Melamin furfurol smolasini olish va xossalarini o’rganish - Kimyo - Diplom ishlar

Melamin furfurol smolasini olish va xossalarini o’rganish

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

750 KB

Ko'chirib olish

Melamin furfurol smolasini olish va xossalarini o’rganish

Mundarija KIRISH ………………………………………………………………………..3 I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Kationli polimerlanish....................................………………………….7 1.2. Anionli polimerlanish………………………………………………….10 1.3. Koordinasion ionli polimerlanish………………………………..…….12 1.4. Polikondensatlanish reaksiyalari………….……………………………15 1.5. Polimer eritmalari nazariyasi……………………………......................22 1.6. Polimerlarning bo’kishi va erishi……………………. ..........................25 1.7. Polimer eritmalarini tayyorlash va tozalash…………………………....30 II BOB. OLINGAN NATIJALAR VA ULARNING TAHLILI 2.1. Melamin furfurol smolasini tozalash, fizik-kimyoviy xossalari hamda erituvchi turiga qarab, plyonka hosil qilish xususiyatlarini o’rganish......37 2.2. Smolalar olishning texnologik ketma-ketligini o’rganish.........................39 2.3. Erituvchilarning plyonka hosil qilish xususiyatlarini o’rganish................42 2.4. Sintez qilingan smolalarni fizik-kimyoviy xossalarini o’rganish..............44 III BOB. TAJRIBA QISMI 3.1. Melamin furfurol smolasining sintezi........................................................47 3.2. Smola hosil qiluvchi erituvchilar va ularga qo’yiladigan talablar.............47 3.3. Melamin furfurol smolasi sintezining muqobil sharoitlarini o’rganish.....50 XULOSA ................................................................................................................53 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..............................................................54 2

KIRISH Hurmatli prezidentimiz Islom Karimov O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlisida “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish ustivor maqsadimizdir” mavzusida fikrlarini bayon etdilar. Oliy Majlisning qonun ijodkorligi faoliyatida mamlakatimizda iqtisodiy sohada amalga oshirilayotgan tarkibiy o`zgarishlarni, qulay investission muhitini shakllantirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlash, bank moliya tizimini rivojlantirishni normativ huquqiy jihatdan ta`minlash masalalari alohida o`rin egalladi. Iqtisodiy islohatlarni qonuniy jihatdan ta`minlashga yo’naltirilgan bir qator tadbirlar 2009-2012-yillarga mo’ljallangan, jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini imkon qadar kamaytirilishiga qaratilgan inqirozga qarshi choralar dasturini samarali amalgam oshirishni huquqiy ta`minlash, dunyodagi sanoqli davlatlar qatorida O’zbekiston iqtisodiyotning barqaror o’sish sur`atlarini saqlab qolish va aholining real daromadlarini oshirish imkonini beradi [1]. Uzoq muddatli istiqbolga moljallangan, mamlakatimizning salohiyati, qudrati va iqtisodiyotimizning raqobatboshligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadigan navbatdagi muhim ustuvor yo’nalish, bu asosiy yetakchi sohalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, transport va infra tuzilma kommunikatsiyalarni rivojlantirishga qaratilgan strategik ahamiyatga molik loyihalarni amalga oshirish uchun faol investitsiya siyosatini olib borishdan iborat. Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlarining davlat va jamiyat qurilishi tizimidagi huquq hamda vakolatlarini kengaytirishga qaratilgan qonunchilikni takomillashtirish masalasi ustuvor yo’nalishga aylanishi zarur [2]. Asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. 2010-yilda o’z oldimizga qo’yayotgan yuksak maqsad, vazifa va rejalar qanday og’ir bo’lmasin, bularning barchasi, avvalo mamlakatimizning taraqqiy topgan davlatlar qatoriga chiqishi yangi qadamdir. 3

Sintetik smola eritmasidan plyonka hosil qilishda mochivena va melamin formaldegid, epoksid, akrilat moddalaridan foydalanib sintezlanadi. Melamin formaldegid, fenol formaldegid va mochivenadan olingan smolalardan tayyorlanadigan plyonkalarni ishlab chiqarish va ularni fizik-kimyoviy xossalarini o’rganish katta ahamiyatga egadir. Respublika kimyo sanoati potinsialining dunyo bo’yicha mavqiyi yuqori bo’lishiga qaramasdan, mebellar uchun yuqori sifatli laklar ishlab chiqish va avtomobil emallarini ishlab chiqarishga bo’lgan talab yil sayin oshib bormoqda. Bir qancha mamlakatlarda mochevina,akrilonitril, akrilatlar bilan bir qancha aldegidlar, furfurol, furil spirti, furanlar yordamida lak va emallar ishlab chiqarilmoqda. Hozirgi vaqtda texnologik ishlab chiqarishda yuqori sifatli lak va emallar ishlab chiqarish uchun mochevina, formaldegid yoki furfurol, turli xil modifisirlangan spirtlarning miqdorlarini turlicha olib, har xil smolalar tayyorlanmoqda [15]. Doimo shu muommoni hal qilish maqsadida kimyoviy ishlab chiqarish laboratoriyalari va korxonalari turli xil yangi smolalarni sintezlab uni ishlab chiqarish jarayoniga tatbiq qilmoqda. ,,O’zkimyosanoat’’ aksionerlik tashkiloti tomonidan ishlab chiqariladigan asosiy smolalar formaldegid, metanal, melamin geksometilentetramin, monoxlor sirka kislota asosida ishlab chiqariladi. Bu ishlab chiqarilgan smolalarni jahon miqyosida eksport va import qilish uchun, jahon standartlariga javob beradigan mahsulotlar ishlab chiqish hozirgi kunda asosiy masalalardan biri bo’lib kelmoqda. Smolalar va ularning modifikatsiyalari to’g’risida ilmiy ishlar va maqolalarning ko’p qismi potentlangandir. Olib borilgan ilmiy ishlar va potentlar shuni ko’rsatadiki, mochevina va melaminoformaldegid, fenol formaldegid, melamin furfurol kabi smolalarni va ularning modifikatsiyalari to’g’risida ilmiy 4

ishlarning kamligi, ular ustida texnologik ishlab chiqarish jarayonlarining kam o’rganilganligidan dalolat beradi. Shu maqsadda melamen-furfurol smolasi melamen-formaldegid va mochivena-furfurol, fenol-formaldegid smolalari ustida bitiruv malakaviy ish olib borishni maqsad qilib qo’ydik. Bitiruv malakaviy ishimizda bu smolalarni sintezlash va ularni sifatini o’rganish, ular yaxshi eriydigan erituvchilar topish hamda ularni sopolimerlab, sintetik lak olish maqsadida bir qancha ishlar olib borildi. Aminoaldegidli oligomerlar asosan aminlarni aldegidlar bilan kondensasiyasi natijasida olinadi. Bu olingan smolalar asosan mebillarda laklovchi kraska sifatida ishlatiladi. Daraxtdan tayyorlanga mebellarga yupqa plastinka hosil qilib, himoyalovchi vosita vazifasini bajaradi [6]. Hozirgi kunda bu smolalardan 1 yilda mebel ishlab chiqarish uchun 2,5 ming tonna ishlatiladi. Respublikamizda ishlab chiqariladigan smolalar 1 yilda 2,5 ming tonnani tashkil qiladi. Bu ko’rsatgichlardan shuni ko’rish mumkinki, bunday smolalarni ishlab chiqarish va sifatini yanada oshirishga bo’lgan talablar yil sayin oshib bormoqda. Bu muammolarni hal qilish maqsadida, raqobatbardosh mochevina, melamin-formaldegid, melamin-furfurol, fenol-formaldegid smolalaridan yuqori sifatli emal va lak olishni maqsad qilib, bu ishlar yuzasidan ko’plab ilmiy tadqiqot ishlari olib borishimiz kerak bo’ladi. Mavzuning dolzarbligi. Respublika kimyo sanoatining dunyo bo’yicha mavqiyi yuqori bo’lishiga qaramasdan zamonaviy mebellar hamda avtomobillar ishlab chiqarishda turli xil xossalarga ega bo’lgan lak va emallarga bo’lgan talablar kun sayin oshib bormoqda. Hozirgi kun talabiga javob beradigan yuqori sifatli laklar, bo’yoqlar va emallar sintezlash, eng yaxshi erituvchilarni tanlash hamda fizik-kimyoviy xossalarni o’rganish, o’sib borayotgan aholini polimer mahsulotlariga bo’lgan talablarini qondirish hozirgi kunda dolzarb hisoblanadi. Bitiruv malaka ishining maqsadi va vazifalari. Hozirgi kunda xalq xo’jaligining turli sohalarini polimer va polimer mahsulotlarisiz tasavvur qilish 5

qiyin. Sanoatning eng yirik tarmoqlarida rezina, plastmassa, kimyoviy tolalar, polimer pardalar, izaliasion materiallar, trubalar, turli xil kattalikdagi shlanklar va boshqa ko’plab tur polimer buyumlar dunyo miqyosida keng ko’lamda ishlab chiqarilsa-da, xalq xo’jaligining mebel hamda avtomobil ishlab chiqarish sanoatlari uchun turli xil xossa va xususiyatlarga ega bo’lgan lak, emal hamda buyoqlarga bo’lgan talablar kun sayin oshib bormoqda. Yuqori sifatli, hozirgi kun talablariga javob beradigan lak, emal hamda buyoqlar sintezlash, fizik- kimyoviy xossalarini o’rganish, qolaversa, xalq xo’jaligining turli sohalarini bu mahsulotlarga bo’lgan ehtiyojlarini qondirish hozirgi kunda dolzarb hisoblanadi. Bitiruv malaka ishining maqsadi. Bitiruv malaka ishining asosiy maqsadi melamin furfurol smolasini sintezlash hamda eng yaxshi erituvchilar asosida lak va emallar olishdan iboratdir. Bitiruv malaka ishining vazifasi esa, sintez qilingan melamin furfurol smolasining fizik-kimyoviy xossalarini zamonaviy usullar yordamida o’rganishdan iboratdir. Bitiruv malaka ishining ilmiyligi. Ilmiy izlanishlar va adabiyot ma’lumotlari shuni ko’rsatdiki, mochevina formaldegid va ularning modifikasiyalari to’g’risida ilmiy izlanishlar hamda texnologik ketma-ketliklar kam o’rganilganligidan dalolat beradi. Shuning uchun yuqori unumlar bilan smolalar sintezlash, sintez jarayonining muqobil sharoitlarini ilmiy jihatdan o’rganish, eng yaxshi erituvchilarni tanlash va ular asosida sifatli hamda hozirgi kun talabiga javob beradigan lak hamda emallarni olish, ulardan plyonkalar hamda kompozision materiallar tayyorlash va xossalarini zamonaviy usullar yordamida o’rganish ilmiy jihatdan katta ahamiyatga egadir. 6

I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Kationli polimerlanish Monomerlarning ionli polimerlanish jarayoni katalizatorlar ishtirokida boradi. Ionli polimerlanish ham radikal polimerlanishga o’xshash zanjir reaktsiyalardan iborat bo’lib, faqat o’sayotgan zanjir uchidagi radikal o’rnida kation yoki anion bo’ladi. O’sayotgan makromolekula o’zining musbat yoki manfiy zaryadlarini zanjir boylab uzatishi orqali polimer zanjirining o’sishiga imkoniyat tug’iladi. Shu sababdan o’sayotgan makroionning zanjir uchida hosil qilgan ionning zaryadiga qarab kationli va anionli polimerlanishga bo’linadi. Shunday qilib, ionli initsiatorlar yoki jarayon tezligini ionlar yordamida tezlashtiruvchi moddalar ishtirokida sodir bo’ladigan polimerlanish jarayoni ionli polimerlanish deyiladi[3]. 1877 yilda A.M. Bo’tlerov izobutilenni sul’fat kislota ishtirokida birinchi marta polimerlab, poliizobutilen hosil qildi. Organik modda molekulasi tarkibidagi uglerod atomining zaryadlangan zarracha (ion) holida mavjud bo’lishini Valden 1903, Tang 1921 yillarda ba‘zi organik moddalarning eritmalarini elektr o’tkazuvchanlik xossalarini o’rganish natijasida aniqlagan edilar. Keyinchalik N. Berrum 1926 yilda kimyo faniga juft zaryadli ionlar tushunchasini kiritdi. Faynman naftalinning natriyli tuzining EPR - spektrini o’rganib, organik anionlarning metall atomlari bilan ion jufti holida mavjud bo’lishini fizikaviy usullar yordamida isbotladi. Shunday qilib, fanda yuqori reaktsion aktivlikka ega bo’lgan ionlar ta‘sirida yuqori molekulyar birikmalar olish usuli ishlab chiqildi va uning asosida ko’p miqdorda sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan polimerlar ishlab chiqarilmoqda. Shuningdek, ionli polimerlanish jarayonida faqat vinil monomerlari asosidagina emas, balki tarkibida aldegid, nitril, oksid gruppalari bo’lgan monomerlar asosida ham yuqori molekulyar birikmalar olish mumkin bo’ldi. Kationli polimerlanish kuchli kislotalar va Fridel – Krafts katalizatori ishtirokida boradi, bunday katalizatorlar elektronlarning kuchli akseptorlari 7

hisoblanadi. Fridel – Krafts katalizatorlarining polimerlanish jarayonidagi nisbiy faolligini quyidagicha ifodalash mumkin: BF 3 > AlF 3 > TiBr 3 > BCl 3 > BBr 3 > SnCl 4 Kationli polimerlanish nazariy jihatdan bir muncha o’rganilgan bo’lib,uning tezligi polimerlanish muhitining dielektrik doimiyligiga, monomerning tuzilishiga va tabiatiga bog’liq bo’ladi. Kationli polimerlanishning asosiy xususiyatlaridan biri shundan iboratki, unda harorat pasayishi bilan jarayonning tezligi ortib boradi. Bu esa, ionli polimerlanishning qulayliklaridan biri polimerlanish jarayonini nihoyatda past haroratda olib borish imkonini (-50 dan -130 0 C) beradi. Kationli polimerlanishda aktiv markazning hosil bo;lishi uglerod atomining bir elektronini yo’qotib karboniy ioniga aylanishiga asoslangandir. Katalizatorlar sifatida kuchli kislotalar va ularning elektron-akseptor tuzlari ishlatilganda monomer molekulasining protonlanishi natijasida karboniy ioni ya’ni aktiv markaz hosil bo’ladi: CH 2 = CH + HX → CH 3 – CH +...X- | | CH 3 CH 3 Hosil bo’lgan aktiv markaz monomer molekulasini biriktirib, zanjirni o’sishi, ya’ni + zaryadni uzatilishi kuzatiladi: CH 3 – CH +...X- + CH 2 = CH → CH 3 – CH - CH 2 - CH +...X- | | | | CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 Reaksiyadan katalizatorning ajralib chiqishi natijasida zanjir uziladi: CH 3 –CH –[ CH 2 –CH -] n -CH 2 -CH +...X- →CH 3 –CH –[ CH 2 –CH -] n -CH=CH+HX | | | | | | CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 Demak, ionli polimerlanishda zanjirning uzulishi radikal polimerlanishdan farq qilib, katalizatorning ajralib chiqishi natijasida sodir bo’ladi. Kationli polimerlanishni past haroratda amalga oshirish uchun ba’zan monomerning aktivlanish energiyasini kamaytiruvchi moddalar – sokatalizatorlar ishlatiladi. Sokatalizatorlar sifatida suv va mineral kislotalardan foydalanish yaxshi natija 8

beradi. Bunda katalizator bilan sokatalizator o’zaro reaksiyaga kirishib, kompleks birikmani hosil qiladi. Kompleks birikma dissosialanishi natijasida proton ajralib chiqadi. Proton monomer molekulasi bilan birikib, kationli polimerlanishning aktiv markazini, ya’ni karboniy – ionni hosil qiladi: SnCl 4 + HCl ↔ H + + [SnCl 4 Cl] - H + + CH 2 = CH → CH 3 - CH + | | CH 3 CH 3 Aktiv markazga monomerlarni birikishi natijasida zanjirning o’sishi kuzatiladi: CH 3 -CH + +CH 2 =CH+CH 2 =CH → CH 3 -CH-CH 2 -CH-CH 2 –CH + ... [SnCl4Cl]- | | | | | | CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 Zanjirning uzilish reaksiya tenglamasi ikki xil bo’ladi: │→CH 3 -CH-CH 2 -CH-CH 2 –CHCl+SnCl 4 CH 3 -CH-CH 2 -CH-CH 2 –CH + ... [SnCl4Cl]- ┤ | | | | | | │ CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 │→CH 3 -CH-CH 2 -CH-CH=CH+SnCl 4 +HCl | | | CH 3 CH 3 CH 3 Kationli polimerlanish jarayonida tartibli birikish ya’ni boshga-dum birikish kuzatiladi. Kationli polimerlanish jarayonining aktivlanish energiyasi radikal polimerlanish aktivlaninsh energiyasidan ancha kam-63 kJ/mol. Ba’zan uning qiymati manfiy ham bo`ladi. Shu sababli tarmoqlanmagan tuzilishdagi yuqori molekulyar polimerlar-50-40 0 tempiraturada kationli polimerlanish usuli bilan serntiz qilinadi. Kationli polimerlanish jarayonida; a) Aktiv markazning hosil bo’lish tezligi V 1 = k 1 [M][Kat] b) Zanjirning o’sish tezligi V 2 =k 2 [M][M + ] v) Zanjirning uzilish tezligi V 3 = k 3 [M + ] Stasionarlik tartibiga asosan V 1 = V 2 u holda, k 1 [M][Kat] = k 3 [M + ] va [M + ] = k 1 /k 3 [M][Kat] bo’ladi. Polimerlanish darajasi zanjirning o’sish va uzilish tezliklarining nisbatiga teng bo’ladi; P = V 2 / V 3 = k 2 [M][M + ] / k 3 [M + ] = k 2 /k 3 .[M] P=k 2 /k 3 [M] 9

