинг ниятларини билдиришлари масаласига нисбатан қарама- 19

қарши қарашлар мавжуд. Patris J ., маълумотларига кўра, ўз жонига қасд қилишга нисбатан тўғридан-тўғри фикр билдириш суицид хавфини аниқлашга нисбатан паст кўрсаткичга эга бўлиб, ўз жонига касд қилишга та ҳ дид қиладиган шахсларнинг фақатгина 3-5 фоизгина яшашни хо ҳл амасликларини ишонч билан билдиришади. R . Pawsey , O . Krupmska маълумотларига кўра, ўз жонига қасд қилишга қадар одамлар ҳаётларини ўз жонига қасд қилиш билан тугатиш ҳақидаги истакларини тез-тез очиқ билдиришади. Ўз жонига қасд қилишни содир этган ҳар ўн кишидан тўққизтаси ўз ниятлари ҳақида билдиришган бўлиб, овоз чиқариб билдирилган истак осонлик билан эшитилади ва шунинг учун билвосита билдирилган ҳолатдан кўра, омон қолиш учун кўпроқ имконият қолдиради. А.Е.Личко, А.А.Александровлар томонидан ўтказилган тадқиқотларида 14-18 ёшдаги ўсмирларнинг 49 фоизи ўткир аффектив реакциялар таъсири остида бўлганликлар аниқлаган. Э.Гроллман ва Э.Шнейдманлар 90 фоизга яқин суицидентларнинг намо й ишкорона ишорасини ажратиб кўрсатишади: 1. Вербал - ўлим истаги ҳақида билдирмоқ (тўғридан-тўғри - масалан, «яшашни хохламайман», билвосита - масалан, «мен ухлашни ва қайта уй ғ онмасликни истайман»). 2. Новербал (ҳаракатли). Суициднинг сўнгги тайёргарлигини амалга ошириш кўп ҳолларда ўзр сўраш, юридик ҳ ужжатларнинг тайёрлашни (масалан, васиятнома)ни ёки ҳар қандай шахсий мулкни, масалан, севимли китоблар ёки маркалар коллекциясини сов ғ а қилишни ўзида акс эттиради. Бунда ўсмир ўзининг хулқ-атвор йўналишини биринчи қарашда сабабсиз ўзгартиришига алоҳида эътибор кўрсатиш лозим. Субъект ҳаётда қувноқ ва фаол инсондан одамови, аутик, ўз ички дунёсига ғ арқ бўлган, хушкўрмас кишига айланиб қолади. Ёки аксинча, о ғ ир вазмин ўсмир ўзини одатдагидан қувноқ кўрсатади. Хотиржам, вазмин ўсмирлар кўп ҳолларда ҳаёт учун хавф билан боғлиқ бўлган экстремал вазиятларни қидира бошлайди (пассив суицид). 20

3. Вазиятли - аниқ бир вазиятдан келиб чиққан ҳолатларда амалга ошади (ота-онанинг ажралиши, оилада, тенгдошлари орасидаги ўткир ёки сурункали низолар, яқин кишисининг ўлими, жинсий зўравонлик, молиявий инқироз ва ҳ .к.). 4. Психологик бўзилишлар (депрессия, шизофрения ва ҳ .к.), соматик касалликлар (онкологик ва ҳ .к.) ёки ўсмирнинг психик ҳолатидан келиб чиқади (алкогол, гиёҳванд моддалар ва ҳ .к.). Ҳар қандай ҳолатда суицидал та ҳ дид ва суицидал тенденциянинг мавжудлиги хавф ту ғ диради. Шунинг учун ҳам ота-оналар, педагоглар ва тарбиячиларининг ўсмирлик даври суициди борасидаги психологик саводхонлигини ошириш масалаларига алоҳида эътибор қаратилиши зарур эканлиги амалиётда ўз исботини топмоқда. Суицидологиянинг асосчиларидан бири Э.Шнейдман суициднинг унта умумий психологик тавсифни ажратиб, уларнинг изоҳини берган: - суициднинг умумий мақсади ечимини топиш ҳисобланади; - суициднинг умумий вазифаси идрок этишни тўхтатиш; -суицидни содир этишга чидаб бўлмас психик (руҳий) о ғ риқ, кўтарилган таъсирчанлик ҳолати умумий стимул бўлиб хизмат қилади; - психологик эҳтиёжларнинг фрустрациялашуви оқибатида суицид пайтида умумий стресс бўлади; - умумий суицидал эмоция сифатида ожизлик, чорасизлик намоён бўлади; - суицидга ички умумий муносабатни амбивалентлик ташкил этади; - суицид пайтида психиканинг умумий ҳолати когнитив соҳанинг торайиши (тафаккурнинг ригидлиги, «тунелл тафаккур», аниқлик)да кўринади; - суицидда умумий ҳаракат, нимадандир қочиш ҳисобланади; - суициддаги умумий коммуникатив ҳаракат ўзининг нияти ҳақида бевосита ёки билвосита билдиришдир; 21

- суицидал ҳаракатнинг ҳаётдаги умумий хулқ-атвор тарзига мос келиши умумий қонуниятни ташкил этади. А. Леенаарс эса суицид ва суицидентларни изоҳлашда қўшимча тавсифларни ажратиб кўрсатади: - суицидентнинг ўзини ожиз, қатъиятсиз ва дезадаптациялашган (мослаша олмайдиган) одам ҳисоблаганлиги сабабли адаптация (мослашиш)га қобилиятсизлиги; - суицидентнинг "Эго"си шикастлантирувчи ҳаётий ҳодисалар сабабли заифлашган (йўқотиш, инкор этилиш, муваффақиятсизлик, ишончининг суистеъмол қилиниши ва ҳ .к); - суицидентлар бошқа одамлар билан ўзаро муносабатларни ўрнатиш ва уларни сақлаб туришда қийинчилик сезишади; - суициднинг марказий мавзуси йўқотиш ва инкор этилиш бўлиб, у ўз н авбатида о ғ риқ ҳамда аутоагрессияга олиб келади; - суицидентнинг йўқотилган ёки уни инкор этувчи шахс ёинки ҳар қандай йўқотилган идеал билан (со ғ лиқ, ёшлик, иш, эркинлик) зўр бериб идентификациялашув. Ўсмирлар ўртасидаги ўз жонига қасд қилиш - атрофдаги муҳитнинг ижтимоий, интраперсонал (ички шахслилик), интерперсонал (шахслараро) омиллари билан мураккаб ўзаро алоқадорлиги натижасидир. Тадқиқотчиларнинг таъкидлашича, психик бўзилишлар орасида депрессив ҳолатлар асосий ўринлардан бирини эгаллайди. Суицидал хулқ-атворни кўриб чиқишда, жиддий эътибор алкоголь, гиёҳванд ва токсик воситаларга қаратилади. Суицидал хавфнинг муҳим омилларидан бирини алкоголни истеъмол қилиш, гиёҳванд моддалар ва психотроп воситаларни қўллаш ташкил этади. Суицидал хавф омилларига суицидал фикрлар ва истаклар, илгариги суицидал уринишлар ва постсуицидал (суицидал уринишдан кейинги) давр (3 ойгача) киради. 22

Ўсмирлик шахс ривожланишининг кескин (критик) даври сифатида хавф омили тан олинади. Проф.М.Т.Давлетшин (1993) тахрири остида чоп эттирилган "Ўзбекистон С.С.Р.да ўзбек аёлларининг ўзини ёндиришининг ижтимоий-психологик сабабларини ўрганиш" деб номланган илмий-услубий тавсияномада ўсмирларда суицидал хулқнинг келиб чиқиш сабаблари ва катталар суицидидан фарқи, унинг ўзига хослиги хақидаги фикр ва мулоҳазалар илгари сурилар экан, улардаги ёш танглиги суицидал хулқнинг келиб чиқишида алоҳида ўрин эгаллаши таъкидланган. Кўпчилик ўсмирларга импульсивлик, эмоционал беқарорлик, юқори ишонувчанлик характерлидир. Уларда ўзини ўзи таҳлил этиш ҳисси кучайиши, ҳаёт ва ўлим муаммоларига қизиқишнинг ортиши, фалсафий масалаларга берилиб кетиш кўзатилади. Ўсмирлар «қадриятларни қайта баҳолаш»га мойил бўлишиб, машаққат билан жамиятдаги ўз ўринларини излашади, «ҳаёт мазмуни»ни англашга ҳаракат қилишади. 23

1.3.Суицидал уринишларни содир этган ўсмирлар муаммосининг назарий таҳлили. Ўзбекистонда суицид муаммоси бўйича ўтказилган илк тадқиқотлардан бири Э.Ш. Усмонов (1993) томонидан амалга оширилган. Унинг "Ўзбек хотин-қизлари суицидал хулқининг (ўз-ўзини ёндириш) ижтимоий- психологик ва ёш хусусиятлари", деб номланган илмий тадқиқот ишида Ўзбекистонда содир этилаётган суицидал уринишларнинг ёш ва этнопсихологик жиҳатларининг таҳлили берилган бўлиб, ўсмир қизлар ўртасида ўз жонига қасд қилиш ҳолатларини олдини олиш борасидаги қатор илмий мулоҳазалари келтирган. М.В.Васильченко ўсмирлар ўртасида суицидал ҳаракатларнинг ортиб боришига бир қатор патологик эндоген ва экзоген омиллар: номақбул ирсият, рухий ва жисмоний шикастланишлар, асаб, психик ҳамда психосоматик касалликлар, оилавий муносабатларнинг издан чиқиши, таълим муассасалари шунингдек, оилада ўсмир муаммоларига етарлича тўғри ёндошилмаганлиги, айрим оммавий ахборот воситаларининг ўсмир рухиятига салбий психологик таъсири ва бошқа сабаблар бўлиши мумкинлигини кўрсатиб ўтган. Ivarsson (2001) нинг маълумотларига кўра, суицидал акт содир этган ўсмир суицидентларнинг ярми яна қайта суицид ҳаракатларини амалга оширганлар. Такрори й содир этилувчи суицидал уринишлар ўсмирларнинг стресс вазиятларига нисбатан ўзига хос тарзда таъсиротга жавоб беришининг ўрганилган шаклидир. М. Linehan (1993) фикрича, ўзини ўзи ўлдириш учун икки ва ундан ортиқ уринишларни содир этганлар "сурункали суицидентлар" бўлиб, уларнинг суицидал ҳаракатларини аддиктив хулқнинг бир шакли сифатида ўрганиш мақсадга мувофиқ. А.Е.Личко (1983) фикрича, 10 фоиз ўсмирларгина ҳақиқатан ҳам ўз жонларига қасд қиладилар. Қолганларида эса фақат "ёрдам ҳайқириги" ку затилади. 24

Б.Н. Алмазов таъкидлашича, фақатгина 4 фоиз суицидент ўсмирларгина жонига суиқасд қилиш нима эканлигини акт содир этаётганларида англаганлар. А.Е.Личко ва А.А.Александровларнинг тадқиқотларида маълум бўлишича, суицидал ҳаракатларнинг 49 фоизи ўткир аффектив реакция оқибатида ва ҳоказо. Соҳага оид адабиётларнинг кўрсатишича, ўзини ўзи маҳкум қилувчи ва суицидал хулқ – атворнинг шаклланишида оила омили катта аҳамиятга эга. Оиладаги эмоционал инкор этилиш, ҳимояланмаганлик, тарк этилганлик, турғун қўрқув каби салбий эмоцияларнинг юзага келиши, ижтимоийлашувнинг бузилиши, стресс ва фрустрацияга паст толерантлик, аффектив реакцияларни назорат қилишнинг пасайиши, ўз қадр – қимматини ҳис қилишнинг етарли ривожланмаслиги, шахс ҳимоя механизмининг заифлашуви, ўзининг камқадрлиги ва кераксизлигини ҳис қилиши, атрофдаги оламга ишончсизлик, ўз имкониятларига ишонмасликни туғдиради. Бундай ҳиссиёт ўсмирлик даврида деструктив хулқ моделини - “жазони қидириш”, аутоагрессия, такрорланувчи суицидал уриниш, гиёҳванд моддаларга иштиёқ ва антисоциал ҳаракатлар шакллантирувчи салбий идеаллар тарзида намоён бўлади. Суицидентлар оилавий анамнезнинг оғирлашуви: нотўлиқ оилалар ва оиладан ташқарида тарбияланиш, алкоголизм билан оғринган ёки кўп ичивчи ота, ота – оналардан бирини руҳий касаллиги, оилада дисгармоник муносабатлар ва келишмовчиликлар, болаликдан унга ота онанинг нотўғри муносабати, суицидал уринишларни содир этиш даврига қадар психопатология даражасининг юқорилиги билан фарқлашади. Суицидентларнинг оилавий тарбияси шакли кўпинча ҳаддан зиёд назорат ва протекция (ҳимоялаш), ота ёки она томонидан қўллаб – қувватланиш, ғамҳўрликнинг, муҳаббат ва оилавий ўзаро муқобил эмоционал илиқликнинг танқислиги билан ҳам ҳарактерланади. 25

А.Е.Личко фикрига кўра, тарбиянинг мувозанатлашмаган (дисгармоник) шакли у ёки бу кўринишдаги характер акцентуациясининг, шу жумладан, ўзини ўзи маҳкум этувчи хулқ омилларининг шаклланиши ва мустаҳкамланишига имкон туғдиради. Суицидал тенденцияларнинг шаклланишида ота-оналарнинг шахс хусусиятлари ҳам катта роль ўйнайди. L . S . Wright маълумотларига кўра, суицидал хавфнинг юқори даражаси билан ажралиб турувчи мактабнинг юқори синф ўқувчилари ва коллеж талабалари оталари билан муносабатлари бўзилганлигини таъкидлашган. Мазкур оилалардаги ота-оналар бир-бирлари билан юқори низоларга эга бўлиб, кейинги пайтда вақтнинг катта қисмида депрессивлик ёки қизиққон ҳолатда бўлишган, гиёҳванд моддалар ёки алкоголь истеъмол қилишган. EJ . De Wilde ўз ҳаммуалифлари билан келтирган маълумотга кўра, ўз жонига қасд қилиш орқали ҳаётдан кетишга уринган ўсмирлар ҳеч качон суицидал уринишларни содир этмаган депрессив ва нодепрессив ўсмирлардан болаликдан оилавий беқарорлик ва низолар шароитида ҳа ё т к ечиришлари билан фарқланишади. Аниқланишича, уларнинг кўпчилиги ў с мирлик ёшида сексуал зўравонлик курбони бўлишган ва суицидал уринишдан бир йил олдин оилада жиддий ижтимоий беқарорлик шароитида яш ай бошлашган. Яқинларининг ёки ота-онанинг ўлими оиладаги муносабатларнинг муайян тўзилмасида ўсмирларнинг шахсига таъсир қилиб, суицидал тенденцияларнинг шаклланишига олиб келиши мумкин. Шунингдек, ота- он аларнинг ажралиши ҳам суицидал хавфнинг сабаби бўлиши мумкин. Суицидал хавфнинг омили сифатида ижтимоий нуфўзнинг йўқотил иш и ҳ ам кўриб чиқилади. Инсоннинг ижтимоий мавқеи қанчалик юқори бўлса, суицид хавфи ҳам шунчалик паст бўлади ва бунга мос равишда ижтимо ий м авқенинг пасайиши - ўз жонига қасд қилиш хавфини оширади. Ю.Б.Попов, U . Bille - Brahe , Э.Шнейдманларнинг фикрича, ўзини ўзи маҳкум қилувчи хулқ-атворнинг асосида онгостликдаг и ўли мга интилиш 26

