2-Xlor-4,7-dibenzo-1,2,3-diazofosfepanni olish va xossalarini o’rganish - Kimyo - Diplom ishlar

2-Xlor-4,7-dibenzo-1,2,3-diazofosfepanni olish va xossalarini o’rganish

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1016.5 KB

Ko'chirib olish

«2-Xlor-4,7-dibenzo-1,2,3-diazofosfepanni olish va xossalarini o’rganish» mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1

Mundarija. Kirish. ---4 I-Bob. Adabiyotlar sharhi 1.1. 1,2-o-Siklogeksiliden-α-glyukofuranoza-3,5,6-bitsiklofosfitlar sintezi ---8 1.2. Piranozalar asosida olinadigan bitsiklofosfitlar. ---14 1.3. Bitsiklofosfitlarni ng k imiy o viy xossalari ---16 1.4. Bitsiklofosfitlarni oksidlanish reaksiyalari ---16 1.5 Bitsiklofosfitlarga oltingugurt va selenni birikish reaksiyalari ---17 1.6. Fosfoxalqani parchalanish reaksiyalar. ---20 1.7. 1,3,-Digidrofosfepanlarning sintezi ---22 1. 8 . 1,2,3-Digidrofosfepanlarning kimyoviy xossalari ---27 1.9. Geterohalqali birikmalar ---28 . II-BoB. Tajribalar qismi 2 .1. Erituvchilar va reagentlarning tozaligi, sintez qilingan birikmalarning tuzilishini aniqlash . ---33 2.2 Brombenzol sintezi ---34 2.3. o -Nitrobrombenzolin olinishi. ---34 2.4. 0,0 1 – dinitrofenilning olinishi ---34 2.5. Diaminobifenilni olinishi ---35 2.6. 2- E toksi-1.3- digidro-4.5.6.7-dibenzo-1.2.3-diazofosfepan ---35 2.7. 2- F enoksi 1 , 3-digidro-4 , 5 , 6 , 5- dibenzo -1 , 2 , 3-diazofosfepan ---35 2.8. 2- X lor-1 , 3-digidro-4,5,6,7-dibenzo-1 , 2 , 3 -diazofosfepan ---35 2.9. 2- E toksi-2-oksi-1.3-trigidro-4,5,6,7-dibenzo-1.2.3-diazofosfepan ---36 2.10. 2- F enoksi-2-okso-1.2 ,3 - digidro -4,5,6,7-dibenzo-1.2.3-diazofosfepan ---36 2 .11. 2- E toksi-2-tio-1.3-digidro-4,5,6,7-dibenzo-1. 2 . 3 -diazofosfepan ---36 2 .12. 2- F enoksi-2-tio-1,3-digidro-4,5,6,7-dibenzo-1. 2 . 3 -diazofosfepan ---36 2 .13. 2- O ksa-2-etin-1.3 digidro -4,5,6,7-dibenzo-1. 2 . 3 -diazofosfepan ---36 2 .15. 2- O kso-2-(N)-1,3-digidro-4,5,6,7-dibenzo 1. 2 . 3 -diazofosfepan ---36 2

III-Bob. Natijalar va ularning muhokamasi 3.1. 0 , 0 - D i a minodifenil sintez i ---37 3.2. 2- E toksi-1.3- digidro-4.5.6.7-dibenzo-1. 2 . 3 -diazofosfepan ---38 3 .3. K imy o viy xossalari ---40 Xulosa. ---52 Foydalanilgan adabiyotlar. ---53 3

Kirish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2001 yil 16 avgustda tasdiqlangan Davlat ta’lim standarti, O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to‘g‘risid “gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” xalq ta’limi Vazirligining buruqlari va boshqa ko‘pgina hujjatlarda bakalavr (magistr) darajasiga va bilim, o‘quv va malakalariga bo‘lgan talablarni to‘liq yoritgan. Ushbu hujjatlar bizga ta’lim, iqtisodiyot, fan va texnika taraqqiyoti hamda ijtimoiy sohalarda ilg‘or va dolzarb masalalarni belgilab olishimizga imkon yaratadi. Hozirgi davrda sintetik organik kimyoning asosiy masalalaridan biri ekologik jihatdan toza, kam zaharli, kam xarajat talab etadigan, zamon talabiga mos bo‘lgan, jamiyat va davlat ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan eng noyob moddalarni sintezlash muammolariga qaratilgan. Hozirga kelib sintetik organik kimyo juda ko‘plab zamon talabiga mos bo‘lgan va xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida qo‘llanilish doirasini topgan birikmalarni sintez qilib ulgurdi. Shuningdek, murakkab tuzilishli molekulalarni sintez qilishda yangi usullar va texnologiyalar ishlab chiqilmoqda. Ma’lumki, organik kimyo va organik sintez sohasidagi har qanday ilmiy tadqiqot natijalari ma’lum bir samarador usullarni qo‘llash natijasida o‘tkazilgan reaksiyalarning mohiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Shu sababdan, tadqiqotchi va ilmiy xodim xar bir kimyoviy reaksiya haqida chuqur ma’lumotga ega bo‘lishi, reaksiya jarayonining o‘tish mexanizmlarini, reaksiyaga ta’sir etuvchi omillarni va reagentlarning tabiatini, fazoviy tuzilishlari bilan bog‘liq hodisalarni aniq bilmog‘i kerak. Mavzuning dolzarbligi . Tarkibida fosfor va azot tutgan geterohalqali birikmalarning olinishi va ximiyaviy xossalarini o‘rganish katta ilmiy axamiyatga ega. Bu sinf birikmalari ichida asosan 1 , 3 xolatda oltingugurt va kislorod tutgan 5 va 6 a’zoli geterohalqali birikmalar o‘rganilgan. Bu moddalar 1. 2 . 3 –digidrofos - f ep anlar deb yuritiladi. Sintez qilib olingan moddalar ichida fiziologik aktiv bo‘lgan gomogen katalizlar uchun ligandlar, fosfolipidlar sintez qilish uchun yarim maxsulotlar, radikal protsesslarni pasaytiruvchi ingibitorlar olingan va ularning 4