Demak, polimerlanish darajasi zanjirning o’sish reaksiya tezlik konstantasiga va monomer konsentrasiyasiga to’g’ri proporsional bo’lib, zanjirning uzilish reaksiya tezlik konstantasiga teskari proporsionaldir [4]. 1.2. Anionli polimerlanish Anionli polimerlanish katalizatorlari sifatida ishqoriy metallar va ularni amidlari, metall-organik birikmalar, yuqori valentli metall oksidlari va elektronodonor xossaga ega moddalar ishlatiladi. Aktiv markaz hosil bo’lishida katalizator va monomer molekulalari o’zaro reaksiyaga kirishib anion kompleksini hosil qiladi. CH 2 = CH + MeR → R - CH 2 - CH - + Me + | | CH 3 CH 3 Bu kompleks yangi monomer bilan birikib, o’zining manfiy zaryadini shu monomer molekulasiga uzatadi: R - CH 2 - CH - + CH 2 = CH → R - CH 2 - CH - CH 2 - CH - | | | | CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 Zanjirning uzilishi biror vodorod atomining makroionga birikishi natijasida sodir bo’ladi. Anion polimerlanishning o’ziga xos xususiyati shundaki, u past temperaturada ham katta tezlik bilan davom eta beradi. Temperaturaning pasayishi bilan anionli polimerlanish reaksiyasining tezligi orta boradi. Shuning uchun ham reaksiya 50 0 va 90 0 oralig’ida olib boriladi. Misol tariqasida akrilonitrilning natriy amid ta’sirida ammiakli muhitda polimerlanishni ko’rib chiqamiz. Katalizator: NaNH 2 ↔ Na + + NH 2 - Aktiv markazning hosil bo’lishi: NH 2 - + CH 2 = CH → NH 2 - CH 2 – CH - | | CN CN Zanjirning o’sishi: NH 2 -CH 2 –CH - +CH 2 =CH→NH 2 -CH 2 –CH - CH 2 -CH - | | | | CN CN CN CN 10

Zanjirning uzilishi: NH 2 –[CH 2 –CH] n - CH 2 -CH - +NH 3 →NH 2 –CH 2 –CH] n - CH 2 –CH 2 +NH 2 - | | | | CN CN CN CN Monomer va katalizator konsentratsiyalarining ortishi bilan polimerlanish tezligi ham ortadi. Metall-organik birikmalar ta’sirida anionli polimerlanish qutblangan metall bilan uglevodorod radikali orasida bog’ning xususiyatiga bog’liq bo’lib qoladi. Polimerlanish jarayonida metall ioni karbonionga bog’lanib, unuing o’sishiga ta’sir ko’rsatadi. Alkill radikalining tabiati monomerni makroionga birikishiga befarq bo’lsa ham, dastlab birikadigan monomer halqalarining joylashuv tartibiga ta’sir qiladi [5]. Dastlabki ion paydo bo’lishini butadienning fenilizopropilkaliy to’q qizil rangli, unga butadien qo’shilsa bu rang yo’qoladi. Chunki fenilizopropilkaliyga rang beruvchi kaliy va fenil kompleksi gruppalari orasiga monomer molekulalari kirishi natijasida bu guruppalar bir-birlaridan uzoqlashadi va rangsizlanadi. Polimerlanish natriy metalining sirtida boradi. Reaksiya muhitida ishqoriy metall chiqarib tashlansa, polimerlanish jarayoni to’xtaydi. Butidien avval metall sirtiga adsorblanib, qutblanadi va so’ngra karboanion bilan reaksiyaga kirishadi. Anionli polimerlanish reaksiyasi boshqarilishi mumkin bo’lgan jarayonlar qatoriga kiradi. Masalan, 1-4 birikishidagi tartibli tuzilishiga ega polibutadien alfin katalizatorlar (natriy fenolyat va natriy xlorid) ishtirokida hosil qilinsa bo’ladi. Alfin katalizatorlar o’z ta’siri jihatidan oddiy metall-organik birikmalardan keskin farq qiladi. Hozir shu narsa aniqlanganki, reaksiya boshlanishida dastlab, fenolyat bilan natriy xlorid aralash krestallar hosil qiladi. Monomer va natriy alkil ana shu krestallar sirtiga adsorblanadi, so’ngra polimerlanish jarayoni boshlanadi. Qattiq jism sirtidagi polimerlanish monomer molekulasi orientatsiyalangan holida boradi. Natijada regulyar tuzilishdagi polimer hosil bo’ladi. Monomer molekulalarining orientatsiyalanishi ularning kristallar sirtida qutblanishidan kelib chiqadi. Umuman, alfin katalizatorlar ta’sirida polimerlanish jarayonlari metall-organik birikmalar ta’sirida polimerlanishga qaraganda tezroq boradi. Masalan, stirolning 11

amil natriy, natriy izopropilat va natriy xlorid aralashmasi ishtirokida polimerlanish tezligi amil natriyning bir o’zi ishtirokida polimerlanishga qaraganda 6-10 marta tez bo’ladi. 1.3. Koordinasion ionli polimerlanish Ikki yoki uch komponentli ion komplekslar ta’sirida monomerlarning polimerlanib stereoregulyar tuzilishga ega bo’lgan YuMB lar hosil qilish jarayoni ion – koordinasion polimerlanish deyiladi. Ion – koordinasion komplekslarining monomer molekulasi bilan o’zaro ta’sirlashuvi natijasida qutblangan monomer geterolitik parchalanib aktiv markaz, qutblangan monomer kompleksini hosil qiladi. Ion – koordinasiyasi tuzilishiga ega bo’lgan yuqori darajada faol maxsus katalizatorlarni Sigler va Natta katalizatorlari deyiladi. Ular davriy sistemadagi I – III gruppa metallarining alkil hosilalari IV – VIII gruppalardagi d-metallarning hosilalari bilan hosil qilgan kompleks birikmalaridir. Bunday maxsus fazoviy tuzilishga ega bo’lgan katalizator ta’sirida dien uglevodorodlar va olefinlar past haroratda ham katta tezlikda polimerlanib, makromolekula zanjiri qat’iy tartibli fazoviy tuzilishga ega bo’lgan polimerlar hosil qiladi. Sanoatda qo’llaniladigan bunday katalizatorlardan eng ko’p tarqalgani alyuminiy organik birikmasining titan xlorid bilan hosil qilgan kompleksidir; bu kompleks hosil bo’lishini quyidagi sxema bilan ifodalash mumkin: Cl Cl C 2 H 5 Al(C 2 H 5 ) 2 Cl + TiCl 3 → Ti Al Cl Cl C 2 H 5 Qutblangan bu kompleks sirtiga monomer molekulalari kelib o’rnashadi va anionli polimerlanish reaksiyasining aktiv markazini vujudga keltiradi. Polimer molekulasining o’sishi monomer molekulasining katalizator va zanjir orasiga kirishi orqali amalga oshadi. [Me]+CH 2 - -CH–P+ CH 2 =CH → [Me]+CH 2 - -CH–CH 2 –CH-P | | | | R R R R 12

Polimer zanjirining uzilishi monomer molekulasiga bir atom vodorod ionining uzatilishi tufayli vujudga keladi: [Me]+CH 2 - -CH–CH 2 –CH–(-CH 2 –CH-) n +CH 2 =CH → | | | | R R R R [Me]+CH 2 - - CH 2 +CH 2 =C–CH 2 –CH- (-CH 2 -CH-) n | | | | R R R R Bu xilda uzilgan polimer zanjiri uchida qo’sh bog’ hosil bo’ladi. Katalizator sirtida hosil bo’lgan yangi aktiv markaz polimer zanjirini qaytadan yana o’stirishga qobiliyatli. Cl Cl C 2 H 5 Ti Al Cl CH 2 - C 2 H 5 | C 2 H 5 – CH – R Bunday kompleks polimerlanish jarayonini boshlab beruvchi aktiv markaz hisoblanadi. Katalitik kompleks ionlar ta’sirida sodir bo’layotgan polimerlanishda monomer molekulalari katalizator sirtiga ma’lum tartibda fazoviy yo’nalgan holda joylashadi. Natijada o’sayotgan zanjirning fazoviy tuzilishi, o’zidan oldingi birikkan monomer bo’g’inlar holatiga o’xshash holatda bo’ladi va birikayotgan monomer oldingi zvenodan oldin birikadi [6]. Cl Cl C 2 H 5 Ti Al Cl CH 2 - C 2 H 5 | CHR 2 –CH 2 –CHR 1 –C 2 H 5 +CH 2 = CHR 3 13

Bu mexanizm bo’yicha, polimerlanish tezligi o’sayotgan zanjirning fazoviy tuzilishiga, katalizator tarkibidagi TiCl 3 ning miqdoriga va katalizator sirtining fizikaviy va kimyoviy xossalariga bog’liq bo’ladi. Aktiv metal komplekslar hosil bo’lishi uchun avval trialkil alyuminiy bilan titan (IV) xlorid o’zaro reaksiyaga kirishib, uglevodorodlarda eriydigan kompleks birikmalar hosil qiladi. Bunda titan (IV) ionlari qisman titan (III) va titan (II) qadar qaytariladi: TiCl 4 + AlR 3 → [TiCl 3 ] + [AlR 3 Cl] - TiCl 3 + AlR 3 →[TiCl 2 ] +2 [AlR 3 Cl] - TiCl 2 + AlR 3 → [TiCl] +3 [AlR 3 Cl] - Yuqoridagi reaksiyalar natijasida hosil bo’lgan titan kationlari o’zlarining elektron konfigurasiyasi va reaksion faolligi, monomer molekulasining p- elektronlariga nisbatan akseptorlik xossasi bilan bir-biridan farq qiladi. Titan kationlarining aktivligi uning valentligi ortib borishi bilan kuchayib boradi. Chunki, metall ioni orbitalining birikmada oktet hosil qilib, elektronga to’yinish ehtimolligi ortib boradi. Zanjirning uzilishi quyidagi reaksiyalar natijasida kuzatiladi: a) O’sayotgan zanjirdan aktiv metall kompleksining o’z-o’zidan birdaniga ajralish reaksiyasi: CH 3 CH 3 | | Me – CH 2 – C ~ → Me – H + CH 2 = C ~ | H Hosil bo’lgan metall gidridning beqarorligi tufayli monomer molekulasi bilan ta’sirlanib yangi o’suvchan zanjir boshlanadi: MeH + CH 2 = CHR → Me + + CH 3 -CHR - b) Zanjirning monomer orqali uzatilishi: CH 3 CH 3 14

| | Me–CH 2 –C ~ → Me– CH 2 - CH 2 +CH 2 =C ~ ↑ | | ¦ H CH 3 ¦ ¦ ---CH 2 =CH | CH 3 Shunday qilib, Sigler – Natta katalizatorlari ishtirokida olingan yuqori molekulyar birikmalar juda keng molekulyar massaviy taqsimlanish doirasiga ega bo’ladi. Ko’pgina ilmiy – tadqiqot ishlarining natijalariga ko’ra, hozirgi paytda Mendeleev davriy sistemasidagi VIII gruppa metallari (Co, Ni, Fe, Rh) ning (shuningdek, titan va vanadiy) ishtirokida dien birikmalarining polimerlanish jarayoni davrida ko’pgina hollarda 1.4 – tsis holatda birikkan bo’g’inlaridan iborat polimerlar hosil bo’lishi qayd etilgan. 1.4. Polikondensatlanish reaksiyalari Har bosqich reaksiyadan so’ngsuv, spirt, ammiak, vodorod xlorid va shunga o’xshash quyi molekulyar moddalarajralib chiqishi bilan boradigan yuqori molekulyar birikmalar hosil bo’lish reaksiyasi polikondensatlanish reaksiyasi deyiladi. Reaksiya natijasida hosil bo’lgan yuqori molekulyar birikmalar elementar tartibi reaksiya davomida quyi molekulyar moddalar ajralgani sababli, dastlabki olingan monomerlar tarkibidan farq qiladi. Polikondensatlanish reaksiyasiga tarkibida ikkita yoki undan ortiq turli funksional gruppalari bor moddalar kirisha oladi. Agar bir moddaning o’zida ikki xil funksional gruppa bo’lsa-yu, ular o’zaro reaksiyaga kirishib, polimer hosil qilsa, bunday reaksiya gomopolikondensatlanish deyiladi. Bunday reaksiyalarga aminokislotalar, aminospertlar va oksikislotalarning polikondensatlanishi misol bo;la oladi. Misol tariqasida aminokapron kislotadan polikaprolaktam hosil bo’lishini ko’rib chiqamiz: t 0 nNH 2 –(-CH 2 -) 5 COOH → H–[-NH–(-CH 2 -) 5 –CO-] n –OH+(n–1)H 2 O 15

Har qaysi elementar reaksiyadan so’ng ikki xil funksional gruppali barqaror oraliq modda hosil bo’ladi. Bu oraliq moddani reaksiya muhitidan ajratib olish mumkin. Agar reaksiyada funksional gruppalari bir xil bo’lgan bifunksional gruppali ikki tur modda qatnashsa, bu reaksiya geteropolikondensatlanish deyiladi. Masalan, geksametilendiamin va adipin kislotadan poligeksametilenadipinamid hosil bo’lishi bunday reaksiyaga misol bo’la oladi: nHOOC–(-CH 2 -) 4 –COOH+nNH 2 –(-CH 2 -) 6 –NH 2 → HO–[-OC-(-CH 2 -) 4 -CONH-(-CH 2 -) 6 -NH-] n -H+ (2n-1)H 2 O Bifunksional birikmalarning polikondensatlanishi natijasida faqat chiziqsimon polikondensatlar hosil bo’ladi. Bunday jarayon chiziqsimon polikondensatlanish deyiladi. Reaksiyaga kirishayotgan monomerlarning birida uch va undan ortiq funksional gruppalar bo’lishi polikondensatlanish reaksiyasini murakkablashtiradi va fazoviy to’rsimon tuzilishga ega makromolekulalar hosil qiladi. Bunday jarayon fazoviy polikondensatlanish deyiladi. Misol tariqasida gliserin va para-ftal kislotaning kondensatlanishini ko’rsatish mumkin. Bu reaksiyada gliserin avval bifunksional gruppali modda sifatida qatnashib, chiziqli polikondensat – gliftal smolalar hosil qiladi [7]: t 0 nCH 2 OH–CHOH–CH 2 OH+nHOOC–C 6 H 4 –COOH → H–[-OCH 2 –CHOH–CH 2 –O–OC–C 6 H 4 –CO-]n–OH+(2n–1)H 2 O Pirovardida, yuqori temperatura ta’sirida gliserinning uchinchi funksional gruppasi ham reaksiyaga kirishib, fazoviy – to’rsimon tuzilishga ega polikondensat hosil qiladi [8]. Hozirgi kunda YuMB lar (poliamidlar, poliefirlar, fenol-formal’degid, mochevina-formal’degid, melamin-formal’degid, kremniy-organik polimerlar) sintez qilishda polikondensatlanish reaksiyalaridan samarali foydalanilmoqda. Dikarbon kislotaning murakkab efirlari ham reaksiyaga kirishishi mumkin. Biroq bu holda reaksiya natijasida suv emas, balki spirt ajralib chiqadi: t 0 nH 2 N-R-NH 2 + R``O-OC-R`-CO-OR`` → [HN-R-NH-CO-R`-CO] n + 2R``OH 16

