Bosh sahifa
Diplom ishlar
Kimyo
Zanjir uzatuvchi agentlar va ularni polimerlanishga ta’siri
Zanjir uzatuvchi agentlar va ularni polimerlanishga ta’siri
Yuklangan vaqt:
29.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
517 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Vinillaktam polimerlari va ularni tibbiyotda qo’llanilishi
Melamin furfurol smolasini olish va xossalarini o’rganish
Polimerlarning molekulyar massasi va ularni aniqlash usullari
Polietilenadipat poliefirini fizik-kimyoviy xossalarini o’rganish
Ipak pillasidan fibroin ajratib olish va uning molekulyar-massaviy tavsiflarini o’rganish
![K i r i s h Y u q o r i m o l e k u l y a r b i r i k m a l a r k i m y o s i s o h a s i d a g i t a d q i q o t l a r O ’ z b e k i s t o n i q t i s o d i y o t i n i r i v o j l a n t i r i s h n i n g e ’ t i b o r g a l o y i q y o ’ n a l i s h l a r n i n g , s h u n i n g d e k , d u n y o m i q y o s i d a i l m - f a n n i n g u m u m i y r i v o j l a n t i r i s h t e n d e n s i y a l a r i g a m o s k e l m o g ’ i l o z i m [ 1 . ] H o z i r g i v a q t d a y u q o r i m o l e k u l y a r b i r i k m a l a r k i m y o s i s o h a s i d a m a x s u s m a q s a d l a r d a q o ’ l l a n u v c h i p o l i m e r l a r n i n g y a r a t i l i s h i u c h u n a s o s b o ’ l i b x i z m a t q i l u v c h i i l m i y t a d q i q o t l a r j u d a m u h i m a h a m i y a t g a e g a [ 2 ] . M a ’ l u m k i , b u t u n d u n y o b o ’ y i c h a o l i n a y o t g a n p o l i m e r l a r n i n g k o ’ p c h i l i g i r a d i k a l p o l i m e r l a n i s h o r q a l i s i n t e z q i l i n a d i . B u s i n t e z j a r a y o n i n i o s o n y o ’ l b i l a n a m a l g a o s h i r i s h v a u s h b u s h a r o i t d a p o l i m e r l a n u v c h i m o n o m e r l a r j u d a k o ’ p c h i l i k q i s m n i t a s h k i l q i l i s h i b i l a n b o g ’ l i q . S i n t e z q i l i n g a n p o l i m e r l a r n i n g a m a l i y m a q s a d l a r d a q o ’ l l a s h d a p o l i m e r l a r n i n g m o l e k u l y a r m a s s a s i m u h i m o ’ r i n t u t a d i . I s h n i n g d o l z a r b l i g i . P o l i m e r l a r m a ’ l u m o p t i m a l x o s s a l a r n i m o l e k u l y a r m a s s a n i n g m a ’ l u m i n t e r v a l i d a n a m o y o n q i l a d i . B u e s a r a d i k a l p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i d a p o l i m e r l a r n i n g m o l e k u l y a r m a s s a s i n i b o s h q a r i s h n i t a q o z o q i l a d i . B u m a s a l a m a x s u s m e t o d o r q a l i a m a l g a o s h i r i l a d i . B u l a r p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i g a z a n j i r u z a t u v c h i a g e n t l a r n i q o ’ l l a s h m e t o d i b o l i b , z a n j i r u z a t u v c h i a g e n t l a r o r q a l i r e a k t s i o n s i s t e m a d a g i h o s i l b o ’ l a y o t g a n p o l i m e r m a k r o m a l e k u l a s i n i n g m o l e k u l y a r m a s s a s i g a s e z i l a r l i t a ’ s i r q i l i s h i m k o n i n i b e r u v c h i m e t o d h i s o b l a n a d i . S h u s a b a b l i z a n j i r u z a t u v c h i a g e n t l a r v a u l a r p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i n i o ’ r g a n i s h d o l z a r b m a s a l a d i r . I s h d a n m a q s a d . R a d i k a l p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i d a z a n j i r u z a t u v c h i a g e n t l a r n i q o ’ l l a n i l i s h i v a u l a r n i p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i g a t a э s i r i n i o ’ r g a n i s h d a n i b o r a t . Anashu qo’yilgan maqsadga quyidagi vazifalarni yechish orqali erishildi: - z a n j i r u z a t i l i s h r e a k s i y a l a r i n i o ’ r g a n i s h](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-2.png)
![I B O B . A D A B I Y O T L A R S H A R H I 1 . 1 . Z a n j i r n i n g u z a t i l i s h r e a k s i y a l a r i M a ’ l u m k i , p o l i m e r l a n i s h r e a k s i y a l a r i u c h b o s q i c h d a b o r a d i ; z a n j i r n i n g i n i t s i r l a n i s h i , z a n j i r n i n g o ’ s i s h i , z a n j i r n i n g u z i l i s h i . B u p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i d a y a n a b i r b o s q i c h n i e ’ t i b o g a o l i s h l o z i m b o ’ l a d i . B u z a n j i r n i n g u z a t i l i s h r e a k s i y a s i h i s o b l a n a d i . Z a n j i r n i n g u z a t i l i s h i n a t i j a s i d a m a k r o m o l e k u l y a r z a n j i r o ’ s i s h d a n t o ’ x t a y d i . o ’ s a y o t g a n m a k r o r a d i k a l g a h a r a k a t c h a n a t o m y o k i a t o m l a r g u r u x i f a o l b o ’ l m a g a n m o l e k u l a d a n a j r a l a d i v a r a d i k a l f a o l l i g i n i p a s a y t i r a d i . N a t i j a d a f a o l b o ’ l m a g a n m o l e k u l a r a d i k a l g a a y l a n i b y a n g i k i n e t i c z a n j i r n i b o s h l a b b e r a d i [ 3 ] : k s ~~~ m * +AH _______ > ~~m + A* Bu yerda Z a n j i r u z a t i l i s h r e a k s i y a s i n a t i j a d a p o l i m e r z a n j i r i q i s q a r a d i , p o l i m e r l a n i s h t e z l i g i e s a k a m o ’ z g a r a d i : K i n > K O ’ s i s h b o ’ l g a n d a o s h a d i , K i n > K O ’ s h o l a t d a p o l i m e r l a n i s h t e z l i g i p a s a y a d i . Z a n j i r n i u z a t i l i s h i r e a k s i o n s i s t e m a d a g i b a r c h a k o m p o n e n t l a r g a u z a t i l i s h i m u m k i n : m o n o m e r , i n i t s i a t o r , e r i t u v c h i , p o l i m e r . P o l i m e r l a n i s h n i n g p a s t k o n v e r s i y a l a r i d a , p o l i m e r g a z a n j i r u z a t i l i s h i h i s o b g a o l i n m a y d i [ 3 - 8 ] . K i n e t i k z a n j i r u z u n l i g i m a k r o m o l e k u l y a r z a n j i r u z u n l i g i d a n o r t i q e k a n l i g i n i k o ’ r s a t a d i . L e k i n p o l i m e r l a n i s h d a r a j a s i n i n g o ’ r t a c h a q i y m a t i b a r c h a h a m m a t u r d a g i z a n j i r n i n g u z i l i s h t e z l i g i g a v a b o s h q a r e a k s i y a l a r t e z l i k l a r i n i n g y i g ’ n d i s i g a t e s k a r i p r o p o r s i o n a l b o ’ l a d i : P =in e m soz 2 1 '. 2 1 (1) Bu yerda υ 1 , υ 2 disproporsionallanish va rekombinasiyalanish reaksiyalarning tezliklari; υ m , υ e , va υ in zanjirning, monomer, erituvchi, inisiator molekulasi orqali](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-4.png)
![uzatilish reaksiyalarining tezliklari. Ma’lumki, o’sayotgan radikallarning rekombinasiyalanishi natijasida polimerlanish darajasi ikki marta ortadi: u holda P=uz s oo ' 2 (2) A g a r d i s p r o p o r s i o n a l l a n i s h r e a k s i y a s i d a q a t n a s h a y o t g a n r a d i k a l l a r n i n g m i q d o r i n i λ b e l g i l a s a k , u h o l d a r a d i k a l l a r r e k o m b i n a s i y a l a n i b , z a n j i r n i n g u z i l i s h i d a q a t n a s h a y o t g a n m i q d o r i n i 1 - λ z a n j i r n i n g u z i l i s h t e z l i g i n i n g d o i m i y l i g i K 1 = λ k z . u z y o k i K 2 = ( 1 - λ ) k z . u z ( 3 ) b u y e r d a K 1 v a K 2 d i s p r o p o r s i o n a l l a n i s h v a r e k o m b i n a s i y a l a n i s h r e a k s i y a l a r n i n g k o n s t a n t a l a r i ; k z . u z z a n j i r n i n g u z i l i s h d o i m i y l i g i 2 2 2 1 ] [ ) 1(2 1 ] [ )] 1(2 1 [ 2 1 M k M k uz uz (4) υ n = υ m [M · ] ▪ [M] υ s = k s [M · ] ▪ [S] va υ in = k s [M · ] ▪ [I] ni e’tiborga olib, o’rtacha polimerlanish darajasi: P = ] ][ [ ] ][ [ ] ][ [ ] [ )] 1(2 1 [2 1 3 2 '. i M k S M R M M k M k in m uz soz (5) Polimerlanish tezligini ifodasidan ] [ ] ][ ][ [ '. '. M P V M M M k V soz soz V bilan υ ni almashtirib (5) tenglikni quyidagicha ifodalaymiz: P = ] [ ] [ ] [ ] [ ] [ ) 1(2 1 '.2 3 '.2 2 '.2 2 . M k S K M k M k M k k soz soz m soz uzz (6)](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-5.png)