xossalari o‘rganilgan. Shuning bilan bir qatorda 1 , 2 , 3–digerofosfepanlar deb ataluvchi 7 halqali sistemalar kam o‘rganilgan bo‘lib, asosan 1 , 2 , 3- dioksa va 1 , 2 , 3-diazofosfepanlar 1989-yildan boshlab o’rganila boshlandi va olingan diazafosfepanlarni konformatsion izomeriyasini (konformatsiyalarning energiyasi bir-biriga yaqin bo‘lganligi uchun) o‘rganish ancha qiyin bo‘lganligi uchun keyingi vaqtlarda bitta va ikkita benzol yadrosi bilan kondensirlangan (bog‘langan) 1 , 2 , 3-diazofosfep an larni konformatsiyasini o‘rganish ancha osonligi aniqlangan. Lekin ikki va uch halqali diazofosfepanlar xozirgi vaqtgacha o‘rganilmagan. Yuqorida aytib o‘tilgan fikrlarni xisobga olib, bu ishda 0,0-diaminofenilning fosfor xlorid bilan reaksiyasini o‘rgindik. Yuqorida keltirilgan ayrim ma’lumotlardan va adabiyot tahlililaridan ma’lumki, fosfororganik birikmalar yo‘nalishidagi maqsadli sintezlar orqali bir qator yangi perspektiv biologik faol moddalar olish imkoniyati ochilgan. Ma’lumotlarga ko‘ra fosfororganik birikmalar fragmenti tutgan ko‘pgina hosilalari turli xil maqsadlarda tadqiqot obyekti sifatida o‘rganib chiqilgan. Jumladan, ushbu birikmalar asosida turli xil tuzilishli fungitsidlar, akaritsid va insektitsidli birikmalar olingan. Bundan tashqari ayrim hosilalari o‘z xossasiga ko‘ra bakteritsid va baktereostatik xossalarga ega ekanligi ham aniqlangan. Shuning uchun fosfororganik birikmalar fragmenti tutgan birikmalarning ximiyasini urganish va ularni kimyoviy modifikatsiyalash orqali yangi birikmalarini sintezlash, sintez qilingan moddalarning turli reagentlar bilan reaksion qobiliyatini o‘rganish, reaksiyalarning borish sharoitlarini tahlil qilish ularning amalyotda qo‘llanilish sohalarini izlab topish bugungi kunining asosiy dolzarb masalalaridan biridir. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi fosfororganik birikmalarning turli xil kimyoviy reagentlar bilan ta’sir reaksiyalarini chuqur o‘rganish va reaksiya sharoitlarini tanlash, kimyoviy reaksiyaga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganib chiqish. Bitiruv malakaviy ishida 2- xlor-1 , 3-digidro-4,5,6,7-dibenzo-1 , 2 , 3-diazofosfepan sintezi va ximiyaviy 5

xossasini hamda uni izomeriyasini o‘rganishni, yangi hosilalarini sintezlash, olingan moddalarning tuzilishi va tarkibini fizik kimyoviy usullar bilan aniqlash. Bundan tashqari fosfororganik birikmalar kimyosi yo‘nalishida yangi yo‘nalishlar ochish, ularning hosilalarini sintezlash orqali fosfororganik birikmalarning o‘rganilmagan kimyoviy xossalarini o‘rganish, sintezning metodologik asoslarini yaratish hamda organik sintez va organik kimyo faning fondini yangi nazariy ma’lumotlar bilan boyitishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining obyekti . Bitiruv maldakaviy ishining obyekti sifatida fosfororganik birikmalarning sintetik yo‘l bilan sintez qilingan 2-xlor-1.3- digidro-4,5,6,7-dibenzo-1.2.3-diazofosfepan kimyosini o‘rganish tanlandi. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari . 1.Bitiruv malakaviy ishiga doir ilmiy metadologik ma’lumotlarni to‘plash va ularni chuqur tahlil qilish. 2. O‘rganilgan mavzuning dolzarb muammolardan biri ekanligini ilmiy nazariy jihatdan asoslash. 3. 2- X lor-1.3-digidro-4,5,6,7-dibenzo-1. 2 . 3 -diazofosfepan birikmalari kimyosining yangi sintetik yo‘nalishlarini topish. 4. Sintez qilingan birikmalarning tarkibi, tuzilishi va reaksiyalarning borish sharoitlarini o‘rganish va ilmiy nazariy jihatdan asoslash. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi. Bitiruv malakaviy ishida 2- xlor-1.3-digidro-4,5,6,7-dibenzo-1.2.3-diazofosfepan molekulasi tutgan birikmalarning reaksiya borishining muqobil sharoitlarini aniqlash, yangi olingan birikmalarning tuzilishi va tarkibini fizik kimyoviy usullar yordamida o‘rganishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy-amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishida ko‘rib chiqilgan barcha mavzuga doir masalalar va bajarilgan tadqiqot ishlari birinchidan, fosfororganik birikmalarning ximiyasini yangi yo‘nalishlar va yangi birikmalar sintezi bilan boyitsa, ikkinchidan esa nafis organik sintez va organik ximiyaning nazariy asoslarini yangi ilmiy ma’lumotlar bilan to‘ldiradi. 6