Polikondensatlanish jarayonida molekulyar massasi uncha katta bo`lmagan polimerlar hosil bo`ladi. Buning sababi quyidagi holatlar orqali tushuntiriladi; 1. Polikondensatlanish jarayonida qatnashuvchi monomerlar tarkibidagi funksional guruxlarning ekvivalent miqdori buzilishi. 2. Polikondensatlanish jarayonida hosil bo`layotgan quyi moleko`lyar moddalarning reaksion muxitdan to`liq ajratish mumkin bo`lmaganligi (suv, kislota va bioshhqalar). 3. Polikondensatlanish jarayonida, qo`shimcha oraliq reaksialarning sodir bo`lishi (yoki polimer zanjirining parchalanishi, oksidlanishi kabi reaksiyalarning sodir bo`lishi). Bunday reaksiyalarga misol qilib asidoliz, ammonoliz va boshqa reaksalarni keltirish mumkin. Polikondensatlanish jarayonida ko’p funktsionallikka ega bo’lgan monomerlar bilan turli xil funktsional guruhlar tutgan dimer, trimer, tetramer oligomerlar bilan o’zaro ta‘sirlashuvi bosqichma – bosqich tartibda boradi. Fazoviy polikondensatlanish davrida erituvchilarda eritmaydigan polimerlar hosil bo’ladi. Chunki, chiziqsimon tuzilishga ega o’sayotgan zanjirning funktsional guruhlari ta‘sirida makromolekulaning mustahkam kimyoviy bog’ hosil qilib tikilishi tufayli unga erituvchi molekulalarini ta‘siri juda kam bo’ladi. Aralashmada saqichsimon birikmaning hosil bo’lishi sistema qovushoqligining ortib borishi bilan sodir bo’ladi. Shu sababli o’sayotgan zanjirning funktsional guruhlarini dimer, trimer, oligomer bilan o’zaro ta‘sirlanish reaktsiyasi susayadi va bu bosqichda polikondensatsiyalanish jarayoni to’xtaydi, faqat ayrim hollardagina oxirigacha boradi. Shu bilan bir qatorda reaktsion aralashma birdaniga ikki qismga ajraladi; erimaydigan saqichsimon modda va eriydigan mahsulotdan iborat bo’ladi. Saqichsimon moddadan eriydigan mahsulotni erituvchlar yordamida ekstraktsiya qilish yo’li bilan ajratib olinadi [9]. Reaktsion aralashmaning qismlarga (fazalarga) ajralish nuqtasini xarakterlaydigan kattalik (R) bilan ishoralanadi va uni reaksiya tugallanishining kritik darajasi (Rkr) deyiladi. Saqichsimon moddaning erimasligi, uning 17

tarkibidagi makrozanjirlarning o’zaro kimyoviy mustahkam bog’ hosil qilib bir– biri bilan tikilgan birlamchi molekulyar to’rdan iborat bo’lganligi uchun erituvchi molekulalari ularni bir–biridan ajrata olmaydi. Saqichsimon moddaning hosil bo’lish nuqtasida molekulyar massaning o’rtacha soniy qiymati unchalik katta bo’lmay, o’rtacha vazniy qiymati cheksizlikka intiladi, ya‘ni yuqori molekulyar massaga ega bo’lmaydi. Eriydigan mahsulotning miqdori saqichsimon modda hosil qilish nuqtasiga erishilgandan keyin keskin kamayadi; qovushoq reaktsion aralashma oldiniga elastik yumshoq, keyin esa suyuqlanmaydigan va erimaydigan mahsulotlarga- qatronga aylanadi. Pirovardida, reaktsiyaga faolligi kuchliroq funktsional guruhlarning makromolekula to’ri ichida bir-biridan uzoq joylashganni uchun ularning ko’pchiligi jarayon davrida saqlanib qoladi, ya‘ni chiziqsimon polekondensattsialanish jarayoniga nisbatan uchlamchi polekondensatlanish jarayonida qatnashayotgan monomerlarning funktsional aktiv guruhlaridan foydalanish darajasi kam bo’ladi. Uchlamchi polekondensatlanish va polimerlanish jarayonlarini amaliyotda qo’llanilganda ayrim hollarda uchta muhim bosqichlarga e‘tibor beriladi. Birinchi bosqich: P < P kr bo’lganda reaktsion massada ko’proq chiziqsimon makromolekulyar zanjirning o’sish tezligi ustun bo’lganligi tufayli hosil bo’ladigan polimer eruvchan va harorat ta‘siri suyuqlanuvchan bo’ladi. Ikkinchi bosqich: P ≈ P kr reaktsion muhitda o’sayotgan zanjirda to’rsimon tuzilish boshlanib, erimaydigan polimer hosil bo’ldi, ammo u elastik va yumshoq holatda bo’ladi, bu bosqich hamma vaqt ham kuzatib bo’lavermaydi. Uchinchi bosqichda (P > P kr ) hosil bo’lgan polimer suyuqlanmaydi va erituvchilarda erimaydi [10]. Ko’pchilik hollarda jarayonni ma‘lum sharoitlarda o’tar holat to’xtatib, reaktsion massani qizdirib yoki katalizatorlar qo’shish bilan reaktsiyani qaytadan davom ettirish mumkin. bu o’tar holat bosqichini polimerlarni qayta ishlash (shakillantirish) davrida to’g’ridan-to’g’ri olib borib haroratga, agressiv muhit ta‘siriga chidamli mahsulotlar olinadi. Shu sababdan ham yuqori molekulyar 18

birikmalar ishlab chiqarish jarayonida polimerlarni termoreaktiv, (harorat ta‘siriga chidamli-reaktoplast) harorat ta‘sirida suyuqlanmaydigan va erimaydigan holatga o’tadigan polimerlarga va termoplastik harorat ta‘sirida ishlaganda plastiklik xossasini yo’qotmaydigan polimerga bo’linadi. Shu sababdan ham hozirgi kunda yuqori molekulyar birikmalar (poliamidlar, poliefirlar, fenol-formaldegid, mochevinaformaldegid, melamino-formaldegid, ditsian-diamid, kremniy-organik polimerlar) olishda polekondensatsiyalanish jarayonlaridan keng foydalaniladi. Polikondensatlanish jarayoni dastlabki reaktsiyaga kirishayotgan monomerlarning tuzilishiga, tabiatiga va reaktsion muhitning sharoitiga bog’liq bo’lib, muvozanatli (qaytar) va muvozanatsiz (qaytmas) polikondensatlanish jarayonlariga bo’linadi. Muvozanatli polikondensatlanish jarayonining asosiy belgilaridan biri, sistemada boradigan o’zaro ta‘sir reaktsiyasining qaytarligidir. Jarayon davrida polimer zanjirining o’sish reaktsiyasi bilan bir qatorda, sistemada hosil bo’layotgan quyi molekulyar mahsulot ta‘sirida o’sayotgan zanjirning parchalanish reaktsiyalar ham sodir bo’ladi [11]. Muvozanatni polikondensatlanish jarayoni uchun K ning qiymati unchalik katta emas (K m ≤ 10 2 ). Poliefirlar olish uchun esa muvozanat doimiyligining qiymati K M <4 – 10 bo’lishi kerak. Shuning uchun ham hosil bo’layotgan polimerlarning miqdorini oshirish uchun reaktsiya muhitidan hosil bo’layotgan quyi molekulyar moddani chiqarib turish kerak bo’ladi. Buning uchun jarayonni havosiz muhitda (vakumda) olib boriladi. Sistema haroratini oshirib, quyi molekulyar mahsulot reaktsion muhitdan chiqarib turiladi. Ba‘zi hollarda katalizator (masalan, natriy alyuminat) qo’shiladi; reaktsion muhitning qovushoqligini kamaytirish uchun sistemaga inert erituvchilar qo’shib turiladi. Agar muvozanat doimiyligining qiymati K n ≥ 10 3 dan katta bo’lsa, u holda polikondensatlanish jarayoni amaliy jihatdan qaytmas xarakterga ega bo’ladi. Bunday jarayonda quyidagi hollardagina zanjir parchalanishining oldini olish mumkin: 1. Qaytar reaktsiyalarning tezligi kichik bo’lganida polikondensatlanish jarayoni uncha yuqori bo’lmagan haroratda ham tezgina boradi. Masalan, poliefir 19

olish uchun glikol bilan dikarbon kislotaning xlor angidridi bilan glikolyatlar olinsa, polikondensatlanish jarayoni oddiy laboratoriya sharoitida bir necha daqiqalar ichida sodir bo’ladi. 2. Polikondensatlanish jarayonida hosil bo’layotgan polimer makromolekulasi ajralib chiqayotgan quyi mole kulyar moddalar bilan o’zaro ta‘sirlashmasligi tufayli va jarayon davomida qaytar reaktsiyalar kuzatilmaydi. Masalan, polikorbonatlar olishda dikarbon kislotalarni xlor angidiridi bilan natriy fenolyatlarining o’zaro ta‘siri natijasida ajralib chiqadigan osh tuzi hosil bo’layotgan polimer makromolikulyasi bilan o’zaro reaktsiyaga kirishmaydi: nClCO-C 6 H 4 -COCl+nNaO-Ar–ONa → [-CO-C 6 H 4 -CO–O-Ar-O-] n - + 2nNaCl Xuddi shuningdek, amaliy jihatdan qaytmas polikondensatlanish jarayonlariga polifenolformaldegid, polisiloksan, polialkilenglikol, poliuretanlarning polirekombinatlanish jarayonlarini va boshqa bir qator reaktsiyalarni kiritish mumkin. Polikondensatlanish jarayonlarining dastlabki bosqichida monomer molekulasining asosiy miqdorni bir-biri bilan reaktsiyaga kirishib, dimer, trimer va oligomerlar hosil qiladi va ular o’zaro birikib polimerlanish zanjirini yaratadi. Demak, jarayonning keyingi polimer hosil bo’lish bosqichida reaktsion sistemada zanjirning o’sishi dastlabki monomerlar qatnashmaydi [12]. 20

Полиэтиленни олиниши мисолида полимерланиш реакциясини ўрганамиз : n СН 2 = СН 2 ( - СН 2 – СН 2 - ) n По ликонденса тланиш реакциялари учун икки ва ундан ортиқ функционал гуруҳлар тутган мономерлар талаб этилади ( - ОН , - СООН , - N Н 2 ва бошқалар ). Бу мономерларнинг ўзаро таъсирлашуви натижасида қуйимолекуляр бирикмалар ( сув , аммиак , водород хлорид ) ажралиб чиқиши натижасида ҳосил бўлган янги гуруҳлар ўзаро бирикиб юқори молекуляр бирикмаларни ҳосил қилад и .Масалан , аминокислоталар поликонден - сатланиш реакци яларига киришади . Бунинг натижасида биополимерлар -оқсил ва қуйи - молекуляр бирикмалар (сув )ҳосил бўлади : … + Н NН-СН (R )–СООН + … Н NН-СН (R )–СООН +… … -NН-СН (R) -СО -NН-СН (R) -СО -… + nН2О Кўплаб полимерлар поликонденса тланиш реакциялари натижасида (масалан , капрон ) олинади . V.V. Korshak poliefirlarning asedoliz va alkogoliz reaksiyalarini, poliamidlarning asidoliz va aminoliz jarayonlarini mukammal o’rganib, quyidagi xulosaga keldi: destruktiv jarayonlar natijasida polimer o’rtacha molekulyar massasining kamayishi uning dastlabki qiymatiga va polidespersligiga bog’liqdir. Yuqori molekulyar poliefir va poliamidlar quyi molekulyar poliefir va poliamidlarga qaraganda tezroq destruksiyaga uchraydi [13]. Sopolimer molekulyar massasini maksimum qiymatiga erishish uchun monomerlarning ekvivalent nisbati reaksiya davomida saqlanib turishi kerak. 21

Monomerlardan birini miqdori ortib qolsa, zanjirning o’sishi ikkinchi monomerni hammasi sarf bo’lishi bilan birdaniga to’xtab qoladi. ( Korshak qoidasi ). Payvand va blok sopolemerlar olish. Tabiiy, sentetik va suniy yuqori molekular birikmalarning sanoat talabiga javob bera oladigan qator xossalarini takomillashtirish maqsadida payvand va blok (qo’shma) sopolemerlar olish usullaridan keng foydalaniladi. Blok va payvand sopolemerlar makromalekula zanjiri chiziqli tuzulishga ega bo’lib, ikki yoki undan ortiq turdagi monomerlar bo’g’inidan tashkil topgan molekulyar zanjir qismlardan iborat boladi. Bu molekulyar zanjirning uzunligi bir necha o’nlab parametrga teng bo’ladi. Blok sopolimerlar makromalekulalari o’zaro ximiyaviy bog’lar bilan birikkan ikki xil yaxlit-yaxlit polimer zanjirlardan tuzilgan bo’ladi. -A A A A A – B B B B B – A A A A A – Payvand sopolimer makromolekulasining tuzilishi tarmoqlangan bo’ladi. Ularning asosiy zanjirini tashkil etgan A monomer bo’g’inlaridan iborat makromalekulaga yon tarmoq hosil qilib, boshqa B monomer bo’g’inlaridan iborat molekulyar qism birikkan bo’ladi : - A A A A A A A – | B | B | - B B B B B – Blok va payvand sopolemerlar makromolekulalari zanjiriga ko’pchilik qismlari turli monomer bo’g’inlardan iborat bo’lib, ularning ba’zi xossalari shu monomerlar gomopolimerlarining xossalarini ifodalaydi. Masalan, yon tarmog’i polistirol zanjirdan tashkil topgan tabiiy kauchikning payvand sopolimerining kinetik zanjiri ikkita maksimumdan iborat bo’lib, ulardan biri tabiiy kauchikning molekulyar zanjiriga tegishli -40 0 C da nomoyon bo’lsa, ikkinchisi -100 0 C da kuzatilib, u polistirolning molekulyar zanjirini xarakterlaydi. Payvand va blok sopolimerlar sintez qilish yordamida turli xususiyatlarga boy xilma-xilpolimermateriallar hosil qilish mumkin. Chunki bunday sopolimer 22

o’zining xossalari bilan, bir tomondan, sopolimer makromolekulalarini tashkil etuvchi har ikki polimer xossalariga o’xshasa, ikkinchi tomondan, monomer xalqalarining makromolekulada tarmoqlangan zanjir shaklida joylashganligi tufayli o’ziga xos yangi xususiyatlarga ham ega bo’ladi. Masalan, biror tabiiy polimer makromolekulalariga sintetik monomerlarni payvandlash yo’li bilan ajoyib xossali yangi polimerlar olish mumkin. Xuddi shunga o’xshash yon tarmoqlari kristall tuzilishga, asosiy zanjiri esa, ammorf strukturali payvand polimerlarda ammorf va kristall polimerlarga xos xususiyat bo’ladi. Blok va payvand sopolimerlash jarayoni sanoatda plasmassa, kauchuk va sitetik tolalar ishlab chiqarishda keng qo’llaniladi. Blok sopolimerlar sintez qilish usullari. Blok sopolimer, asosan, ikki yoki undan ortiq chiziqsimon polimer yoki shunday polimer bilan monomerlarning o’zaro ta’sirlanishi natijasida hosil bo’ladi. Amalda blok sopolimer quyidagi yo’llar bilan sintez qilinadi: a) Ikki xil polimer makromolekulalari turli yo’llar bilan makroradikallarga aylantiriladi va bunday makroradikallarni o’zaro biriktirish natijasida blok sopolimer hosil qilinadi. b) Biror polimer makromolikulalarini aktivlash yo`li bilan makroradikallar hosil qilinadi, so`ngra bu makroradikallarga ikkinchi xil monomer ta’sir ettirib blok sopolimer olinadi. v) Makromolekulalarining uchlaridagi funksional gruppalari turlicha bo`lgan ikki xil polimer makromolikulalarini o`zaro kondinsatlash bilan xam chiziqsimon blok sopolimer hosil qiladi. Malumki, yuqori malekulyar birikmalarga issiqlik, tabiiy-masalan, ultrabinafsha, infraqizil va shunga o`xshash yorug`lik xamda radiasiyon nurlar ta’sir ettirilsa, makromalekulalar sekin-asta makroradikallarga aylanadi. Hosil bo`lgan makroradikallar shu muxitda mavjud bo`lgan turli moddalar (asosan, havo kislarodi) bilan birikib, qaytadan to`yingan makromolikulaga aylanishi mumkin. Makroradillar oi`zaro birikishi ham mumkin. Makroradikallarning rekombinasiyalanishi deb atalgan bunday ulanish jarayonida, polimer zanjiri 23