![Bundan ; ; ; '. '. ' 1 S k k C k k C k k soz in S soz S m so m Shaklida ishoralab, (6) ni soddalashtirsak: P = Kz.uz. Kz.o`s2 [M]2 + 12( 1 1 ) υ +Cm+Cs[S] [M]+Cin[i] [M] Yoki ] [ ][ ] [ ] [ ] [ ) 1(2 1 1 2 '/2 . M i C M S C C M k k P in S m soz uzz (7) Bu yerda Cm; Cs; Cin – z a n j i r n i n g m o n o m e r , e r i t u v c h i , i n i s i a t o r o r q a l i u z a t i l i s h d o i m i y l i k l a r i . B u k a t t a l i k l a r n i p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i n i n g b o s h l a n g ’ i c h d a v r i d a a n i q l a s h m u m k i n [ 3 - 8 ] . S h u n d a y q i l i b , o ’ r t a c h a p o l i m e r l a n i s h d a r a j a s i n i n g q i y m a t i p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i d a v r i d a k u z a t i l a d i g a n b a r c h a r e a k s i y a l a r n i n g x a r a k t e r i g a v a u l a r n i n g k i n e t i k d o i m i y l i k l a r i g a b o g ’ l i q d i r . S h u n i n g u c h u n y u q o r i d a g i t e n g l a m a n i q u y i d a g i x u s u s i y h o l l а r u c h u n q o ’ l l a b , t e n g l a m a l a r n i s o d d a l a s h t i r a m i z . 1. Agar polimerlanish jarayonida faol markazning uzatilishi monomer va inisiator molekulasi ishtirokisiz sodir bo’lsa, nolga teng bo’ladi: o M i C C inm u holda tenglama (7) quyidagicha ifodalanadi: M S C M k k P s zoz zoz 2 '.2 '. 21 1 Bunda λ =1 ni v qiymatining o’rniga qo’ysak, tenglamani o’ng tomonidagi ko’paytma quyidagi ko’rinishda yoziladi:](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-6.png)
![ ; 1 2 1'. '. 2 '.'. 2 '2 '. 2 '.2 '. Mk i m k i k k M i k k k M k k M v k k zoz inzoz zoz in zoz so zoz soz zoz M S C M K i P s 1 (8) Bu tenglamani erituvchi ishtirokida olib boriladigan polimerlanish jarayoni uchun qo’llanila oladi. 2. Agar polimerlanish jatayonidagi zanjirning uzatilish reaksiyasida inisiator va erituvchi molekulasi qatnashmasa, λ=1 deb olib (8) tenglamani quyidagicha ifodalaymiz: soz m usz uzz k k M k v k P '. 2 .2 . 1 (9) Bu tenglamadan P 1 bilan v/[M] 2 o’rtasidagi bog’lanishni tajribaviy izlanishlar natijasida aniqlashimiz mumkin. Bu bog’lanish to’g’ri chiziqdan iborat bo’lib, uning absissalar o’qi bilan hosil qilgan burchagining qiymati soz zoz k k '.2 '. nisbatga teng bo’ladi. Koordinatalar boshlanishidan olingan kesmaning qiymati esa soz m k k '. nisbatiga teng (1-rasm). 1-rasm. Metilmetakrilat p 1 bilan 2 m v o’rtasidagi bog’liqlik chizig’i (T=50 0 C) 4 5 10 V/[M]210-6 1 2 3 1P10-5 KmKz.o`s{](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-7.png)
![Shunday qilib [M] ning turli qiymatlari uchun tajriba yo’li bilan P va V qiymatlarini aniqlab, k z.uz /k 2 z.o’s k m /k z.o’s qiymatini hisoblab topish mumkin. Agar k z.o’s qiymati aniq bo’lsa, k m ni osongina hisoblab topish mumkin. Zanjirning uzatilishi inisiator molekulasi orqali sodir bo’lsa, rasmdagi to’g’ri chiziqli bog’liqlik kuzatilmaydi, ya’ni k m =0 bo’ladi. Demak, amaliy tajribalar asosida polimerlanish jarayonida kuzatiladigan reaksiyalarning faollanish energiyalarini hisoblar topish mumkin. Masalan, faol markazning erituvchi orqali uzatilish reaksiyasining faollanish energiyasi quyidagi tenglama yordamida hisoblab topiladi: RT E E A A k k S soz S soz S soz '. '. '. ln ln (12) Bu tenglamaga muvofiq radikal polimerlanish jarayoni uchun faollanish energiyasining qiymati 50-95 kJ / molga teng bo’lib, zanjirning o’sish reaksiyasining faollanish energiyasidan 20-60 kJ/mol moqdorda ortiqdir. Demak, sistemaning harorati ortib borishi bilan zanjirning uzatilish tezligi zanjirning o’sish tezligiga qaraganda ko’proq ortib boradi. Binobarin, hosil bo’layotgan polimerning molekulyar massasi sistemaning harorati ortib borishi bilan kamayadi. Shunday qilib, monomerning polimerlanish darajasi zanjirning o’sish tezligiga to’g’ri proporsional bo’lib, zanjirning uzilish va uzatilish tezliklariga teskari proporsionaldir. Amaliy tajribalarda sistema haroratini o’zgartirib, sistemaga zanjirni uzatuvchi moddalar qo’shish orqali polimerlarning o’rtacha molekulyar massasini tartibga solib turish mumkin, ya’ni butun polimerlanish jarayonini nazorat qilish mumkin. Erituvchi muhitida polimerlanish jarayonining tezligi monomerning aralashmadagi miqdoriga bog’liq. Eritmada monomerning miqdori ortishi bilan polimerlanish jarayonining umumiy tezligi va hosil bo’layotgan polimerning molekulyar massasi ortib boradi. (2-rasm). 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 C, mol/l 10 20 30 40 V, mol/l.s 2 4 6 8 M.105](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-8.png)
![2-rasm. Polimerlanish tezligi va polimer molekulyar massasining monomer eritmasining konsentrasiyasiga bog’liqlik egriliklari. Polimerlanish jarayonida ishtirok etmaydigan inert erituvchi muhitida polimerlanish jarayonining tezligi quyidagi empirik tenglama bilan ifodalanadi: V pol =k∙[M] 2 bunda α ning qiymati 1,5 ≤ x ≥ 1 oraliqda bo’ladi. Ko’pchilik hollarda polimerlanish jarayonining tartibi monomerga nisbatan 1 ga teng bo’lib, α=1. Ba’zi hollarda esa bundan cheklanish kuzatiladi va α>1 bo’lishi mumkin. Bunga sabab sistemada monomer eritmasi suyultirilgan sari erituvchi molekulasining reaksiyada qatnashish ehtimolligi ortib boradi va faol markazning uzatilishiga sabab bo’ladi. Polimer zanjirida erituvchi molekulasi qoldiqlarining mavjudligi erituvchi molekulalarining zanjir uzatilish reaksiyasida qatnashayotganligidan darak beradi. Erituvchi muhitida sodir bo’layotgan polimerlanishda hosil bo’layotgan polimerning xossalari erituvchining fizikaviy va kimyoviy xossalariga bog’liq bo’ladi. Erittuvchiga zanjir uzatilish reaksiyasi sanoatda polimerni molekulyar massasini pasaytirishda qo’llnilishi mumkin. Zanjir uzatish konstantasi Mayo tenglamasi orqali aniqlanadi: 1/P=1/P 0 +[S]/[M] S]/[M]](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-9.png)
![qayd etishicha divinil 700MPa bosim ostida 46 soat vaqt mobaynida 25 foiz polimerlanadi. Atmosfera bosimi ta’sirida esa divinil bir necha 100 kun ichida yuqoridagi miqdorda polimerlanadi. Umuman monomerlarning 500 MPa va undan yuqori bosimda polimerlanish tezligi 5-10 marta ortadi. Zanjirning initsiatorga uzatilishi quyidagi formula bo’yicha aniiqlanadi: ( 1 - k 0 V ) = C in [I] P k p 2 [M] 2 [M] 1-Jadvalda ba’zi inisiatorlarning zanjir uzatish konstantalari keltirilgan: 2-jadval Jadvaldan ko’rinib turibdiki, inisiatorlar ichida zanjir uzatishda gidroperoksidlar ancha faol ishtirok etadi. Bu reaksiya quyidagicha boradi: -----M* +ROOH ------> --MH + ROO* -----M* +ROOR ------> --MOR + RO* -----M* +RN=NR ------> --MR + R* + N 2 Monomerga zanjir uzatilishining maksimal qiymati massada polimerlanishda kuzatiladi. 3- jadvalda ba’zi monomerlarning zanjir uzatish konstantasi keltirilgan: 3 - j a d v a l Ba’zi monomerlarning zanjir uzatish konstantasi С м , 60 °С Monomer С м 1 0 4 Akrilamid 0,6 Ba’zi inisiatorlarning zanjir uzatish konstantalari С in , 50-70 °С Initsiator С и „-10 4 Stirol Metilmetakrilat 2,2'- Azobis-izobutironitril 0,12 0,02 Kumil peroksidi 0,01 - Benzoil peroksid -0,1 0,02 Kumil gidroperoksid 0,06 0,33](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-11.png)