Shuningdek, sintez qilingan birikmalarning tabiatini va xossalarini o‘rganish orqali ularning xalq xo‘jaligidagi foydalanish imkoniyatlarini ochib beradi. Malumki tarkibida kislorod, oltingugurt tutgan 6-azoli bitsiklik fosforininlarni sintezi, kimyoviy xossalari va fazoviy tuzilishi o‘rganilgan, undan tashqari bu moddalar motor moylarining stabilizatori, polimerlarni yemirilishini sekinlashtiruvchi ingibitorlar va gomogen katalizatorlar uchun ligandlar olishda ishlatilmoqda. Shuningdek, ular nodir metallar bilan kompleks hosil qilishi aniqlangan. Bitiruv malakaviy ishining mazmuni. Bitiruv malakaviy ishining birinchi fosfororganik birikmalar molekulasi tutgan birikmalar va ularning hosilalari ximiyasiga oid yangi ilmiy nazariy tushunchalar keltirilgan. Ushbu ishning ikkinchi bobida fosfororganik birikmalar molekulasi tutgan birikmalar asosida yangi tur reaksiyalari o‘rganilgan va tegishli moddalar sintez qilingan. Ushbu bobda olib borilgan ilmiy tadqiqotlarning natijalari nazariy jihatdan asoslangan. Bitiruv malakaviy ishining uchunchi bobida olib borilgan tadqiqotlarning tajriba natijalari tahlili yoritilgan bo‘lib, metodologik qismi ishlab chiqilgan va sintez qilingan birikmalarning barcha fizik-kimyoviy konstantalari o‘rganib chiqilgan . Bitiruv maolakaviy ishining tuzilishi va hajmi . Ushbu bitiruv malakaviy ishi A4(210x290) format qog‘oziga kompyuterda bir yarim intervalda 14 o‘lchamli Times New Roman UZ shriftida tayyorlandi. Bitiruv malakaviy ishining umumiy hajmi varaqdan iborat bo‘lib, titul varag‘i, kirish, mavzuning dolzarbligi, ishning maqsadi va vazifalari, amaliy ahamiyati, uchta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 7

Adabiyotlar sharxi 1.1. 1, 2-o-Siklogeksiliden-α-glyukofuranoza-3,5,6-bitsiklofosfitlar sintezi Tarkibida fosfor atomi tutgan olti azoli fosfororganik birikmalar juda uzoq yillardan buyon o‘rganib kelinmoqda. 1960 yillardan boshlab M.P. Koroteyev va E.YE.Nifantyev boshchiligida 1,3.,6-holatlarda kislorod atomi tutgan uglnvodlarni turli xildagi fosforlovchi reagentlar bilan fosforlash reaksiyasini o‘rganish boshlangan. Uglevodlar polifunksional sistemalar bo‘lib, fazoviy tuzilishi jixatidan juda murakkabdir, chunki ular eritmada turli xil uglevodlarni uchta funksional gruppasini bir vaqtda fosforlash jarayonida bitsiklik birikmalar olish ancha qiyin. Keyingi o‘tkazilgan tajribalar B.A.Arbuzov va E.G.Muklenovlarni bu sohada olib borgan ishlari ham yuqorida aytilgan fikrlarni tasdiqlaydi. Shu sababli ham uglevodlardagi uchta gidroksil gruppa erkin holda qoldiriladi va qolganlari turli xil vositalar yordamida himoyalanadi. Uzoq yillik olib borilgan tajribalar shuni ko‘rsatadiki ko‘p hollarda uglevodlardagi gidroksil gruppani ximoya qilmasdan bitsiklofosfitlar sintez qilish mumkin ekan. Bu sohada Qarshi Davlat Universiteti Kimyo kafedrasida dotsent N.N.Nurqulov boshchiligida piranozalarni fosfor (III)- xlorid geksametiltriamin, geksaetiltriamin, tetraetilodiamin efir va boshqa reagentlar bilan fosfoxalqalanish reaksiyalari o‘rganilgan va hozirgi kunda bu sohadagi ilmiy izlanishlar davom ettirilmoqda, bu izlanishlarni natijasi sifatida juda ko‘plab fosfor xalqali birikmalar sintez qilingan va o‘rganib chiqilgan . Ushbu moddalar 1970 yili 1,2o-siklogeksiliden-α-D-glyukofuranoza (I) fosforit kislotani geksaetiltriamidi (II) bilan reaksiyaga kirishtirilib olingan .O CH CH CH CH CH O O c HO - CH2 HO - CH2 P(N(CH2CH3)2)3 P O O-CH2 O- CH2 CH CH -CH O CH o o c I III 8

Shunga o‘xshash reaksiyalar 1,2-0-izopropilden va 1,2-0- xloral- α – D- glyukofuranozalar bilan ham o‘tkazilgan va yuqori unum bilan fosforinan – fosfolan tipidagi bitsiklofosfitlar sintez qilingan.O CH CH CH CH CH O O HO - CH2 HO - CH2 P(N(CH2CH3)2)3 P O O-CH2 O- CH2 CH CH O CH I IV O O O CH CH CH CH CH O O HO - CH2 HO - CH2 P(N(CH2CH3)2)3 P O O-CH2 O- CH2 CH CH O CH V O O CH - C-cl3 CH - C-cl3 Sintez qilingan 3,5,6-bitsiklofosforitlarni tuzilishi ЯМР-spektrini 1 H, 13 C, 31 P yadrolarida va rentgenostruktur analizlar yordamida isbotlangan. 1,2-0-izopropiliden –α-D-galaktofurannoza (VI) triamidlar bilan reaksiyaga kirishib 75 % unum bilan bitsiklofosforit (VII) hosil qiladi. O CH CH CH OH CH O O P(N(CH2CH3)2)3 VII OH OH O CH CH CH CH CH CH2 P O O O O VI 9