uzayib, uning o`rtacha molekulyar massasi ortadi. Polimerlarni yanchish, maydalash, ishqalash kabi mexanik yo`llar bilan ham polimerda makroradikallar vujudga keltiriladi. Bunday jarayon kislorodsiz muhitda o`tkazilsa makroradikallarning o`zi bir-biri bilan birikadi. Ayni vaqtda ikki xil polimer aralashtirilib yanchilgan bo`lsa ulardan blok sopolimer hosil bo`ladi. Makroradikallarni blok sopolimerlash yo`li bilan polistirol va tabiy kauchuk, polistirol va polibo`tadien, polistirol va poliakrilonitril, polistirol va polimetilmetakrilat, polistirol va polietilen, polimetilmetakrilat va poliizobutilen kabi blok sopolimerlar sintez qilish yaxshi o’rganilgan. Blok sopolimerlanish jarayonida sistemada hosil bo’lgan makroradikallarning bir qismi rekombinasiyalanmasligi ham mumkin, natijada boshlang’ich gomopolimerlarning bir qismi dastlabki holatda saqlanib qoladi. Agar makromolekulalardagi aktiv markaz zanjirning uchida emas, balki o’rta qismida bo’lsa, blok sopolimer bilan bir qatorda payvand sopolimerlar ham hosil bo’ladi. Payvand sopolimerlar sintez qilish usullari. Payvand sopolimerlar, asosan, chiziqsimon biror polimer makromolekulasining yoniga boshqa chiziqsimon polimer zanjirini ulash yoki biror monomerni unga payvand polimerlash natijasida hosil qilinadi. Amalda payvand sopolimerlar quyidagi usullar bilan sintez qilinadi: a) Monomerning polimerlanish reaksiyasi biror polimer ishtirokida olib borilib, poliomer tarkibida aktiv markaz hosil qilinadi va zanjirning uzatilishi natijasida payvand sopolimerlanish boshlanadi; b) Polimer makromolekulalarini dastlab yorug’lik, turli nurlar va boshqa faktorlar ta’sirida aktivlab, so’ngra ularga monomerlar ta’sir ettirilsa, payvand sopolimer hosil bo’ladi; v) Polimer makromolekulasi tarkibiga aktiv markazlar hosil qila oluvchi atom yoki gruppalar kiritib, ularni parchalash yo’li bilan ham payvand sopolimerlanish markazlarini hosil qilish mumkin. Ma’lumki, monomerlarning polimerlanish jarayonida aktiv markazning zanjirdan uzatilishi makromolekulalarning tarmoqlanishiga sabab bo’ladi. Demak, biror monomerni polimer makromolekulalari ishtirokida polimerlab, uni 24

tarmoqlantirish, ya’ni payvand sopolimer hosil qilish mumkin. Bunda makromolekulalar inisiatorlar ta’sirida monomer polimerlanishidan oldin makroradikallarga aylanishi zarur. Bu makroradikallar polimerlanish reaksiyasini boshlab beradi. Reaksiya makromolekulaning aktiv markazida boshlangani tufayli, hosil bo’layotgan yon zanjirlar dastlabki makromolekulaga kimyoviy bog’lar bilan ulangan bo’ladi. Ko’pchilik karbozanjirli polimerlardan ana shu usul bilan polivinilasetat-polietilen, polietilen-poliakrilnitril, polistirol-polivinilasetat kabi payvand sopolimerlar hosil qilingan. Masalan, polistirol va polimetilmetakrilatdan payvand sopolimer hosil bo’lishi quyidagicha ifodalanadi: ...-CH 2 –CH–CH 2 –CH–CH 2 –CH- ..+R`→ ... - CH 2 –CH–CH`–CH–CH 2 –CH-...+ | | | | | | C 6 H 5 C 6 H 5 C 6 H 5 C 6 H 5 C 6 H 5 C 6 H 5 CH 3 | + nCH 2 = C – COOCH 3 → ...CH 2 – CH – CH – CH – CH 2 – CH - … | | | | C 6 H 5 CH 2 C 6 H 5 C 6 H 5 | H 3 C – C – COOCH 3 ¦ Payvand sopolimerlanishning asosiy kamchiliklaridan biri, polimerlanish jarayonida ko’p miqdorda dastlabki monomerning gomopolimeri hosil bo’lishidir. Bundan tashqari, payvand sopolimerlanishda aktiv markazning zanjirdan uzatilishi polimer va monomerning tabiati, ularning o’zaro nisbati, inisiatorning aktivlik darajasi va shu kabi faktorlarga ham bog’liqki, ularni ko’ngildagidek idora qilish ancha qiyindir [14]. Payvand polimerlanishning ikkinchi usuli makromolekulani monomer molekulalari ishtirokida aktivlashdir. Aktivlash yorug’lik, γ-nurlari kabi fizik va turli mexanik ta’sirlar vositasida amalga oshiriladi. Bu ta’sirlar natijasida makromolekula makroradikalga aylantiriladi [15]. Barcha aktiv markazlar ham payvand sopolimerlanish jarayonini boshlab bera olmaydi, chunki ularning bir qismi quyi molekulyar birikmalar bilan (rekombinasiya usuli) birikishi yoki o’zaro (makromolekulalar) choklanib qolishi 25

natijasida so’nadi. Tabiiy kauchuk, polietilen, polistirol, sellyuloza, poliamidlar va poliefirlarga istalgan vinil monomer muhitida biron aktiv markaz hosil qila oluvchi faktor ta’sir ettirilsa payvand polimer hosil bo’ladi [20]. Tarkibida qo’shbog’ bo’lgan polimerlar (turli dienlarning polimer va sopolimerlari, poliasetilenlar) tegishli sharoitda vinil monomerlar bilan quyidagicha payvand sopolimerlanish reaksiyasiga kirishadi: ...-CH 2 –CH=CH–CH 2 - ...+R 0 +nCH 2 =CHR→...-CH 2 –CH-CH–CH 2 - ... | | R CH 2 -CHR- Tarkibida gidroperoksid gruppa bor polipropilen 80-100 0 da vinil monomerlari bilan payvand sopolimerlanish reaksiyasiga kirishadi: CH 3 CH 3 | 80-100 0 C | ..-CH 2 –CH-CH 2 –C-CH 2 –CH-..--→...-CH 2 –CH-CH 2 –C-CH 2 –CH-..+nCH 2 =CHR → | | | -OH | | | CH 3 O- OH CH 3 CH 3 O` CH 3 CH 3 CH 3 | | ...- CH 2 – CH - CH 2 – C - CH 2 – CH - ... | | CH 3 O – CH 2 – CHR - ... Gidroperoksid gruppalarni oksidlanish-qaytarilish reaksiyasiga uchratib ham (masalan, temir ioni ishtirokida) makroradikalga aylantirish mumkin: CH 3 CH 3 CH 3 | | +Fe 2+ | ...- CH 2 – CH - CH 2 – C - CH 2 – CH - ...----- → ...- CH 2 – CH - CH 2 – C - CH 2 – CH -.. .+ Fe 3+ + OH -- | | | | | CH 3 O-OH CH 3 O` CH 3 1.5. Polimerlar eritmalari nazariyasi 26

Polimerlarning quyi molekulyar suyuqliklar bilan o’zaro munosabatini o’rganish yuqori molekulyar birikmalar sintez qilish, ularni qayta ishlash va ulardan tayyorlangan buyumlardan turli agressiv suyuqliklar muhitida foydalanish kabi jarayonlar uchun muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, polimerlarni qayta ishlashjarayonida plastifikator (ko’pincha–organic suyuqlik)larning polimerlar bilan qo’shila olishiga moyilligi, ya’ni bir jinsli eritma hosil qila olish xususiyatiga bog’liq bo’ladi. Bundan tashqari, polimer eritmalarimakromolekulalarning shaklini aniqlash, ularning tarmoqlanish darajasi va xarakterini o’rganishda ham muhimdir. Polimer molekulyar massasini aniqlashning muhim usullari ham eritmalarning ba’zi xossalarini o’rganishga asoslangan. Polimerlarning quyi molekulyar suyuqliklar bilan o’zaro ta’siridan chin eritma, kolloid eritma va iviqlar hosil bo’lishi mumkin [4]. 1-jadval Chin eritma va kolloid sistemaning o’ziga xos belgilari № Chin eritmalar Kolloid sistemalar 1 Komponentlari orasida o’zaro moyillik bor Komponentlari orasida moyillik yo’q 2 O’z-o’zidan hosil bo’la oladi O’z-o’zidan hosil bo’la olmaydi 3 Dispersligi molekula va ion darajasida Kolloid disperslikga ega 4 Termodinamik barqaror Termodinamik beqaror 5 Disperslik darajasi vaqt o’tishi bilan o’sadi Disperslik darajasi vaqt o’tishi bilan kamayadi 6 Agregat holati barqaror Agregativ beqaror 7 Bir fazali Ikki fazali 8 Ajralgan sirti yo’q Ayrim sirti va sirtlari orasida chegara bor 9 Qaytar Qaytmas Yuqori molekulyar birikmalar eritmasi quyi molekulyar moddalar eritmasi kabi ionlarga ajraladigan elektrolitga hamda ionlarga ajralmaydigan elektrolitmas eritmalarga bo’linadi. Hozirgi vaqtda bir qator ionlarga ajraluvchi sintetik polielektrolitlar sintez qilingan. Ular erish paytida ionlarga ajralib, makromolekulada davriy ravishda qaytarilib turuvchi zaryadlanganionlarga 27

ajraladi. Misol uchun poliakril kislota, polimetakril kislota va boshqalar. Bunday polimerlarning tuzlari suvda eriganda quyidagicha ionlarga ajralib turadi: ...- CH 2 – CH – CH 2 – CH - ...→ - CH 2 – CH – CH 2 – CH - ... │ │ │ │ COONa COONa COO - Na + COO - Na + Demak, polielektrolitlarning suvdagi eritmasi chin eritmalar namoyon qiladigan xossalarga ega bo’ladi. Biroq polimerlarning ion eritmasi o’ziga xos bir qator xossalari bilan boshqa eritmalardan keskin farq qiladi. Polimerlarning juda suyultirilgan eritmalarini yuqori qovushoqlikka egaligi va erish davrida bukish hodisasini kuzatilishi bunga misol bo’ladi. Demak, polimerlarning erish jarayoni juda murakkab bo’lib, u asosan quyidagi faktorlarga: a) erituvchi va polimerning kimyoviy tabiatiga; b) polimerning molekulyar massasiga; v) polimer zanjirining qayishqoqligiga; g) makromolekula tarkibiy qismlarining zichligiga; d) polimerning fazoviy holatiga; e) zanjirning kimyoviy tarkibi bir xil emasligi; y) haroratga va boshqa faktorlarga bog’liq bo’ladi. Yuqori molekulyar birikmalar eritmasi termodinamik barqaror sistemadir. Ular istalgan muddatgacha o’z barqarorligini saqlab qola oladi. Yuqorida takidlanganidek yuqori molekulyar birikmalar eritmalarining asosiy xususiyatlaridan biri uning qaytarligidir. Boshqacha aytganda, eritma muvozanatga har tomonlama kela oladi va bu holat muvozanat sodir bo’lishi usuliga bog’liq emas. Shu sababdan ham eritmalarning muvozanat holati tenglamasi – Gibbsning fazalar qoidasini yuqori molekulyar birikmalar eritmalariga ham qo’llash mumkin. Malum’ki, ko’p fazali va ko’p komponentli sistemalar muvozanat holatining asosiy qonuni Gibbsning fazalar qoidasidir. Fazalar qoidasiga binoan eritmalardagi muvozanat shu sistemaning faza (F) va komponentlar soni (K) hamda erkinlik darajasi (E) ga bog’liq: E = K + 2 – F bunda: E – erkinlik darajasi, K – komponentlar soni, F – fazalar soni [16]. 28

Termodinamik ta’limot nuqtai nazaridan har qanday geterogen sistema bir modda ichida boshqa bir moddaning ma’lum darajada maydalangan zarrachalar holida taqsimlanish hosilasi bo’lib, uni dispers sistema deb yuritiladi. Sistemaning boshqa qismlari bilan o’zaro chegaralangan, ulardan termodinamik xossalari va kimyoviy tarkibi bilan farq qiladigan qismi dispers faza deyiladi, bu qism taqsimlangan muhit dispersion muhit deb ataladi. Sistemadan ajratib olingan, mustaqil mavjud bo’la oladigan moddalar esa, komponentlar deyiladi. Sistemada mustaqil o’zgaruvchi termodinamik kattaliklar (bosim, hajm, harorat) parametrlar deyiladi. Sistemaning muvozanatiga xalal bermay, uning holatini belgilovchi termodinamik parametrlar soni sistemaning erkinlik darajasi deyiladi. Yuqori molekulyar birikmalar quyi molekulyar birikmalarda erish qobiliyatiga ega. Hosil bo’lgan eritmalar molekulyar – kinetik xossalari bo’yicha (osmotik bosimning juda pastligi, diffuziya harakatining kichikligi, yarim o’tkazgich membranalardan makromolekulaning o’ta olmasligi) kolloid eritmalarni eslatadi. Bunday o’xshashlikning sababi shundan iboratki, ikkala xil eritmadagi zarrachalarning o’lchami bir-biriga yaqin bo’lib, oddiy makromolekulalarda buning aksidir. Lekin polimer eritmalari kolloid eritmalaridan tubdan farq qiladi. Kolloid eritmalardagi harakatchan zarrachalar misella shaklida, ya’ni Van-der- Vaal’s kuchlari yordamida bog’langan molekulalar yig’indisi shaklida bo’ladi, polimerlarda esa, harakatchan zarrachalar juda katta o’lchamga ega bo’lgan mustaqil molekulalardir. Shunday qilib, polimer eritmalari kolloid sistemalardanfarq qiladi va oddiy eritmalarga o`xshab bir jinsli va termodinamik barqaror bo`lib, stabilizatorsiz ham turg`un bo`la oladilar, ya`ni polimerlar ma`lum sharoitda chin eritmalar qilqadilar. Erish nima? Erish-bir komponentning ikkinchi komponentda tarqalishining hususiy holidir. Erish davrida hosil bo`ladigan chin eritmalar uchun quyidagilar xarakterlidir. 1) Komponentlar orasidagi moyillikning mavjudligi; 2) Erish jarayonining o`z-o`zicha borishi; 3) Vaqt o`tishi bilan eritma konsintratsiyaning o`zgarmasligi; 29