![S o ’ n g g i y i l l a r d a r a d i k a l p o l i m e r l a n i s h i d a r e g u l y a t o r l a r s i f a t i d a f u l l e r e n q o ` l l a n i l i s h i h a q i d a m a ’ l u m o t l a r t o ` p l a n m o q d a . V i n i l m o n o m e r l a r i n i n g f u l l e r e n i s h t i r o k i d a g i p o l i m e r l a n i s h k i n e t i k a s i n i n g o ` z i g a h o s t o m o n i u l a r n i n g o ` s a y o t g a n z a n j i r n i n g u z i l i s h r e a k s i y a s i d a q a t n a s h i s h i b i l a n b o g ` l i q . P o l i m e r l a n i s h t e z l i g i n i n g k a m a y i s h i g e l e f f e k t , o l i n a y o t g a n p o l i m e r n i n g o ` r t a c h a m o l e c u l a r o g ` i r l i g i n i k a m a y i s h i k u z a t i l a d i . M o l e k u l y a r m a s s a v i y t a q s i m l a n i s h - m o l e c u l a r m a s s a s i n i n g k i c h i k q i y m a t l a r i s o h a s i d a k e n g a y a d i . P o l i m e r l a n i s h n a t i j a s i d a F u l l e r e n f r a g m e n t l a r i n i n g m a k r o m o l e k u l a n i n g c h e t k i z v e n o s i s i f a t i d a k u z a t i l a d i . A l l i l b e n z o l f u l l e r e n s i s t e m a s i d a p o l i m e r l a n i s h i d i l a t o m e t r i y a m e t o d i y o r d a m i d a o ` r g a n i l d i [ 9 ] . A l l i l b e n z o l n i n g o ` z i r a d i k a l i n g i b i r l a n i s h s h a r o i t i d a p o l i m e r l a n m a y d i . Y u q o r i d a k o ` r i b o ` t i l g a n m a ’ l u m o t l a r d a p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i z a n j i r u z a t u v c h i a g e n t l a r n i n g s a r f b o ` l i s h i b i l a n b o r a d i . S o ’ n g g i y i l l a r d a k o ’ p c h i l i k t a d q i q o t l a r p o l i m e r l a r s i n t e z i n i r a d i k a l m e x a n i z m b o ’ y i c h a p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i n i y a n g i t u r i b o ’ y i c h a o l i b b o r m o q d a l a r . B u n d a y p o l i m e r l a n i s h d a m a k r o m o l e k u l a t e s k a r i j a r a y o n o r q a l i h o s i l b o ’ l a d i . B u n d a y s i s t e m a l a r d a m a k r o r a d i k a l b i r n e c h a b o r n o b u d b o ’ l a d i v a p o l i m e r s i n t e z i j a r o y o n i d a v o m i d a h o s i l b o ’ l a d i . B u n d a y j a r a y o n p s e v d o t i r i k r a d i k a l p o l i m e r l a n i s h n o m i b i l a n y r i t i l a d i . B u h o l d a z a n j i r n i n g q a y t m a s b i m o l e k u l y a r u z i l i s h i o ’ r n i n i m a h s u s q o ’ s h i m c h a l a r b i l a n r a d i k a l l a r n i n g t e s k a r i r e a k s i y a s i o l a d i . B u y o ’ n a l i s h d a q i l i n g a n t a d q i q o t l a r d a i n i f e r t e r l a r q o ’ l l a n i l g a n . B u l a r s h u n d a y r a d i k a l i n i s i a t o r l a r i b o ’ l i b , b i r v a q t n i n g o ’ z i d a z a n j i r u z a t u v c h i s i b o l i s h i m u m k i n [ 1 0 , 1 1 ] . I n i f e t e r l a r p a r c h a l a n g a n d a 2 - t a f a o l l i g i h a r - x i l b o ’ l g a n r a d i k a l h o s i l b o ’ l a d i . 1 - t a s i f a o l r a d i k a l p o l i m e r l a n i s h n i i n i s i r l a y d i , f a o l b o ’ l m a g a n i z a j i r n i u z i l i s h i d a q a t n a s h a d i :](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-13.png)
![R - X R + X ~ ( i n f e r t e r n i n g ( R ) f a o l v a ( X ) f a o l b o ’ l m a g a n r a d i k a l l a r g a p a r c h a l a n i s h i . R . + n M P n . ( z a n j i r o ’ s i s h i ) P n ˚ + X ~ ↔ P n X ( t e s k a r i u z i l i s h ) I n i f e r t e r l a r g a o r g a n i c d i t i o k a r b a m a t l a r , t r i f e n i l m e t i l , d i f e n i m e t i l h o s i l a l a r i k i r a d i . S u v d a e r u v c h i N - v i n i l p i r r o l i d o n p o l i m e r l a r i i l k b o r a 1 9 3 9 y i l d a F i k e n t g e r v a X e r l i t o m o n i d a n s i n t e z q i l i n g a n . V i n i l p i r r o l i d o n n i r a d i k a l i n i t s i r l o v c h i s i s t e m a s i f a t i d a v o d o r o d p e r o k s i d v a a m m i a k q o ’ l l a n i l g a n b o ’ l i b , v o d o r o d p e r o k s i d z a n j i r u z a t u v c h i a g e n t s i f a t i d a h a m i s h t i r o k q i l a d i . [ 1 2 ] . R e a k t s i o n s i s t e m a g a q o ’ s h i l a y o t g a n v o d o r o d p e r o k s i d n i m i q d o r i n i o ’ z g a r t i r i s h o r q a l i o l i m l a r p o l i m e r l a n i s h t e z l i g i n i v a m o l e k u l y a r m a s s a n i b o s h q a r g a n l a r . B u n d a y u s u l d a m o l e k u l y a r m a s s a s i 1 0 0 0 0 d a n 1 0 0 0 0 0 0 g a c h a b o ’ l g a n p o l i v i n i l p i r r o l i d o n ( P V P ) s i n t e z q i l i n g a n [ 1 3 ] . V i n i l p i r r o l i d o n ( V P ) n i n g v o d o r o d p e r o k s i d v a a m m i a k i s h t i r o k i d a g i i n i t s i r l a n i s h r e a k s i y a s i n i t e k s h i r i s h s h u n i k o ’ r s a t a d i k i , i n i t s i r l a n i s h r e a k t s i y a s i v o d o r o d p e r o k s i d , a m m i a k v a a m m i a k t e m i r k o m p l e k s i i s h t i r o k i d a g i q a t o r o k s i d l a n i s h - q a y t a r i l i s h r e a k t s i y a l a r i n i n g k e t i s h i n a t i j a s i d a r o ’ y b e r a d i [ 1 4 ] . M a ’ l u m k i , s u v l i e r i t m a d a t e m i r i o n l a r i g i d r o k s i d k o ’ r i n i s h i d a b o ’ l a d i . S i s t e m a g a a m m i a k n i n g k i r i t i l i s h i d a t e m i r n i n g a r a l a s h k o m l e k s l a r i h o s i l b o ’ l i s h i k u z a t i l a d i l i g a n d a t o m l a r s i f a t i d a a z o t v a k i s l o r o d a t o m l a r i q a t n a s h a d i .](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-14.png)
![B u z a n j i r n i n g o ’ s i s h r e k s i y a s i n i b e l g i l a b b e r a d i [ 1 5 , 1 6 ] V o d o r o d p e r o k s i d o ’ s a y o t g a n m a k r o r a d i k a l b i l a n t a ’ s i r l a s h i b z a n j i r n i n g u z i l i s h r e a k s i y a s i d a q a t n a s h a d i : - - - - R * + H - O - O - H - - - R H + H O 2 * Y u q o r i d a g i l a r d a b k o ’ r i n i b t u r i b d i k i V i n i l p i r r o l i d o n + v o d o r o d p e r o k s i d v a N H 3 i s h t i r o k i d a g i s u v l i e r i t m a s i d a i n i t s i r l a n i s h r e a k t i y a s i o k s i d f o r m a s i d a g i F e + 3 i o n l a r i n i n g o k s i d l a n i s h - q a y t a r i l i s h p o t e n s i a l i s i s t e m a g a a m m i a k k i r i s h i b i l a n b o g ’ l i q . M a ’ l u m k i , r e a k s i o n a r a l a s h m a d a g i a m m i a k z a h a r l i g i d r a z i n h o s i l b o ’ l i s h i g a o l i b k e l i s h i m u m k i n . S h u n i n g u c h u n b u n i n g o l d i n i o l i s h m a q s a d i d a s i s t e m a g a o g ’ i r m e t a l l i o n l a r i k i r i t i l i s h i t a k l i f q i l i n g a n b u v o d o r o d p e r o k s i d i s h t i r o k i d a V i n i l p i r r o l i d o n n i p o l i m e r l a n i s h i n i y a x s h i b o r i s h i g a i m k o n b e r a d i . T u r l i x i l t a b i a t d a g i e r i y u v c h i l a r i s h t i r o k i d a r a d i k a l i n i t s i r l a n i s h s h a r o i t i d a H 2 O 2 n i n g q o ’ s h i l i s h i p o l i m e r l a n i s h t e z l i g i n i v a o l i n a d i g a n p o l i m e r n i n g m o l e k u l y a r m a s s a v i y x a r a k t e r i s t i k a s i n i b o s h q a r i s h , s h u n i n g d e k p o l i m e r l a n i s h z a n j i r i n i n g m o d i f i k a t s i y a l a n i s h i b i l a n b o g ’ l i q q o ’ s h i m c h a r e a k t s i y a l a r n i n g b o r i s h i b i l a n b o g ’ l i q b o ’ l i b , b u m a h s u l o t s i f a t i n i n g b u z i l i s h i g a o l i b k e l a d i [ 1 6 , 1 7 ] V o d o r o d p e r o k s i d a s o s a n q u y i d a g i r e a k t s i y a l a r d a i s h t i r o k e t a d i 1 . F e + 2 i o n l a r i i s h t i r o k i d a g i o k s i d l a n i s h - q a y t a r i l i s h r e a k t s i y a l a r i . 2 . Z a n j i r n i n g u z a t i l i s h i d a .](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-16.png)