Sintez qilingan fosforit (VII) va III, IV, V lar bir-biridan sezilarli darajada farq qilishiga qaramasdan, ximiyaviy xossalari va struktur parametrlari bir-biriga o‘xshashdir. Fosforinan –fosfolan tipidagi bitsiklofosforitlar sintez qilish uchun 1,2 va 5,6 hamda 1,2,3,5-dialkipiden-α-D-glyukofurannozalar VIII, IX dan ham foydalani sh mumkin.O CHCH CH OH CH 2 O O N O CH CH CH O CH 2 O O N O O Cl Cl P PCl3; NEt3 800 C III,IV X Z= Me2C Cl3CCH ; ; O CH CH CH O CH HO O PCl3; NEt3 800 C III O O O CH CH CH O CH Cl- P-O O O O Cl IX XI Ushbu sintezni orginal tomoni shundaki boshlang‘ich modda sifatida X, XI monotsiklofosforitlardan foydalanish mumkin. Analogik xolatda 3,5- etilsiklafosforit – 1,2o- izopropeliden –α- D- bromglyukofuranoza (XII) 40-60 0 C da asoslar ishtirokida qizdirilganda (IV) bisiklafosforitga aylanadi. 10

O OH Br HO EtOPcl2; NEt3 O O O O Br O OO P OEt 2Hcl XII IV3,5-etilsiklafosforit 1,2-o- izopropeliden -6- tozil-α-D-glyukofuran-noza xona tenperaturasida uz-uzidan bisiklafosforit (IV) ga aylanadi. O OH TsO HO EtOPcl2; NEt3 O O O O TsO O O O P EtO 2Hcl XIII IV Bu turdagi xalqalanish reaksiyasini yunalishi klassik tipdagi Arbuzov reaksiyasiga qarama-qarshi boradi va boshqa fosfor organik birikmalar bunday reaksiyaga kirishmaydi. Reaksiyani bunday borishi molekulani fazoviy tuzulishi bilan bog’liq bulib, molekuladagi elektrofel xarakterga ega uglerod atomi va efirdagi kislorod atomi fazoviy jixatidan bir-biriga yaqin joylashgan, ular o`zaro oson tasirlashishi natijasida yuqoridagi maxsulotlar xosil buladi. Molekulada fazoviy tasirlar mavjudligi Dreyding modeli yordamida isbotlangaan. Uylangan fikrni tug’ri ekanligi qator fazoviy jixatidan uxshash moddalardagi uzgarishlar orqali isbotlangan. Masalan: 3,5- siklofosforit – 6-brom, (XII), 6- xlor(XIV), 6-tozil(XIII), 1,2-o-izopropeliden –α-D-bromglyukofuranozalar asoslari ishtirokida yoki vakuumda xalqalanadi va fosforinan - fosfolan tipidagi bisiklafosforitlar (IV) xosil qiladi. 11

O O X O O O P IV :B H O X=Br (XII); Cl (XIV); OTs (XIII)Tarkibida oltingugurt va azot atomi tutgan uglevodlar xam fosfor xalqalanish reaksiyasiga kirishadi va tegishli bisiklafosfotlar XV va XVI) xosil qilishi mumkin [6 , 7 , 8,9 ]. O OH HO HS O O O O O S O O P 3HN(CH2CH3)2 P(N(CH2CH3)2)3 O HNBr HO HO O O O O O O O P 3HN(CH2CH3)2 P(N(CH2CH3)2)3 NBr XVI Ayrim xollarda boshlang’ich moddani sintez qilish qiyin bulganligi sababli, boshqa sintez usullaridan xam foydalanish mumkin. O HO Ts O HO O O O Ts O O OO P O XVII P cl H2S - HclS H O S O OO P O 800 C 12

O S H O O O O O O O O OP S X V I I IP c l 3 , N E T 3 - H c l OO O O OP St 0 C l C l - ( C H 3 ) 2 C c l 2O O TsO O O O O TsO O O O P S XX O N O OO P O : B, t0 P N PhR PhNHR Ph XIX R=H, Me Ushbu reaksiyalar jarayonida (XVII, XVIII, XIX, XX) moddalar sintez qilingan, shuni xam aloxida takidlash kerakki uch valentli fosfor tutgan amidlar ambedint xarakterga ega bulib azot atomiga xam fosfor atomidagi singari alkillash reaksiyasiga kirishadi. α-etil-1-tio-D-bromglyukofuranoza geksaetiltriamid bilan reaksiyaga kirishib tarkibida fosforinan – fosfolan tipidagi ikki xalqali birikmalar xosil qiladi, yani reaksiyaga fazoviy jixatdan bir-biriga yaqin joylashgan gidroksil gruppalar kirishadi va 3,5,6- bisiklafosfit (XXI) xosil qiladi. HO HO O OH SEt OH P(N(CH2CH3)2)3 O O O O S - Et OH P XXI α – metal- D- monofuranoza xanm yuqoridagi singari fazoviy tuzulishi jixatidan bir necha xil bisiklafosfitlar xosil qilishi mumkin. Lekin bu modda xam 13

fosfit kislotani geksaetiltriamidi bilan α-metil – D- monofuranozan – 3,5,6- bisiklafosfitni (XXII) xosil qiladi.HO HO O OH HO P(N(CH2CH3)2)3 O O O O HO P XXII OMe OMe Yuqorida furanozalar molekulasi xalqasi bilan bog’langan gidroksil gruppalarni ikkitasini, bittasini ximoyalagan xolda fosfoxalqalanish reaksiyasini o`tkazilganda asosan fosforinan – fosfolan tipidagi bisiklafosforitlar xosil bo`lishini ko`rdik. 6- trifenilsilil –α- metil –D-mannofuranozalar fosfoxalqalanish reaksiyasiga kirishganda yuqoridagidan farqli ularoq fosfolan – fosforinan tipidagi bisiklafosfit (XXIII) xosil buladi. HO O OH HO P(N(CH2CH3)2)3 Ph3SiO O O O HO P XXIII OMe OMe Ph3SiO Fosforinan – fosfolan va fosfolan – fosforinan tipidagi bisiklafosfitlarni barqarorligini taqqoslash maqsadida bisiklafosfit (XXII) izomerlanadi. HO O O O O P XXIII OMe NH4 F2H XXII XXIV 1.2. Piranozalar asosida olinadigan bitsiklofosfitlar Piranozalar molekulasidagi fazoviy jixatidan bir-biriga yaqin uchta gidroksil gruppa oson bisiklafosfitlar xosil qiladi. Masalan, 1,2- 14