4) Bir jinslik; 5) Termodinamik barqarorlik va boshqalar. 1.6. Polimerlarning bo’kishi va erishi Yuqori molekulyar birikmalar bilan quyi molekulyar suyqliklarning bir-biri bilan to’qnashishi natijasida suyuqlikning molekulalari polimer fazasiga osonlik bilan o’ta boshlaydi, mana shu holatda makromolekulalar suyuq fazaga (erituvchi fazasiga) o’tishga ulgurmaydi va natijada polimerning suyuqlikda erishi o’rniga uning bo’kishi boshlanadi. Bo’kish jarayonida polimer makromolekulasi suyuqlikni yoki uning bug’larini o’ziga yutib, suyuqlik molekulalari ta;sirida uning hajmi hamda massasi ortadi va natijada o’zining mikroskopik bir jinsliligini yo’qotmagan holda, makromolekulani tuzilishi o’zgarib, u yumshoq, qovushoq va cho’ziluvchan bo’lib qoladi. Laboratoriya sharoitida bo’kish jarayoni nabuxametr yordamida, yuqori molekulyar birikmalarning quyi molekulyar suyqliklarni o’ziga yutish (yoki singdirish) jarayoni natijasida polimerlarning hajmiy o’zgarish hodisasiga bo’kish deyiladi. Yuqori molekulyar birikmalar sirtidagi g’avak bo’shliqlar va naychalarning suyuqlik bilan to’lishi va makromolekulaning harakatchan qismlarining suyuqlik molekulalari bilan o’zaro ta’siri natijasida ham sirtqi molekulyar va ichki molekulyar qismlarida bo’kish kuzatiladi. Chunki, yuqori molekulyar birikmalar quyi molekulyar suyuqliklar bilan to’qnashganda suyuqlik molekulalari polimer makromolekulasiga nisbatan ko’proq harakatchan bo’lganligidan ularning makromolekulalari orasiga diffuziyalanib, polimer bo’kadi. Erituvchining diffuziyalanayotgan molekulalari bilan polimer makromolekulasining o’zaro (kimyoviy) ta’siri sol’vatlanish deyiladi [4],[17]. Yuqori molekulyar birikmalarning bo’kishi va erishi ularning molekulyar massasiga bog’liqdir. Molekulyar massa, qanchalik katta bo’lsa, bo’kish va erish ham shunchalik qiyin bo’ladi. Yuqori molekulyar birikmalarning cheksiz bo’kishi, ya’ni polimerning erishi ikki suyuqlikning o’zaro cheksiz aralashishi kabi bo’ladi. Chegarali bo’kish esa, eritmaga o’tmaydigan bo’kishdir. Ya’ni polimer ma’lum darajagacha bo’kkach, jarayon to’xtaydi va erish bo’lmaydi. Buning sababi - yuqori molekulyar birikma bilan erituvchi o’zaro cheklangan ravishda aralasha 30

olish imkoniyatiga egaligidandir. Buning natijasida, jarayon oxirida, sistemada ikkita faza hosil bo’ladi: polimerning erituvchidagi to’yingan eritmasi va erituvchining polimerdagi to’yingan eritmasi (bo’kkan polimer) hosil bo’ladi. Chegarali bo’kishda polimerning hajmi va eritmasining konsentrasiyasi doimiy bo’ladi. Ko’pincha chegarali bo’kish tajriba sharoitining o’zgarishi bilan cheksiz bo’kishga o’tadi. Masalan, jelatina yoki agar-agar moddasi suvda chekli bo’ksa, harorat ortishi bilan unda eriydi. Bo’kish miqdorini aniqlash maqsadida polimerning bo’kish darajasi degan tushunchadan foydalaniladi. U Q = m – m o / m o formula orqali aniqlanadi. Bunda: m o – polimerning bo’kishgacha bo’lgan massasi; m – polimerning bo’kishdan keyingi massasi. Namunaning bo’kish darajasini uning hajm o’zgarishi orqali ham aniqlash mumkin. Bu holda tenglama Q = V – V o / V o ko’rinishida bo’ladi. Makromolekulaning o’lchami katta bo’lganidan polimerning bo’kish va erish jarayonlari uzoq vaqtga cho’ziladi. Polimerni ma’lum vaqt oralig’ida tarozida tortish yoki uning hajm o’zgarishini maxsus asbobda o’lchash yo’li bilan polimerning bo’kish jarayoni knetikasini o’rganish mumkin [18]. Q 4 Quyidagi 1-grafikda har xil turdagi bo’kish Q 3 max knetikasining ifodalovchi egri chiziqlar Q 2 max 3 2 keltirilgan. 1, 2 – egri chiziqlar cheksiz bo’- kishni; 3, 4 – egri chiziqlar esa, chegarali Q 1 max bo’kishni ko’rsatadi. 1 Bo’kish darajasining yuqori qiymatga ega bo’lish vaqti turli polimerlar uchun turlicha ekanligi grafikdan ko’rinib turibdi. Ba’zi poli- merlarda bo’kish tez, boshqalarida esa, sekin (2) boradi. Cheksiz bo’kadigan polimer vaqt o’tishi bilan eriydi. → τ Molekulalararo ta;sir kuchli va molekulyar massasi juda katta bo’lgan ba’zi polimerlar (masalan oqsillar) juda sekinlik bilan eriydi. Bunday polimerlarning bo’kish darajasini maksimum qiymati juda uzoq vaqt o’zgarmasdan saqlanib qoladi. Chegarali bo’kadigan polimerlarni eritish uchun harorat darajasini oshirish, sistemani aralashtirib turish bilan molekulalararo o’zaro ta’sir kuchini kuchaytirib, 31

polimer makromolekulasini harakatchanligi oshirilsa, ularning erishi tezlashib boradi. Ma’lumki, o’z-oz’idan sodir bo’ladigan izotermik jarayonlar doimiy bosimda sistema izobarik potensiali (∆G) ning va doimiy hajmda erkin energiya ∆F ning kamayishiga olib keladi. Demak, izotermik sharoitda polimer moddaning erituvchida o’z-o’zidan (tashqi kuch ta’sirisiz) erishi (boshqa moddalar erishi kabi) izobarik potensialning ( Gibbs erkin energiyasining P=const bo’lgan sharoitda) yoki izaxorik potensialning (Gel’m-Gol’s erkin energiyasining v=const bo’lgan taqdirda) kamayishi bilan boradi. Aytilgan bu ikki funksiyaning o’zgarishi quyidagi tenglamalar bilan ifodalanadi: ∆G = ∆H - T∆S ∆F = ∆U - T∆S bunda; ∆G – Gibbsning erkin energiyasi yoki izobarik potensialining o’zgarishi; ∆H – Ental’piya o’zgarishi; T – Absolyut temperatura; ∆S – Entropiya o’zgarishi; F – Izoxor potensial o’zgarishi ( Gel’m – Gol’sning erkin energiyasi); ∆U – Ichki energiyaning o’zgarishi. 1.Agar sistemada borayotgan jarayon uchun ∆H˂O va ∆S˃O bo`lsa, erish davrida issiqlik ajralib chiqadi va sistema entropiyasining qiymati ortib boradi, yani sistemada bir xildagi molekulalarning o`zaro tasir etishida kamayadigan energiyasidan ko`ra turli xildagi molekulalarning o`zaro tasir etish energiyasining kamayish qiymati kattaroq bo`ladi. Malumki, ikki suyuqlik bir-biri bilan aralashganda sistemaning entropiyasi o`zgaradi. Demak, polimerlarning erish jarayonini belgilovchi asosiy omil - entropiyaning o`zgaruvidir [21]. 2. ∆H˂O va ∆S˂O; agar [∆H]˂[T∆S] bo`lganda, erish jarayoni issiqlik ajralib chiqishi bilan boradi (ya’ni ekzotermik jarayon sodir bo`ladi). Biroq sistemaning entropiyasi makromolekula bo`g`inlari atrofida erituvchi molekulalarining immobilizasiyalanashi tufayli solvatlovchan qavatlarning hosil bo`lishi bilan kamayib boradi. Bu hol masalan, makromolekulasi tarkibida ionogen atomlar guruhi bor polimerlarning qutblangan erituvchilarda erish jarayoni davrida kuzatiladi. 3. ∆H˂O va ∆S˃O, agar [∆H]˂[T∆S] bo`lsa, erish jarayoni issiqlik yutilishi bilan boradi (ya’ni endotermik jarayon sodir bo`ladi), bunda sistema 32

entropiyasining ortib borishi qutbsiz erituvchilar ishlatilgan sistemalarda kuzatiladi. 4. ∆H = O va ∆S ˃ O erish termik jarayon bo`lib, sistemaning entropiyasi ortib boradi, chunki ∆H ˃ O holda polimerning erish jarayonida molekulalarning o`zaro tasir energiyasi va o`rtacha joylashish zichligi o`zgarmaydi. Yuqorida keltirilgan hollarga asosan, sistemaning hajm birligida aralashish issiqligi berilgan eritma konsentrasiyasi uchun kogeziya energiyasining zichligiga bog`liq bo`ladi. Polimerlar erishdan oldin bo’kadi, ya’ni bo’kish erishning birinchi bosqichidir. Bo’kish davrida yuqori molekulyar moddalar suyuqlikni yutadi, og’irligi ortadi, yumshoq va cho’ziluvchan bo’lib qoladi, hajmi hatto 10 – 15 marta ortadi. Bo’kish vaqtida erituvchi molekulalari asosan amorf polimerlarning makromolekulalari orasidagi g’avaklarga joylashadi va asta–sekin makromolekulalarni bir–biridan ajrata boshlaydi. Vaqt o’tishi bilan makromolekulalar orasidagi bog’lanish susayadi va makromolekulalar asta – sekin erituvchi molekulalari orasida tarqaladi, natijada chin eritma hosil bo’ladi [4], [22]. Bo’kish chekli va cheksiz bo’ladi. Cheksiz bo’kish – erishning birinchi bosqichi bo’ladi, so’ngra polimer zanjirlari bir-biridan ajraydi va quyi molekulyar erituvchi molekulalari bilan aralashadi. Bo’kkan polimer, ya’ni quyimolekulyar suyuqlikning polimerdagi eritmasi, ma’lum vaqt toza suyuqlik bilan birgalikda mavjud bo’la oladi. So’ngra makromolekulalar bir – biridan ajray boshlaydi va asta – sekin erituvchi molekulalari orasiga tarqab bir jinsli eritma hosil qiladi. Chekli bo’kish. Bo’kish har doim ham erish bilan tugayvermaydi. Ko’pincha jarayon ma’lum bo’kish darajasiga etishi bilan to’xtaydi. Buning sababi polimer bilan erituvchining chekli aralashishidir. Natijada jarayon oxirida sistemada ikkita faza hosil bo’ladi, yuqori molekulyar birikmaning erituvchidagi to’yingan eritmasi va erituvchining polimerdagi to’yingan eritmasi (iviq). Bunday chekli bo’kish doimo muvozanatda bo’ladi, ya’ni ma’lum darajagacha bo’kkan polimerning hajmi o’zgarmas bo’lib qoladi (agar sistemada kimyoviy o’zgarish bo’lmasa). Bo’kishning bunday turi suyuqliklarning chekli aralashishiga o’xshashdir. Chiziqli polimerlar uchun bu jarayon ikki suyuqlikning chekli aralashishiga o’xshashdir: 33

ma’lum sharoitda (ya’ni harorat yoki komponentlar konsentrasiyasining ma’lum qiymatida) chekli bo’kish cheksiz erishga o’tishi mumkin [19]. Yuqori molekulyar birikmalar eritmalarining osmotik bosimi. Muvozanat qaror topgandagi gidrostatik bosim osmotik bosimga ekvivalent bo’ladi. Vant-Goffning klassik qonuniga muvofiq suyultirilgan ideal eritmaning osmotik bosimi quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: PV=nRT n=CV/M PV=CV/M*RT P=C/M*RT M=CRT/P Bunda: P – osmotik bosim; C – konsentrasiya; M – erigan moddaning molekulyar massasi; R – universal gaz doimiysi; T – absolyut temperatura. Yuqori molekulyar birikma (YuMB) larning juda suyuq eritmalarida kinetik birlik rolini yaxlit molekulaning o’zi, konsentrlangan eritmasida esa uning ayrim bir bo’lagi – segmenti bajarishi bizga ma’lum. Shuning uchun konsentrasiyaning ortishi bilan eritmadagi birlik miqdori ortib boradi, ammo ortish darajasi konsentrasiyaga nisbatan tezroq bo’ladi, chunki polimer egiluvchan molekulada shartli segment soni ko’p. Osmotik bosim eritmadagi zarracha (segment) soniga bog’liq bo’lgani uchun konsentrasiya ortishi bilan eritmaning osmotik bosimi konsentrasiyaga nisbatan tezroq ortadi. Shularga asoslanib, Flori va Xaggins polimerlarning suyultirilgan eritmasi konsentrasiyasi bilan uning osmotik bosimi o’rtasidagi quyidagi nazariy bog’liqlikni aniqladilar: P = RT/M*C +BC 2 + Cc 3 bu tenglamadagi c ning kub va undan yuqori darajadagi qiymatlarini e’tiborga olmasak, quyudagi tenglamaga ega bo’lamiz: P= RT/M*c + Bc 2 bu tenglamadagi konstanta B erituvchining tabiatiga bog’liq bo’lib, erigan moddaning molekulyar massasiga bog’liq emas. Agar c ning qiymati kichik bo’lsa, tenglamaning o’ng tomonidagi ikkinchi a’zo qiymati nolga yaqinlashadi va ifoda Bant-Goff tenglamasi shaklini oladi . Ta’sir kuchli bo’lganligi uchun makromolekula chiziqsimon konformasiya shaklida bo’ladi. ϴ-holatda u o’rama shakliga o’tadi va yomon erituvchida makromolekulaning konformasiyasi g’ujanak shaklga (o’ramadan ham zichroq shakl) o’tadi. Shtaudinger tenglamasi ([η]=KM α ) dagi α ning qiymati ham makromolekulaning konformasion shakliga bog’liq bo’lgani uchun uning 34

qiymatlari yaxshi erituvchida 0.5 dan katta, ϴ-holatda 0.5 ga teng va yomon erituvchida 0.5 dan kichik bo’ladi [3], [23]. 1.7. Polimer eritmalarini tayyorlash va tozalash Og’zi mahkam yopiladigan probirkaga maydalangan polimer namunasidan 1gr va erituvchidan 10 ml solinib, uy temperaturasida 2 soat saqlanadi. Bu vaqt ichida ba’zan probirkani chayqatib turish kerak. Oradan 2 soat o’tgach, probirkadagi o’zgarishga qarab, polimerning erigan yoki bo’kkanligi aniqlanadi. Agar polimer qisman erigan yoki bo’kkan bo’lsa, uning eruvchanligini yuqoriroq temperaturada tekshirish kerak. Buning uchun probirkaning og’ziga qaytarma sovutgich o’rnatib, probirka 30 minut davomida suv hammomida isitiladi-da, namunaning eriganligi yoki bo’kkanligi kuzatib turiladi. Eruvchanlikni miqdoriy jihatdan aniqlash. Ko’pincha, erituvchilarning eritish xususiyatini bilish kifoya qilmay, balki polimerni qancha miqdorda erita olishini ham bilish zarur bo’ladi. Bunday hollarda polimer eritmasini loyqatish uchun sarflangan cho’ktiruvchi miqdoriy aniqlanadi. So’ngra cho’ktiruvchi moddaning erituvchi hajmiga nisbati hisoblab topiladi va bu nisbat polimerning erish miqdorini xarakterlaydi. Demak, eritmani loyqalatish uchun cho’ktiruvchi qancha ko’p kerak bo’lsa, erituvchining eritish xususiyati shuncha yaxshi deb hisoblanadi. Tajriba o’tkazish tartibi: konussimon kolbaga maydalangan polimerdan 1gr solinib, 10 ml erituvchida eritiladi, eritma ustiga byuretkadan cho’ktiruvchi tomiziladi (kolbani doimo chayqatib turish zarur). Kolbadagi tiniq eritma loyqalangandan so’ng, cho’ktiruvchi modda tomizish to’xtatiladi va 1ml erituvchiga to’g’ri keladigan cho’ktiruvchi miqdori (ml) hisoblab topiladi [4],[24]. 2-jadval Ba’zi polimerlar uchun tavsiya etilgan erituvchi va cho’ktiruvchilar 35

Polimer Erituvchi Cho’ktiruvchi Poliizobutilen Polivinilxlorid Perxlorvinil smolasi Polistirol Polivinil spirt Polimetilmetakrilat Polibutilmetakrilat Polivinilasetat Polivinilbutiral Poliuretanlar Poliefirlar Poliamidlar Fenol-formal’degid smolasi Mochevina–formal’degid smolasi Benzol Dixloretan Atseton, ammiak eritmasi Benzol Suv, formamid Benzol Atseton Metil va etil spirtlar Etil spirti Siklogeksanon Aseton Krezol Aseton, etil spirti Suv Metil yoki etil spirti Etil spirt Suv, etil va metil spirtlar Metil spirti, benzin Metil va etil spirtlar Benzin Metil spirti Suv, efir Suv, efir Suv Suv, metil va etil spirtlar Metil va etil spirtlar Suv Xlorid kislota eritmasi Polimerlarni tozalash. Odatda, yangi olingan polimerlarda har xil qo’shimchalar (ko’pincha, reaksiyaga kirishmay qolgan monomer) bo’ladi. Polimerning xossalarini o’rganishdan oldin, uni qo’shimchalardan tozalash zarur, chunki qo’shimchalar juda oz miqdorda bo’lsa ham polimerning xossalariga kuchli tasir ko’rsatadi. Polimer bu qo’shimchalardan qayta cho’ktirish yo’li bilan tozalanadi. 3-5 gr og’irlikdagi namuna 50 ml erituvchida eritiladi. Hosil bo’lgan eritma boshqa kolbadagi 100 ml cho’ktiruvchi ustiga qo’yiladi. Polimerning to’la cho’kganligini aniqlash uchun tinigan eritma va cho’ktiruvchi aralashmasiga cho’ktiruvchidan yana bir necha ml quyiladi. Bu vaqtda loyqa hosil bo’lmasa, polimer to’la cho’kkan bo’ladi. Cho’ktirilgan polimer ajratib olingach, u erituvchi va cho’ktiruvchi moddalar aralashmasi bilan bir necha marta yuviladi-da, vakuum ostida og’irlik o’zgarmay qolguncha quritiladi. Eritmalarning qovushoqlignini aniqlash usuli bilan molekulyar massani topish. Suyultirilgan eritmalarning qovushoqligini o’lchash orqali polimerlarning molekulyar massasini topish oddiy va keng tarqalgan usul hisoblanadi. Shtaudinger polimer molekulyar massasi bilan suyultirilgan eritma qovushoqligi orasidagi bog’lanishni quyidagicha ifodalaydi: η col η col —— = K M • M bundan M = ——— C K M · C 36