![3 . A m m i a k n i o k s i d l a n i s h i 4 . L a k t a m t o l a s i n i n g g i d r o l i z i . O l i n g a n p o l i m e r n i n g s i f a t i , a y n i q s a u n i n g m o l e k u l y a r m a s s a s i v o d o r o d p e r o k s i d v i n i l p i r r o l i d o n n i s b a t i g a b o g ’ l i q . V o d o r o d p e r o k s i d n i n g t u r l i t u m a n r e a k s i y a l a r d a q a t n a s h i s h i b u n i s b a t n i n g o ’ z g a r i s h i g a , b u e s a p o l i m e r n i n g m o l e k u l y a r m a s s a v i y t a q s i m l a n i s h i n i n g 3 . 5 - 4 . 0 g a c h a k e n g a y i s h i g a c h a o l i b k e l a d i V o d o r o d p e r o k s i d n i t e z d a t u g a b q o l i s h i p o l i m e r u l u s h i n i n g p a s a y i s h i g a s a b a b b o ’ l a d i . B u o ’ z n a v b a t i d a p o l i m e r n i o r g a n i k e r i t u v c h i l a r y o r d a m i d a q o ’ s h i m c h a e k s t r a k t s i y a l a n i s h i n i t a l a b q i l a d i . V o d o r o d p e r o k s i d i s h t i r o k i d a a m m i a k n i n g g i d r a z i n g a c h a o k s i d l a n i s h r e k s i y a s i s o d i r b o ’ l a d i . H 2 O 2 , t e m i r i o n l a r i v a a m m i a k i s h t i r o k i d a g i r e a k t s i y a d a H O * r a d i k a l i h o s i l b o ’ l a d i . H o s i l b o ’ g a n H O * r a d i k a l i a m m i a k b i l a n r e a k s i y a g a k i r i s h i b g i d r a z i n h o s i l q i l a d i . 2 N H 3 + H O * = N 2 H 4 + 2 H 2 O V i n i l p i r o l i d o n n i n g v o d o r o d p e r o k s i d i s h t i r o k i d a o r g a n i k e r i t u v c h i m u h i t i d a g i t e r m i k i n i t s i r l a n i s h i d a V i n i l p i r r o l i d o n n i n g i z o p r o p a n o l d a g i b o s h l a n g ’ i c h p o l i m e r l a n i s h t e z l i g i n i n g D A K i n i t s i a t o r i k o n s e n t r a t s i y a s i g a b o g ’ l i q l i g i H 2 O 2 i s h t i r o k i d a v a H 2 O 2 i s h t i r o k e t m a g a n h o l d a g i b o g ’ l i q l i g i b i r – b i r i d a n t u b d a n f a r q q i l i s h i a n i q l a n d i [ 1 3 ] . H 2 O 2 i s h t i r o k e t m a g a n h o l a t d a i n i t s i a t o r b o ’ y i c h a r e a k t s i y a t a r t i b i 0 , 5 g a , H 2 O 2 i s h t i r o k e t g a n d a ( 0 , 0 7 m o l / l ) b u q i y m a t 1 , 0 g a c h a o r t i s h i k u z a t i l a d i . B u n d a r e a k t s i y a t e z l i g i k e s k i n p a s a y a d i . R e a k t s i y a n i n g i n i t s i a t o r b o ’ y i c h a t a r t i b i n i n g t u r l i c h a b o ’ l i s h i v o d o r o d p e r o k s i d k o n s e n t r a t t s i y a s i o ’ z g a r i s h i b i l a n z a n j i r u z i l i s h i r e a k t s i y a n i n g m a x a n i z m i h a m o ’ z g a r i s h i d a n d a l o l a t b e r a d i .](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-17.png)
![V o d o r o d p e r o k s i d q o ’ l l a n i l m a g a n d a z a n j i r n i n g u z i l i s h i b i m o l e k u l y a r b o ’ l i b , v o d o r o d p e r o k s i d k o n s e n t r a t s i y a s i o r t i s h i b i l a n b o g ’ l i q l i k c h i z i q l i h o l a t g a o ’ z g a r a d i . I n i t s i r l a n i s h t e z l i g i v a z a n j i r n i n g u z i l i s h t e z l i k l a r i o r a s i d a g i m u v o z a n a t q u y i d a g i c h a i f o d a l a n a d i : V i n = K c h u z V n [ H 2 O 2 ] / K o ’ s [ M ] + 2 K u z ( V n / K o ’ s [ M ] ) 2 B u y e r d a : V i n = 2 K i n [ D A K ] - i n i y s i r l a n i s h t e z l i g i V n = K o ’ s [ M ] [ R * ] - p o l i m e r l a n i s h t e z l i g i K i n , K c h u z , K k u z , v a K o ’ s K i n - i n i t s i r l a n i s h r e a k t s i y a s i k o n s t a n t a s i . K c h u z - c h i z i q l i u z i l i s h r e a k t s i y a s i n i n g t e z l i k k o n s t a n t a s i . K k u z – k v a d r a t l i u z i l i s h r e a k t s i y a s i n i n g t e z l i k k o n s t a n t a s i . K o ’ s – o ’ s i s h r e a k s i y a s i n i n g t e z l i k k o n s t a n t a s i . V o d o r o d p e r o k s i d n i n g k o n s e n t r a t s i y a s i n i n g m o n o m e r g a n i s b a t a n o r t i b b o r i s h i p o l i m e r n i n g m o l e k u l y a r m a s s a s i n i n g p a s a y i s h i g a o l i b k e l a d i . S h u n d a y q i l i b o r g a n i k e r i t u v c h i d a ( i z o p r o p a n o l d a ) v o d o r o d p e r o k s i d s i n t e z q i l i n a y o t g a n p o l i m e r n i n g r e g u l y a t o r i s i f a t i d a r e a k t s i y a g a k i r i s h i b , z a n j i r n i n g c h i z i q l i u z i l i s h i d a q a t n a s h a d i . V o d o r o d p e r o k s i d s i s t e m a g a q o ’ s h i l m a g a n d a s u v l i e r i t m a d a h a m , i z o p r o p i l s p i r t i m u h i t i d a h a m i n i t s i a t o r b o ’ y i c h a r e a k t s i y a t a r t i b i 0 , 5 g a t e n g b o ’ l i b , b u b i m o l e k u l y a r x a r a k t e r d a g i z a n j i r n i n g u z i l i s h i d a n d a l o l a t b e r a d i [ 1 8 ] . A m m o r e a k t s i o n s i s t e m a g a v o d o r o d p e r o k s i d n i n g q o ’ l l a n i l i s h i i n i t s i a t o r b o ’ y i c h a r e a k t s i y a t a r t i b i n i n g o r t i s h i e m a s , b a l k i k a m a y i s h i g a o l i b k e l a d i . Z a n j i r n i n g u z i l i s h t e z l i g i n i n g v o d o r o d p e r o k s i d k o n s e n t r a t s i y a s i g a b o g ’ l i q l i g i i z o p r o p a n o l d a g i g a n i s b a t a n f a r q q i l a d i .](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-18.png)
![Psevdotirik radikal polimerlanishning fragmentatsiyalanishni birikishi mexanizmi (RAFT) bo’yicha teskari zanjir uzatilishi bilan boruvchi yangi uslubi o’rganildi [19]. RAFT agentning umumiy formulasi : - EC (= S ) SR [ EC (= S ) X = C ( Z ) S ] p R , p =1-20; Bu yerda E,Z- alkyl yoki aromatik guruh bo’lib, N,O,S; Х – СН , N; geteroatomlar orqali birikkan. R- zanjir uzatilishi da oson ajralib chiquvchi guruh Mana shu initsiatorlar ishtirokida qisqa molekulyar massaviy taqsimlanishga ega bo’lgan polimerlar - polimetilmetakrilat, polistirol, polivinilatsetat, polivinilbenzoat va ularning blok hamda static sopolimerlari sintez qilingan [19]. 1 . 3 . P o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i d a k a t a l i t i k z a n j i r u z a t u v c h i a g e n t l a r n i n g q o ’ l l a n i l i s h i v a u l a r n i p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i g a t a ’ s i r i K e y i n g i y i l a r d a k a t a l i t i k z a n j i r u z a t u v c h i a g e n t l a r n i n g q o ` l l a n i l i s h i g a a l o h i d a e ’ t i b o r q a r a t i l m o q d a . A n a s h u n d a y b i r i k m a l a r j u m l a s i g a z a n j i r u z a t u v c h i a g e n t l a r d a n k o b a l t n i n g p o r f i r i n l i k o m p l e k s l a r i k i r a d i . B u b i r i k m a l a r p o l i m e r l a n a y o r g a n m e t i l m e t a k r i l a t m a k r o m o l e k u l a s i b i l a n t e z d a r e a k s i y a g a k i i s h a d i . Z a n j i r u z a t i s h k o n s t a n t a s i 3 3 3 K d a n o , 3 + 3 , 6 . 1 0 3 C o ( I I ) p o r f e r i n k a t a l i z i m e x a n i z m i n i q u y i d a g i c h a f a r a z q i l i s h m u m k i n [ 2 0 ] . C H 2 C • ( C H 3 ) X + C o ( I I ) C H 2 X C = C H 2 + H C o ( I I ) C H 2 = C ( C H 3 ) X + H C o ( I I ) ( C H 3 ) 2 C • X + C o ( I I ) K o b a l t p o r f i r i n g a z a n j i r u z a t i l i s h i p o l i m e r l a n i s h n i n g i n g i b i r l a n i s h i b i l a n k e c h a d i . Z a n j i r n i n g u z i l i s h i q u y i d a g i c h a f a r a z q i l i n a d i : R • + H С o ( I I ) R H + C o ( I I )](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-19.png)