alkilidengalaktopiranozalar ekvimolekulyar miqdoridagi fosfomidlar tasirlashib 1,2- o- alkiliden- α -D-galaktopiranoza- 3,4,6- bisiklafosfit xosil qiladi . Reaksiya unumli 40-50% ni tashkil etadi . O O O HO OH OH C Me Me O O O O O O C Me Me P P(N(CH2CH3)2)3 XXV O O O HO OH OH C H Et O O O O O O C H Et P P(NEt2)3 XXVI O O O HO OH OH C H Ph O O O O O O C H Ph P P(NEt2)3 XXVI Siklofosforlanish reaksiyalari galaktofuranozalarga nisbatan yomonroq boradi, bu narsa ulardagi gidroksil gruppani fazoviy tuzulishi bilan tushuntiriladi. Tarkibida to`rtta gidroksil gruppa tutgan tetraollardagi xar bir gidroksil gruppani reaksion qobilyatini o`rganish maqsadida 2-xolatida erkin gidroksil gruppa tutgan galaktopirozani 3,4,6- bisiklofosfitlari sintez qilingan. Taxlillar shuni ko`rsatadiki, tarkibida erkin gidroksil gruppa tutgan bisiklafosforitlar boshqalarga nisbatan beqarordir, chunki erkin gidroksil gruppa ichki molekulyar tasirlar natijasida polifosfitlarga aylanadi. 15

ORO H O O HO H OR O HO O OO P P ( N E t 2 ) 3 XXVIII- XXXI O H R=Me,Ph, NPh. n- Ph -NO 2 Fosforinan - fosfolan tipidagi bisiklafosfitlarni tuzilishi va tozaligi xromatografik, element analiz usullarida va boshqa fizik- tadqiqot usullari yordamida isbotlangan. 1.3. Bitsiklofosfitlarni ng k imiy o viy xossalari Shakarsimon moddalarni bitsiklofosfitlarni ximiyaviy xossasi uglevodlarni oddiy hamda monotsiklofosfitlarinikidan farq qiladi. Buni sababi uning geometriyasitda bo‘lib ikkita xalqali o‘zaro tasiri oqibatida O-R-O bog‘iini valent burchaklari odatdagidan kichrayadi . Natijada fosfor atomini juftlashmagan juft elektronni S- xarakteri oshadi va uni asosligi hamda nukleofilligi kamayadi. Bitsiklofosfitlarni reaksion qobilyatiga molekuladagi stereoelektron effektlar ham tasir etadi. 1.4. Bitsiklofosfitlarni oksidlanish reaksiyalari Uglevodlarni bitsiklofosfitlari azot oksidlari, kaliy permanganat, marganets (II) –oksid va kaliy bixromat singari kuchli oksidlovchilar bilan oksidlanmaydi. Past temperaturada ozon yordamida oksidlanib tarkibida besh valentli fosfor atomi tutgan bitsiklofosforitlar hosil qiladi . Masalan. O O O O O O O O O OO P O LII P O O O OO P O 100 C O3 O O O -O2 O 1,2-0-izopropiliden – D-glyukofuranoza -3,5,6-bitsiklofosfit-75 0 C da ozon bilan reaksiyaga kirishib ozonid hosil qiladi. ЯМР 31 Р srektrida -30m.x.da besh valentli fosfor atomini signali kuzatiladi. Temperatura +10 0 C ga ko‘tarilganda 16

valentligi beshga va kordinatsion soni to‘rtga teng bitsiklofosfit (III) hosil bo‘ladi, u ЯМР 31 Р spektrida 7,0-7,5 m.x. da nomoyon bo‘ladi . Piranozalar asosida sintez qilingan bitsiklofosfitlar, masalan, galaktopiranoza- 3,4,6-bitsiklofosfit-75 0 C da oson ozonlanadi. Temperatura +20 0 C da qadar ko‘tarilganda 85-90 % unum bilan 1,2-0-izopropiliden –α-D-galaktopirpnoza (LIII) hosil qiladi.O O O O OR OH O O O O OH OR P OOO P O O O O OH OR P O O3 - 750C +200C -O2 LIII 1.5 Bitsiklofosfitlarga oltingugurt va selenni birikish reaksiyalari Uglevodlar asosida olingan bitsiklofosfitlarni ximiyaviy xossasini o‘rganish jarayonida ularga oltingugurt va selenni birikish reaksiyalari mukammal o‘rganilgan. Fosforinan-fosfolan tipidagi sistemalar anizol eritmasida 130-140 0 C da 3,5,6-bitsiklotionfosfatlar hosil qiladi. . 1,2-0-siklogeksiliden –α-D-glyukofuranoza-3,5,6-bitsiklofosforitni anizoldagi eritmasiga oltingugurt kukunidan qo‘shib 130-140 0 C da 3 soat qizdirilsa 1,2- siklogeksiliden - α-D- glyukofuranoza -3,5,6-bitsiklotionfosfat hosil bo‘ladi. Bu modda xromotagrafik usul yordamida 80-90 % unum bilan ajratib olingan. O O O O O O LIV P O O O O P O S O S,130-1400C ANIZAL 17