эмас, балки ҳаётий муаммолардан кетишга интилиш ёти б, бу баъзи ғарблик тадқиқотчилар таъкидлашича, суицидал хулқ-атворнинг негиз (илдиз)и ҳисобланади. Ҳаётий зўриқиш (стресс)лар, айниқса, ўсмирларда суицидал хулқ-атвор хавфи таркибига киритилган. Суицидентларнинг 90 фоизи суицид олдидан биттадан кўп стрессорларнинг таъсирини ҳис қилишган. Бунда суицид билан нисбатан чамбарчас боғланган стрессорларнинг уч гуруҳи аниқланган: 1. Шахслараро муаммолар (низолар, айрилиқ, хўрланиш). Ўз жонига қ асд қилишни содир этиш учун жиддий ва етакчи мотивни психик ш и кастланиш ташкил этиб, 92 фоизида тенгдошлари билан муносабатларда белгиланган вазиятларнинг, 72 фоиз суицидентларнинг аҳамиятли муносабатлари тизимининг асосини ташкил этувчи шахсий-интим муносабатлар ҳамда низоли вазиятларга тегишли бўлган. 2. Иқтисодий муаммолар. Ўз жонига қасд қилиш частотаси юқори даромадли кишилардан кўра кам даромадли кишиларда 1,6 баробар ортиқдир. 3. Соматик касалликлар, инфекциялар ва носпецифик тана шикоятлари (чарчоқлик, уйқунинг бўзилганлиги ва зўриқиш ҳисси). Тадқиқотларга кўра, суицидал хулқ-атвор боғлиқ бўлган муҳим оми ллардан бири бу ёш кўрсаткичи бўлиб, суицидал хавфли давр сифатида ўсмирлик ва кексайиш пайти ҳисобланади. Шаҳар ва қишлоқдаги суицидлар миқдорига нисбатан қарама- қаршилик мавжуд бўлиб, айрим муаллифларнинг маълумотига кўра, суицидлар ш аҳарларда қишлоқлардан кўра кўпроқ ҳолларда содир этилади. К.Помро ҳа ммуаллифликда келтирган маълумотига кўра эса, барча қишлоқ районлари шаҳарларга нисбатан ўз жонига қасд қилишларнинг нисбатан юқори кўрсаткичига эгадирлар. Ўзбек психологлари Б.М.Умаров, Э. Ш. Усмонов (1993) илмий тадқиқотлари натижаларида ҳам ушбу маълумотлар тасдиқланади. 27

Суицидлар содир бўлишининг йил даврларига боғлиқлиги корреляцияли алоқадорликка эга эмас. Ўз жонига қасд қилишлар сонининг баҳор ва кўзда бир оз ўсиши кўзатилади. Шаклланган фикрларга қарамай, суицидлар сони декабрь ва байрамлар пайтида деярли амалга ошмайди ва максимал ўз жонига қасд қилишлар май ҳамда октябрга тўғри келади. Энди ўсмирларда суицидал уринишларни келтириб чиқарувчи ва қўзгатувчи сабабларга тўхталиб ўтамиз. Уларга психик бўзилишлар билан бир қаторда ўсмирнинг ўзини-ўзи баҳолашдаги низолар, долзарб эхтиёжларнинг қондирилмаслиги, ёл ғ излик, шахслараро муносабатлардаги бўзилишлар, ўзининг ташқи қиёфасидан қониқмаслик, қарама-қарши жинс вакиллари билан муносабатлардан (инкор этилган муҳаббат) кўнгли қолиши, жазоланишдан қўрқиш, кабилар тегишлидир. Кўп ҳолларда ўсмирларда бу уринишлар импульсив, вазиятли бўлиб, олдиндан режалаштирилмайди ва бир-икки йил ўтгач, ҳар қандай аҳамиятини йўқотади. Кўпинча суицидал уринишлар ўзоқ муддатли инқирозли ва низоли вазиятларинининг якуни сифатида намоён бўлади ва ретроспектив таҳлил кўрсатишича, буларни олдиндан кўра билиш мумкин бўлган. А.Е.Личко (1991) бўйича суицидал хулқ-атвор сабаблари қуйидагилардан иборат. •Яқин инсоннинг ўлими; • Чарчаш; • Ғурурнинг топталиши; • Алкоголь, наркотик ва токсик моддаларни истеъмол қилиши н атижасида шахснинг ҳимоя механизмларининг бўзилиши; • Ҳаётини ўз жонига қасд қилган инсонлар ҳаётига ўхшатиши; • Турли сабабларга кўра аффектив реакциялар. А.Амбрумова, В.Тихоненколар суицидал фаолликни келтириб чиқарувчи омилларни экстраперсонал (ташқи ) ва интерперсонал (ички) оми лларга ажратган. 28

Суицидал фаолликни келтириб чиқарувучи экстраперсонал омиллар тарзида: 1) Психозлар, психик бўзилишлар; 2)Ўз жонига қасд қилиш тўғрисида вербал билдириш, такрорий суицидлар, суициддан сўнги 3 ой ( эрта постсуицид); 3) Ўсмирлик ёши; 4) Экстремал вазиятлар, бегоналашув, ёл ғ излик; 5)Оилада, жамиятда, ижтимоий мавқенинг йўқотилиши, айниқса тенгдошлари орасидаги ўз статусига (ўрнига) эга бўлмаслик; 6) Низоли ва жароҳатловчи вазиятлар; 7) Алкоголь ва наркотик моддаларни истеъмол қилишни келтириш мумкин. Суицидал фаолликни келтириб чиқарувчи интроперсонал омилар сифатида: 1) Характер акцентуацияси; 2) Эмоционал юкламаларга нисбатан чидамлиликни пасайиши; 3) Коммуникатив жараёнларнинг тўла қонли бўлмаслиги; 4) Ўзига ўзи тўғри баҳо бера олмаслик; 5) Ҳаётий қадриятлар ва установкаларнинг бўлмаслиги ёки етарли эмаслиги тан олинади. Д.Д. Федотов ҳаммуалифлари билан бирга қайд этишича, суицидал уриниш ва истаклар (истерик реакция типида) ўсмирларда сурункали о ғ заки камситиш, яқинлари томонидан улар фикрининг писанд қ илинмаслиги, мустақиллигининг чекланиши, алкоголни суистеъмол қилиш ва бошқа гиёҳванд моддаларни қабул қилиш, ушбу ёшга хос бўлган жинсий муаммолар билан боғлиқ низоли вазиятларга нисбатан жавоб реакцияси тарзида юзага келади. В.А. Тихоненко суицидал хулқ-атворнинг беш типини кўрсатиб ў т ади: - протест, яъни эътироз; - чақириқ (ҳамдардликка); 29

- руҳий ва жисмоний азоблани шд ан қочиш; - ўзини жазолаш; - воз кечиш (капитуляция). А.А. Султанов ўсмирлар ва ёшлардаги суицидал хулқ-атвор сабабларини тадқиқ этиш натижасида асосий уч гуруҳ омилларини ажратиб кўрсатади: - ижтимоийлашувнинг бўзилиши билан боғлиқ бўлган дезадаптация; - кўпинча ўсмир томонидан оилада катта авлод қадриятлари тизимини қ абул қилмаслик натижасида келиб чиқувчи низолар; -алкогол ва гиёҳванд моддаларни истеъмол қилиниши, суицидал в азиятнинг юзага келиши ва унинг тезда амалга оширилиши учун замин, ша рт-шароит сифатида. Психологик тадқиқотларда турли вақтларда "Суицидентларн и психик соғлом кишилар сифатида тан олиш мумкинми? " деган масала кўтарилган. Баъзи муаллифлар фикрича, суицидал ҳаракатлар психик бўзилишларга э га шахслар томонидан ҳам соғлом кишилар томонидан ҳам содир этилиши мумкин. Албатта, табиийки, суицидал ҳаракатларга мойил беморлар биринчи н авбатда психиатрлар эътиборини талаб қилади. Ижтимоий-психологик дезадаптация белгилари мавжуд бўлган психик соғлом шахсларга к елинадиган бўлса, улар суицидал уринишларни содир этганларнинг 25-30 фоизини ташкил этишади. Суицидни тадқиқ этишнинг психопатологик назария тарафдорлари (Р .Г юбнер.Ф.В.Рибаков, ва бошқалар) суицидни ўткир ёки сурункали психик бўзилишлар намоён бўлиш шакли сифатида қарашади. Низомий номидаги Тошкент Давлат Педагогика институтида С . А.Ахунжанова раҳбарлигидаги етакчи мутахассисларидан иборат, илмий тадқиқот гуруҳи томонидан ишлаб чиқилган "Шахс инқироз ҳолатлари и ж тимоий-психологик сабабларини ўрганиш ва уларни бартараф этиш" н омли услубий тавсияномасида "Ўз жонига қасд сабаблари орасида рухий к асаллар мавжудлиги, лекин рухий касал аёлларнинг дилини о ғ ритадиган 30

омиллар бўлмаса, ҳеч қандай сабабсиз ўз-ўзини ёндиришга уринмайдилар" деб, таъкидлаган. Демак, зикр этилган психопатологик назариялар суициднинг келиб чиқиш сабабларини тушунтиришга бир ёқлама ёндошилганлигини к ўришимиз мумкин. Бизнингча, психопатологик назарияларга А.Е.Личко (1995)нинг нуқтаи н азари яқин бўлиб, ўсмирлардаги суицидал хулқ аввало, характер акц ентуацияси негизида келиб чиқувчи психопатик ва психопатик бўлмаган реактив ҳолатлар натижаси эканлиги уқтирилади. Унинг изланишларида, суицидал уриниш содир этган ўсмирларнинг 5 фоизида психоз, 20-30 фоизида психопатик реакциялар, қолган холатларда эса ёшга оид инқироз х усусиятлари мавжудлиги аниқланган. Умуман олганда, психопатолик назарияларда аниқлаган маълумотларда суицидал хулқ ва патологик ҳолатлар ўртасида аниқ бир б оғланиш борлиги аниқланмаган, шунга қарамай суицидентларда ўткир п сихотик ҳолатларни келтириб чиқарувчи депрессия натижасида суицид х авфи юқорилиги исботланган. Суицидни тадқиқ этишнинг социологик назарияларида, ўз жонига суиқасд қилиш ҳолатларининг келиб чиқиш сабаблари ижтимоий р ивожланиш шароитлари билан ўзаро бо ғ ликда тушунтирилади. Ушбу на зария асосчиси Э.Дюркгеймнинг "Суицид жамиятнинг меъёрий қ адриятлар тизимидаги бўзилишидир", деган фикрлари юқоридаги м улоҳазаларимини исботлайди, деб ўйламиз. Амалий тадқиқотлар тахлили жамиятда ўзаро жипслик, яқин жамоавий алоқа мавжуд бўлса, ўз жонига қасд қили шлар сони камайганли ги дан, жамиятдаги ўзаро жипслик ва яқин алоқалар су сайса, индивид ўзининг мақсадларини, жамиятга интилишдан афзал кў ради, бу эса ҳаётдан кетиш танлови эҳтимолини орттириши таъкидланади. Тарихда урушлар ва инқилоблар даврида ўз жонига қасд қилишлар камайгани тўғрисидаги маълумотлар мавжуд, лекин уруш ва инқилоб вақтида ўз жонига қасд қилиш бошқалар томонидан пайқалмаган бўлиши ҳам 31

мумкин. Масалан, дайди ўқ эмас, ўзини тутиб бериш ёки тасодифий деб қаралган бошқа ўлим, аслида суицид бўлиши мумкинлигини истисно қилмайди. Ижтимоий психологик назариялар суицидни ижтимоий-психологик индивидуал омиллар натижаси сифатида тадқиқ этишади. В. Франки фикрича, "Суицид, аввало ҳаёт мазмунини йўқотиш оқи батида келиб чиқувчи, ожизлик, айбдорлик, бўшлиқни ҳис этилиши, экз истенциал хавотирланиш билан боғлиқликда келиб чиқади. А.Т.Амбрумова ва бошқалар суицидни шахс ички низоларидан келиб чиқувчи ижтимоий дезадаптация омили сифатида к ўришади. Ижтимоий - психологик дезадаптация бу организм ва уни ўраб турган ижтимоий муҳитининг ўзаро номутаносиблиги натижаси бўлиб, шахс томонидан мослашувчанлик даражаси лимитлаштирилган (чекланган), яъни (патологик бўлмаган), трансформациялашган (ўтиб турувчи) ёинки, патологик даражаларини ажратиб ўтган. Ҳар бир дезадаптация тури қисман ёки умумий характерга эга бўлиши мумкин. Экстремал вазиятларга шахслар турлича мослашадилар. Инқирозли вазиятларга нисбатан эгилувчан бўлган шахслар ўзларининг илгарги адаптация даражасини сақлаб қоладилар. Иккинчи тоифадаги шахсларда вақтинчалик ҳаётий фаоллик пасаяди, лекин асосий адаптация хусусиятлари ўзгармайди. Бу ҳолатларда дезадаптация, патологик хулқ кўринишларини келтириб чиқармайди. Экстремал вазиятлар индивидуал муаммолар билан (неврозлар) бирга намоён бўлган ҳолатларда хулқ бўзилишларнинг келиб чиқиш эҳтимоли ортади. А.Г.Амбрумова таъкидлашича, бундай вазиятларда ижтимоий дезадаптация ҳолати ижтимоий мослашувчанлик даражасини пасайтиради, шахсдаги қадриятлар тизими, коммуникатив, эмоционал жабҳалардаги б у зилишларга олиб келади. Психотик бўзилишлар - бу энг аввало , чуқур дезадаптация натижаси сифатида кўрилади. Бу назария ҳам суициднинг келиб чиқиш сабабларини тўла тушунтириб бера олмайди. Чунки, объектив 32

сабабларнинг шахс томонидан субъектив тарзда англаниши, ўзаро бир бирига мос келмаслиги ҳам мумкин. Боб бўйича хулоса Демак, ижтимоий дезаптация суицидни келтириб чиқарувчи асосий омиллардан бири сифатида; - суицидал ҳаракатларни содир этувчи шахслар психик б у зилишларнинг турли даражасига эгалиги, нопатологик вазиятли ҳамда акцентуациялашган характерологик ўзгаришлар сифатида номланувчи реакциялар ижтимоий - психологик дезадаптация шаклланишининг умумпсихологик ва патопсихологик механизмини акс эттиради; - ҳақиқий суицидларни кўп ҳолларда психик бўзилишлар билан о ғ рувчи шахслар содир этишади, парасуицидлар (қасддан ўзига зиён етказиш) эса к ўпинча вазиятлардан келиб чикувчи енгил психик бўзилишлар ҳолатида ёрдам сўраш шаклидаги импульсив ва намойишкорона актлар ҳисобланади; - мажбурий ўлим хавфи оилада ўз жонига қасд қилиш ҳолати, устивор суицидал фикрлар, ижтимоий изоляция, кучли о ғ риқлар билан кечадиган сурункали касалликлар, мастликда, агрессив хулққа мо й илликда, ўз жонига қ асд қилиш воситаларини қўлга киритиш осон бўлганида кескин ошишини англатади. 33