![Z a n j i r n i n g u z i l i s h i k o ’ p m a r t a l a b s o d i r b o ; l a d i f = 7 0 [ М М А ] = 0 . 5 м о l / l v a f = 2 3 m o n o m e r k o n s e n t r a t s i y a s i 7 м о l / l ( 3 b e n z о l , i n i s i a t o r А I B N , p o l i m e r l a n i s h n i n g 1 0 % ) f o i z i . A k r i l a t l a r p o l i m e r l a n i s h i d a t e s k a r i i n g i b i r l a n i s h k u z a t i l a d i . B u n d a i n i s i r l a n i s h ( f o t o k i m y o v i y y o k i r a d i a t s i y o n t u g a g a c h p o s t p o l i m e r l a n i s h k u z a t i l a d i . B u x o l a t b u t i l a k r i l a t p o l i m e r l a n i s h i d a k u z a t i l g a n . T e s k a r i i n g i b i r l a n i s h d a i n g i b i t o r n i n g o ’ z g a r i s h m a x s u l o t l a r i p o l i m e r l a n i s h n i q a y t a i n s i r l a y d i , b u n d a m a k r o p a d i k a l b i l a n C o ( I I ) b i r i k i s h i d a n x o s i l b o ’ l g a n l a b i l a d d u k t n i p a r c h a l a n i s h i b i l a n b o g l i q : R • + C o ( I I ) R C o ( I I ) R С o ( I I ) R • + C o ( I I ) и л и R С o ( I I ) R C H = C H R + H C o ( I I ) K o b a l t p o r f e r i n g a z a n j i r n i n g u z a t i l i s h i p o l i m e r l a n i s h n i n g i n g i b i r l a n i s h i b i l a n b o r a d i . R a d i k a l p o l i m e r l a n i s h d a m o n o m e r g a k a t a l i t i k z a n j i r u z a t i s h k o n s t a n t a s i o ` l c h a s h u s l u b i o ` r g a n i l g a n . B u u s l u b p o l i m e r d a g i C - O v a c h e t k i q o ` s h b o g ` n i n g s o l i s h t i r m a I Q a n a l i z i o r q a l i z a n j i r u z u n l i g i n i o ` l c h a s h g a a s o s l a n g a n . Z a n j i r u z a t i s h k o n s t a n t a s i C m q i y m a t i i n i t s i r l a n i s h t e z l i g i , r a d i k a l p o l i m e r l a n i s h t e z l i g i b i l a n b o g ` l i q b o ` l g a n t e n g l a m a s i k e l t i r i b c h i q a r i l g a n . M e t i l m e t a k r i l a t v a 2 - g i d r o k s i m e t i l m e t a k r i l a t n i n g k a t a l i z a t o r b i s ( d i f t o r b a r i l ) d i m e t i l g l i o k s i l n a t o k o b a l t ( I I ) t a s i r i d a r a d i k a l p o l i m e r l a n i s h d a C s a n i q l a n g a n . K a t a l i t i k a g e n t s i f a t i d a p o r f i r i n k o b a l t n i n g q o ` l l a n i l i s h i n i n g k a m c h i l i g i s h u n d a k i , b u k a t a l i z a t o r n i n g q i m m a t b a h o l i g i , u n i n g t e x n o l o g i k j a r a y o n l a r d a q o ` l l a n i l i s h i n i c h e g a r a l a b q o ` y a d i .](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-20.png)
![S t a b i l n i t r o k s i l r a d i k a l i 2 , 2 , 6 , 6 – t e t r a m e t i l p i p e r i d i n - 1 – o k s i l ( T E M P O ) i s h t i r o k i d a g i q a t o r a k r i l a t l a r n i n g i n g i b i r l a s h g a n p o l i m e r l a n i s h i o ` r g a n i l d i [ 2 1 , 2 2 ] . T E M P O n i n g r e a k s i o n a r a l a s h m a s i q o ` l l a n i l i s h i p o l i m e r l a n i s h d a i n d u k s i o n d a v r n i n g p a y d o b o ` l i s h i g a o l i b k e l a d i . B u d a v r d a n i n i t s i a t o r n i n g f a o l r a d i k a l l a r T E M P O b i l a n t a s i r l a n i s h i n a t i j a s i d a n o b u d b o ` l a d i . T E M P O n i n g h a m m a s i s a r f l a n i b b o ` l g a c h p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i b o s h l a n a d i . K u z a t i s h l a r d a n b o s h l a n g a n p o l i m e r l a n i s h n i n g t e z l i g i s t a b i l r a d i k a l l a r i s h t i r o k e t m a g a n h o l d a g i p o l i m e r l a n i s h d a n a n c h a k i c h i k t e z l i k d a b o r i s h i m a l u m b o ` l a d i . O l i n g a n n a t i j a l a r h o s i l b o ` l g a n a d d u k t i s h t i r o k i d a s i s t e m a d a i k k i l a m c h i i n g i b i r l a n i s h s o d i r b o ` l i s h i d a n d a l o l a t b e r a d i . U m u m a n b u j a r a y o n k a t a l i t i k y o k i o d d i y m e x a n i z m d a k e c h a d i . K a t a l i t i k m e x a n i z m d a p o l i m e r l a n i s h d a v o m i d a r e g u l y a t o r m i q d o r i s a r f b o ` l m a y d i . B u n d a s t a b i l r a d i k a l r e g e n e r a t s i y a l a n a d i . М + R - T M - R + T М - m a k r o r a d i k a l , М - R – k e y i n g i r e a k s i y a l a r d a i s h t i r o k e t m a y d i g a n m a k r o m a l e k u l a R e g e r e n a t s i y a l a n g a n s t a b i l r a d i k a l o ` z n a v b a t i d a m a k r o r a d i k a l b i l a n b i r i k i b y u q o r i m o l e c u l a r b i r i k m a x o s i l q i l a d i . B u y e r d a u z a n j i r u z a t u v c h i a g e n t b o ` l a d i . М + T М - T М + М - T M - М + T K o ` r i b o ` t i l g a n r e a k s i y a l a r r a d i k a l p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i d a p o l i m e r l a r n i n g m o l e c u l a r m a s s a s i n i b o s h q a r i s h d a q o ` l l a n i l i s h i m u m k i n [ 2 2 , 2 3 ] . . B u N - v i n i l p i r r o l i d o n n i n g p o s t i n d u k s i o n d a q v r d a g i p o l i m e r l a n i s h k i n e t i k a s i o r q a l i o ` r g a n i l g a n . I n d u k s i o n d a v r t u g a g a c h ( t - i n d ) n o s t a t s i o n a r d a v r k u z a t i l i b , b u d a v r d a p o l i m e r l a n i s h t e z l i g i b i r o z o r t a d i . S o ` n g s i s t e m a q v a z i s t a t s i o n a r x o l a t g a o ` t a d i v a v i n i l p i r o l i d o n d o i m i y t e z l i k b i l a n p o l i m e r l a n a d i .](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-21.png)
![S h u n i n g d e k , i k k i l a m c h i i n g i b i r l a n i s h s h a r o i t i d a s i n t e z q i l i n g a n p o l i v i n i l p i r o l i d o n n i n g m o l e c u l a r m a s s a s i o d d i y s h a r o i t d a o l i n g a n p o l i m e r n a m u n a l a r i g a q a r a g a n d a k i c h i k b o ` l i s h i a n i q l a n d i . I k k i l a m c h i i n g i b i r l a n i s h s h a r o i t i d a o l i b b o r i l g a n p o l i m e r l a n i s h n i n g o ` z i g a x o s t o m o n i k u z a t i l a d i k i , b u n d a p o l i m e r l a r n i n g m o l e c u l a r m a s a v i y t a q s i m l a n i s h i g a s a l b i y t a s i r q i l u v c h i g e l - e f f e c t b u s h a r o i t d a o l i n g a n p o l i m e r l a r p a s t m o l e c u l a r m a s s a l i v a q i s q a m o l e c u l a r m a s s a v i y t a q s i m l a n i s h g a e g a b o ` l a d i . [ 2 7 , 2 8 ] K e l t i r i l g a n a d a b i y o t l a r t a h l i l i s h u n i k o ` r s a t a d i k i , z a n j i r u z a t u v c h i a g e n t l a r p o l i m e r l a r u c h u n e n g m u h i m p a r a m e t r b o ` l g a n p o l i m e r l a r n i n g m o l e k u l y a r m a s s a v i y h a r a k t e r i s t i k a s i n i b o s h q a r i s h d a j u d a m u h i m a h a m i y a t g a e g a b o ’ l i b , b u m o d d a l a r n i p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i g a k i r i t i s h o r q a l i k e r a k l i m o l e k u l y a r m a s s a l i p o l i m e r l a r s i n t e z i g a e r i s h i s h m u m k i n 1 . 4 . P o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i d a m a x s u s m o d d a l a r - z a n j i r u z a t u v c h i a g e n l a r n i n g q o ’ l l a n i l i s h i v a u l a r n i n g p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i g a t a ’ s i r i R a d i k a l p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i d a z a n j i r u z a t u v c h i a g e n t l a r n i n g q o ’ l l a n i l i s h i u l a r n i n g h o s i l b o ’ l a y o t g a n p o l i m e r l a r n i n g m o l e k u l y a r m a s s a v i y x a r a k t e r i s t i k a s i n i b o s h q a r i s h q o b i l i y a t i v a m a ’ l u m d a r a j a d a g e l e f f e k t i n i k a m a y t i r i s h b i l a n b o g ’ l i q . Z a n j i r u z a t u v c h i a g e n t l a r n i n g r e a k s i y a d a y u q o r i f a o l l i g i n i a s o s i y o m i l l a r d a n s a n a l a d i . R e a k s i o n s i s t e m a g a b u n d a y r e a g e n t l a r n i k a m m i q d o r d a q o ’ l l a s h o r q a l i m o l e k u l y a r m a s s a n i b o s h q a r i s h n i a m a l g a o s h i r i s h m u m k i n . Q u y i d a g i z a n j i r u z a t u v c h i a g e n t l a r n i p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i d a q o ’ l l a n i l i s h i k o ’ r i b c h i q i l d i : M e r k a p t a n l a r z a n j i r u z a t i s h j a r a y o n i d a a k t i v l i k n a m o y o n q i l a d i l a r . U l a r n i q o ’ l l a g a n d a z a n j i r u z i l i s h t e r m i k k o n s t a n t a s i k a t t a l i g i p o l i m e r l a n i s h n i n g o ’ s i s h t e z l i k k o n s t a n t a s i g a n i s b a t a n o s h a d i . [ 1 2 ] B u](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-22.png)