Eritmaning ma‘lum kontsentratsiyadagi solishtirma qovushoqligi aniqlanib K m ning ma‘lum qiymati qoyilsa, bu tenglamadan polimerning molekulyar massasi hisoblab chiqariladi. Molekulyar massani aniqlash uchun zarur bo’lgan K m ning qiymatini biror boshqa usul (masalan, osmometrik yoki qoldiq funktsional gruppalar analizi) yordamida aniqlanib polimerning molekulyar massasini topish mumkin. Bu usul bilan molekulyar massalari 500 dan 100 000 gacha bo’lgan polimerlarning moleklyar massalarini topish mumkin. Yaxshi natija olish uchun qovushoqlik juda suyultirilgan eritmalarda (ya‘ni eritmaning kontsentratsiyasi nolga intilgan sharoitda) o’lchanishi kerak. Bunda K m doimiyligi berilgan erituvchi uchun ma‘lum bo’lishi kerak. Ammo bu shartlarning bajarilishiga qaramay, real holda polimer makromolekulasining tayoqsimon emasligi va uning erituvchi molekulalari ta‘sirida bo’lishi natijasida K m ning qiymati qisman o’zgaradi. Tajribadan qoniqarli natijalar olish maqsadida Shtaudinger tenglamasiga o’zgarishlar kiritish taklif qilingan. Tenglamadagi η sol o’rniga qovushoqlik haddi η ishlatiladi: Qovushoqlik haddi quyidagi formuladan topiladi: η col [ η ] lim C → 0 = ——— C Bu eritma cheksiz suyultirilgandagi ( ya‘ni C nulga intilgandagi ) qovushoqlikning haddi (so’ngi chegarasi). Qovushoqlik haddi polimer cheksiz suyultirilib alohida-alohida makromolekulagacha disperslangan eritmasining qovushoqligini ko’rsatadi. Shuning uchun K M ning qiymati alohida makromolekulaning oqimga ko’rsatilgan gidrodinamik qarshiligini belgilaydi deb hisoblash mumkin. Makromolekulada qancha uzun bo’lsa, uning oqimga ko’rsatuvchi gidrodinamik qarshiligi shuncha ko’p bo’ladi. Bundan shu narsa kelib chiqadiki, qovushoqlik bilan erigan polimer zanjirining uzunligi orasida bog’liqlik bo’lishi kerak. Haqiqatan ham, bir xil 37

ximiyaviy tuzilishga ega, ammo molekulyar massalari bilan farq qiladigan polimer eritmalari uchun qovushoqlik haddining qiymati turlicha bo’ladi. Agar polimerning molekulyar massasi katta bo’lsa, qovushoqlik ham katta bo’ladi [25]. Qovushoqlik haddiga erituvchining tabiati ham katta ta‘sir ko’rsatadi. Makromolekula zanjirlari turli erituvchilarda turli konformatsiyaga ega bo’lishidan turli erituvchilardagi polimer eritmalarning qovushoqligi turlicha bo’ladi. Agar erigan polimer zanjiri bir erituvchida sharsimon, ikkinchi erituvchida chiziqsimon bo’lsa, birinchi holdagi gidrodinamik qarshilik ikkinchi holdagi gidrodinamik qarshilikka nisbatan kichik (ya‘ni birinchi erituvchidagi polimer eritmasining qovushoqlik haddi ikkinchisinikidan kam) bo’ladi. Molekulyar massani aniqlash uchun tenglamadagi K va D konstantalarini topish zarur. Yuqoridagi tenglama birmuncha aniq natijalar bersa ham, uning kamchiligi unda Shtaudinger tenglamasi uchun xarakterli bo’lgan universal doimiylikning yo’qligidir. Shuning uchun hozirgi vaqtda molekulyar massani topish ko’pchilik hollarda quyidagi umumiy ko’rinishli empirik tenglama orqali amalga oshiriladi: [ η ] = K M · M α Bunda: K - polimergomologik qatordagi polimerlarning ma‘lum erituvchidagi eritmasi uchun doimiy koeffitsient, uni krioskopik usul bilan tajribadan topish mumkin; α - eritmadagi makromolekula shaklini xarakterlovchi qiymat bo’lib, polimer zanjirining egiluvchanligiga va erituvchining tabiatiga bog’liq. Agar α = 1 bo’lsa, tenglama Shtaudinger tenglamasi ko’rinishiga o’tadi. Polimerlar molekulyar massasini [ η ] = K M · M α tenglama yordamida anilash uchun ham polimerning biror erituvchidagi eritmalari uchun K m va α ning qiymatini bilish zarur. To’g’ri chiziqli viskozimetrik tenglama tarkibiga kiruvchi bu koeffitsientlarning qiymati ko’pchilik polimerlar uchun ma‘lum. Birinchi kontsentratsiyadagi eritmaning nisbiy qovushoqligini katta rezervuarli Ubbelode viskozimetrida o’lchash qulay. Viskozimetr rezervuarida eritmani istalgan kontsentratsiyagacha suyultirish mumkin. Olingan ma‘lumotlar asosida η nis , η col va η col / c hisoblab chiqariladi. So’ngra η col /C ning C ga bog’liqlik 38

grafigida egri chizig’i chiziladi; chiziq ordinata o’qi bilan kesishguncha ekstropolyatsiya qilinadi. Shunday qilib, topilgan qovushoqlik haddidan molekulyar massa hisoblab chiqariladi [26]. Molekulyar massani topishdan avval K m va α doimiyliklar no‘malum bo’lsa, ularni topish kerak. Bunday hollarda doimiyliklarning qiymatlari polimerlarni bir necha fraktsiyalarga ajratib, uning ayrim fraktsiyalari qovushoqlik haddini topishdan boshlanadi. Fraktsiyalarning molekulyar massasi osmotik bosim yoki yorug’lik sochilishi usullari bilan aniqlanishi mumkin. Zanjirli polimer molekulalari bukilmas tayoqchalar sifatida harakat qiladi, degan Shtaudinger taxmini ma’lum darajada to’g’ri bo’lsa ham, lekin bukiluvchan makromolekulalar uchun bu taxmin butunlay noto’g’ridir, chunki ular juda suyultirilgan eritmalarda o’rama shaklini qabul qilishga intiladi. Ichki ishqalanish faqat molekula o’lchamiga bog’liq bo’lmay, balki uning shakliga ham bog’liqdir. Shuning uchun Shtaudinger tenglamasida solishtirma qovushqoqlikni qovushqoqlik haddiga almashtirilishi har qanday polimerning molekulyar massasini hisoblashga kerak bo’lgan aniq tenglamaga olib kelmaydi. Undan tashqari [ η ] qiymat erituvchining sifatiga, ya’ni ”yaxshi” yoki ”yomon”ligiga ham bog’liq [27]. M. Xaggins qovushqoqlikning konsentrasiyaga bog’liqligini ko’rsatuvchi aniqroq tenglama yaratdi: η col / C = [ η ] + K [ η ] 2 *C bu erda K – Xaggins doimiysi bo’lib, u polimer va erituvchi orasidagi ta’sirlanishni ifodalaydi va ayni sistema uchun o’zgarmas qiymat bo’ladi. U erituvchi tabiatiga bog’liq bo’lib, molekulyar massaga bog’liq bo’lmaydi. Shuni ham aytib o’tish kerakki, ko’rinishi bo’yicha Xaggins tenglamasi osmotik bosimning konsentrasiyaga bog’liqligini ifodalovchi tenglamaga o’xshashdir: η col /C=[ η ]+K[ η ] 2 *C; P/C=RT/M 2 +RTp 1 /M 1 p 2 *(1/2- χ )C yoki umumiy ko’rinishda η col /C=A+BC; P/C=A+BC 39

Juda ko’p empirik tenglamalar taklif qilingan, ularning mualliflari Shtaudinger tenglamasi kamchiligini bartaraf qilishga harakat qilishgan. Bulardan eng ko’p qo’llaniladigani Shtaudingerning umumlashgan Mark – Kun – Xauvink tenglamasidir: [ η ] = K M · M α Bu tenglamada makromolekulaning o’ralish darajasi (zanjir bukiluvchanligi)ga bog’liq α qiymat bor. K – har bir polimergomologik qator va berilgan erituvchi uchun o’zgarmas kattalik. Chiziqsimon makromolekulalar uchun α =0; bukuluvchan, shakli o’ramaga yaqin bo’lgan polimer molekulalari uchun α =0.5 va tayoqchasimon, masalan, kuchli zaryadlangan polielektrolitlar uchun α =2. α –Erituvchi tabiatiga bog’liq bo’lib, “yaxshi” erituvchilarda 0.5 dan katta, “yomon erituvchilarda 0.5 dan kichik va ϴ - erituvchida 0.5 ga teng bo’ladi. Polimer suyultirilgan eritmalarining qovushqoqligi ko’pincha kapillyar viskozimetrlarda V hajmli suyuqlikni laminar oqish vaqti t orqali aniqlanadi. Puazeyl qonuni bo’yicha kapillyardagi laminar oqim uchun [ η ] = π r4p* τ /8V*ℓ bu erda p-bosim; ℓ va r – kapilyarning uzunligi va radiusi. Nisbiy qovushqoqlik esa quyidagi tenglama orqali topiladi: η nis = t 1 /t 0 bu erda t 0 va t 1 – erituvchi va eritmaning kapillyardan oqib o’tish vaqti. Keltirilgan qovushqoqlik va eritma konsentrasiyasi orasidagi munosabatdan C=0 gacha ekstrapolyasiya qilib xarakteristik qovushqoqlik [ η ] topiladi. Polimer molekulyar massasini faqat viskozimetrik o’lchashlar orqali aniqlash mumkin emas, chunki Mark – Kun – Xauvink tenglamasi yordamida hisoblash uchun [ η ] dan tashqari K va α ham ma’lum bo’lishi kerak. Bu qiymatlar odatda aniq polimergomologik qator va erituvchi uchun boshqa birorta, masalan osmometrik usul bilan molekulyar massa topilib, aniqlanadi. Agar bunda yaxshilab fraksiyalarga ajratilgan polimer namunalaridan foydalanilsa, viskozimetrik usul bilan aniqlangan molekulyar massa osmometrik usul bilan aniqlangan bilan bir xil bo’ladi (chunki monodispers polimerlar uchun barcha o’rtacha molekulyar massalar tengdir). Shtaudingerning umumlashgan tenglamasini logarifmlasak, lg[ η ] = lgK + α lgM ifodani olamiz, u lg[ η ] – lgM koordinatlardagi to’g’ri chiziqning matematik ifodasidir. K ni lg[ η ] o’qidagi to’g’ri chiziq ajratgan 40

kesmadan, α ni esa, shu to’g’ri chiziqning tangens burchagidan topiladi. Shu yo’l bilan topilgan K va α lardan keyinchalik ayni shu sistema uchun molekulyar massani viskozimetrik o’lchashlar yordamida aniqlashda foydalaniladi. Demak, viskozimetrik o’lchashlar makromolekulaning o’ralish darajasi va konformasion shakli haqida axborot bera oladi. Yuqorida ko’rsatilgan qovushqoqlik qonunlari faqat tarmoqlanmagan polimerlar uchun qo’llanishi mumkin [4],[28]. II BOB. OLINGAN NATIJALAR VA ULARNING TAHLILI 2.1. Melamin furfurol smolasini tozalash, fizik-kimyoviy xossalari hamda erituvchi turiga qarab, plyonka hosil qilish xususiyatlarini o’rganish 41

Sintez qilingan smolalar ksilol, dioksan va siprtlarda eriydi suvda erimaydi. Yuqori sifatli lak, emal hamda yelim va buyoqlar olish uchun olingan smolalarni turli xil qo’shimchalardan tozalash kerak bo’ladi. Reaksiyaga kirishmay qolgan melamin va furfurolni xlorid kislotaning suvdagi eritmasi bilan dekantatsiya qilib tozalash mumkin. Dekantatsiya jarayonida ham tozalanmay qolgan melamin furfurol va boshqa qo’shimchalar atsetonda qayta kristallab, cho’ktirib tozalanadi. Cho’kma xona haroratida hamda 30-40 0 C da pechlarda massasi o’zgarmay qolguncha quritiladi. Tozalangan smolalarni xossalarini belgilovchi kattaliklar quyidagi 3-jadvalda ko’rsatilgan. 3-jadval Smolaning xossalarini belgilovchi kattaliklar Smolaning nomi Smolaning xossalarini belgilovchi kattaliklar Yodometrik Shkala bo’- yicha rangi- ni o’zgari- shi (sm 2 ). Qovushqoqligi Vz-4 shkala bo’yicha (sek.) Quruq qol- diqning miqdori (%). Kislota soni (mg). KOH Smola tarkibidagi bog’lanmagan formaldegid yoki furfurol (%). 1. Melamin- formaldegid smolasi 2. Melamino- formaldegid smolasi (bo’tanol langan) 3. Melamino- furfurol smolasi 4. Melamino- furfurol smolasi (bo’tanol langan) 0,5 0,5 0,2 1,5 40-60 55-68 68-75 60-65 50-52 52-56 70-74 74-80 1 1,5 2,0 2,5 3 3 10-15 3-4 Jadvaldan ko’rinib turibdiki, sintez qilingan smolalarning barcha ko’rsatkichlari talablarga javob beradi. Ulardan sifatli lak, emal hamda yelimlar ishlab chiqarish uchun ishlatish mumkin. Lak va yelim asosan metallar ishlab 42

chiqishda, emal esa, avtomobilsozlikda, samaliyotsozlikda asosiy mahsulot sifatida katta ahamiyatga ega. Labaratoriya sharoitida smolalar olishning muqobil sharoitlari o’rganildi. 4-jadval Labaratoriya sharoitida smolalar olishning muqobil sharoitlari № Smolaning nomi Sarflanadigan komponentlarning miqdori (mol). Muqobil sharoiti Amin yoki fenol Aldegid Erituvchi- bo’tanol T 0 C Vaqt (minut). 1. 2. Melamin- formaldegid (bo’tanollangan). Melamin-furfurol (bo’tanollangan). 1 1 4,2 6 2,5 2 65*/95** 85*/95** 90*/120** 90*/120** * - Monomerlarni polikondensatsiyalash vaqti va temperaturasi; ** - Smolaning etirifikatsiyalash vaqti va temperaturasi. Olingan natijalardan shuni xulosa qilish mumkinki, yuqorida (jadvalda) keltirilgan ma’lumotlardan eterifikatsion smolalar olishning texnologik ketma- ketligini tuzishda foydalanish mumkin. Smolalar olishda yana bir asosiy muammolardan biri yaxshi erituvchilar tanlashdir. Ma’lumki, mebel laki yoki avtomobil emali ishlab chiqarishda asosan erituvchilarning kompozitsion aralshmalari ishlatiladi. Masalan; melomin- formaldegid smolasining asosiy kompozitsion erituvchisi p-651 hisoblanadi. P-651 erituvchisining aralashmasi qaytarilganda 90% etil spirti, 10% butil spirti tashkil etish o’rganilgan. PC-2 erituvchisining asosiy tarkibini 30% ksilol va 70% etil spirti tashkil etadi. Mochevina-furfurol smolalariga ishlatiladigan erituvchilarning kompozitsion aralashmasining markasi 20/200-70; tarkibi 70% butanol, 27% ksilol va 3% toluoldan iborat ekanligi o’rganilgan [7], [15]. 43