II -БОБ. Ўсмирлардаги суицидал хулқнинг психологик диагностикаси хусусиятлари 2.1. Ўсмирлардаги суицидал хулқ диагностикаси ва коррекциясини ташкил этишнинг психологик тавсифлари Шарқнинг буюк мутаффакирларидан бири Абу Наср Фаробий, "Инсон ақли фақат билим билан чекланмайди, балки одат ва қарашларни ўзининг мақсадларига бўйсундира олиши ва йўналтириши, ўзгартириши ҳам мумкин ", - деган эди. Ҳар бир инсон билимларни яхши эгалламо ғ и, яхши ва баркамол тарбия олмо ғ и, энг яхши фазилатларга эга бўлмо ғ и керак. Тарбия в оситаси билан болаларда ҳосил қилинадиган барча инсоний ахлоқий фазилатлар шунга қаратилмо ғ и керак. З.Т.Ниша н ова ва ҳаммуаллифлари томонидан "Педагогик психология" н омли ўқув қўлланмада "психологик-педагогик тадқиқот вазифаларини б ажарадиган табиий эксперимент психологик-педагогик эксперимент" – деб ат алиши таъкидланади. Ўсмирлик даврида намоён бўлувчи суицидал ҳаракатларни диагностикаси ва коррекцияси вазифаларини амалга о ширишда, психологик-педагогик экспериментнинг ўтказилиши, ко ррекцион тарбиявий ишларни ташкил этишга индивидуал ёндошиш имк онини беради . Шу ўринда психологик диагностика ва коррекция атамаларига тўхталиб ўтиш муҳимдир. Булар ўзини ўзи маҳкум этувчи хулқ-атвор шаклларини, энг аввал о, ўз жонига қасд қилишга уриниш ёки суицидал ҳаракатларни олдини олиш га мўлжалланган, руҳий зўриқиш (стресс) ҳолатларига жавоб реакц ияси билан боғлиқ ижтимоий-психологик дезадаптация ҳолатида бўлга н ўсмирларга ёрдам беришга қаратилган психологик метод ва усуллар тўпл амидир. «Коррекция» (лот. correctio ) атамаси қисман тўзатиш ёки ўзгартириш маъ носини англатади. Психологик коррекция -шахс пси х икаси ва хулқида, орган ик табиатга эга бўлмаган ёки унинг илк болалик давриларида ривож ланиб, тур ғ ун хусусиятларга айланиб улгурмаган камчиликларни 34

бартараф этишга йўналтирилган, психологик таъсир усул ва воситалари ёрдамида амалга ошириладиган, чора-тадбирлар мажмуасини ўз ичига олади. Шундай қилиб, психологик коррекциянинг мақсади: шахс психик к ўрсаткичларини меъёрга келтириш, инсонга жамият талаблари асосида, психик бўзилишларнинг асоратли даражага етмасдан олдин фаолият кўрсатиш учун оптимал шароитларни яратишдир. Ўсмирлар билан ў тказиладиган педагогик - психологик коррекция аввало оилада ўсмир шахси ривожланиши учун мақбул бўлган психолгик мухитни шакллантиришга эришиш, ўз-ўзини бошқариш кўникмаларини ривожлантириш, ўзаро ҳамкорлик ҳамда ҳурматга асосланган жамоани жипслаштириш, ўсмирларда ўз-ўзини намоён этиш имкониятларини топишга ё рдам бериш, уларнинг қизиқишлари ва эҳтиёжларини инобатга олинган ҳ олда ижтимоий фойдали фаолият йўналишларига жалб этиш, ўз олдига қ уйган мақсад, шунингдек, истиқболли режаларини амалга ошириш мотивациясини шакллантириш каби вазифаларни қамраб олади. Ўсмирлик даврига хос психологик коррекция куйидагилар билан х арактерланади: - психологик ёрдамни орқага суришнинг мумкин эмаслиги; - суицидал хулқ-атворнинг шаклланишига олиб келувчи деструктив пс ихологик установкаларни аниқлаш ва коррекциялашга йўналганлиги; - ижтимоий-психологик мослашувчанлик даражасини таъминловчи шуни нгдек, индивид барқарорлиги ва шахсий юксалишига хизмат қилувчи, турли кўринишдаги шахслараро низоларни ҳал этишнинг янгича усулларини изла б топиш ва тренингини амалга оширишдан иборат. Психологик диагностика ва коррекциянинг учта асосий вазифани бажа ради: - психологик қўллаб-кувватлаш; - психологик аралашув; - ижтимоий-психологик мослашув даражасини ошириш. 35

Психологик диагностика ва коррекциянинг бир неча босқичлари мавжуд. Булар; - психологик алоқани ўрнатиш; - суицидал хавф бўлган хиссиётни очиб бериш; - хулқ-атвор муаммоларини ечиш ва адаптив кўникмаларини сафарбар э т иш; - хоҳишга кўра шартнома тўзиш. 1.Психологик алоқа ўрнатилишининг асосини ўсмирнинг хайрихо ҳ лик, сабр-тоқат билан гумонсиз ва танқидсиз тингланиши ташкил этади. Шунингдек, амалий психологнинг ўз пациенти томонидан ўсмирлик даври муаммолари хусусида чуқур билимга эга, тушунувчан, сезгир ва ишончга л ойиқ инсон сифатида қабул қилиниши, коррекцион жараённинг муваффақиятини таъминлайди. 2. Суицидал хавфга эга ҳиссиётни очиб бериш ўсмирнинг сўзсиз қабул қи нлиниши шароитида юз бериб, унинг ўзини идрок этишини оширади. Психологнинг ўсмирни хайрихо ҳ лик билан тингланиши, мавжуд э моцияларга таъсир кўрсатишни осонлаштириб, тарангликни самарали к амайтиради. 3.Хулқ-атвор муаммоларини ечиш ва адаптив кўникмаларини сафарбар эт иш, антисуицидал омиллар, эришган муваффақиятларини ўсмир учун аҳам иятли соҳаларда фаоллаштириш, унинг ўзини ўзи ҳурмат қилишини, инқи розни ҳал қилиш учун ўзининг ички имкониятларига ишонишини ортти риш йўли билан рўёбга чиқади. 4.Шартнома тўзиш, унинг ўсмир учун тушунарли атамаларда иф даланиши, у билан психологик диагностика ва коррекция мақсади, вази фалари, унинг ўтказилиши муддатлари, ҳамкорликдаги фаолият натиж алари мажбуриятини бўлишиш, ўсмир томонидан ўзининг суицидал т енцияларини мустақил назорат қилиниши шунингдек, қабул қилинган қаро рлар ва уларнинг бажарилишига жавоб бериш ҳақидаги келишувни назар да тутади. Психологнинг ижтимоий алоқалар ўрнатишида ўсмир учун 36

аҳмиятли бўлган, бошқа яқин кишилар ўртасидаги воситачилиги ҳам к елишилади. Қўллаб-қувватлашнинг асосий вазифаси - психологик диагностика ва коррекциянинг психологик аралашув босқичида амалга ошириладиган, суицидал хавфли тенденциялар фаоллигини пасайтирувчи, аффектив бўзилишларда когнитив ўзгаришларга эришилгандагина ижобий натижа ҳ исобланади. Иккинчи босқич - психологик аралашув ўзининг мақсади сифатида ўсмирнинг "б у зилган" микроижтимоий соҳасини қайта қуриш ( реконструкциялаш)ни белгилайди. Бу босқич ҳам бир неча даврлардан и борат бўлади: - муаммон и ҳал этишнинг ўзига хос янги усулларини кўриб чиқиш; -инқирозни ҳал этишнинг оптимал усулларини тўсиб қўювчи мослашмаган психологик установкаларни аниқлаш; - мослашмаган психологик установкаларни коррекциялаш; - терапевтик установкаларни фаоллаштириш. Муаммонинг ўзига хос усулларини кўриб чиқиш, энг аввало, ўсмирнинг микро ижтимоий мослашувчанлигини енгиллаштирувчи, ўта аҳамиятли мун осабатларни шакллантиришни таъминловчи эмоционал яқин шахсларни изл аб топишни кўзда тутади. Мослашмаган психологик установкаларни аниқлаш ва уларни рекциялаш ўсмир учун жуда муҳимдир. Бунда у ёки бу қадриятнинг ўсми р ҳаётидан ҳам кўпроқ аҳамиятга эгалиги ҳақидаги тасаввурни шаклл антириш, суицидал омиллар долзарблаштирувчи устувор қадриятни пасай тиришдан иборат. Психологик диагностика ва коррекциянинг учинчи, якуний босқичини мослашиш даражасини ошириш ташкил этиб, у ҳам бир неча даврлардан ибор атдир: - мослашмаган психологик установкаларга нисбатан ўзини назорат кўникмаларини ишлаб чиқиш; 37

- ўсмир микроижтимоий муҳитидаги аҳамиятли шахсларни психокоррекция ишига жалб қилиш орқали ижтимоий қўллаб-қувватлаш доирасини кенгайтириш. Мослашиш кўникмаларини шакллантириш тренинги даври- ўсмирнинг н изога нисбатан ўз позициясини ўзгартиришга қарор қилиши вақтидан бошланади. Ушбу босқичда муаммони ечишнинг янги усулларини синовдан ў т казиш ва мустаҳкамлаш содир бўлади. Бунда ҳаддан зиёд психоэмоционал ўзаро алоқаларга бўлган эҳтиёж, профессионал соҳасининг етарлича ривожланмаганлиги, фрустрация вазиятида унинг ўрнини қоплаш қ обилиятининг пастлиги каби бир қатор мослашмаган шахсий белгиларнинг коррекцияси амалга оширилади. Суицидал хулқ-атворли ўсмирлар билан ишлашнинг умумий тамойилларини қуйидагилар ташкил этади: - биринчи лаҳзадан эмпатик, интенсив-эмоционал хайрихоҳлик ту си , ўсмирга нисбатан норасмий муносабатни ўрнатиш; - ўсмирнинг хоҳиш- истаклари, ташвишланиши ва қўрқувларидан халос бўлишига имкон бериш; - имкониятларни фаоллаштириш; - анонимлилик талабига риоя этиш. Ўсмирлар билан амалга ошириладиган биринчи суҳбат жараёнидаги асосий вазифаларни қуйидагилар ташкил этади. Булар; - эмоционал тарангликни камайтириш; - суицидоген ҳиссиётларни "тўсиб кўйиш"; - ўсмирнинг қийин вазиятларни енгиб ўтишга сафарбар қилиш; -ушбу инқироз жараёнидаги психологик шикастланиш (жароҳат) жолатлари эҳтимоли ва уларга адекват жавоб қайтаришга тайёрлаш; -ўсмир эътиборини вазиятли муаммолардан ўзининг ички муаммоларига қаратган ҳолда унинг навбатдаги психологик ёрдамни қабул қ илиш мотивациясини кучайтириш. 38

Бу жараёндаги қийинчилик шундаки, нисбатан қисқа муддатли пс ихологик диагностика ва коррекция жараёнида ўсмир юқори мотивацияга э га бўлишида кўринади. Суицидал хулқ-атворга эга ўсмирларда кўпинча, эмоционал алоқа и мкони пасайган, мотивация умуман намоён бўлмаган бўлади ]. Шунинг учун ҳам ўсмир билан биринчи учрашув ва суҳбат ҳар икки томон, яъни ўсмир- психолог диадик муносабатининг қийматини белгилайди. Ўсмир шаклланган инқирозли вазиятдан чиқиб кетишни хохлайди, лекин таклиф этилган ёрдамни "Қабул қилишни истамайди". Шу боис ҳам улар б илан ўзаро мақбул алоқаларни тиклаш ва ҳамкорлик шунингдек, вазият таҳлилини аниқлашга қаратилган суҳбатнинг психологик тавсифи ҳақида сўз юритмоқ жоиздир. Ўсмир хулқ-атворини ўрганишга доир суҳбатлар м уайян тамойиллар асосида тўзилиши керак. Таъкидлаш лозимки, ўсмирлар билан олиб бориладиган биринчи суҳбат юмидаги қўлланилган психологик усулларнинг барча йўналишлари унда йинги ўзгаришлар мотивациясини яратишга қаратилмо ғ и лозим. Суҳбат методида қўлланиладиган психологик усуллар. Биринчи усул - шахсий идентификацияни кучайтириш. Бунда ўсмирнинг ижтимоий-демографик маълумотларини аниқлаш, унинг ёши, к асби, оилавий мавқеи ҳақидаги маълумотларни о ғ заки баён этиши муҳимдир. Бу айниқса, вазиятли реакциялар пайтида ифодаланадиган шахс и дентификациясидаги бўзилишларни енгиб ўтишга ёрдам беради. Иккинчи усул - вазиятни тизимлаштириш (структуралаштириш). Инқирозли вазият юзага келишига сабаб бўлган ҳодисалар кетма-кетлигини аниқлаш муҳим. Учинчи усул - вазиятнинг фавқулоддалигини енгиб ўтиш. Кўпгина ҳ олларда ноқулай вазият ўсмир томонидан унинг шахсий камчиликлари ва ҳ ато ҳаракатлари оқибатида фақатгина унда содир бўлган охирги, энг кескин ҳо лат сифатида тасаввур қилинади. Аммо муҳим вазифа бундай вазиятлар 39

к уплаб одамларнинг ҳаётида ҳам учраб туришини эҳтиёткорлик ва х ушмуомалали к билан уқтириб ўтишдан иборатдир. Тўртинчи усул - контекстга киришиш. Юзага келган қандайдир ноқулай шар оит ўсмир томонидан кутилмаган, енгиб бўлмайдиган, чорасиз вазият си фатида идрок этилади. Аммо унинг т у зилмаси ва динамикасини очиб бер иш орқали биз ўсмирнинг бу вазият ўзоқ вақт давомида шаклланганлиги, ҳаёт йўлидаги аллақачон ўз аҳамиятини йўқотган маълум бир ҳодисалар бил ан алоқадорлиги, бундан келиб чиқиб, у ўзгартирилиши мумкинлигини анг лашига ёрдам кўрсатамиз. Бешинчи усул - кескинликни бартараф этиш. Кўпинча мавжуд вазият ўс мир учун зудлик билан ҳал этилиши лозимдек бўлиб кўринади. Бу ўринда унд а яхшилаб ўйлаб кўриш ва қарор қабул қилиш учун вақт борлигини уқти риш керак бўлади. Суҳбат жараёнида кўпинча шу нарса аён бўладики, ўсми р билан шунга ўхшаш кескин вазият бундан олдин ҳам содир бўлган, амм o у бу ҳолатни енгиб ўтиш имконини топишга эришган. Ўсмирнинг нима учун эндиликда ушбу имкониятларни қўллай олмаётганлиги сабабларини аниқлаш муҳим аҳамият касб этади. Шунингдек, мазкур вазият билан ало қадор бўлмаган яқин одамлари ҳақида тўла-тўкис маълумотни тўплаш ҳам муҳимдир. Чунки кўпинча айнан ушбу референт гуруҳ шахслари - қар индошлар, дўстлар, ҳамкасблар ўсмирга ушбу инқироз ҳолатини енгиб ў т ишда ёрдам бериши мумкин бўлган қўллаб-қувватлаш манбаи ҳи собланишади. Психологнинг суицидал хулқ-атворли ўсмирлар билан ишлаш тартиби узо қ вақт давомида қуйидагича олиб борилган: Биринчи суҳбат негизида психолог психиатр билан ҳамкорликда ёки ало ҳида ҳолда психодиагностик тадбирлар ҳажмини аниқлайди: булар шах сни тадқиқ этиш ёки патопсихологик методикалар бўлиши мумкин. Биринчи ёки иккинчи учрашувдан сўнг биринчи босқичда псх одиагностик хулоса асосида шифокор психолог билан биргалиқда псх окоррекция тадбирларини ўтказишнинг мақсадга мувофиқлигини ҳал 40