![o ’ z i g a x o s l i k m e r k a p t a n l a r m o l e k u l a s i d a t a ’ s i r l a s h u v n i k i c h i k l i g i b o ’ l i b , b u e s a s u l f o g i d r i n g u r u h d a n h a r a k a t c h a n v o d o r o d a t o m i n i n g o s o n u z i l i b c h i q i s h i g a o l i b k e l a d i . N a t i j a d a h o s i l b o ’ l g a n r a d i k a l y u q o r i f a o l l i k n a m o y o n q i l i b m o n o m e r n i n g i k k i l a m c h i b o g ’ I b i l a n t a ’ s i r l a s h a d i . A m m o y u q o r i f a o l l i k k a e g a b o ’ l g a n m e r k a p t a n l a r h a m b a ’ z i k a m c h i l i k l a r d a n x o l i e m a s . Z a n j i r u z a t i s h t e z l i k k o n s t a n t a s i n i n g p o l i m e r l a n i s h i n i g o ’ s i s h t e z l i g i d a n o r t i s h i n a t i j a s i d a , p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i d a m e r k a p t a n p o l i m e r l a n a y o t g a n m o n o m e r g a n i s b a t a n u n c h a y u q o r i b o ’ l m a g a n k o n v e r s i y a d a h a m m a z a n j i r u z a t u v c h i a g e n t s a r f l a n i b b o ’ l a d i v a z a n j i r n i n g o ’ s i s h o d a t d a g i b i m o l e k u l y a r m e x a n i z m b o ’ y i c h a d a v o m e t a d i , y a ’ n i j a r a y o n b o s h q a r i l m a y q o l a d i . B u n i n g o l d i n i o l i s h u c h u n r e a k s i o n a r a l a s h m a g a q o ’ s h i m c h a r a v i s h d a m e r k a p t a n k i r i t i l i s h i b o ’ l a d i , b u e s a o ’ z n a v b a t i d a p o l i m e r l a r n i s i n t e z q i l i s h j a r a y o n i n i m u r a k k a b l a s h u v i g a o l i b k e l a d i . [ 2 4 ] i s h d a t a r k i b i d a u c h k i g i d r o f o b g u r u h t u t g a n p o l i N - v i n i l p i r r o l i d o n n i n g a m f i f i l h o s i l a l a r i s i n t e z q i l i n g a n b о ’ l i b , b u n d a r a d i k a l p o l i m e r l a n i s h d a m e r k a p t o s i r k a k i s l o t a z a n j i r u z a t u v c h i v a i n i t s i a t o r s i f a t i d a q o ’ l l a n i l d i . B u n d a y s i s t e m a d a b o r u v c h i r e a k s i y a n i q u y i d a g i c h a t a s a v v u r q i l i s h m u m k i n : А . I n i t s i r l o v c h i r a d i k a l n i n g h o s i l b o ’ l i s h i : I = [ 2 R 1 ● ] ; [ 2 R 1 ● ] = R 1 ● + R 1 ● ; ( 1 ) [ 2 R 1 ● ] = R 1 - R 1 ; ( 2 ) R 1 ● + H - S = R 1 - H + S ● ; ( 3 ) Б . i n i t s i r l a n i s h r e a k s i y a s i : S ● + M S - M ● ; ( 4 ) R 1 ● + M R 1 - M ● ; ( 5 ) В . Z a n j i r n i o ’ s i s h i : R 1 ● - M + M n R 1 - M n + 1 ● ( 6 )](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-23.png)
![S - M ● + M n S – M n + 1 ● ( 7 ) Г . U z i l i s h r e k s i y a s i : S - M n + 1 ● + H - S S - M n + 1 - H + S ● ( 8 ) S - M n + 1 ● + ● M n + 1 - S S - M n + 1 - M n + 1 - S ( 9 ) S - M n + 1 ● + S ● S - M n + 1 - S ( 1 0 ) S - M n + 1 ● + R 1 ● S - M n + 1 - R 1 ( 1 1 ) B u y e r d a : I – i n i t s i a t o r , ; М – м о n о m е r ; R 1 ● – i n i t s i a t o r p a r c h a l a n g a n d a h o s i l b o ’ l u v c h i b i r l a m c h i r a d i k a l l a r ; S ● – m e r k a p t a n d a n h o s i l b o ’ l g a n r a d i k a l , S - M ● , R 1 - M ● , R 1 - M n + 1 ● , S - M n + 1 ● – o ’ s a y o t g a n p o l i m e r r a d i k a l i ; S - M n + 1 - H , S - M n + 1 - M n + 1 - S , S - M n + 1 - S , S - M n + 1 - R 1 v a S - M n + 1 - H – i n e r t m o l e k u l a l a r ; H - S – r e g u l y a t o r m o l e k u l a s i . M e r k a p t a n n i n g y e t a r l i m i q d o r i d a z a n j i r n i n g o ’ s i s h i d a i n i t s i r l a n i s h i n i t s i a t o r d a n h o s i l b o ’ l g a n b i r l a m c h i r a d i k a l l a r h i s o b i g a m a s , b a l k i m e r k a p t a n d a n p r o t o n u z i l i s h i b i l a n h o s i l b o ’ l a d i g a n S ● h i s o b i g a , y a ’ n i R 1 ● + M R 1 - M ● . r e a k s i y a d a n S ● + M S - M ● r e a k s i y a n i n g u s t u n l i g i h i s o b i g a b o r a d i . R a d i k a l p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i d a e f f e k t i v r e g u l y a t o r l a r - o r g a n o g i d r i d e n l a p l a r s i n g a r i b i r i k m a l a r i h i s o b l a n a d i . Y u q o r i f a o l l i k k a e g a b o ’ l g a n a k r i l a t l a r s i n f i b i r i k m a l a r i n i n g r a d i k a l p o l i m e r l a n i s h i d a o r g a n o n g i d r i d s i l a n l a r n i n g z a n j i r u z a t i s h j a r a y o n i n i f a o l l i g i m e r k a p t a n l a r d a n q o l i s h m a y d i [ 2 5 ] . B u s i n f z a n j i r u z a t u v c h i l a r n i n g r e a k s i o n q o b i l i y a t i g a k r e m n i y a t o m l a r i n i n g k e t m a - k e t k e l i s h i t a ’ s i r q i l i b , b u u l a r n i n g o ’ z i g a x o s x u s u s i y a t l a r i d a n s a n a l a d i . M e t a m e t a k r i l a t v a s t i r o l n i n g p o l i m e r l a n i s h i d a f a o l z a n j i r u z a t u v c h i - a l k i l d i s i l a t l a r q o ’ l l a n i l g a n d a p o l i m e r l a r n i n g t e z l i g i k a m a y i s h i k u z a t i l a d i . S h u n d a y q i l i b , b u a l k i l v a k i l l a r i p o l i m e r l a n i s h n i s e k i n l a s h t i r u v c h i l a r i h i s o b l a n a d i .](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-24.png)
![M u a l l i f l a r n i n g t a ’ k i d l a s h i c h a , r a d i k a l p o l i m e r l a n i s h d a z a n j i r o ’ s i s h n i n g c h e g a r a l a n i s h i j a r a y o n i d a k r e m n i y g i d r i d l a r i f a o l l i g i g a a l k i l o ’ r i n b o s a r l a r i n i n i g o ’ l c h a m i b i l a n b o g ’ l i q s t e r i k o m i l l a r t a ’ s i r q i l a d i [ 2 6 ] . A l k i l o ’ r i n b o s a r l a r i n i n g o ’ l c h a m i k a t t a l a s h u v i z a n j i r u z a t i s h k o n s t a n t a s i n i n g k a m a y i s h i g a o l i b k e l a d i . B u a y n i q s a m e t i l m e t a q r i l a t p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i d a y a q q o l n a m o y o n b o ’ l a d i . Z a n j i r u z a t u v c h i l a r f a o l l i g i m o n o m e r n i n g k i m y o v i y t u z i l i s h i g i n a e m a s , b a l k i u n i n g q u t b l i g i g a h a m b o g ’ l i q . A l k i l d i s i l a n l a r i s h t i r o k i d a g i s t i r o l n i n g p o l i m e r l a n i s h i d a u l a r n i n g z a n j i r u z a t i s h k o n s t a n t a s i m e t i l m e t a k r i l a t n i n g p o l i m e r l a n i s h i j a r a y o n i d a g i g a n i s b a t a n k i c h i k b o ’ l i s h i k u z a t i l a d i . R e g u l y a t o r s i f a t i d a s i l a n s i d i s i l a n l a r q o ’ l l a n i l g a n d a b u y u q o r i d a g i h o l a t n i n g t e s k a r i s i k u z a t i l a d i . M u a l l i f l a r f i k r i c h a , b u h o l a t q u t b l a n u v c h a n l i k o m i l l a r i n i n g r e a k s i o n q o b i l i y a t i g a t a ’ s i r i b i l a n t u s h u n t i r i l a d i [ 2 5 ] . A g a r z a n j i r n i n g o ’ s i s h k o n s t a n t a s i v a z a n j i r n i n g m a x s u s a g e n t g a u z a t i l i s h i o ’ z a r o t e n g b o ’ l g a n h o l a t d a m o n o m e r v a z a n j i r u z a t u v c h i a g e n t p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i d a t e n g b i r x i l t e z l i k d a s a r f l a n a d i v a p o l i m e r l a r n i n g o x i r i g a c h a b o s h q a r i l g a n x o l d a d a v o m e t a d i . 1 . 4 . 1 . Z a n j i r u z a t u v c h i a g e n t l a r – a l l i l b i r i k m a l a r i v a u l a r n i r a d i k a l p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i g a t a ’ s i r i n i o ’ r g a n i s h R a d i k a l p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i d a m a k r o m o l e k u l a n i n g m o l e c u l y a r m a s s a s i n i b o s h q a r i s h g a q o d i r s a m a r a l i z a n j i r u z a t u v c h i b i r i k m a l a r - a l l i l b i r i k m a l a r i d i r . U l a r n i n g z a n j i r u z a t i s h d a g i r e a k s i o n q o b i l y a t i n i n g y u q o r i l i g i a l l i l b i r i r k m a l a r i i s h t i r o k i d a g i r a d i k a l j a r a y o n d a d e g r a t a t s i o n z a n j i r u z a t i s h i k k i l a m c h i b o g ` g a n i s b a t a n α x o l a t d a j o y l a s h g a n u g l е r o d a t o m i d a g i x a r a k a t c h a n v o d o r o d](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-25.png)