1,2-O-Izopropiliden va 1,2-0-trixloretiliden- α-D-glyukofuranoza -3,5,6- bitsiklotionfosfat ( LV, LVI)lar ham yuqorida keltirilgan usullar yordamida 80-90 % unum bilan toza holatda ajratib olingan.O O O O O O LVI P O O O O P O S O S,130-1400C ANIZAL O O O O O O LVI P O O O O P O S O S,130-1400C ANIZAL C-H C-H Ccl3 Ccl3 1,2-0-izopropiliden- α-D-galaktofuranoza-3,5,6-bitsiklofosfit anologik sharoitda oltingugurtni biriktirib tegishli tiofosfat (LVII) ni hosil qiladi. OO P O O O O OO P O O O O S LVII S,130 -1400C ANIZAL Fosfolan – fosforinan tipidagi bitsiklofosforitlar ham oltingugurt bilan reaksiyaga kirishib tiobirikmalarga o‘tadi. Masalan, 1,2-0-izopropiliden - α-D- galaktopiranoza -3,5,6- bitsiklofosfit qaynab turgan dioksanda 8-10 soat davomida oltingugurt bilan tasirlashib bitsiklotiofosfat (LVIII) ni hosil qiladi. 18

O P O O O O O O P O O O O O S, t0 dioksan S LVIIIShuningdek 1,20- etiliden va feniliden-3,4,6- bitsiklofosfitlar ham oltingugurt bilan qaynoq bioksanda 8-10 soat tasirlashib sulfidlarga o‘tadi (LIX, LX) [13]. O O O O O O C Et H O O O O O O C Et H P S, t0 Dioksan LIX P O O O O O O C H P O O O O O O C H P S, t0 Dioksan LX Ph Ph S III – V bitsiklofosfitlarga oltingugurtga nisbatan selen oson birikadi [11,12]. 1,2-0-izopropiliden - α-D- glyukofuranoza -3,5,6-bitsikloselenofosfat, 1,2-0- siklogeksiliden- α-D- glyukofuranoza -3,5,6-bitsikloselenofosfat, (LXI, LXII, LXIII) lar xromotagrafik usulda toza holda ajratib olingan. 19

O O O O O O P O O O O P O Se O O O O O P O O C H Ccl3 LXI LXII LXIII1.6. Fosfoxalqani parchalanish reaksiyalar Uglevodlarni bitsiklofosfiti boshqa fosfitlarga nisbatan galoidalkillar bilan o‘ziga xos ximiyaviy reaksiyaga kirishadi. Hosil bo‘lgan maxsulot tarkibidagi besh valentli fosfor atomi sp3 d gibrid holida bo‘ladi. M.P. Koroteyev bitsiklofosfitlarga galogen tasir ettirilganda boradigan gomolitik protsesslarni chuqur o‘rgangan. Masalan, 1,2-0-izopropilidenglyukoza -3,5,6-bitsiklofosfit xlor va bromni juda oson biriktirib oladi. ЯМР 31 Р spektroskopiyasi yordamida reaksion aralashma besh valentli fosfor atomitutgan oraliq maxsulot mavjudligi aniqlangan, ammo bu oraliq maxsulot juda barqaror bo‘lib, 1,2-0- izopropilidenglyukoza -3,5- xlorsiklofosfit (XXV) ga qadar parchalanadi. O O O O O O P O O O O P O Cl O O O P O O LXIV O O= Cl -100C Cl Cl2 Cl Beshinchi uglerod atomida oltingugurt tutgan tiofosfat molekulyar xlor bilan reaksiyaga kirishib 1,2-0-izopropiliden - α-D-glyukofuranoza -3,5-sikloxlorfosfat - 6-xlor (LXV) ni hosil qiladi. 20

O O O O P O S O O O O P S O Cl Cl Cl2 LXVOltinchi uglerod atomida oltingugurt tutgan bitsiklofosfitlarni xlorlanish reaksiyasida, uzilish uglerod- kislorod bog‘idan emas, balki uglerod-oltingugurt bog‘dan uzilib, 3,5-siklotion-xlorfosfat (LXVI) hosil bo‘lishi kuzatilgan. O O O O P O S O O O O P S O Cl Cl Cl2 LXVI Reaksiyaning bunday borishi molekulaning fazoviy tuzilishi bilan tushuntiriladi. Fosfolan-fosfepan tipidagi bitsiklofosfitlarga nisbatan galloid alkinlar bilan oson ximiyaviy reaksiyaga kirishib kvazifosfonit turni (LXVI) hosil qiladi. O P O O O M eO OM e O O O M eO OM e P - M eJ M eJ 21

1.7. 1,2,3-Digidrofosfepanlarning sintezi 1.2.3-digeterobirikmalarga yette a’zoli tarkibida 3 va 5 valentli fosfor atomi tutgan geterohalqali birikmalar kiradi. Xozirgi vaqtda asosan 3 valentli fosfor tutgan 1.2.3- digeterofosfepanlarni olish va ularni ximiyaviy xossalarini o‘rganishga e’tibor kuchaygan. Adabiyotlardan ma’lum bo‘lishicha, fosfepanlar ichida 1.2.3- dioksofosfepan va qisman ditiofosfepanlar mutloqa o‘rganilmagan edi. Shuning uchun bu diplom ishida1.2.3- diazofosfepanlarning olinishi va ximiyaviy xossalari haqida malumotlar keltirilgan. Bizga malumki, 1.2.3-digeterotsikloalkanlarni ikki xil usul bilan olish mumkin. Birinchi usul-tegishli bifunksional xosilalarni fosfohalqalanish reaksiyasi asosida olish mumkin. Ikkinchi usul- fosfor atomining ekzotsiklik xolatida joylashgan urinbosarni boshqa gruppalarga almashtirib, 1.2.3-digeterofosfoalkanlar olish mumkin. Birinchi marta 1.2.3- dioksofosfepan A.YE.Arbuzov tomonidan 1940-yillar atrofida sintez qilingan . Bu ishda 1,4-butandiolni PCL 3 bilan reaksiyasi piridinda o‘rganilgan. Piridin ajralib chiqadigan vodorod xloridni bog‘lash uchun ishlatiladi.OH OH +PCl3 O O P+Cl+2 HCl Sintez qilingan xlorangidrad xavoda o‘z –o‘zidan alangalanadigan beqaror modda. Ampulada saqlanganda u tez jelatinaga o‘xshash massa xosil qilib polimerlanadi. To‘rt marta xaydalgandan keyin nazariy jixatdan 10% modda chiqqan. 1.4-geksandiolni PCl 3 bilan fosforlash orqali qiziq natijalar olingan. 22