этилади . Агар коррекция тавсия этилса, психолог ва психиатр биргаликда унинг мақ сади, ў тказилиш вақти, ва методларини, шунингдек, учрашувлар сонини аниқл аштиришади. Иккинчи босқичда психологнинг 3-5 ҳафта давомида ҳафтасига ўртача учрашувдан иборат бевосита фаолиятини олиб бораётган пайтда “умумийдан аниқликка (конкретликка), аниқликдан умумийликка” ибораси билан ифодаланиши мумкин бўлган фаолиятнинг умумий режасини яратиш ўринлидир. Иккинчи босқич шартли равишда уч босқичдан иборат бўлади: - имкониятларни топиш босқичи; - умумий тонусни кўтариш; - ўсмирнинг атрофидаги оламни адекват баҳолаш қобилиятини ва малак али ёрдамга бўлган ишончини мустаҳкамлаш. Умуман, иккинчи босқич ўсмирнинг атрофидаги аниқ муаммо ва вази фаларни ечишга ў т ишига куч ва истакни беради, аниқ вазиятли ҳолат ларда ўз қамрови, аҳамиятли мақсадларга эришишга ишонтиради. Ўсмир томонидан ўз ҳаётий қадриятларни қайта кўриб чиқиш имконини беради. Учинчи, якуний босқич маълум бир диагностик тестларни қайта ўтказиш (ретест) ва натижаларни психолог томонидан ижобий изоҳланишини назарда тутади. Хорижий психолог ва суицидологларнинг диагностик-юррекция ишига доир тажрибасидан фойдаланган ҳолда суицидалликнинг даражасини аниқлаш, ўз жонига қасд қилиш хавфини ўрганишда ўсмир билан ўзаро келишув ташкил этадиган кенг қамровли клиник интервью ўсмир суицидал хулқ-атвори психологик диагностикаси жараёнига тизимли ёндашув имконини беради. Клиник ва психологик маълумотлар асосида психологик коррекция, профилактика курсини белгилаш мумкин бўлиб, унинг тезкор вазифасини 41

ўсмирнинг психологик хусусиятлари ҳамда суициднинг типига мувофиқ ҳолда замонавий методлар ёрдамида аниқлаш ташкил этади. Ўсмирлик даврига хос суицидал хулқнинг психологик диагностикаси ва коррекцияси комплексли ҳамда дифференциал характерга эга бўлиб, бунинг учун бир қатор вазифаларнинг ҳал қилиниши талаб қилинади: - аффектив тарангликни бартараф этиш ва суицидал хавф даражасини камай тириш; - инқирозли вазиятларни ҳал этиш; - постсуицидал ҳолатларни коррекциялаш; -шахснинг ижтимоий-психологик мослашувчанлиги даражасини юкса лтириш. Юқоридагиларни таҳлил қилган ҳолда суицидал хулқ- атворнинг ўзига холисли гини инобатга олиб, амалий психологнинг суицидал ўсмирлар билан олиб боришининг қуйидаги умумий т у зилмасини қайд этиб ўтиш лозим: - энг аввало, алоқа ўрнатилганидан сўнг ўсмирларда “ антисуицидал тўсиқ” ни яратиш ва уни сақлаб туриш; - ўсмирнинг суицидал истак ёки ҳаракатларга олиб келган ижтимоий- психо логик установкаларини тадқиқ этишга бўлган мотивацияни шакл лантириш; - намойишкорона-шантажли суицидал ҳаракатлар ҳолатларида ўлим оқиб ати хавфи ва ўлим фактининг ўзи ҳақида тасаввур уй ғ отиш; - ўсмирнинг шахслараро низоли вазиятларда унинг иштирокчилари психологнинг алоқа ўрнатиши, низонинг моҳияти ва сабабларини аниқ лаши, уларда ўсмирга нисбатан ҳамдардлик ҳамда тушуниш туй ғ усини шак ллантириши зарурдир. Психокоррекция қўлланилиш мақсадларига мос равишда танланади. Инқиро зли ҳолатлар билан ишлаш жараёнида психологик коррекция инсо ннинг маълум бир психик функцияларини, унинг индивидуал- псих ологик хусусиятларининг мақбул даражадан "о ғ иш"ини оптим аллаштириш, тўзатиш ва меъёрга келтириш ҳисобланади. 42

Психокоррекция стратегиясининг беш кўриниши ажратилади: - алоҳида психик функция ва психиканинг таркибий қисмларини псих ологик коррекциялаш; - психологик коррекция таъсирининг "жозибали" стратегияси; - оила ёки индивидуалликка йўналтирилган психологик коррекция; -индивидуал ёки гуруҳий маш ғ улотлар шаклидаги психологик корре кция; -асаб-психик касалликларни комплекс даволашда клиник психотерапия компо ненти ёки ижтимоий мослашуви, хулқ-атворида "оғиш"лар намоён бўлган ўсмирга психологик таъсир кўрсатишнинг асосий ва етакчи методи психологик коррекция. Бизни охирги стратегия кўпроқ қизиқтириб, у махсус ишлаб чиқи ладиган дастурлар жараёнида самарали натижаларга эришиш имконини беради , янги ижтимоий мулоқот кўникмаларни яратишни назарда тутади. Оптимал кўникмаларни яратиш тренинглар жараёнида юз бериб, улар орасид аги нисбатан машҳурларини аутотренинг, логотерапия, рақс терапия си, экзистенциал терапия, NLP , психодрама, арт терапия, транзакт таҳли л ва бошқалар ташкил этади. Индивидуал психологик коррекциянинг устунлиги шундаки, у ко нфеденциалликни таъминлаб, ўз натижасига кўра гуруҳий коррекцияга кў ра сермаҳсулдир. Шунингдек, суицидал уриниш содир этилган дастлабки вақт ларда индивидуал коррекция курсини ўтказилиши зарурий чора т ад бирлардан ҳаисобланади. Ўсмирнинг қуйидаги ҳолатлари индивидуал психологик коррекциянинг қў лланилиши учун кўрсатма бўлди; а) кучли хавотирланиш; б) пайсалга со лишлик ёки гиперқўзгалувчанлик; в) эмоционал ўзгарувчанлик; г)хулқ-ивордаги оғишлар; д) асосланмаган қўрқув; е) ўзини етарлича тушуниб е тмаслик; ё) ҳаёт мақсади ва мазмунини йўқотиш. Методнинг асосида экзистенциал-гуманистик йўналиш ётиб, унда эркин и рода, ўз ички дунёсини шакллантиришга онгли масъулият, ўз ҳаёт 43

йўлини та нлаш ётади. Бундай ёндашувда коррекциянинг мақсадини инсон онгига у ў з хаётига бахш этмоқчи бўлган мазмунни етказиш ташкил этади. Ушбу ҳолатларни қўлланилишининг асосини ўсмирга яшашдан мақсад ма змунини топишга, шахсий эркинликни, масъулиятни англашига, тўлақонли м улоқот жараёнида шахс сифатида ўз салоҳияти ва имкониятларини очишига ё рдам беришдан иборатдир. Айни вақтда ўсмир шахсини, тақдирини шак- ш убҳасиз муҳим, мавжудлигининг ўзига хос қадрият ҳисобланувчи ҳаётий ол амини сўзсиз тан олиш муҳим вазифа ҳисобланади. Якуний мақсадни зса когнитив соҳани трасформациялаш ва ўсмирнинг зарурий эҳтиёжларини қон диришига, ижтимоий-психологик мослашув шароитида юзага келувчи н изоларни муваффақиятли ҳал қилишга имкон берувчи мотивлар, эҳтиёжлар, қизи қишлар ва истаклар каби шахсий хусусиятларни шакллантириш ташкил эт али. Суицид хавфи эҳтимоли бўлган ўсмирларга нисбатан психологик ко ррекцияни амалга оширишда индивидуал, оилавий, гуруҳий шакллар қ ўлланилади. Ўсмирни ўраб турган ижтимоий-психологик муҳит хусусиятларини ино батга олиб, суицидент ўсмирлар билан ишлашда психологик к оррекциянинг турли йўналишлари ва мактаблари методларини янада кенг тадбиқ этиш масаласини қўяди. Суицидал ҳаракатларни олдини олиш ва бартараф этишда психологик назария ҳамда амалиётда бир қатор коррекцион йўналишлар мавжуд бўлиб, суициал фаолликни чеклаш, шахс ижтимоий- психологик мослашувчан ли гини тиклаш ва юзага келган инқирозли вазиятдан чиқиб кетиш учун шахс и чки имкониятларини фаоллаштиришнинг турли усул ва йўналишларини асослашга ҳаракат қилинади. Ушбу йўналишлардан бири ҳисобланган психодинамик йўналиш н амоёндаларининг таъкидлашича, ўз жонига қасд қилиш муаммосини ҳал этилишида, шахс хусусиятлари ва шахс-жамият муносабатлари коррекцияси асосий ўрин тутади 44

Классик психоанализ йўналиши негизида шаклланган, психоаналитик коррекция асосида инсондаги хулқ оғишлари сабаби, шахс томонидан ўзидаги ҳиссиётлар,э ҳ тиёжлар ва кечинмаларни нотўғри идрок этиш и ётади. Ушбу талқиндан келиб чиққан ҳ олда, психологик коррекциянинг асосий мақсади, ўсмирга ўзидаги реал воқеликка мослаша олмаслик сабабларини тўғри тушуниш, ижтимоий мослашув жараёнига кўмаклашиш талаб этилади. Психоаналитик коррекция икки асосий йўналишда олиб борилади: 1.Ўсмирга билан англанган ва англанмаган (мотивлар, ҳимоя механизмалари) мослашиш механизмлари шунингдек, реал воқеликни тўғри қ абул қилиш 2. Ўсмирга билан реал хулқ кўринишларнини шакллантирувчи унинг “ Эго ” сини кучайтириш ишларини олиб бориш - "конфронтация " ўсмирга у курқаётган, қочаётган нарсани кўрсатиш; аниқлаштириш- деталларни аниқ аҳ амиятли қисмларни ажратиб кўрсатиш; интерпретация - англанмаган қ и с м ва воқеликни англаш; ишлаб чиқиш - инсайтдан кейинги жараён ва муолажалар мажмуасидан иборатдир. Психоаналитик йўналиш намоёндаларидан бири бўлган А. Адлер ант алитик психокоррекциясининг асосий мақсадини қуйидагича белгилайди. -Нотўкислик ҳиссининг психокоррекциялаш; -Ижтимоий қизиқишларни шакллантириш; -Янги ҳаёт тарзига ўтиш ва келажакка ишонч мотивларини шакл лантириш. Психоаналитик коррекция жараёнида ўсмирда машғулотларга нис батан ижобий установкаларни шакллантириш, шахснинг ички поз ициясини таҳлил қилиш, таскин бериш, ра ғ ба т лантириш каби п с и хотехник усулларни қўллаш орқали уларда ўзаро ишонч ва умумий мақ садларнинг мавжудлигини шаклантириш психокоррекциянинг бирламчи мақ садига киради. Психологик амалиётда психоаналитик коррекциянинг и мкониятлари таъкидланган, бироқ ижтимоий таъсир омилларига етарлича эът ибор қаратилмаган. 45

Амалий психологияда кенг қўлланилиб келинаётган психокоррекция йўн алишларидан бири, В.Франки томонидан ишлаб чиқилган логотерапи я бўлиб , экзистенциал психотерапия усулларидан бири ҳисобланади. Ушбу йўн алиш инсоннинг борликда мавжудлигини таҳлил қилишга асосланган ҳол да, инсон хулқини ҳаракатга келтирувчи куч-ташқи борли қ да ма вжудлигининг мақсадини топишга интилиш, б у мақсадни амалга ош иришга йўналтиришдан иборат бўлиб, унинг асосини инсон иродаси э галлайди. Психокоррекция жараёнида маънони англашга интилиш - ин сонга хос фундаментал мотивацияни ташкил этади. Яъни инсонлар ҳол атларини осойишталигига эмас, балки ҳаётий маънони англашга м у ҳт ождирлар. Маънога интилиш эҳтиёжи фрустрациялашганда экзи стенциал (вакуум) бўшлиқ ҳолати юзага келади, натижада инсонда ап атия, зерикиш ҳолатлари пайдо бўлади. Экзистенциал (вакуум) бўшлиқ ҳол ати турли суицидал ҳаракатларга олиб келиш эҳтимоли бўлган, турли н еврозларнинг клиник симптоматикасини шаклланишига олиб келиши м умкин. Экзистенциал психотерапия (ингл. existential therapy) экзистенциал фалсафий ва психологик фикрлар асосида келиб чиққан.Ушбу йўналиш асосида, шахс хулқ -атворини, инсон психикасидаги ўзгаришлар эмас, балки унинг ҳаётий фаолияти, ташқи дунё, бошқа инсонлар билан алоқаси, эгаллайди, деган фикрни олға суришган. Экзистенциализм (инсон ҳаётини н оёб ва қайтарилмас эканлиги) тушунчасини Серен Кьеркегор (1813—1855) к иритган. Айнан у инсон ҳаётидаги туб ўзгаришлар, унга шу вақтгача бўл ган ҳаётини ўзгартириш имкониятларига эътиборни қаратган бўлиб, и н соннинг ўз диққат-эътиборини ҳаётий борли қ да мавжудлигининг а сосини ташкил этувчи севги, ўлим, бегоналашув, озодлик, масъулият, эъ ти қ од, ишонч ва бошқа тушунчаларга қаратган. Экзистенциалистлар учун типо логик, универсал вазиятлар мавжуд эмас. Ҳар бир конкрет инсон м у н осабатлари фақатгина унга хос бўлган, ҳаёт тарзини ўрганиш орқалигина амалга ошириши мумкин. 46