![a t o m i n i n g u z i l i b c h i q i s h i h i s o b i g a a l l i l r a d i k a l i n i n g x o s i l b o ` l i s h i b i l a n b o g ` l i q . X o s i l b o ` l g a n a l l i l r a d i k a l i b a r q a r o r b o ` l i b , p o l i m e r l a n a y o t g a n m o n o m e r i n g q o ` s h b o g ` i b i l a n t a s i r l a s h i b z a n j i r n i o ` s i s h i n i d a v o m e t t i r a o l m a y d i . S h u n g a a s o s a n , z a n j i r u z a t i l i s h - d e g r a d a t s i o n z a n j i r u z a t i l i s h d e g a n n o m o l i b , z a n j i r u z a t i s h t e z l i k k o n s t a n t a s i m o n o m o l e c u l a r u z i l i s h t e z l i k k o n s t a n t a s i g a e k v i v a l e n t [ 3 ] . A l l i l b i r i k m a l a r i n i n g b u n d a y o ` z i g a x o s l i g i a n c h a d a n m a ’ l u m . R a d i k a l p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i d a p o l i v i n i l p i r r o l i d o n i m o l e c u l a r m a s s a s i n i b o s h q a r i s h d a a l l i l b i r i k a l a r g a r e g u l a t o r l a r s i f a t i d a q o ` l l a n i l g a n [ 1 5 ] . K e y i n c h a l i k k e n g d o i r a d a g i p o l i m e r l a r n i m o l e c u l a r m a s s a v i y h a r a k t e r i s t i k a s i n i b o s h q a r i s h d a b u b i r i k m l a r n i n g q o ` l l a n i l i s h i o ` r g a n i l g a n [ 2 9 , 3 0 ] . S h u n i n g d e k , n v i n i l k a p r o l a k t a m n i n g q a t o r a l l i l m o n o m e r l a r i i s h t i r o k i d a g i p o l i m e r l a n i s h o ` r g a n i l i b , a l l i l b i r i k m a l a r i n i n g p o l i m e r l a r n i n g m o l e c u l a r m a s s a s i n i b o s h q a r i s h d a g i s a m a r a l i r e g u l y a t o r l a r e k a n i k u z a t i l g a n . [ 2 9 ] i s h d a a l l i l b i r i k m a l a r i n i n g z a n j i r u z a t i s h d a g i f a o l l i g i p o l i m e r l a n a y o t g a n m o n o m e r t a b i a t i b i l a n h a m b o g ’ l i q l i g i a n i q l a n d i . A d a b i y o t l a r t a h l i l i a s o s i d a a l l i l b i r i k m a l a r i z a n j i r u z a t u v c h i a g e n t l a r s i f a t i d a q o ’ l l a n i l g a n s i s t e m a l a r d a u l a r n i p o l i m e r l a n i s h j a r a y o n i g a t a ’ s i r i o ’ r g a n i l d i . M a ’ l u m k i , v i n i l k a p r o l a k t a m a z o i z o m o y k i s l o t a s i d i n i t r i l i i n i t s i a t o r i i s h t i r o k i d a r a d i k a l m e x a n i z m b o ’ y i c h a o s o n p o l i m e r l a n a d i . B u p o l i m e r l a r t i b b i y o t , b i o t e x n o l o g i y a , q i s h l o q x o ’ j a l i g i d a k a t t a a m a l i y a h a m i y a t g a e g a . R a d i k a l p o l i m e r l a n i s h j a t a y o n i d a p a s t m o l e k u l y a r m a s s a l i p o l i v i n i l k a p r p l a k t a m o l i s h u c h u n a l l i l b i r i k m a l a r i q o ’ l l a n i l a d i . A l l i l b i r i k m a l a r i - z a n j i r u z a t u v c h i a g e n t l a r b o ’ l i b , t a r k i b i d a g i i k k i l a m c h i b o g ’ g a n i s b a t a n α - h o l a t d a j o y l a s h g a n m e t i l e n g u r u h i d a g i h a r a k a t c h a n v o d o r o d a t o m i s a q l a y d i . P o l i m e r s i n t e z i](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-26.png)
![a z o i z o m o y k i s l o t a s i d i n i t r i l i i n i t s i a t o r i i s h t i r o k i d a 3 3 3 K h a r o r a t d a d i o k s a n m u h i t i d a a m a l g a o s h i r i l a d i [ 3 1 ] . A l l i l b i r i k m a n i n g r e a k s i o n a r a l a s h m a d a g i m i q d o r i m o n o m e r k o n s e n t r a t s u y a s i g a n i s b a t a n 1 - 5 m o l f o i z n i t a s h k i l q i l a d i . 3 - r a s m d a b a ’ z i m o n o m e r l a r n i n g p o l i m e r l a n i s h d a r a j a s i n i n g r e a k s i o n a r a l a s h m a g a k i r i t i l g a n a l l i l m o n o m e r i n i n g m i q d o r i g a b o g ` l i q l i k g r a f i g i k e l t i r i l g a n . 3 - r a s m . V i n i l k a p r o l a k t a m p o l i m e r l a n i s h d a r a j a s i n i n g a l l i l b e n z o l ( 1 ) , a l l i l k a p r o l a k t a m ( 2 ) , a l l i l f e n i l e f i r i ( 3 ) , a l l i l s p i r t ( a l l i l f e n i l e f i r i ( 3 ) , a l l i l s p i r t ( 4 ) , a l l i l g l i t s i d i l e f i r i ( 5 ) k o n s e n t r a t s i y a s i g a b o g ’ l i q l i g i 02468101214 0 2 4 6 8 ([X][M] -1 ) 10 2 (P-1- KoKp-2 Vп [M] -1) 103 1 2 3 4 5 G r a f i k d a n k o ` r i n i b t u r i b d i k i , a l l i l m o n o m e r l a r i v i n i l k a p r o l a k t a m n i n g p o l i m e r l a n i s h d a r a j a s i n i t u r l i c h a b o s h q a r a d i . E n g f a o l z a n j i r u z a t u v c h i a l l i l b e n z o l m o n o m e r i . U l a r n i n g z a n j i r u z a t i s h d a g i f a o l l i g i a l l i l g u r u h d a g i o ` r i n b o s a r t a b i a t i b i l a n b o g ` l i q . U s h b u b o g l i q l i k d a n B a g d a s a r y a n t e n g l a m a s i y o r d a m i d a a l l i l b i r i k m a l a r i n i n g z a n j i r u z a t i s h k o n s t a n t a s i a n i q l a n a d i :](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-27.png)
![1/ Р = К uz / К o’s 2 V pol /[ М ] 2 + С x [X]/[M] S h u t a r z d a h i s o b l a n s a C s k a t t a l i k y a ` n i z a n j i r u z a t i s h k o n s t a n t a l a r i h i s o b l a b t o p i l a d i . O l i n g a n n a t i j a l a r 1 - j a d v a l d a k e l t i r i l g a n 1-jadval Poli-N-vinil kaprolaktamni molekulyar massalarini allil birikmalarining zanjir uzatish konstantalari bilan bog’liqligi № Reagentlar Reagentlarning tuzilish formulasi ММ C s 1 Allilbenzol (AB) СН 2 =СН-СН 2 -С 6 Н 5 12000 0,19 2 N- allil kaprolak- tam (AKL) 18400 0,062 3 Allilfenil efir СН 2 =СН-СН 2 -О- С 6 Н 5 40000 0,046 4 Allilspirt(AS) СН 2 =СН-СН 2 -О-Н 51000 0,032 5 Allil gilitsidil efiri (AGF) 133000 0,001 J a d v a l d a n k o ’ r i n i b t u r i b d i k i , z a n j i r u z a t i s h k o n s t a n t a s i a l l i l b e n z o l d a n a l l i l g l i t s i d i l e f i r g a b t o m o n k a m a y i b b o r a d i U m u m a n , b i r i k m a l a r n i n g r e a k s i o n q o b i l i y a t l a r i n i n g r a d i k a l p o l i m e r l a s h d a o ` z g a r i b b o r i s h i u l a r d a g i o ` z a r o t a ` s i r e f f e k t i , s t e r i k o m i l l a r , q u t b l a n i s h e f f e k t l a r i n i n g o ` z g a r i s h i b i l a n b o g ` l i q . A l l i l b e n z o l d a n a l l i l g l i t s i d i l e f i r g a o ` t g a n s a y i n α - m e t i l e n b o g ` i n i n g m u s t a h k a m l i g i o r t i b b o r a d i .](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-28.png)