Mochevina-formaldegid smolalariga ishlatiladigan erituvchilar sistemasining markasi - Ap-120/220. erituvchining tarkibini 34% propil spirti, 66% ksilol tashkil etadi. Bizga ma’lum bo’lgan kompozitsion erituvchilarning ham bir qancha kamchiliklari mavjud: xom ashyolari yetarli emas, erituvchilarning uchuvchanligi yuqori darajada emas, rangi ochiq va hidi yomon ekanligini ko’rish mumkin. Erituvchi rangini to’qlashtirish maqsadida ko’pincha 4-10 mg yod qo’shiladi. GK-LKM 120/220 nomi bilan ishlatiladigan erituvchi komponenti 120- 220 0 C da gazokondensatlash usuli yordamida olingan uglevodorod spirtining nomi bilan tushuntiriladi [17]. 2.2. Smolalar olishning texnologik ketma-ketligini o’rganish Texnologik jarayon quyidagi bosqichlardan iborat: Dastlab reaktor (PH = 8 bo’lgan) ammiak eritmasi bilan to’ldiriladi. So’ngra aralashtirgich bilan aralashtirib turgan holda, melamin solinadi. Melamin to’liq erib ketguncha butanol qo’shib aralashtiriladi. Gomogen eritma hosil bo’lgandan so’ng, eritmaning ustiga furfurol qo’shiladi va aralashtiriladi. Bu vaqtda polikondensatlanish jarayoni sodir bo’ladi. Reaksiya ishqoriy sharoitda (NaOH katalizator) olib boriladi. Reaksiya suvsiz muhitda yoki ajralib chiqayotgan suv chiqarib turish bilan olib boriladi [14]. Smolalar ishqoriy muhitda suvda erib kley hosil qilishi mumkin. Kley tayyorlash vaqtida ajralib chiqayotgan suv reaksion muhitdan chiqarilmaydi. Polikondensatsiya reaaksiyasi 65-75 0 C da 70-85 minut qizdiriladi. Reaksiya suv ajralib chiqishi bilan boradi. Bo’tanollangan smolada bo’til spirti eterifiksiya reaksiyasi natijasida OH guruhlar hisobiga birikadi. Natijada liofob kolloid holidagi smola liofil holatga o’tadi va smolaning eruvchanligi oshadi. Bundan tashqari smolaning polimerlanishi to’xtaydi. Polimerlanish darajasi kichik bo’lgan smolalarning eruvchanligi yuqori bo’ladi. Bunday smolalardan tayyorlangan lak, emal va bo’yoqlardan silliq, tekis va yupqa qatlamli qoplamalar hosil qilish mumkin. Melamin-furfurol smolasi quyidagi 2 bosqichli reaksiya mexanizmi asosida olib boriladi: 44

N CN C NC NH2 NH2 NH 2 + 3R CO H HO CH N H R N CN C NC N H CH R OH NH CH R OH 2) HO CH R N H N CN C NC NH CH N R OH H CH R OH + HO CH R N H N CN C NC NH N CH R OH H CH R OH-H 2OHO CH R N H N CN C NC NH N H CH CH R OH R O CH R N H N CN C NC NH N CH H R OH CH R OH R = O1 ) Reaksiya yuqori 85-90 0 C temperaturada qizdirilganda esa, narvonsimon tuzilishga ega bo’lgan, qiyin eruvchan melamin furfurol smolasi hosil bo’ladi [19]. Ikkinchi bosqichda, atmosfera bosimida butanol solini, PH-5,5 kislotali muhitga keltiriladi. Reaksion aralashma 1 soat davomida 90 0 C da qizdirib, aralashtirib turiladi. Hosil bo’lgan quyuq smola aralashmasi vakuumli quritgichga kiritiladi va 65 0 C da 86,6-98,6 KPa bosimda quritiladi. Bu texnologik jarayon natijasida quruq holdagi suvsiz smola olinadi. So’ngra smola vakuumli quritgichda quyuq, qovushqoq massa holiga kelguncha 90-95 0 C haroratda, 53,5-73,3 KPa bosimda quritiladi. Hosil bo’lgan massa reaktor (1) dan smola hajmini o’lchash uchun (5) ga yuboriladi. Tozalash maqsadida filtr (7) ga tozalanib, nasos (8) ga yordamida bunker (9) ya’ni yig’gichga solinadi. So’ngra toza mahsulot sifatida idishlarga qadoqlanadi. Melamin-furfurol smolasi mustahkamligi, elastikligi jihatidan boshqa smolalardan ustun turadi. Undan bog’lovchi materiallar, lak, kley va emallar olinadi. U asosan aromatik erituvchilarda yaxshi eriydi. Ko’p atomli fenollar ham formaldegid bilan polimer birikmalar hosil qiladi. Fenoldagi gidroksil guruhlar soni ortishi bilan reaksiya tezligi ham ortadi. Hosil bo’layotgan polimerning xossalari va tuzilishi gidroksil guruhlarni qaysi holatda joylashganligi bilan bog’liqdir. 45

1-Rasm. Melamin – furfurol smolasini olishning texnologik ketma-ketligi. 1-Reaktor, 2-trubkali qaytar sovutgich, 3-siqilgan havoli qurutgich, 4-qo’shimcha suvdan tozalash uchun ajratgich, 5-smola hajmini o’lchash uchun shkalali o’lchagich, 6-vakuum nasos, 7-fil’tr, 8-nasos, 9-tayyor mahsulot saqlanadigan (bunker) idish. 46

Agar gidroksil guruhlar meta-holatda joylashgan (rezosin) bo’lsa, uch tomonlama setkasimon polimer hosil qiladi. Agar gidroksil guruhi orta va para holatlarda joylashgan bo’lsa unda chiziqsimon polimer hosil qiladi. Agar uch atomli fenolga gidroksil guruhlar orta va para holatlarda bo’sa, unda fenol formaldegid bilan ta’sirlashmaydi. Ko’p atomli fenollar orasida taqqoslaganda, ishlab chiqarishda keng qo’llaniladigani rezorsin hisoblanadi. Uni ishlab chiqarishda fenol o’rnida qo’llab, past haroratda ham termoreaktiv smolalar olinadi. Bu jarayonga rezorsin formaldegidga nisbatan ko’proq miqdorda olinadi. Ushbu smolani boshqa fenol formaldegid smolalariga taqqoslaganda fizikaviy xossalari hamda tan narxi yuqoriligi bilan ajralib turadi. 2.3. Erituvchilarning plyonka hosil qilish xususiyatlarini o’rganish Melamin-furfurol, mochevina-formaldegid smolalarini P-651 kompzitsion erituvchi (120-122 0 C da uglevodor gazi kondensati va butanol 90:10% li eritmasi) dan foydalangan holda, yuqori darajada sifatli lak va emal olinadi. Uglevodorodlarning 120-220 0 C dagi gaz kondensatsiyasidagi fraksiyasi (PK- LKM) ham erituvchi sifatida ishlatiladi. Olingan smolalar asosan n-butanol bilan modifikatsiyalanadi. Bunda ularning mustahkamligi oshadi, organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Smolalarni poliefirlar, o’simlik yog’lari, quyi molekulyar spirtlar bilan modifikatsiyalash natijasida plastmassalar, aminoplastlar olish mumkin. Agar smolalar quyi molekulyar erituvchilar (metil, etil spirtlari) yordamida modifikatsiyalansa, suvda eriydigan (K-411-02SB) smolalar hosil bo’ladi. Shurtan gazni qayta ishlash shuba korxonasida gaz kondensatlarini 120-270 0 C da fraksiyalab, kompozitsion erituvchilar aralashmasi olinadi. Bu aralashma tarkibidan ajratib olinadigan p-651 va Gkt-91 kompozitsion erituvchilarining fizik- kimyoviy ko’rsatgichlari 5-jadvalda ko’rsatilgan. 47

5-Jadval Amino-aldegid smolasi eriydigan kompozitsion erituvchilar (P-651 va GKB-91) ning fizik-kimyoviy ko’rsatkichlari № Ko’rsatkichlar nomi P-651 GKB-91 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Zichligi, gr/sm 3 Qaynashning boshlang’ich temperaturasi, 0 C. Qaynashning oxirgi temperaturasi, 0 C. Yopiq tigeldagi suyuqlanish Temperaturasi, 0 C. Aromatik uglevodorodlarning Massa ulushi, % Oltingugurtli birikmalarning Massa ulushi, % Mexanik aralashma va suvning Miqdori, % Rangini yodometrik shkala bo’yicha, minimal yod miqdori, mg/ m 3 865 165 210 34 16 0,026 0,01 30 859 135 220 35 12-14 0,019 0,01 30 Melamin-furfurol smolalarining ko’pgina fizik-kimyoviy xossalari kompozitsion erituvchilarga bog’liq bo’ladi. Masalan; sirtning yaltiroqlik darajasi, plyonka hosil qilish darajasi albatta erituvchi uchuvchan bo’lishi kerak. Smola yupqa qatlamli plyonka hosil qiladigan bo’lishi kerak, aks holda ko’p smola sarflanadi va mustahkamligi kamayadi. Bundan tashqari sirtning zarbga mustahkamligi yuqori bo’lishi kerak, buning uchun plyonka yupqa va qattiq bo’lishi kerak bo’ladi. Yupqa qatlamli plyonka hosil qilish uchun esa, smola erituvchida yaxshi eriydigan, erituvchi esa, uchuvchan bo’lishi kerak. 6-Jadval 48

Melamin-furfurol smolalarining fizik-kimyoviy xossalarining kompozitsion erituvchilarga bog’liqligi № Ko’rsatkichlar nomi P-651 GKB-91 1. 2. 3. 4. 5. Sirtning yaltiroqligi, (%). Plyonka hosil qilish darajasi, 85-90 0 C, (minut). Sirtning qattiqligi, (n/m 2 ). Sirtning zarba mustahkamligi, (kg/sm 2 ). 20-22 0 C da sirtning mustahkamli- giga suvning ta’siri, (soat). 48 1,5 1,0 0,6 25 50 2,0 1,0 0,5 24 2.4. Sintez qilingan smolalarni fizik-kimyoviy xossalarini o’rganish 1. Smolalarning molekulyar massasini viskozimetrik yoki krioskopik usullar yordamida aniqlanadi. Quyidagi formulalar bilan hisoblab topiladi: M=1000 . C . K kp /V . ∆t yoki [ɳ]=KM α Bu yerda: C-eritma konsentratsiyasi, K kp -erituvchining krioskopik konstantasi, V-eritma hajmi, ∆t-harorat o’zgarishi, [ɳ]-xarakteristik qovushqoqlik M-molekulyar massa, k va α–polimer va erituvchi tabiatiga bog’liq bo’lgan konstantalar. 2.Smolaning qovushqoqligini o’rganish [10], [23]. Qovushqoqlik viskozimetr B3-4 yordamida aniqlanadi. Olchashdan oldin viskozimetr xromli aralashmada yuviladi va quritiladi. Keyin 20 0 C da 100 ml tekshirilayotgan smoladan solinadi va 6-8 marta smola viskozimetrdan oqib o’tish vaqti sekundlarda o’lchanadi. So’ngra o’rtacha arifmetrik qiymati topiladi. 49

Hisoblashlar natijasida smolaning ɳ nis. ɳ sol. va xarakteristik qovushqoqliklari aniqlanadi. 3. Smolaning sirt taranglik kuchini aniqlash. Smolaning sirt taranglik kuchi Vilgilim asbobida aniqlanadi va quyidagi formula yordamida hisoblab toplidi: δ = k . h δ = ∆h . g(S+nρ . tw)/2(t+w) Bu yerda k-standart suyuqlikning o’zgarmas konstantasi bo’lib, k=δ/h formuladan topiladi. ∆h-spiral uzunligi, g-tortishish kuchi tezligi, δ-spiralning elastiklik koeffitsienti, ρ-eritma zichligi, n-mikrometrning bo’linish chizig’i, t va w - plastinkani qalinligi va eni. 4. Ozod formalinni aniqlash. Idishga 25-30 ml 25% li natriy sul’fit eritmasidan solib, finoftalein indikatori och ko’k rangga o’tguncha 0,1 H li xlorid kislota ishtirokida neytrallanadi. Eritmadagi ortiqcha formaldegid quyidagi formuladan topiladi: X f = V . K . 0,0032 . 100/P Bu yerda; X f -formaldegid miqdori, V –xlorid kislota hajmi, K-xlorid kislotaning tuzatish koeffiseinti, 0032 - 1ml 0,1N li xlorid kislotaga mos keladigan formaldegid miqdori, P-tekshirilayotgan eritma massasi. 5. Erituvchilarning sifat jihatidan tekshirish. Uglevodorlar (benzol, toluol, ksilol) ni suvli reaksiyasida tekshirish. O’lchagichga varonka yordamida 10 ml tekshirilayotgan modda va 10 ml distillangan suv solinib, aralashtiriladi. Tindirilgan suvli eritma toza probirkaga solinadi. Eritmaga metilin qizili indikatordan 2 tomchi solinganda, rang rang bermasligi kerak. Agar rangi o’zgarsa, sifatsiz erituvchi hisoblanadi. U faqat 0,1 ni H 2 SO 4 eritmasidan bir tomchi solinganda ya’ni kislotali muhitda rangi o’zgaradi [17]. 50

6. Smola rangini fotometrik usulda aniqlash. Spektrofotometrda eritma rangiga qarab, optik zichligi aniqlanadi va standart grafikka taqqoslab, GOST- 19266-79 ga mosligi tekshiriladi. 7. Uchuvchan va uchuvchan bo’lmagan erituvchilar hamda plyonka hosil qiladigan moddalarni massa ulushlarini aniqlash. Erigan moddaning massasini umumiy eritma massasi nisbatiga qarab, smolalarning massa ulushini aniqlash mumkin. Eritmadagi smola miqdori GOST-17537-72 ga mos bo’lish kerak. Uchuvchan erituvchilar bilan ishlaganda, og’zi berk idishlarda, past haroratda, uchuvchan bo’lmagan erituvchilarni og’zi ochiq idishlarda ma’lum bir vaqtgacha saqlash va ishlatish mumkin. 8. Laklarni qurish vaqti va darajasini aniqlash. Laklarni quritish dastlab xona haroratida, so’ngra 40 0 C dan past haroratda massasi o’zgarmay qolguncha quritiladi. Aks holda, yuqori haroratda lak yoki smola termik distruksiyaga uchrashi mumkin. Qurish vaqti va darajasi GOST-19007-73 ga mos bo’lishi lozim. 9. Lak va buyoq qoplamalarini olish usuli. Lak va buyoq erituvchida yaxshi eritilgandan so’ng qo’shimchalardan tozalash uchun filtrlanadi. Toza lak va buyoq eritmasi xona haroratida bug’latiladi. Hosil bo’lgan qoplama qalinligi, mustahkamligi GOST-8832-76 ga mos kelishi lozim. 10. Lak qoplamalarini zarbga mustahkamligini tekshirish. Lak qoplamalari qancha zarbga bardosh bera olish qobiliyati tekshiriladi. Zarbga mustahkamligi GOST-4765-73 ga mos kelishi lozim [23]. 11. Smolani massa ulushini aniqlash. Buning uchun yangi sintez qilingan smola dastlab xona haroratida quritiladi. So’ngra massa o’zgarmay qolguncha quritish shkafida 40 0 C gacha bo’lgan haroratda quritiladi. Smolaning massasi o’zgarmay qolguncha, qurish darajasi tarozida o’lchab nazorat qilib turiladi. Smolaning massasi doimiy og’irlikka kelgandan so’ng tarozida katta aniqlikda o’lchanadi va quyidagi formula yordamida massa ulushi aniqlanadi: X=A . 100%/B A-quritilgandan keyingi massasi, B-quritishdan oldingi massasi III BOB. TAJRIBA QISMI 51