Экзистенциал психотерапия инсонни чиқиб кетиши мумкин эмас бўлиб туюлган кўпгина ҳаётий вазиятларни, депрессия, қўрқув,ёлғизлик, суици дал фикр ва суицидал хулқ кўринишларини, йўқотиш ва инқироз вазият ларни ҳал этишга ёрдам беришга қаратилган. Экзистенциал тера пия жараёнида инсонни фақат унгагина хос бўлган хусусиятларни шак лланган ҳаётий вазиятларни ўрганиш, маълум харакатлар стратегиясини қўллаш, ўз ўтмиши, бугуни, келажаги хусусида ўз ҳаракатлари учун маъс улият ва оқибатни ҳис этиш қобилиятини ривожлантириш мақсадлари амалга оширишга ёрдам беради . Шахс инқирозли вазиятларини псих ологик коррекцияси йўналишларидан яна бири хулқий йўналиш бўлиб, асос ий мақсади: ўсмир томонидан адаптив кўникмаларини шакллантиришга қаратил ган янги хулқий установкаларни шакллантириш ёки хулқнинг дезад аптив кўринишларини сўндириш, тормозлаш ташкил қилади. Бунга суицидент билан ўзаро яқин, эмоционал яқинликка асосланган суҳба тлар, турли ижтимоий психологик тренинглар, психологик қайта тикл овчи машқлар ёрдамида эришилади. Психологик коррекциянинг когнитив йўналиши ўсмирлардаги суицид ал хулқ муаммоларини коррекцияси сифатида алоҳида ахамиятга эга бўли б, асосий мақсади- ўсмир томонидан ўзини ва атроф воқеликни идрок этишн и, хулкдаги салбий хулқ ўзгаришларини бартараф этиш, психик му аммоларни ҳал этиш имконини берувчи ўсмир учун максимал даражада мақбул бўлган янги хулқ кўринишлари моделини яратиш ташкил этади. Трансакт та ҳл ил (лот. t га nsactio -келишув юнон.. analysis - таҳлил, қисмл арга бўлиш) — Э. Берн томонидан асос солинган бўлиб, гуруҳий ва шах сий юксалиш имконини берувчи психотерапевтик метод сифатида шахс стр у кту раси таҳлилига асосланади. Шахс структурасида ижтимоий тажр ибанинг интериоризацияси сифатида шахс ўзаро муносабатларнинг 3 ҳола т кўрилади МЕН („-ота-она" " бола" — „ катталар "). „Ота- она инди виднинг авторитар муносабатлар тимсолида, „бола" — бўйсуниш ҳола ти „катталар" — ўз фикри ва мулоҳазаларини ҳимоя қилиш имконига эга 47

бўлган , ҳамда ўзаро ҳамкорлик кўринишида бошқалар билан муносабатларга кир ишиш. «Арт-терапия» ( art therapy ) илк маротаба 1940 йилларда М. Нау мбург ва А.Хилллар томонидан психик, эмоционал, жисмоний бузи лишлар кўзатилган ўсмирлар билан даволаш ва реабилитация мақсадида тасв ирий санъат машғулотларини қўллаш орқали киритилган. Арт-терапиянинг асосини ўсмир ижодий қобилиятларининг маҳсули, орқали англанмаган шахс хусусияларини аниқлаш имконини берувчи, ўз – ўзини намоён қилиши, ўз-ўзини англаши ижтимоий адаптацияга қобилиятини шаклланишига ёрдам бериш ташкил қилади. Символдрама методи таниқли немис психотерапевти профессор, Ханскарл Лёйнер (1919-1996) томонидан ишлаб чиқилган бўлиб, методнинг асосини, берилган маълум бир мавзу асосида эркин ҳаёлий образлар яратиш ташкил этади. Ушбу метод қўлланилишидан асосий мақсад: шахснинг чуқур онг остига яширинган низоларни, аффектив импульсив кечинмаларни ҳамда психологик ҳимоя механизмларини психологик тахлилини ўтказиш орқали шахснинг салбий кечинмаларини бартараф этиш, ижтимоий мослашувчанлигини тиклаш ва шахс ички механизмлари имкониятларини фаоллаштириш ташкил қилади. Идеоанализ методи амалий психологияда қўлланилаётган янги ко ррекцион методлар сарасига киради. 1999 йил. "Ма il "-психотерапия лойихаси асосида шаклланган бўлиб, кенг маънода, метод бир томондан инсон ҳаётини вайрон қилувчи, о ғ ир ҳиссий кечинмаларни бартараф этиш, и кк инчи томондан инсон руҳиятини тараққий эттирувчи омиллар, санъат, дин ёрдамида инсондаги севги, бахт, ижодиётни ҳаётий қадриятларга айланишини таъминлаш мақсадига қаратилган. Замонавии ўсмирлар ҳаётига а ҳ борот технологияларининг кенг кириб келишини эътиборга олинса ушбу ян ги коррекцион технологиялар суицидал ҳаракатларни олдини олиш ва б артараф этишда катта имкониятларга эга эканлиги таъкидланмокда. 48

Психологик методлар таъсирининг аҳамиятли вазнга эгалиги нафақат суицидал хавф ҳолатларини тўсиб қўйиш билан балки индивидуал п рофилактиканинг теранлиги билан бо ғ ли қ дир. Унинг моҳияти шахс қ адриятлар тўзилмасини қайта қуриш ёки антисуицидал мослашув и мкониятларини сафарбар қилиш ҳисобидан шахснинг экстремал з ў риқишларга нисбатан бардошлилигини шакллантиришдан иборатдир. Айни бир вақтда психолог, ўсмирнинг ташқи дунёси билан ҳам ўзаро м уносабатга киришади. Бу ўринда ҳам бир томондан салбий, жароҳатловчи суицидоген ҳолатларни бартараф этиш, иккинчи томондан эса суицидентга таш қаридан, расмий манбалар ва мулоқотнинг норасмий соҳасидан кўмакни са фарбар этиш кўп жиҳатдан муҳимдир. Шундай қилиб, кескин стресс ҳолатига жавоб тарзида юзага келувчи, ижт имоий-психологик дезадаптация ҳолатида бўлган ўсмирларга ёрдам кў рсатишга йўналтирилган ва хулқ-атворнинг ўз-ўзини ҳалок қилиш шаклларини, биринчи навбатда ўз жонига суиқасд қилиш ҳаракатларининг ол дини олишга мўлжалланган психологик методлар тўплами сифатида и ш л аб чиқилган психологик коррекцион тадбирларда замонавии ёндашув ва ме тодларини қўллаш мақсадга мувофиқдир. Тўпланган клиник ва психологик маълумотлар асосида психологик корре кция ва профилактика курсини ишлаб чиқиш, унинг энг яқин вазифаси сиф атида ўсмир суицидал хулқ-атворини қўзгатувчи шахслараро низоларни замо навий методлар ёрдамида аниқлаш ва кейин уларни ҳал қилишни белгил аш. Суицидал хавф эҳтимоли бўлган ўсмир шахси билан ишлашнинг асос ий вазифасини ташкил этади. Суицидал хавф ҳолатларининг психологик диагностикаси ва корре кциясини амалга оширишнинг методлари ва техникасига доир ёндашу вларни билиш ушбу ҳолатдаги ўсмир шахсига малакали ёрдам кўрс атишнинг зарурий шарти ҳисобланади. 49

2 .2 . Суицидал хулқ-атворли ўсмирлар шахсий ва эмоционал соҳасининг психологик диагностикаси хусусиятлари Сир эмаски, хавотирланишни шахс хусусияти сифатида баҳолаш жуда ҳ ам муҳим. Чунки айнан мана шу сифат кўп ҳолларда ўсмир хулқ-атворини б е л гилайди. Хавотирланиш кўрсаткичининг маълум даражаси - бу шахс ф ао л фаолиятининг табиий ва мажбурий хусусиятидир. Шунга кўра, ҳар бир ў смирда фойдали хавотирланиш деб номланувчи ўз оптимал ёки исталган ха вотирланиш даражаси мавжуддир. Инсонинг ўз ҳолатини баҳолаши, ўз ў зини назорат қилиши ва ўзини тарбиялашининг аҳамиятли таркибий қисми ҳи собланади. Шахс хавотирланиши остида субъектнинг хавотирланишга мойиллигини акс эттирувчи ва унда кенг доирадаги вазиятларни хавфли сифатида қабул қилиш тенденцияси мавжудлиги эҳтимолини назарда тутувчи ҳамда ул арнинг ҳар бирига нисбатан маълум бир жавоб реакциясини намоён этувчи ба р қ арор индивидуал характеристикаси ётади. Шахснинг хавотирланишга мойиллиги унинг томонидан ўзини ўзи баҳ олаши учун хавфли ҳисобланган маълум бир қўзгатувчиларни қабул қи лиш негизида фаоллашади. Вазиятли ёки реактив хавотирланиш ҳолати қ уйидаги субъектив эмоциялар билан характерланади: а)таранглик; б); но тинчлик; в) хавотирлик; г) асабийлик. Бу ҳолат стрессли вазиятга эмоционал реакция тарзида юзага келади ин тенсивлиги ва динамиклигига кўра турлича бўлиши мумкиқ. Юқори хавотирланувчилар тоифасига (категориясига) киритилувчи ўсмирлар ўз-ўзини баҳолаш ва ҳаёт фаолиятига нисбатан хавфни кенг қа мровдаги вазиятларда қабул қилиш ҳамда унга жуда ифодаланган хавотирланиш ҳолати билан жавоб беришга мойилдирлар. Агар психологик тест синалувчида шахс хавотирланишининг юқори кўрсаткичини намоён қилс а, бу унда турли вазиятларда, айниқса унинг салоҳияти ва мавқеини баҳолашга келганда хавотирланиш ҳолатининг пайдо бўлишини тахмин қи лиш эҳтимоли учун асос бўлади. 50

Ўсмирларнинг реактив хавотирланиш ҳолатини баҳолаш мақсадида Ч.Д.Спилбергер, Ю.Л.Ханин томонидан ишлаб чиқилган ва Э.Ғ.Ғозиев томонидан маҳаллий муҳитимизга мослаштирилган методикасидан фойдаланилди. Мазкур медодика ўсмир ва катта ёшдаги шахсларда х авотирланиш даражасининг намоён бўлишини тадқиқ этишга мў лжалланган. Бу жиҳатлар ўсмирлар суицидал хулқини инобатга олишда жуда ҳам мўҳим ҳисобланади. Ушбу тест ўз-ўзининг реактив хаво тирланиш ҳолатини баҳолаш воситаси сифатида синалувчининг вазиятли ш арт-шароитлар ва шахс хавотирланиши таъсири остидаги айни вақтдаги ҳо латини тавсифлаб, бу индивидиумнинг барқарор конституционал тавсифи ҳис обланади. Реактив хавотирланиш кучланиш, нотинчлик, асабийлик билан тавс ифланади. Жуда юқори реактив хавотирланиш диққатнинг, баъзан аниқ коо рдинациянинг бўзилишини келтириб чиқаради. Шахс хавотирланиши кенг доирадаги вазиятларни хавф сифатида идрок этиш, бу вазиятларга хаво тирланиш ҳолати билан жавоб беришга барқарор мойилликни тавс ифлайди. Жуда юқори шахс хавотирланиши тўғридан-тўғри невротик низо лар, эмоционал ва асабий қўз ғ алишлар, психосоматик касалликлар билан кор реляцияли алоқадорликдадир. Психологик тест психодиагностикада белгиланган талаблар асосида ама лга оширилиб, унинг натижаларини таҳлил этишда ҳар бир шкала бўйича уму мий якуний кўрсаткич 20 дан 80 баллгача тенг бўлиши лозимлиги иноб атга олинди. Бунда якуний кўрсаткич қанчалик юқори бўлса, ха вотирланиш (вазиятли ёки шахс) даражаси шунчалик юқори бўлади. Натижаларни изоҳлашда хавотирланишни қуйидаги баҳоловчи йўналишлар қў лланилди: 30 баллгача - паст; 31-44 балл - чегаравий; 45 ва ундан кўп - юқ ори. Ҳар бир синалувчи бўйича хулосалар чиқарилиб, уларда хавотирланиш дажасининг баҳоланиши ва уни психологик коррекциясига доир айрим тавсиялар акс эттирилди. Хусусан, хавотирланишнинг юқори кўрсаткичи хос 51

бўлган ўсмирларда ўзига ишонч ва муваффақиятга интилиш ҳиссини ш акллантириш лозим. Уларни белгилашда ташқи талаблар, юқори аҳ амиятлилик, қатъийликдаги урғуни фаолият мазмунини англаш ва ва зифалар бўйича аниқ режалаштиришга кўчирилиши талаб этилади. Паст ҳавотирланишга эга ўсмирларда эса, аксинча, фаолликни уйғотиш, фаолиятнинг мотивацион компонентларига урғу бериш, манфаатдорликни уйғотиш, у ёки бу вазифаларни бажаришда масъулиятлилик ҳиссини намоён қилиш талаб этилади. Люшернинг ранглар танлови тести - доктор Макс Люшер томонидан ишлаб чиқилган бўлиб, шахс эмоционал ҳолати, жумладан, вазиятли хаво тирланиш бўйича синалувчининг онг назоратидан холи бўлган, кенг қам ровли тавсифни бериш имкониятига эга. Аниқ инсон учун рангнинг индивидуал маъноси рангнинг “ф ункция”сида, яъни инсоннинг рангга муносабати характерида намоён бў лади. «Функция»да инсонга «т у зилма»нинг фақатгина маълум бир соҳаси очи лади. Айни тадқиқотда Люшер тестининг қисқартирилган варианти қўлл анилиб, бунда саккиз рангдан иборат тўплам (жадвал)дан фойдаланилди: 1). кулранг (шартли рақам - 0); 2). қорамтир-кўк (1); 3). кўк-яшил (2); 4). қиз ил-сариқ (3); 5). сариқ-қизил (4); 6). қизил-кўк ёки бинафша (5); 7). жига рранг (6); 8). қора (7). Тест жараёни синалувчиларнинг ўз субъектив маъқуллаши асосида ранг ларни тартибга солишлари шаклида амалга оширилди. Тест табиий ёр у ғ ликда ўтказилди. Рангларни танлаш онг с излик жараёнига асосланар экан , суров шаклидаги методикаларда кўпинча учраб турадиган инсонн ин г ўзини қандай тасаввур қилиши ёки қандай кўришни исташини намоён қ илишидан фарқли равишда, у инсоннинг аслида қандайлигини кўрсатади. «Мини-мульт» сўровномаси ( MMPI - Миннесота кўпсоҳали шахс сўровномасининг қисқартирилган варианти), Ф.Б.Березин ва М.П.Меришниковлар томонидан мослаштирилган. 52