![B u s h u b i l a n i s b o t l a n g a n k i , u l a r o r a s i d a a l l i l g l i t s i d i l e f i r i r a d i k a l m e h a n i z m b o ` y i c h a p o l i m e r l a n i s h i n a t i j a s i d a o l i g o m e r m a h s u l o t l a r h o s i l q i l a d i , o d d i y s h a r o i t d a a l l i l b e n z o l e s a p o l i m e r l a n i s h q o b i l i y a t i g a e g a e m a s . P o l i v i n i l k a p r o l a k t a m n i n g m o l e k u l y a r m a s s a s i n i a l l i l b e n z o l v a a l l i l k a p r o l a k t a m i s h t i r o k i d a e f f e k t i v b o s h q a r i s h m u m k i n . B u m a q s a d d a a l l i l g l i t s i d i l e f i r i n i q o ` l l a s h s a m a r a b e r m a y d i . S h u n i t a ` k i d l a s h k e r a k k i , y u q o r i d a g i z a n j i r u z a t u v c h i b i r i k m a l a r k o ’ r s a t i l g a n s h a r o i t i d a p o l i m e r l a n m a s l i g i t e g i s h l i t a d q i q o t i s h l a r i o r q a l i a n i q l a n g a n [ 2 2 , 2 4 ] . S i n t e z q i l i n g a n p o l i m e r n a m u n a l a r i p r o t o n - m a g n i t r e z o n a n s v a i n f r a q i z i l s p e k t r o s k o p y a o r q a l i o ` r g a n i l g a n d a , n a m u n a l a r s p e k t r i d a a l l i l z v e n o l a r g a x o s b o ` l g a n s i g n a l l a r k u z a t i l m a y d i . A l l i l b i r i k m a l a r i s h t i r o k i d a m o l e k u l y a r m a s s a n i b o s h q a r i s h s h a r o i t i d a u l a r n i n g v i n i l k a p r o l a k t a m b i l a n s o p o l i m e r l a s h y o ` l i b i l a n p o l i m e r z a n j i r l a r i g a b i r i k i s h i e h t i m o l i y o ` q d e b b o ` l m a y d i . T e k s h i r i l a y o t g a n a l l i l b i r i k m a l a r o r a s i d a s o p o l i m e r l a n i s h g a e n g m o y i l b i r i k m a A l l i l g l i t s i d i l e f i r i . S h u n d a n u n i n g z a n j i r u z a t i s h i k o n s t a n t a s i b o s h q a b i r i k m a l a r n i k i g a q a r a g a n d a j u d a k i c h i k q i y m a t g a e g a . V i n i l k a p r o l a k t a m v a a l l i l g l i t s i d i l e f i r l a r i n i n g s o p o l i m e r l a r i o ` r g a n i l g a n [ 3 2 ] S o p o l i m e r l a s h d a v i n i l k a p r o l a k t a m , a l l i l g l i t s i d i l e f i r i u c h u n s o p o l i m e r l a n i s h k o n s t a n t a s i r 1 = 2 , 7 r 2 = 0 , 1 5 S h u k o n s t a n t a l a r g a m u v o f i q m a k s i m a l y u q o r i n i s b a t d a a l l i l g l i t s i d i l e f i r i v i n i l k a p r o l a k t a m d a n 0 , 0 5 b o ` l i b , p o l i m e r z a n j i r i g a a l l i l g l i t s i d i l e f i r i n i n g b i r i k i s h i o ` r t a c h a 5 2 t a v i n i l k a p r o l a k t a m z v e n o s i g a 1 t a b i r i k m a s i z v e n o s i t o ` g ` r i k e l a d i . B o s h q a a l l i l b i r i k m a l a r u c h u n , a y n i q s a a l l i l b e n z o l v a a l l i l k a p r o l a k t a m u c h u n b u q i y m a t y a n a d a k i c h i k b o ` l i s h i m u m k i n , c h u n k i u l a r d a z a n j i r u z a t i s h q o b i l y a t i y u q o r i r o q .](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-29.png)
![V i n i l k a p r o l a k t a m b i l a n b o s h q a a l l i l b i r i k m a l a r n i n g s o p o l i m e r i s i n t e z i g a e r i s h i b b o ` l m a y d i . B u b i r i k m a l a r n i n g z v e n o l a r i m a k r o m o l e k u l a t a r k i b i d a h a m k u z a t i l m a y d i . U l a r n i n g c h e t k i g u r u h s i f a t i d a m a k r o m o l e k u l a t a r k i b i g a k i r i s h e h t i m o l i b o ` l i s h i m u m k i n . A m m o t a j r i b a l a r d a n s p e k t r o s k o p i k m e t o d l a r i o r q a l i b u f a k t q a y d q i l i n a d i . S h u n i n g u c h u n h a m o l i n g a n p o l i m e r l a n i s h m a h s u l o t l a r i n i v i n i l k a p r o l a k t a m n i n g g o m o p o l i m e r l a r i s i f a t i d a q a r a l a d i . O l i b b o r i l g a n t a d q i q o t l a r [ 3 1 , 3 3 ] n a t i j a s i d a k i n e t i c t e k s h i r i s h h a m d a K a y s m o d e l i b o ’ y i c h a t e s k a r i k i n e t i c m a s a l a y e c h i l i s h i n a t i j a s i d a v i n i l k a p r o l a k t a m n i n g z a n j i r u z a t u v c h i a g e n t l a r a l l i l b i r i k m a l a r i i s h t i r o k i d a p o l i m e r l a n i s h m e x a n i z m i k e l t i r i b c h i q a r i l a d i : 1 . I n i t s i a t o r p a r c h a l a n i s h i : I 2R* 2. Initsirlanish reaksiyasi : 3. Zanjirning o’sishi : U z i l i s h r e a k s i y a s i n i n g m e x a n i z m i a l l i l b i r i k m a l a r k o n s e n t r a s i y a s i g a b o g ’ l i q . S i s t e m a d a i k k i x i l z a n j i r u z i l i s h r e a k s i y a l a r i r a q o b a t d a](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-30.png)
![b o ’ l a d i , b u l a r - m a k r o r a d i k a l l a r n i n g r e k o m b i n a t s i y a s i n a t i j a s i d a y u z a g a k e l u v c h i b i m o l e k u l y a r v a d e g r a d a t s i o n z a n j i r u z a t i l i s h i b i l a n b o g ’ l i q b o ’ l g a n m o n o m o l e k u l y a r z a n j i r u z i l i s h r e a k s i y a l a r i . K i n e t i k t e k s h i r i s h l a r d a n u s h b u r e a k s i y a t e z l i k l a r i a l l i l b i r i k m a l a r n i k i c h i k k o n s e n t r a s i y a l a r i d a t e n g , u l a r k o n s e n t r a s i y a l a r i 1 0 - 2 м о l / l d a n o s h a n d a z a n j i r n i n g u z i l i s h i a s o s a n d e g r a d a t s i o n z a n j i r u z a t i l i s h i h i s o b i g a b o r i s h i a n i q l a n g a n . B u h o l d a i n i t s i a t o r b o ’ y i c h a r e a k s i y a t a r t i b i 0 , 5 d a n 1 g a o ’ z g a r i s h i , m o n o m o l e k u l y a r u z i l i s h s o d i r b o ’ l g a n i d a n d a l o l a t b e r a d i : Z a n j i r n i u z a t i l i s h i n a t i j a s i d a h o s i l b o ’ l g a n a l l i l r a d i k a l i b a r q a r o r b o ’ l a d i , s h u s a b a b l i f a o l l i g i k a m b o ’ l a d i . T a d q i q o t l a r d a n A K L d a t u t a s h i s h d a f a q a t a l l i l g u r u h i u g l e r o d l a r i q a t n a s h i s h i , a l l i l b e n z o l r a d i k a l i d a e s a b a r c h a m o l e k u l a , j u m l a d a n b e n z o l h a l q a s i h a m q a t n a s h i s h i a n i q l a n g a n . Allil birikmalarida qo’shbog’ga nisbatan alfa holatda joylashgan metilen guruhidagi CH bog’ning uzilish energiyasini kvant mexanik hisoblashlar orqali aniqlangan. Bunda allil brikmalari va ularga mos keluvchi radikallar geometriyasi hamda molekula va radikaldagi kerakli uglerod-vodorod bog’lanishdagi bog’lanish energiyalari farqi asosida hisoblangan [34]. Hisoblashlar Xartri - Fok metodi asosida HyperChem dasturi asosida olib borilgan [ 33 ].](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-31.png)
![C d e 5-rasm.. Allil birikmalari radikallarining molekulyar diagrammalari a- AB, b-AKL, c-AFE. , d-AS, e-AGE M a ’ l u m k i , b o g ’ n i d i s s o t s i l a n i s h e n e r g i y a s i h o s i l b o ’ l g a n r a d k a l , v o d o r o d a t o m i v a d a s t l a b k i m o d d a l a r h o s i l b o ’ l i s h e n e r g i y a l a r i n i f a r q i g a t e n g [ 3 5 ] . S h u s a b a b l i h o s i l b o ’ l g a n a l l i l r a d i k a l i n i b a r q a r o r l a s h t i r u v c h i i s t a l g a n o m i l d a s t l a b k i a l l i l b i r i k m a s i d a g i a - С Н b o g ’ n i n g d i s s o t s i l a n i s h e n e r g i y a s i n i k a m a y i s h i g a o l i b k e l a d i . S h u n g a k o ’ r a , v o d o r o d a t o m i n i n g u z i l i b c h i q i s h i n a t i j a s i d a h o s i l b o ’ l a d i g a n k a m f a o l l i g i s a b a b z a n j i r n i i n i t s i r l a y o l m a y d i g a n h a m d a z a n j i r n i o ’ s i s h f a o l m a k r o r a d i k a l i b i l a n r e k o m b i n a t s i y a l a n i d i g a n b a r q a r o r r a d i k a l h o s i l q i l a o l a d i g a n b i r i k m a s a m a r a l i z a n j i r u z a t u v c h i b o ’ l i s h i m u m k i n .](/data/documents/0149a1a1-0e5b-4f58-beeb-e272ede578d6/page-33.png)