3.1. Melamin furfurol smolasi sintezi Reaktiv va asboblar: melamin (25 gr), furfurol (55,8 gr) yoki 55,8 furfurol tutgan eritmasi, natriy gidroksid (1 gr), distillangan suv (10 ml); uch og’izli 250 ml sig’imli qaytarma sovutgich, qorgich va termometr bilan jihozlangan reaksion kolba (1 dona), chinni kosacha (1 dona). Reaksion kolbaga 25 gr melamin va 55,8 gr furfurol yoki 55,8 gr furfurol tutgan suvli eritmasidan solinib, suv hammomida 60-75 0 C da qizdiriladi. Oradan 5- 10 minut o’tgach, kolbaga natriy gidroksidning 10% li eritmasidan 10 gr qo’shiladi va 85 0 C da yana 20-25 minut qizdiriladi. Reaksiya tugagach, kolbada hosil bo’lgan qovushqoq, rangsiz va qotadigan polimer-melamin-furfurol smolasi chinni kosachaga olinadi va dastlab xona haroratida keyin 40 0 da yuqori bo’lmagan haroratda massasi o’zgarmay qolguncha quritiladi. 3.2. Smola hosil qiluvchi erituvchilar va ularga quyiladigan talablar O’lchamlari 10 -5 -10 -7 sm bo’lgan kolloid zarrachani eritsh qobilyatiga ega bo’lgan eng yaxshi erituvcha tanlash maqsadida quyidagi talablar qo’yiladi. Erituvchiga qo’yiladigan talablar: - Polikondensatsiya jarayonida komponent bilan ta’sirlashmaydigan. - Olingan smola erituvchida yaxshi diffuziyalanadigan bo’lishi kerak. - Erituvchining uchuvchanligi plyonka hosil qilish vaqtida yaxshi bo’lishi kerak. - Smolaning erituvchida erishi yuqori darajada bo’lishi kerak bo’ladi. Polikondensatsiya jarayonida erituvchi smolani qovushqoqlik darajasini ta’minlaydigan bo’lishi kerak bo’ladi. Bundan tashqari eterifikatsiya mahsuloti mochevina formaldegid smolasi ham erituvchida eriydigan bo’lishi kerak. Erituvchi bilan smola orasidagi miqdoriy nisbatlar ham amaliy ahamiyatga egadir. 7-jadval 52

Melamin-formaldegid va melamin-furfurol smolalarini turli erituvchilardagi unumi Smolalarning nomi Smolalarni turli erituvchilardagi unumi Izopropil spirti Izobo’til spirti Bo’til spirti Smola va izopropil spirti 1:2 Smola, izopropil spirti va GK eri tuvchisi 1:1:1 Smola va izobo’til spirti 1:2 Smola, izobo’til spirti va GK eri tuvchisi 1:1:2 Smola va bo’til spirti 1:2 Smola, bo’til spirti va GK eri- tuvchisi 1:1:1 1. Melamin- formaldegid 2. Melamin- furfurol 67,4 84,8 58,2 74,2 69,7 87,4 60,8 76,8 92,4 96,2 89,9 90,1 Olingan natijalardan shuni ko’rish mumkinki, erituvchilardan butanol eng yaxshi talabga javob beradigan erituvchi ekanligi aniqlandi. Mochevina va melamin-formaldegid smolalari olishda eng sifatli erituvchilardan biri furil spirti hisoblanadi. Furfurolli smola Farg’ona viloyati smola ishlab chiqarish korxonasida olinadi. Melamin-formaldegid smolasi 1997-yildan boshlab, Chirchiq O’z. kimyo sanoati akseonerlik korxonasida ishlab chiqarilmoqda. Mochevina:formaldegid:furil spirti 1:2:2 nisbatlarda polikondensatsiya reaksiyalari tezligi o’rganilganda uning tezligini o’zgarishi erituvchi bilan bir qatorda formaldegidning miqdoriga hamda vaqtga bog’liqligini ko’rish mumkin. Mochevina-formaldegid furil spirti smolasini polikondensatlab hamda eterifikatsiyalab olishning reaksiya knetikasi natijalari quyidagi 8-jadvalda keltirilgan. 8-jadval 53

Mochevina-formaldegid furil spirti smolasini polikondensatlab hamda eterifikatsiyalab olishning reaksiya knetikasi natijalari Smolalarning nomi Polikonden sasiya vaqti (soat). Formal’degid, % Smolaning unumi % Reaksion muhit (pH) Reaksiya boshlanishi Bog’langan 1.Mochevina: formal’degid: furil spirti 2.Melamin:for maldegid:furil spirti 1,0 1,5 2,0 2,5 1 2 3 4 14,0 12,5 9,0 8,0 12,7 10,0 7,5 5,6 85,9 67,45 41,15 37.22 82,4 59,14 34,24 27,9 14,1 32,55 58,85 63,78 17,6 40,86 65,76 72,1 17,2 39.1 52,4 74,5 20,4 41,3 59,8 76,9 Olingan natijalardan shuni ko’rish mumkinki, furil spirti ham erituvchi ham reagent vazifasini bajaradi. Bu holat karbomid-formaldegid smolasini butil spirtida sintezlanganda ham kuzatladi. Bu jarayonda ham butil spirti ham erituvchi ham reagent vazifasini bajaradi. Erituvchi sarfini kamaytirish maqsadida gaz kondensati (alfatik spirtlar) dan oz miqdorda qo’shilganda reaksiya tezligini kamayishini ko’rish mumkin. Smolalarni olishda ishlatiladigan erituvchilar hamda smolani tozalashda ya’ni qayta kristallashda qo’llaniladigan cho’ktiruvchilar haqidagi ma’lumotlar quyidagi 9-jadvalda keltirilgan. 9-Jadval 54

Smolalarni olishda ishlatiladigan erituvchilar hamda smolani tozalashda, qayta kristallashda qo’llaniladigan cho’ktiruvchilar haqidagi ma’lumotlar Smola nomi Erituvchilar Cho’ktiruvchilar Tozalash 1. Mochevina- furfurol 2. Melamin- furfurol Izopropil, propil bo’til, furil spirtlari Propil, izopropil bo’til, furil va etil spirtlari Tetragidrofuran, ksilol, aseton, suv Tetragidrofuran, benzol, ksilol, aseton, suv Spirt va aseton aralashmasida qayta kristallab o linadi Spirt va aseton aralashmasida qayta kristallab o linadi 3.3. Melamin-furfurol smolasi sintezining muqobil sharoitlarini o’rganish Polikondensatlanish jarayonining tezligi eterifikatsiyalaninsh darajasiga bog’liq bo’ladi. Eterifikatsiyalanish darajasi qanchalik kichik bo’lsa smolaning organik erituvchilarda erishi yomon bo’ladi. Bunga sabab, smolaning liofo kolloid zarrachalari hosil bo’ladi. Eterifikatsiyalanish darajasi qanchalik katta bo’lsa, polikondensatsiya jarayoni sust ketadi va ularning to’planishi ham kam bo’ladi. Natijada organik erituvchilarda erishi yaxshi bo’ladi. Eterifikatsiya jarayoni orqali smolalarni xossalarini boshqarish mumkin bo’ladi. Bu jarayonni boshqarish esa kislotali katalizator miqdoriga, reaksiya temperaturasiga va reaksiyaga kirishayotgan komponentlarning miqdoriga bog’liq bo’ladi. Smolalarning xossalari turli xil to’ldirgichlar (uglerod, selyuloza sulfid) yordamida yaxshilanib, quyi molekulyar spirtlar (metil, etil spirtlari) bilan modifikatsiyalab, samolyotsozlik, kemasozlik va avtomobilsozlikda, mebellar ishlab chiqarishda, elektr asboblarini dielektrik yuqori qoplamalar bilan qoplashda, asosan lak, emal, bo’yoqlar va yelimlar ishlab chiqarishda asosiy mahsulot sifatida ishlatish mumkin. 10-Jadval Smolalar olishda ishlatiladigan reagentlarning fizik konstantalri 55

Reagent- ning nomi Struktura formulasi Mole- kulyar massa si Zich- ligi kg/m 3 Suyuqla- nish tempe raturasi 0 C Qaynash temperatu rasi 0 C Eruvchan ligi gr. Mochevina (karbamid) Melamin Furfurol Formal’ degid Fenol CO N H 2H 2 N C N C N CN N H 2H 2 N N H 2 O C O H H H C = O O H 60,05 126,12 96,09 30,03 94 1330 1660 1161 815 1657 133 350 -36,5 -92 43 Parchala- nadi - 162 -12 183 78 0,3 8,3 40 4,8 Labaratoriya sharoitida butanollangan melamin furfurol smolasini olishning muqobil sharoitlari o’rganildi. Reaksiyaga kirishayotgan monomerlar va erituvchilar (melamin, furfurol, butanol) ning mol nisbatlari 1:6:2 bo’lganda, monomerlarning polikondensatlanish reaksiyasining davomiyligi 90 minut 56

bo’lganda, reaksiya 85 0 C temperaturada olib borilganda smola yuqori 94% unum bilan hosil bo’ladi. Hosil bo’lgan smolaning eterifikatsiyalash reaksiyasi o’tkazib, reaksiyaning muqobil sharoitlari o’rganildi, melamin-furfurol smolasini eterifikatsiyalash reaksiyasi 95 0 C haroratda olib boriladi. Reaksiya davomiyligi esa 120 minutni tashkil etishi o’rganildi. Ma’lumki, mebel laki yoki avtomobil emali ishlab chiqarishda asosan erituvchilarning kompozitsion aralashmalari ishlatiladi. Masalan, melomen- formaldegid smolasining asosiy kompozitsion erituvchisi P-651 erituvchisining aralashmasi tarkibi o’rganilganda 90% etanol, 10% butanol ekanligi aniqlangan. +++S m o l a n i n g m a s s a u l u s h i , % T , m i n u t - -5 01 0 0 0 4 0 8 0 1 2 0 1 2 2-grafik. Smolaning unumini vaqtga va haroratga bog’liqlik grafigi. 1. T = 60 0 C, 2. T = 85 0 C melamin:furfurol:butanol 1:6:2 nisbatda. 57

XULOSA Olingan natijalarga asoslanib, quyidagi xulosalarga kelindi: 1. Melamin furfurol bilan polikondensatsiyalanishi natijasida dastlab 65-70 0 C da, chiziqsimon tuzilishli; 85-90 0 C da esa, narvonsimon tuzilishga ega bo’lgan melamin-furfurol smolasi hosil bo’lishi aniqlandi. 2. Melamin-furfurol smolasini hosil bo’lish reaksiyasining muqobil sharoitlari (melamin:furfurol:butanol=1:6:2 mol nisbatlarda, 85 0 C haroratda, polikondensatsiyalanish reaksiyasining davomiyligi 90 minut ekanligi) o’rganildi. 3. Melamin-furfurol smolasining butanolli eritmada eterifikatsiyalanish reaksiyasining muqobil sharoitlari (90-95 0 C haroratda, reaksiya davomiyligi 120 minut ekanligi) aniqlandi. 4. Polikondensatsiya hamda eterifikatsiya reaksiyalari ishqoriy sharoitlarda olib borilib, katalizator sifatida NaOH qo’llanilganda, reaksiya unumi 94% ga oshishi kuzatildi. 5. Melamin-furfurol smolasining eruvchanligi o’rganilib, asosan ko’pgina organik erituvchilarda, propil, izopropil butil va furil spirtlarida yaxshi erishi, tetragidro furan, ksilol, atseton va suvda erimasligi o’rganildi. 6. Polikondensatsiya reaksiyasi natijasida olingan melomen-furfurol smolasi liofob kolloid zarracha xususiyatiga ega bo’lganligi uchun organik eruvchilarda yomon erishi, butanol bilan eterifikatsiyalangandan so’ng liofil kolloid zarrachalar hosil bo’lishi va eruvchanligi yaxshilanishi kuzatildi. 7. Smolaning xossalari (uglerod, selyuloza, sulfed) yordamida yaxshilanib, quyi molekulyar spirtlar bilan modifikatsiyalab, samaliyotsozlik va avtomobilsozlikda,mebel ishlab chiqarishda, elektr asboblari tayyorlashda lak, 58

emal, bo’yoqlar hamda yelimlar sifatida ishlatish mumkin degan xulosalarga kelindi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Karimov I.A. Bizning asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yanada yuksaltirishdir. Toshkent ,,O’zbekiston’’ 2010. 2. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. Toshkent ,,O’zbekiston’’ 2009. 3. М. Асқаров, О. Ёриев, Н. Ёдгоров Полимерлар физикаси ва химияси. Тошкент. ,,Ўқитувчи” 1993. -156 б. 4. K . С. Ахмедов Коллоид химия . To шкент . ” Ўқитувчи ” 2000. -102 b . 5. А.А. Геллер, Б.И. Геллер. Тола ҳосил қилувчи полимерларнинг физика- химиясидан амалий қўлланма. Тошкент ,,Ўқитувчи” 1998. -94 б. 7. X.A. Abdiraximov. Para-aminosalisil kislotasi hosilalarini formaldegid bilan polikondetsatlanishi knetikasi va olingan mahsulotlarning fizik-kimyoviy xossalari. Polimerlar fanining zamonaviy muammolari. Xalqaro ilmiy anjuman. Qisqa ma`ruzalar mazmuni. Toshkent 1995. -47 b. 8. U.N. Musayev, T.M. Boboyev, Sh.A. Qurbonov Polimerlar kimyosidan praktikum.Toshkent „Universitet“ 2001. -62 b. 9. Shur A.M. Высокомолекулярные соединения . M.: “ Высшая школа ” 1984. -120 c. 10. Практикум по высокомолекулярным соединениям . Под. ред. В.А. Каванова M .: “Химия”, 1985. -134 c . 11. Musayev U . N ., Babayev T . M ., Hakimjonov B . Sh . Polimerlarning fizik - kimyosi . Toshkent . “ Universitet ” 1994. -44 b . 12. Кулезнев В.И., Шершнев В.А. Химия и физика полимеров М.: “Высшая школа”, 1988. -146 c . 59

13. Qurbonov . Sh . A ., Musayev . U . N . “ Polimerlarning kimyoviy xossalari va destruksiyasi ”. Toshkent , “ Universitet ” 1998. -52 b. 14. Абдирахимов. Х.А. Получение и исследование коллоидно-химических свойст водных растворов дифинильних солей полиметиленантраниловой кислоты и её производных. Автореферат диссертации на соискание ученой степени канд. хим. наук. Ташкент 1993. - 31 с. 15. Сагдуллаева П.А. Синтез и исследование мочевино-формалъдегид- ных полимеров, модифицированных некоторыми производными фурана. Автореферат, диссертации на соискание ученой степени канд. хим. наук. Ташкент 1987. - 103 -108 с. 16. Слоним И.Я. Определение строения мочевина формалъдегидных смол циклоцепной структуры методом ЯМР 13 С. Журнал ВМС Сер. А. 1988 N 10. - 2286-2292 с. 17. Слоним И.Я. Изменение структуры мочевино-формалъдегидных смол в процессе синтеза и отверждения. Журнал ВМС. Сер. А. 1987 N4. -798 с. 18. Мухаммедов Г.И. Интерполимерное взаимодействие как фактор, регулирующий трехмерную полимеризацию мочевина-формалъдегидных олигомеров. ДАН. Р.Узб. 1992. №2. - 386-390 с. 19. Новичкова Л.М., Бельникович Н.Г. ,,Структуры образование водных растворов мочевина-формалъдегидных олигомеров модицированных полиметилантриламид o м, Журнал ВМС. Сер. Б. 1987. №4. -258-261 с. 20. Стекольщиков М.Н. ”Углеводородные растворители, М.: “ X имия,, 1986. - 205-208 с. 21. Цветков В.Н. Жёскоцепные полимерные молекулы Москва “Наук a ,, 1986. -162 c . 22. А,А. T агер Физика-химия полимеров Москва. “Выстая школа”. 1981. -74 c . 23. Лившец. ,,Технический анализ и контроль производства лаков и красок” М.: “Высшая школа” 1987. -256-265 с. 60

24. Адлер Ю.П. Маркова Е.В. “Планирование эксперимента при поиске оптимальных условий” М.: “Наука” 1984. -282-284 с. 25. Ирназаров Х.И., Алимов Н.А. Получение модифицированных смол для лакокрасочной промыщленности Тез. докл. Научно-теоритической и технической конф. Исти қ лол посвященной 5-летию независимости Р.Уз. Навоий. 1996. -12-14 с. 26. Ирназаров Х.И. “Получение модифицированных мочевино и меламено- формальдегидных смол” Тез. доклад конф. молодых ученых института химии АН Р.Уз. 1998. -22-29 c . 27. Алимов А.А. “Получение и изучение свойств смол из местного сырья”. Тез. докладов Республик, научно техн. конф. Ташкент. 1995. -24-32 c. 28. М.А. Ходжаева, А.А. Алимов “Растворители олигомерных смол на основе газоконденсата”. Тез. докл. Международ. конф. “Современные проблемы науки о полимерах”. Ташкент. 1995. - С. 224. 61

O'xshashlar

Fenol formaldegid smolasini olish va xossalarini o’rganish

Mochevina-furfurol smolasini olinishi va fizik-kimyoviy xossalari

2-Xlor-4,7-dibenzo-1,2,3-diazofosfepanni olish va xossalarini o’rganish

Мerkaptobenzotiofenlarning kimyoviy xossalarini o’rganish

Polietilenadipat poliefirini fizik-kimyoviy xossalarini o’rganish