Сўровнома ММР I нинг қисқартирилган вариантини акс этиб, 71 та савол, 11 шкаладан иборат бўлиб, улардан 3 таси баҳоловчидир. Биринчи 3 баҳоловчи шкала респондентнинг самимийлиги, тест натижалари и шончлилиги ва коррекция қамровини ўлчайди. Қолган 8 та шкала эса б азисли бўлиб, шахс хусусиятларини баҳолайди. 1. Ёлгон шкаласи ( L ) - синалувчининг самимийлигини баҳолайди. 2.Ишончлилик шкаласи ( F ) - ишонч с из жавобларни аниқлайди. Бу ш кала бўйича кўрсаткичлар қанчалик юқори бўлса, натижалар шунчалик иш онч с из ҳисобланади. 3. Коррекция шкаласи (К) - тест жараёнида синалувчининг ҳаддан ортиқ эҳт иёткорлиги ва назоратлилиги натижасидаги ноаниқ жавобларни тўзатади. Бу шкала бўйича юқори натижалар хулқ-атворнинг англамаган ҳолда назорат қи линганлигидан далолат беради. Шкала (К) унинг ўлчамига боғлиқ бўлган баз исли шкалаларни коррекциялайди. Б азисли шкалалар: 1.Ипохондрия ( Hs ) - синалувчининг астено-невротик типга “яқ нлиги ” ни кўрсатади. Юқори кўрсаткичга эга синалувчиларга секин ҳара катланиш, пассивлик, ҳамма нарсани тўғри деб қабул қилиш, ҳокимиятга бўй суниш, су с т мослашиши, вазиятнинг ўзгаришини қийин қабул қилиш, ижти моий низоларда мувозанатни осон йўқотиш хосдир. 2. Депрессия ( D ). Юқори баҳо ҳиссиётга берилувчан, сензитив, хаво тирга мойил, уятчан шахсларга хосдир. Ишда улар интилувчан, вижд онан ёндашувчан, юқори ахлоқийликка эга, масъулиятлидирлар. Бироқ, муста қил қарор қабул қилолмайди, ўз ўзига ишонч етарли эмас, кичик муво ффақиятсизликларда ҳам тушкунликка тушишади. 3.Истерия (Ну). Конверсион типга тегишли неврологик ҳимоя реакциясига мойил шахсларни аниқлайди. Улар соматик касалликлар белгиларини маъсулиятдан қочиш воситаси сифатида қўллашади. Барча муаммоларни касалга айланиш орқали ҳал қилишга ҳаракат қиладилар. Б Ьундай ўсмирларнинг бош хусусияти ўзларини аслидалигидан кўра 53

аҳ амиятли қилиб кўрсатишга, қандай бўлмасин диққатни ўзларига жалб этишга интилишдир. Уларнинг ҳиссиётлари юзаки бўлиб, қизиқишлари ҳ акиқий эмас. 4.Психопатия ( Pd ). Бу шкала бўйича юқори кўрсаткичлар ижтимоий д езадап тациядан гувохдик бериб, бундай ўсмирлар одатда тажовўзкор, н изолашувчи, ижтимоий меъёр ва қадриятларга бефарқлар. Уларнинг н ияти беқарор; кек сақловчи, тез қўз ғ алувчи ва ҳиссиётга илувчандирлар. Мазкур шкала бўйича кўрсаткичларнинг қандайдир сабаб туф айли вақтинчалик кўтарилиши эҳтимоли мавжуд. 6. Паранойяллик (Ра). Бу шкала бўйича юқори кўрсаткичларга эга бўлган ўсми рларнинг асосий белгиси - юқори аҳамиятли ғояларни шакллантиришга мойил лик мавжуд бўлиб, бирёқлама, агрессив ва кекчилардир. Ким уларнинг фикр ига қўшилмаса, бошқача фикр қилса, унда у нодон ёки душман. Ўз қарашл арини фаол равишда мажбуран қабул қилдиришга ҳаракатлари туфайл и атрофдагилар билан тез-тез низоларга йўл қўйишади. Ўзларининг энг кичик муваффақиятсизликларини ҳам ҳамиша бўртиришади. 7. Психоастения ( Pt ). Хавотирланувчи - ҳадиксировчи характер типига ўсмирларга хавотирланиш, қўрқоқлик, қатъиятсизлик, доимий хадик сираш хосдир. 8. Шизоидлик ( Se ). Мазкур шкала бўйича юқори кўрсаткичларга эга ўсми рларда хулқ-атворнинг шизоидлик типи хос бўлиб, абстракт тимсолни аниқ ҳ ис қилиш ва қабул қилиш қобилиятига эгалар. Аммо кундалик ҳурс андчилик ёки қай ғ у уларда эмоционал жавоб уй ғ отмайди. Шундай қилиб , шизоид типининг умумий белгиси юқори ҳиссийликнинг со вуққонлик ва шахслараро муносабатлардан четда туриш билан ҳам оҳанглигидир. 9. Гипомания(Ма). Бу шкала бўйича юқори кўрсаткичга эга ўсмирларда шаро итдан қатъий назар доимий юқори кайфиятнинг ифодаланганлиги хос дир. Бу типдаги ўсмирлар фаол, куч-қувватли, ҳаётдан баҳра олишни, ўз 54

фао лиятларини тез-тез ўзгариб туришни, атрофдагилар билан алоқада бўлишни ёқтиришади, бироқ уларнинг қизиқишлари юзаки ва беқарор бўлиб, ула рга қатъиятлилик ва чидамлилик етишмайди. Барча шкалалар бўйича юқори баҳолар ўсмининг шахс профили яратил гандан кейин 70 баллдан юқори кўрсаткичлар ҳисобланади. Паст баҳ олар эса 40 баллдан паст бўлган кўрсаткичлар ҳисобланади. Суров индивидуал тарзда, синалувчида сўровнома матни ва жавоб варақ аси тарқатилган ҳолда ҳамда улар савол бериши мумкин бўлган экс периментатор иштирокида ўтказилган. Бизнинг фикримизча, «Мини-мульт» сўровномаси индивидуал псих ологик диагностикада, нисбатан кўпсоҳали ва самарали ҳисобланади. Чунки у шахснинг муҳим аҳамиятли характеристикаси ҳақида тасаввурга эга бўли ш имкониятини бериб, у ёки бу кўринишдаги патологик оғишлар ёки акц ентуацияларни аниқлаш орқали, ўсмир шахси хусусиятларини ҳисобга олинган ҳолда ижобий терапияни режалаштириш ва психокоррекцион курсни ярати шда аҳамиятли ёрдам кўрсатади. «Мавжуд бўлмаган жонзот расми» проектив методикаси М.З. Дукаревич томонидан ишлаб чиқилган бўлиб, ўсмирнинг ҳаётидаги инқирозли вазиятнинг (дезадаптацияси) сабаби бўлиши мумкин бўлган идрок назоратидан холи бўлган, шахснинг англанмайдиган базисли хусусиятларини аниқлашга имкон берувчи самарали психологик методикалардан бири ҳисобланади. Ушбу методиканинг юқори оммавийлиги шахснинг яширин белгилари, идрок этилмайдиган ички низоларни аниқлашда амалий самаралилиги, қўлланилишининг осонлиги ва оддийлиги билан изоҳланади. Диагностика жараёнида ўтказилган проектив методикаларнинг афзаллик томонлари шундаки, ўсмир паст натижалар олишидан хавотирланмайди. Айни вақтда ташқи томондан намоён бўлмаслиги мумкин бўлган чуқур англанмаган шахс хусусияларини аниқлаш имконини беради. 55

Проектив ра с мни чизишда синалувчи томонидан ўйлаб топилган графикли тасвир тадқиқотнинг асосий объекти ҳисобланади. Ушбу тимсолни шакллантиришда етакчи ролни ўсмир (шахс) эҳтиёжи, истаклари ва бутун п сихик тўзилиши ўйнайди. Бу методика кўмагида синалувчининг етакчи ҳ арактерологик хусусиятлари аникданади ва у ёки бу ҳаётий вазиятда унинг ҳ улқ-атвор реакцияси эҳтимоли прогнозланади (башорат қилинади). Проектив расм чизишда ўсмирни билишда бош бо ғ ловчи синалувчининг х а ёлот тимсоли ҳисобланади. Коммуникациянинг новербал канали муҳим тав сифи, бу унинг ҳиссиёт билан алоқадорлиги бўлиб, хаёлот тимсолини шакллантиришда белгиловчи омил ҳисобланади. Бундан ташқари проектив методикаларнинг афзаллиги шунда-ки, ўсмир паст натижа олишдан хавотирланмайди. Умумий ҳолда изоҳлаш жараёни қуйидагилардан иборат бўлади: расмда нима мавжуд (жойлашиши, деталлари ва уларнинг ўзаро алоқадорлиги) бўлса, айнан ҳолда уни чизган шахсга нисбатан метафорик тасвирдан профессионал тилга ўтказилади. Масалан: - «тиканли шахс» - ҳимояли агрессияга мойиллик; - «катта қулоқлар» - ўзи ва бошқалар ҳақида маълумотга эга бўлишга юқ ори даражада қизиқиш. Тадқиқот жараёнида синалувчига стандарт оқ қо ғ оз, оддий ўртача қатт иқликдаги қалам берилди. «Мавжуд бўлмаган жонзотни чизиш ва уни мав жуд бўлмаган ном билан аташ» ҳақида кўрсатма берилди. Олинган натижалар (расмлар) таҳлили куйидаги асосий мезонларга асос ланди: - расмнинг варақ контурига нисбатан жойлашуви; - жонзотнинг боши ёки уни алмаштирувчи элементи; - жонзотнинг кўзи; - жонзотнинг о ғ зи; - жонзотнинг қуло ғ и; -жонзотнинг қўшимча элиментлари (шохи, пати, панжаси, думи ва б ошқалар); 56

- фигуранинг контури; - расм чизиқлари (босими, чизиқчалари ва бошқалар); - бошқа деталлар (механик элиментлар билан симбиози ва бошқалар); - жонзотнинг номи. Қисқача таҳлил. Сокин, одамови қизча, 9-синф ўқувчисининг чизган расми. Одобли, ўқи шда интилувчан, аммо гўёки у синфда йўқ. Расмнинг варақда (пастки қи с мда) жойлашувидан кўрамизки, ўсмир ўзига ишонмайди, ўзини баҳолаш даражаси паст, ўзининг ижтимоий ҳо латидан манфаатдор эмас, ўзини жойини топишга интилиш тенденцияси м авжуд эмас. Бош қисми - фаолият тенденцияси, яъни у - «фаолият кишиси», бироқ ўзига ишончсизлиги туфайли у намоён бўлмайди ва аксинча жиловлаб ту рилади. Оёқлари - амалда мустақил қарор мавжуд бўлмаганлиги учун уни назо рат қилиш ҳам қийин. Ўзининг фикри йўқ. Думи - ўз-ўзини баҳолаш вазиятга боғлиқ. Қўлга киритилган маълумотларга асосланиб, унда қаттиқ босим ўтказилиши боис хавотирланиш даражасининг юқорилигини таъкидлаш мумкин. 57

2.3.Суицидал хулқ-атворли ўсмирлар мотивацион-эҳтиёжли соҳасининг хусусиятлари Қадриятлар ҳақидаги тасаввурларни тадқиқ этишнинг нисбатан мукаммал ва услубий жиҳатдан асосланган йўналишлардан бири сифатида АҚШда ўтган асрнинг 70 йилларида М.Рокич томонидан ишлаб чиқилган “Қадриятлар йўналиши” методикаси ҳисобланади. М.Рокич, қадриятни маълум бир хулқ-атвор кўриниши ёки мавжудликнинг охирги мақсади, унга қарама-қарши бўлган хулқ кўринишига нисбатан шахсий ёки ижтимоий нуқтаи назардан олинганда афзаллигига барқарор ишонч мавжудлиги сифатида белгилайди. Инсон қадриятлари қуйи даги бош белгилар асосида тавсифланади: - инсон умумий қадриятлари миқдори қиёсланганда унчалик катта эмас; - барча одамлар турли даражада ифодаланган бўлса-да, айнан бир хи лдаги қадриятларга эга; - қадриятлар тизимда ташкил топган; -инсоний қадриятларнинг манбаи маданият, жамият ва унинг институтлари ҳамда шахсда кўзатилади; -қадриятларнинг таъсири, тадқиқ этишга лойиқ бўлган қарийиб барча ижтимоий феноменларда кўринади. М.Рокич томонидан ишлаб чиқилган методика қадриятлар рўйхатининг тўғридан-тўғри табақалантиришга асосланган. У қадриятларнинг икки синфини : 1. Терминал – индивидуал мавжудликнинг охирги мақсад унга интилишга арзишлиги ҳақидаги эътиқод. Рағбатлантирувчи материал 18 та қадрият тўпламида баён этилган. 2.Инструментал – ҳаракатнинг ёки шахс хусусиятининг қайсидир кўриниши ҳар қандай вазиятда авзалликка эга бўлади. Рағбатлантирувчи материал бунда ҳам 18 та қадриятлар тўпламида акс этган. 58

Бундай табақаланиш қадриятларни анъанавий тарзда қадрият – мақсадлар ва қадрият воситаларга ажратишга асослангандир. Қадриятларнинг табақалаштириш натижалари таҳлили жараёнида биз эътиборни уларни турли асосларига мувофиқ, мазмун жиҳатдан гуруҳлаштиришга қаратдик. Шунинг учун бундай вазиятда диагностика мотивацияси, текширувда ихтиёрий иштирок этиш, психолог ва синалувчи ўртасида яқин эмоционал алоқаларнинг мавжудлиги муҳим роль ўйнайди. В.В.Скворцов томонидан жуфт ҳолда таққослаш усулида ишлаб чиқ илган асосий эҳтиёжлар (бош эҳтиёжлар иерархияси) қондирилганлиги да ражасини диагностикалаш методикасига асос сифатида А.Маслоунинг модификациялаштирилган эҳтиёжлар пирамидаси хизмат қилган. Муаллифнинг тушунчасида шахс эҳтиёжлари бу инсоннинг нимагадир эҳ тиёж сезиш ҳолати ҳисобланади. Эҳтиёжлар шахсни фаоллаштиради, уни ай ни вақтда зарур бўлган нарсани қидиришга йўналтиради. Методика ўсмирнинг 15 та асосий эҳтиёжи ва бешта бош эҳ тиёжларининг қондирилганлик даражасини аниқлаш имконини беради: - моддий эҳтиёжлар; - хавф с изликка бўлган эҳтиёжлар; - ижтимоий (шахслараро) эҳтиёжлар; - тан олинишга бўлган эҳтиёжлар; - ўз-ўзини ифодалашга бўлган эҳтиёжлар. Текширув жараёнида 15 та тасдиқни ўзаро жуфтлаштирган ҳолда б аҳолаш таклиф этилди. Аввалига биринчи тасдиқ иккинчиси, учинчиси ва ҳ.к билан баҳоланган. Сўнгра худди шундай жараён иккинчиси, учинчиси, т ў ртинчиси ва бошқа тасдиқлар билан ҳам такрорланган. Олинган натижалар ҳар бир 5 гуруҳ бўйича баллар йи ғ индисини ҳи соблаш орқали баҳоланган: - 10 - 15 балл - қониққанлик зонаси; -6-9 балл - қисман қониққанлик зонаси; 59