OH OH +PCl3 O O P- Cl o o o oAnalizlar shuni ko‘rsatdiki, bu yerda ikki xil optik izomerlar xosil bo‘ladi. Tarkibida ikkita fenil fragment tutgan 1.2.3- diazofosfepanlar P.A.Kirpichnikov tomonian 1962 yilda sintez qilingan . OH OH + PCl3 O O P - Cl Reaksiya PCl 3 bilan o‘tkazilib, ajralib chiqayotgan HCl gazi o‘lchamchi aminlar bilan bog‘langan. Bu olingan xlorangidrid turli xil siklik efirlar olish imkoniyatini beradi. Shunga o‘xshash tajribalar boshqa olimlar tomonidan xam o‘tkazilgan . R R R R R R R R OH OH + PCl3 O O P - Cl Bu olingan xlorangidrid reaksion muxitdan ajratib olinmagan, ammо ЯМР 31р da xlorangidridga tegishli signal kuzatilgan. Mana shu olingan xlorangidrid asosida juda ko‘plab siklik efirlar sintez qilingan va ular polimerlarni radikal yemirilishini to‘xtatuvchi moddalar sifatida ko‘plab ishlatiladi. 23

Yetti halqali fosfotsiklik efirlarni sintez qilish uchun dixlorangidridlar ko‘plab ishlatiladi .OH OH +Cl3 POR O O P - OR Olingan moddalar vakuumdf oson xaydaladi va xlorangidridga nisbatan ancha barqaror bo‘ladi. Halqali fosfonatlar ham xlorangidrid metodi bilan olinadi. Bunda fosforlovchi repgent sifatida ulchami butil dixlorfosf i n qo‘llanilgan . OH OH +Cl2 P- Bu -t O O P - Bu-t Py Bu reaksiyada asosiy maxsulot bilan birga qo‘shimcha maxsulot sifatida dimer va tetramerlar xosil bo‘lishi mumkin. Xuddi shunga o‘xshash reaksiyani to‘yinmagan 1,4-glikol bilan xam o‘tkazish mumkin. OH OH +Cl2PPh O O P - Ph 2R2N Yuqorida ko`rsatilgan fosfitlarni va fosfonitlarni xlorangidrid metodi bilan sintez qilish HCl gazning ajralib chiqayotganligi uchun xar doimo yaxshi natijalar bermaydi. Bundan tashqari HCl ni bog‘lash uchun juda ko‘p miqdorda erituvchi ishlatiladi. Mana shularni xisobga olib keyingi paytga fosforhalqali birikmalarni sintez qilishda fosfid kislotaning to‘yingan efirlaridan ko‘plab foydalanilmoqda. 24

OH OH + (PhO)3 P O O P - Ph R R R= ; ; Cl Cl OH OH + (R2 N)3 P O O P - NR2 R- M e, EtDioksofosfepan halqasining benzol halqasi bilan kondensatsiyalanishi natijasida olinayotgan maxsulotning barqarorligi ancha oshishi mumkin. Shuning uchun ham adabiyotlarda 5,6-benzo 1.2.3-dioksofosfepanlarni olinishi va ximiyaviy xossalari ko‘proq o‘rganilgan. Bu qatorning fosforhalqali efiri ortoftal spirtini trifenil yoki alkil fosfid bilan natriy katolizatori ishtirokida aralashtirib olingan . OH OH O O +(RO)3 P Na P - RO R = Ph; M e Olingan moddaning miqdori 65-78 % ni tashkil etadi. Katolizatorsiz esa modda miqdori 38 % tashkil etadi. Ortoftal kislotaning geksaetiltriamid bilan reaksiyasi natijasida 2-dialkilamido -5,6-benzo-1. 2,3 -dioksofosfepanlar olingan . OH OH O O + R3 N 3 Na P - NR2 25

Reaksiya ikki soat qaynab turgan toluolda boradi. Sintez qilingan modda miqdori 60-63 % ni tashkil etadi. Mualliflar [31] adabiyotda avtorlar yetti halqali kremniy organik birikmadan fosfororganik birikma olishni ko‘rsatgan.O O + Cl2 PR O O P - R+Me2 SiCl2 Si Me Me R= Ph, + Cl2 PPh Bu reaksiya davomida HCl ajralib chiqmaydi, ammo boshqa qo‘shimcha maxsulot xosil bo‘lganligi uchun bu usuldan foydalanilmaydi. 1979 yildan boshlab adabiyotlarda 4,5,6,7- dibenzo -1. 2 . 3 - dioksofo s fepanlarni o‘rganish ancha kengaydi. Ayniqsa США patentlarida ko‘p o‘rganilgan . Birinchi marta fosfonit kislotaning xosilasi sintez qilingan OH OH + Cl2 PR1 O O P - R1 R- alkil, R1 - M e, Et, Ph R R R R 2Et3N Patentning avtori I.P.Spivach fikricha, bunday moddalar poliolefinlar uchun eng effektiv termostablizatorlik xususiyatiga egadir. Adabiyotlarda dioksofosfepanlardan tashqari ditiosfepanlar ham o‘rganilgan bo‘lib, ularning bir necha turlari 1985 yildan boshlab adabiyotlarda elon qilingan. 26