-1-5 балл - қониқмаганлик зонаси. Клиник интервью амалий психологияда шахснинг психологик диагностикасини амалга оширишнинг оптимал усулларидан бири саналади. Бунда психологда ўсмир билан бевосита алоқага киришиш, унинг асосида уни кўзатиш, баҳолаш, шу аснода нисбатан қисқа муддат давомида кенг қ омровли маълумот тўплаш имконияти туғилади. Масалан, ўсмир онасининг ўлими уни жуда қаттиқ қайғуга солганлигини айтган ҳолда ҳам бахтли кўринса, психолог аслида унинг бошига тушган кулфатта доир ҳиссиётлари қарама-қаршилигидан шубҳаланиши мумкин. Бизнинг тадқиқотимиз доирасида клиник интервью бегоналар иштирокисиз, расмийлашмаган шаклда амалга оширилиб, бу ўз навбатида суицидал хулқ-атворли ўсмир шахсининг қуйидаги соҳаларини ёритиш имконини берди: - суицидал хулқ-атворнинг психологик тавсифини; -суицидал хулқ-атворнинг индивидуал хусусиятларини аниқлаш ва тад қиқ этиш; - суицидал мақсад (таваккал) даражасини; - суицидал ҳаракат сабабини (ҳаракат мотиви). - суицидал фаолликни чеклаш имкониятларини бериши мумкин бўлган педагогик психологик далилларни ани қл аштириш. Клиник интервьюни ўтказиш жараёнида ўсмирга етарлича оддий бўлган, очиқ характердаги, масалан: «Менга ўзингиз ҳақингизда сўзлаб бера олмайсизми?» тарзидаги саволлар билан мурожаат қилинди. Интервьюни амалга ошириш чизмасининг йўқлиги бизга суҳбат жараёнида амалда барча ҳ олатларда бошловчи бўлиш ва ўсмир учун аҳамиятли бўлган, олдиндан р ежалаштирилмаган мавзулар билан ҳам танишиш имконини берди. Ўтказилган интервью натижалари қо ғ озда қайд этилди ва таҳлил қилинди. Мисол. 60

А.16 ёшдаги ўсмир. Биринчи интервьюда иштирок этиш учун озода к ийинган ҳолда келган. Саволларга жавобларни ва ўзининг ҳаёти ҳақида маълумотларни секин, ҳолсиз, қарийиб ифодасиз (интонациясиз) овозда берган. Ўзини эркин тутмаган. Ўсмирнинг маълумот беришича, севган қизи билан айрилиши арафасидаги вақт мобайнида эмоционал беқарор ҳолатда бўлган. У ўз муносабатларини давом эттиришни исташлигига тўлиқ амин эмасди. Қиз эса уларнинг ўзаро яқин муносабатларининг кейинги тақдирини билишни қатъий истарди. А.нинг ёқтирган қизи унинг онасига ёқмасди. А.га икки томондан босим ўтказилар ва у ўзининг келажаги ҳақида қарор қабул қила олмасди. Ўз онаси билан бўлган бир неча келишмовчилиқдан сўнг А. ўз қизига у билан бошқа учрашишни истамаслигини айтади. А. болалигини ўз ҳаётининг энг бахтсиз даври ҳисобларди. Отаси уйда камдан-кам бўлар, келганида ҳам ота-онаси доимо жанжаллашар эдилар. А.нинг эслашича, у отасининг уйдан кетганлиги учун ўзини айбдор хисобларди. Унинг тан олишича, қачонки отаси ҳақида ўйламасин, унинг уйдан кетишига ҳар доим қайсидир маънода ўзини жавобгар ҳис қилган. А. онасини «кўп қийинчилик к ў рган» аёл сифатида тасвирлаган. Онаси ўзининг ҳаётини фарзандларини бахтли қилишга сарфлаганлиги, эвазига эса фақатгина ғ ам ва бахтсизликка эришганлигини айтган. А. учрашувга чиқа бошлагач, онаси у учрашаётган қиз ҳақида яхши фикр билдирмаган. А.нинг айтишича, олдинлари ҳам у тез-тез тушкун кайфиятда бўлган. Бошлангич синфларда ўзи кутгандан кўра пастроқ баҳо олганида, аввалига ғ азабланган, кейинроқ эса депрессияга тушган. А. онаси билан аразлашганида ёки мактабда уни етарлича баҳолашмаётганлигини тушунган онларида ўзини тушкун ҳис қилган. Севган қизи билан ажрашган вақтида к айфиятидаги ўзгаришларнинг давомийлиги нисбатан жиддий бўлган. А. ўзининг депрессия ҳолати моҳиятини чуқур англамас, бироқ ўзининг уйдан чиқиши ва мактабга боришда қийинчиликни ҳис қила бошлайди. Одамлар билан гаплашиши, диққатини бир жойга тўплаши 61

қийинлашди, ўзи бажариши лозим бўлган ишларни ҳам эсидан чиқара бошлади. У ким биландир гаплашишдан кўра кўпроқ ўз ёто ғ ида қолишни истар ва ёл ғ изликда тез-тез йи ғ ларди. Клиник интервью жараёнида тўпланган асосий маълумотдан ташқари, ўсмирнинг эҳтиёжларига, унинг бўлиб ўтган воқеалар ҳақидаги хотиралари в а бошқаларга ҳам эътибор қаратилди. Клиник интервью ўсмирдан аниқ суицидаллик ҳақида қўшимча маълумотларни олиш, суицидал хулқ-атворнинг хусусиятлари, суицидал мақсадлари (таваккал), суицидал ҳаракатлар сабаби (мотиви), суицидал хулқ- ат ворнинг психологик тавсифини тадқиқ этишга имкон берди. 62

2. 4. Ўсмирлардаги суицидал хулқ-атворни психологик диагностикаси ва коррекцияси модели Ўсмирлар суицидал хулқ-атворининг тахлили шуни кўрсатадики, амалий психологнинг масалага омилкорона ё ндашуви натижасида у кўпгина холатларда инсонинг суицидал хулқ-атворини аниқлаши ва бунинг асосида ўз жонига қасд қилишни олдини олишнинг эҳтимолли чора тадбирларини қ ўллашга қодир. Таъкидлаб ўтиш жоиз-ки, кўп ҳолларда ўз жонига қасд қ илиш сабабларини аниқлаш мушкулдир . Суицид ҳодисасини психологнинг амалий фаолиятининг нисбатан мураккаб ва масъулиятли йўналишларидан эканлигини инобатга олган ҳолда уни тадбиқ этишга тизимли ёндашув таклиф этилади. Ўсмирлар суицидал хулқ-атворининг самарали психологик диагностикаси ва коррекцияси моделини баён этишни суицидал хулқ-атвор механизми тушунчасини изохдашдан бошлаш лозим. Биз суицидни микросоциал низоларни бошдан кечириш шароитида шахс ижтимоий-психологик дезадаптацияси феномени сифатида кўрамиз. Шу асосда ўсмирлар суицидал хулқ-атвори остида ўзини ҳаётдан маҳрум қил иш тасаввурлари билан йўналтирилувчи ва низоли вазиятларда шахс инқи розини бартараф этиш воситаси сифатида хизмат қилувчи уларнинг ту рли шакллардаги фаоллигини тушунамиз. Одатда психологик инқирознинг мо ҳиятини шахснинг ўз муҳим эҳтиёжларни қондириш йўлида тўси қл арга туқнаш келиши каби мураккаб вазиятда юзага келувчи кескин эмоционал холат ташкил этади. Бунда мазкур инқироз шундай жадалликни касб этади- ки , унинг доирасида ўсмир атрофидаги ижтимоий муҳит билан алоқадорлиги ва шахс хусусиятлари, мавжуд ҳаётий тажрибасидан келиб чиқиб, содир бўлган вазиятда тўғри йўлни топа олмайди. Адабиётларда суицидал хулқ-атворнинг намоён бўлишининг ҳам ички в а ҳам ташқи кўринишлари қ уйидагича кўриб чиқилади. Ўсмирлар суицидал хулқ-атворининг ички кўринишларини қ уйидагилар ташкил этади: 63

- антивитал тасаввурлар (яъни ҳаётий қадриятларнинг мавжуд эмаслиги хақида фикр юритиш, юзага келган инқирозли вазиятни ҳал этиш усул ва й ўлларини умуман макжуд эмаслигига ишонч хосил қилиш , ўсмир томонидан ўз жонига қасд қилиш юзага келган муаммони ҳал этишнинг эхтимолий усулларидан бири сифатида кўрилади ); - пассив суицидал фикрлар (ихтиёрий тарзда ўзини ҳаётдан маҳрум қ илишга аниқ истак бўлмаган ҳолда ўз ўлими мавзусида умумий тасаввурлар: "ўлсам яхши бўларди"," мени барибир хеч ким тушунмайди," "ҳаммасидан тўйдим" ва шу к абилар. Маълум вақт ўтиши билан и нқирозли вазият ўсмир учун аҳамиятини йуқотилиши билан, ёки ўсмирнинг инқирозли вазиятга нисбатан муносабатининг ўзгариши суицидал фаолликнинг пасайишиг а олиб келиши мумкин.); - суицидал ният (ўз жонига қасд қилиш режасининг ишлаб чиқилганлиги, унинг деталлари ҳақида фикрланаётганлиги билан характерланади,); - суицидал максад (ўз жонига қасд қилишга қарор қилинишини кўзда тутади, суицидни амалга ошириш режаси, вақти, усули аниқлаштирилади). Ўсмирлар суицидал хулқ-атворининг ташқи кўринишларини қ уйидагиларда кўрамиз: - суицидал фикрларни ёки бу тарзда бевосита ёки билвосита атрофдагиларга билдирмоқ; - суицидал уринишлар (ўлим билан тугамаган, ўзини ҳаётдан маҳрум қ илиш воситаларини мақсадли равишда амалда қўлланилиши); - якунига етган суицид. Суицидал хулқ-атворнинг ички ва ташқи кўринишларининг таҳлили унинг динамикасини нисбатан чуқур англаш ва низоларнинг суицидал- хавфли вазиятларининг юзага келишидаги етакчи ролини аниқлаш и мкониятини берди. 64

Шу ўринда суицидал хулқ-атвор механизмининг шартли тасвирлаш мақсадга мувофиқдир. Бизнингча бунда; [ 1 ] - ижтимоий-вазиятли омиллар; [2]- шахсий омиллар; [3]- низолар; [4]- ижтимоий-психологик дезадаптация, когнитив бўзилишлар; [5]- қадриятлар установкасининг барбод бўлиши, ҳаёт мазмунининг йўқотилиши; [6]- қўзғатувчи ташқи омиллар; [7]- рағбатлантирувчи хавф омиллари; [8]- мотивацион тайёрлик; [9]- суицидолди ҳолатлари; [10]- суицид шакллари. Тадқиқотлар натижасида аниқланишича, суицидал хулқ-атвор қанчалик тез ёйилмасин, ҳар доим ўз динамикасининг маълум бир фазаларига эга бўлади. Бунда кўриш мумкинки, ўз жонига қасд қилишгача суицидолди ҳ олати намоён бўлади. Фикрлар пайдо бўлишидан уларни амалга оширишга ўтиш даври суицидолди деб аталади. Бу ўринда суицидолди да врининг икки типини кўрсатиб ўтиш лозим: - аффектив-таранглик - бу фикрлардан ҳаракатга ўтиш бўлиб, бунда эмоционал туй ғ улар жадаллиги юқорилиги билан ажралиб туради; - аффектив-редуциялашган, яъни бунга эмоционал «совуққонлик», астеник-гипотимли типлар тегишли бўлиб, суицидолди даври прогнозланадиган характерга эга бўлиб, ўлимга пассив розилик кўринади. Суицидолди даври ўзида икки фазани ифодалайди: - диспозицияолди "таянч нуқтасини қидириш"; - суицидал. Диспозицияолди фазаси инсоннинг низоли вазиятдан чиқишга («таянч нуқтаси»ни қидириш даври) фаол равишда уриниши билан характерланади. Бироқ, бу фаоллик суицидал ҳаракатларни содир этиш билан кўзатилмайди. 65

Вазиятни ҳал этиш йўлларининг камайгани сари, уни ҳал қилиб бўлмаслиги хақидаги фикрлар ту ғ ила бошлайди. Бу босқичда суицидент юзага келган шароитда яшаш о ғ ирлигини жиддий ҳис қила бошлайди ва тахминан яшаш и стаги йўқлигини қайд қила бошлайди, бироқ ўз жонига қасд қилиш тўғрисидаги фикрлар ҳимоя механизмлари томонидан тўсиб қўйилади. Бундай шароитда ҳали инсоннга ёрдам кўрсатиш ва уни қўллаб-қувватлаш, боши берк кўчадан олиб чиқиш имконияти сақланиб қолади. Агар суицидент инқироздан чиқиб кетиш йўлини топа олмаса, ёрдам ва қўллаб-қувватлашга эришмаса, унинг дезадаптациясининг чуқурлашуви содир бўлиб, суицидолдининг суицидал фазаси бошланади. У шу билан тавсифланадики, инсонда суицидал фикрлар пайдо бўлиши, кейинроқ эса, суицид шаклини ўйлаб кўриш бошланади. Когнитив жараёнларнинг аҳамиятли тарзда б у зилиши хулосаларнинг мантиқсизлиги, керакли далилий маълумотлар бўлмаган ҳолда шаклланиши билан намоён бўлади: - танланган абстракция (мавхумлик); - вазиятни қайсидир бир алоҳида олинган элемент асосида идрок этиш, шунингдек, персонализациялашув; - барча содир бўлаётган ҳодисаларни ўз шахси билан бо ғ лаш нденцияси. Мазкур ўсмирларда одатда шахсий идентификациянинг, «Мен» тим солининг бўзилиши ҳолатлари мавжуд. Ўсмир суицидал хулқ-атворининг психологик диагностикаси ва ко ррекцияси асосида унинг ҳолатини аниқ, чуқур ва тезкор диагностикасини ам алга ошириш, психологик педагогик аралашув доираси усул ва вос италарини аниқ танлаш ётади. Аввал таъкидланганидек, суицидологлар томонидан суицид хавфи ҳ олатидаги инсон асосан суицидаллик даражаси ва стрессоген сабаб ва н атижаларни инобатга олмаган ҳолда ижтимоий- дезадаптация объекти сифатида кўрилган. Бизнинг тадқиқотимиз ўсмир суицидал хулқ-атвори п сихологик коррекциясида муҳим бў ғ ин 66

ҳисобланувчи, психопатология доирасидан чиқувчи, дифференциал диагностика зарурлигини исботлади. Бунда суицидал хулқ-атворни инқироз доирасида, қуйида келтирилган холатлар оқибати сифатида янада батафсилроқ кўриб чиқишни талаб этади: - стрессга нисбатан жиддий реакция; -руҳий жароҳатланишдан кейинги (посттравматик) стрессли б у зилишлар; - ёшга оид инқирозлар; - экзистенциал ёки маънавий-руҳий инқироз; - диний си ғ иниш таъсири. Психологик диагностика ва коррекция психопрофилактик чора- тадбирларни яратиш ва етарли даражадаги малакали психологик ёрдамни белгилаш, суицидал ҳаракатларнинг ижтимоий-психологик детерминантларини аниқлаш, суицидал хулқ-атворни, суицидал хавф даражаси ва омилларини тадқиқ этиш заруратини таъминлайди. Бизнинг тажрибамиз шуни кўрсатдики, психологик диагностика методларининг замонавий воситалари шахснинг суицидал хавфли ҳолати хақида тезкор ва сифатли маълумот тўплаш, шахс хусусиятларини ўрганишга йў налтирилган диагностик методикалар мажмуасини яратиш имконини б еради. Комплекс қўлланилган психологик диагностика бизга психологик к оррекциянинг қуйидаги имкониятлари аниқланди: -кўрсаткичлар динамикасига, яъни психологик коррекция натижаларига э га бўлиш; -шахс типларини, бундан келиб чиқиб психологик коррекция методларини аниқлаш; -суицидал хулқ-атвор психологик хусусиятлари ва мотивига, мотивацион-эҳтиёжли соҳага фрустрациялашувни, бу ўринда аралашув соҳасини аниқлаш; 67

- суицидал хавф даражаси ва омили ҳамда хавотирланиш даражасини хисобга олган ҳолда психологик аралашув йўналишини аниқлаш. Шундай қилиб, комплекс тадқиқот натижасида суицидал хулқ- ат ворнинг сабаби ва мотивларини аниқлаш, ҳақиқий мотивларини (суициднинг психологик мазмунини) топиш, аниқ бир ўсмирни суицидал и стакларга етакловчи шахс қадриятлари тўзилмасини аниқлашга имкон ту ғ илади. Тўпланган маълумотлар нафақат маълум бир вақт давомида суицидал ҳаракатдан тўхтатиб туриш, кучли хавотирланиш ҳолатларини бартараф қилиш, балки ўсмирнинг шахслилик соҳасининг психологик к оррекциясини самарали ўтказишга имкон бериб, бу кейинчалик унинг к огнитив ва хулқ-атвори соҳасида ўз-ўзини назорат қилиш хусусиятини қ айта тиклашга кўмаклашади. Суицидаллик даражасининг аниқланиши ўсмир учун зарур бўлган қўллаб-қувватлаш даражасини белгилайди, яъни суицидал хавф қанчалик юқори бўлса, қўллаб-қувватлаш ҳам шунчалик жадаллашади. Суицидал хавф омилларининг аниқланиши суицидал хулқ- атворнинг коррекциясини амалга ошириш мезони ҳисобланади. Индивидуал ва гуруҳий психологик коррекциянинг турли йўналишлари в ужудга келиши ва ривожланиши билан бир қаторда суицидал хулқ-атворли ўсмирларга самарали ёрдам кўрсатишни таъминлаш билан боғлиқ илмий тадқиқотлар ҳам юзага келди. Таклиф этилган психокоррекция методларни амалга оширишдаги и жобий натижаларни келтириб ўтамиз: - суицидал тенденцияларни етарлича қисқа вақт мобайнида тўсиб, чегаралаб қўйиш; - эмоционал таранглик (хавотирланиш ва суицидаллик даражаси)ни пасайтириш; - ўзини баҳолаш даражасини кўтариш (ўз шахсий қадриятиларини ҳис қ илинишини кучайтириш); - белгиланган мақсадларга эришиш учун керакли бўлган имкониятларни қидириб топиш; 68

- руҳий шикастланиш (посттравматик) вазиятларига нисбатан ўсмирнинг муносабатни ўзгартириш; - ўсмирнинг индивидуал ва ижтимоий ҳаётда мавжудликнинг кейинги мазмунини топиши, келажак мақсад ва режалар тўзиш; - ижтимоий-психологик мослашувининг тикланилиши. Психологик коррекция моделини баён этишда суицидал хулқ-атвор учун характерли бўлган икки асосий белги - бу амбивалентлик ва ниятлар ҳақида маълумот беришнинг мажбурийлигини инобатга олиш лозим, зеро, улар психокоррекция нишони сифатида муҳим аҳамият касб этади. Амбивалентлик, бу ўринда ўсмирдаги жиддий суицидал мақсадлар мавжудлиги ҳолатида ҳам бир вақтнинг ўзида икки ўзаро қарама-қарши истак: ўлиш ва қутқариб қолиниш бўлади. Шунинг учун бу вазиятда ўсмир ёнида бўлган инсоннинг агар у иккинчи белгини баҳолай олишга қодир бўлса, қутқариб қолиш учун катта имконияти мавжуд бўлади. Шундай қилиб, ўсмирлар суицидал хулқ-атворини психологик диагностикаси ва коррекцияси ўзида қуйидагиларни акс эттириши лозим: - суицид хавфи бўлган вазиятларни билиш ва аниқлай олиш; - суицидал хулқ-атвор механизмини тушиниш; - суицидал хулқ-атвор психологик диагностикаси ва коррекциясини амалга ошириш кўникмасига эга бўлиш; - суицид хавфи бўлган ўсмирлар билан психопрофилактик ишларни олиб бориш маҳоратига эга бўлиш; 69

Боб бўйича хулосалар Кескин стресс ҳолатига жавоб тарзида юзага келувчи ижтимоий- п сихологик дезадаптация ҳолатида бўлган ўсмирларга ёрдам кўрсатишга й ўналтирилган ва хулқ-атворнинг ўз-ўзини ҳалок қилиш шаклларини, б иринчи навбатда ўз жонига қасд қилиш ҳаракатларини олдини олишга мўлжалланган психологик усул ва методлар тўпламидан иборат бўлиши е ерак. Уни аниқлаштириш комплекс тарзда ташкил қилиниб, қисқа муддат мобайнида ўсмирнинг шахс хусусиятлари, суицид хавфи ҳақида кенг маълумот олишнинг диагностик методикалари ва психологик коррекциясини а малга оширишнинг нисбатан самарали «нишон»ларини белгилаб олиш и мкониятини беради. Суицидал хавф эҳтимоли бўлган ўсмир билан ишлашда психологик ко ррекцияни суицидал хавф ҳолати билан ишлашнинг мақбул шакли сифатида қўллаш зарур. Психологик коррекция стратегиясининг турли шакллари таҳлили суицидал хулқ-атворнинг индивидуал психологик к оррекциясини қўллаш лозимлигини кўрсатди. Мазкур тадқиқот доирасида суицидал хулқ-атворли ўсмирнинг шахсий, эм оционал ва мотивацион-эҳтиёжли соҳасининг психологик ди агностикасини амалга оширишда нисбатан катта ми қ дордаги комплекс замонавий методикалар қўлланилиши мақсадга мувофиқдир. 70

ХУЛОСА Тадқиқотда ўтказилган ўсмирлар суицидал хулқ-атворининг сабаблари ва шароитлари таҳлили суицидал хавф омилларини аниқлашга имкон бериб, суицидал хулқ-атворнинг педагогик-психологик диагностикаси ҳисобланади. Шунингдек, реал суицидал хавфни аниқлаш жараёнида, фақат суицид хавфини шакллантирувчи омилларни ҳисобга олибгина қолмасдан, балки ўсмирни суицидал хулқ кўринишларининг намоён бўлишидан тўхтатиб қолувчи педагогик,психологик, ижтимоий -психологик омилларни аниқлаш ва фаоллаштириш имкониятларига ҳам алоҳида эътибор берилди. Суицидентлар хулқ-атвори педагогик, ижтимоий-психологик белги ва т у зилмасини аниқлаш асосида ўсмирлар суицидал хулқ-атвори педагогик - психологик коррекциясининг қўлланилиши танланган мақсад, белгиланган вазифаларнинг амалга оширилганлиги изланиш фаразини тасдиқлади. Юқоридаги мулоҳазаларга асосланган ҳолда, қуйидаги хулосалар чиқарилди. 1.Суицид муаммосининг ўзоқ йиллар давомида ёпиқлиги таълим- тарбия жараёни мутасадди ходимларининг ўсмирлардаги суицидал фаоллик билан боғлиқ инқирозли вазиятларда зарур педагогик-психологик ёрдамни кўрсата олмасликларига сабаб бўлди. 2.Суицидал уринишлар содир этган ўсмирларда шахслилик ва эмоционал жабҳа бўзилишлари кўзатилади. Суицидент ўсмирлар шахсининг мотивацион-эҳтиёж соҳасини таҳлил этиш, содир бўлаётган суицид ҳодисаларини тушунишда зарур ва муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. 3.Суицидал уринишларга олиб келиши мумкин бўлган, оиладаги ва шахслараро муносабатлардаги низоли вазиятлар, шахсий қадриятларни етарлича ҳис қила олмаслик, ўзини ўзи назорат қилиш ҳамда баҳолашдаги ноадекватлик ҳисобланиб, улардаги долзарб эҳтиёжларнинг қондирилишига тўсқинликнинг асосий омилларидан бири ҳисобланиб, коррекцион тадбирларни амалга оширишда комплекс ёндашувни талаб этади. 4.Ўсмирлар суицидал хулқ-атвори психокоррекцияси, суицидаллик даражаси унинг руҳий ҳолати бўйича аниқ, чуқур ҳамда тезкор 71

диагностикани амалга оширишда, психологик-педагогик таъсир доираси, усул ва воситаларини аниқ танлаш ётади. Ўсмирларда ўз-ўзини намоён эта олиш имкониятларини топишга ёрдам бериш, уларнинг қизиқишлари ва эҳтиёжларини инобатга олган ҳолда ижтимоий фойдали фаолиятга йўналтириш, истиқболли мақсадларга интилиш мотивациясини шакллантириш, коррекцион тадбирларни режалаштиришнинг мақсад ва вазифаларини белгилайди. 5.Психологик профилактик тадбирлар замонавий психология фанидаги мавжуд илмий назарияларга асосланган бўлиб, педагоглар, ота-оналар, амалиётчи психологлар, маҳалла фаоллари, тиббиёт ва ижтимоий хизмат ходимларига ўсмир ҳаёти ва саломатлиги учун масъулият ҳиссини юклайди. Тадқиқот натижалари асосида таълим муассасалари амалиётчи психологлари, ота-оналар, педагоглар, вояга етмаганлар билан ишлаш комиссиялари ходимларига қуйидаги амалий тавсиялар ишлаб чиқилди: 1."Оила" илмий-амалий маркази, вояга етмаганлар билан ишлаш комиссиялари ходимлари, педагог ва тарбиячилар, ота-оналар билан ўсмирлар ўртасида ўз жонига қасд қилиш ҳолатларини келтириб чиқарувчи сабаблар ва ушбу ҳолатларнинг олдини олишнинг педагогик-психологик масалалари бўйича ўқув курслари, семинар-тренинглар ташкил этиш. Ушбу ўқув курсларига нотинч, нотўлиқ оила вакилларининг фаол иштирокини таъминлаш. 2. Суицидал хавф эҳтимоли мавжуд ўсмирларни ўз вақтида аниқлаб, комплекс педагогик, психологик коррекцион тадбирларни амалга ошириш. 3.Ўсмирлар ўр таси да суицидал ҳаракатларнинг олдини олиш ва бартараф этиш бўйича психопрофилактик тадбирларни амалга оширишда миллий одатларимиз, анъаналаримиз, қадриятларимиздан кенг фойдаланиш. 4.Инқироз ҳолатидаги ўсмирларни ижтимоий қўллаб-қувватлашга эришиш. 72

5. Таълим-тарбия ишларини режалаштириш ва ташкил этишда ушбу ёш даврининг ижтимоий-психологик хусусиятларни чукур ҳамда атрофлича ўрганиб чиқиш. 6.Ўсмирларда ҳаёт мазмунини англаш, ўз-ўзига баҳо бериш кўрсаткичини кўтариш, низоли вазиятларга нисбатан муносабатини ўзгартириш. 7.Оммавий ахборот воситалари, интернет сайтлари орқали соғлом турмуш тарзи, ўзаро ҳурмат, тушуниш, ҳамдардлик руҳини шакллантирувчи, ўсмирлар руҳиятига хос эшиттиришлар, мунозаралар, фильмлар намойишларини ташкил этиш. 8. Ўсмирларни ижтимоий фойдали фаолиятга жалб этиш, уларнинг ижтимоий фаоллигини ошириш. 9. Ўсмирнинг тенгдошлари билан ижобий шахслараро муносабатлар ўрнатилишига эришиш имкониятини бериши мумкин бўлган, унинг қизиқиш ва эҳтиёжларини эътиборга олган ҳолда ташкил этилган турли тадбирларда фаол иштирокини таъминлаш. 73

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1 .Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.Тошкент.-"Ўзбекистон".- 2008. 2.Амбрумова А. Г., Тихоненко В. А. Диагностика суицидального поведения // М.: Минздрав, 1990. - 106 с. 3.Баркер Ф. Мспользование метафор в психотерапии. Воронеж; НПО «МОДЭК» 1995,-224с. 4. Ғозиев Э.Шахс психологияси ва касб танлаш-Тошкент:Ўзбекистон 1987- 30 б 5. Еникеева Д.Д. Пограничн ые состояния у детей и подростков. – М,, 1998. 97 с. 6. Нишонова З.Т. Дўстмуҳаммадиева Ш.А. Тулаганова Ш.Т. Педагогика – психология (ўқув қўлланма) Тошкент 2001 й 7. Осипова А. Введение в психокоррекцию. Воронеж, 2000.-320 с512. 8. Попов Ю.В.Концепция саморазрушаю щего подения как проявления дисфункционального состояния личности // Оброзрение психиатрии и медицинской психологии им. В.М.Техтерева. -1994. № 1.-С. 6- 13. 9. Сидушин Б.А. Ритуальные самоубийства в различных этносах. –СПб., 2003.-243с. 10. Суицидология: Прошлое и настоящее: Проблема самоубийства в трудах философов, социологовЮ психологов, психотерапевтов и в художественных текстах. – М.: «Когито -Центр», 2001. -569с. 11. Токарева В.А., Сосновский В.А., Абдуллаев Ф.А. Особенности темперамента военнослужащих, их выявление и учет при обучении и воспитании личного состава. Ташкент: АВС РУ, 2001.-30 с 12. Токоев К.К. Особенности суицида в различных этнических попуяциях. – М,: «ЗИСА», 2000. -305с. 13. Умаров Б.М. Болалар ва ўсмирлар суицдининг ёш ва ижтимоий – психологик хусусиятлари: Психол. ...фанлари номзоди дис.Тошкент: ТДПИ, 1993. – 154 б (возростных особен суицида детей и подростков) 74

14. Усмонов Э.Ш. Ўзбек хотин – қизлари суицидал хулқининг (ўз – ўзини ёндириш) ижтимоий – психологик ва ёш хусусиятлари. : Психол. ...фанлари номзоди дис.Тошкент: ТДПИ, 1993. – 21-23б. 15. Шнедйдман Э. (Shneidman E.S) Душа самоубийцы: Пер.с англ. – М.: Смысл, 2001. – 315 с. 16.Эйдемилер Э.Г. Диагностика суицидального риска в семье – СПб.: Питер, 2002. – 37 с 17.J.John Mann, MD – A Current Perspective of Suicide and Attempted Suicide, 2002, 136:302 -311. 18. Mann J.J. Waternaux C,H, a,G, Malone KM.Toward a clinical model of suicidal behaviour in psychiatric patuents. Am J Psychiatry. 1999; 156:181-9/ 19. Paris J., MD – Chronic Suicidality Among Patients With Borderline Personality Disorser, 2002, 53:738 – 742/ 20.Rutz W., Walinder J., Von Knorring L., Rhilgren Z., Philgren H. Prevention of depression and suicide by edbcation and medication: impact on male suicidally. An update from the Gotland study. International Journal of Psychiatry in Clinical Practice. 1997. 1; 39 – 46/ 75

O'xshashlar

“Ўсмирлик даври психологияси” мавзусини ўқитиш методикаси

Ёш оилаларнинг ижтимоий ва психологик муаммолари

Талабалар ўқув фаолияти ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Психология фанларини ўқитишда ўзбек халқ мақолларидан фойдаланишнинг тарбиявий аҳамияти

Ижтимоий меъёрлар ва инсон саломатлигининг психологик хусусиятлари