M e M e SH SH Cl Cl O P R R1 + M e M e S S O P R R1 R= H,M e,Cl R1 = H,M e1. 8 . 1,2,3-Digidrofosfepanlarning kimyoviy xossalari Bu bobda 1 ,2,3 - digeterofosfepanlarning alkogolizm, aminolizm xamda fosfor atomiga oltingug u rt, kislorod, selenit birikishi o‘rganilgan. Fosfor organik birikmalarda fosfor atomida nukleofil almashanishi reaksiyasi juda oson boradi, shuning uchun ham bu reaksiyalar natijasida turli –tuman yangi fosforganik birikmalar olish mumkin. Adabiyotlarda ju ko‘plab xlorangidridlarning spirtlar bilan, fenollar bilan reaksiyasi o‘rganilgan va tegishli fosfidlar olingan . O O P - Cl HOR R - :B P - OR1 O O R - R= ; R1 = Al k, C1 - C10, Ph Olingan maxsulotlar tegishli xlorangidridga barqaror bo‘lganligi uchun ularni vakumda xaydash mumkin. 2-dietilamido-1.3.2-benzodioksofosfepan xar xil spirtlar va poliollarni effektiv fosforlovchi reagent sifatida ishlatilish mumkinligi aniqlangan. Bu yerda reaksiya yumshoq sharoitda boradi. Hosil bo‘lgan maxsulot oson kislorod va azotni biriktiradi hamda yuqori foiz bilan tegishli fosfat polifosfatlar xosil qiladi . 27

O O P - Net2 + ROH O S O O OR P O(S)2-alkooksi -1.3.2-dioksofosfepanlarni galoid alkillar bilan reaksiyaga kirishib, izomerizatsiya natijasida besh valentli fosforli birikmaga o‘tishini ham aniqlanga n . O O P - OEt O O Et P O Et Br Kislorod va oltingugurtning uch valentli fosforli birikmalarga birikishi umumiy reaksiya bo‘lib, bu reaksiyaga 2-butil,-2-metil,-2-fenil,-2-alkooksi va -2- dialkilami - do-1.3.2- dioksofosfepanlar oson kirishadi. O O P - OR O O OR P O(S) O 1.9. Geterohalqali birikmalar. Geterohalqali birikmalar halqasida uglerod atomlaridan tashqari oltingugurt, azot, kislorod, fosfor va biror bir atom tutgan birikmalarga aytiladi. Geterohalqali birikmalar turli tuman bo‘lib, ular uch, to‘rt, besh, olti, yetti, sakkiz a’zoli, kondensirlangan va molekulasi tarkibida bir nechta geteroatom tutgan bo‘lishi mumkin. Geterohalqali birikmalar orasida besh, olti va ularning benzol halqasi bilan kondensirlangan vakillari tabiatda keng tarqalgan. Tabiatda va texnikada geterohalqali birikmalarning ahamiyati juda katta. O‘simlikning xlorofilli, qon gemini, geteroauksin, indigo, penitsellin kabi muhim tabiiymoddalar geterobirikmalar sinfiga kiradi. Geterohalqali birikmalar orasida ko‘p buyoq va sulfidli buyoqlarning juda muhim turlari, shuningdek, har xil dori moddalar sulfidin, sulfazol, bezgakka 28

qarshi ishlatiladigan sintetik preparatlar- akrixin, plazmoxin va boshqalar uchraydi. Bundan tashqari tabiiy neft tarkibida kondensirlangan oltingugurt tutgan geterohalqali birikmalar. Azot tutgan va kislorod tutgan turli xil geterohalqali birikmalar erigan holda uchraydi. Tiofen besh a’zoli geterohalqali birikmalar ichida o‘zining xossalari bilan benzolga juda o‘xshab ketadi. Tiofenning r-elektronlarining donarlik xususiyati nisbatan kamroqbo‘lgani uchun birikish reaksiyalariga moyilligi past. Tiofen, furan va pirroldan farq qilib, diyenofil bilin reaksiyaga yomon kirishadi. Ammo faolligi kuchli bo‘lgan izatin va atsetilendikarbon kislotalar bilan va ularning nitrillari bilan reaksiyaga kirishib adduktni hosil qiladi:S NC-C=C-CN S CN CN + Tiofen benzolga qaraganda elektrofil almashinish reaksiyalariga osonroq kirishadi Tiofen uy haroratida brom, xlor bilan reaksiyaga kirishadi. Reaksiya natijasida mono-, di- va poligaloidli tiofenlar hosil bo‘ladi. Tiofenni xlorlash uchun sulfuril xloriddan foydalanish mumkin: S SO2Cl2 S Cl + SO2 + HCl Tiofen bromning benzoldagi eritmasi yoki bromsuksinimid ta’sirida bromlansa b, b –dibromtiofen hosil bo‘ladi: S + 2Br2 S Br Br + 2HBr Agar unga katalizator ishtirokida yodning bo‘laklari qo‘shilsa, b-yodotiofen hosil bo‘ladi: 29

S S + I2 I + HITiofen furanga nisbatan kislota va okschidlovchilar ta’siriga juda chidamli birikma, ammo nitrat kislota tiofen molekulasini butunlay oksidlab yuboradi. Shu sababdan tiofenni atsetilnitrat ta’sirilda nitrolanadi: S S NO2 + CH3COONO2 + CH3COOH Shu reaksiya toshkumir smolasidan olingan benzolni tiofendan tozalashda qo‘llaniladi. B-Nitrotiofen kislotali muhitda metallar (qalay va xlorid kislota) aminli birikmalarini hosil qiladi: S NO2 Sn+HCl S NH3Cl + 2HOH Bu amin esa qalay (1V)-xlorid bilan tuz beradi: S NH3Cl S NH3 SnCl6- + SnCl4 2 + Tuzga kislotali muhitda natriy nitrit qo‘shilsa diazoniy birikmani beradi: S NH3 SnCl6- S N2 2 + NaNO2; HCl + SnCl6 Bu diazoniy birikma fenollar bilan azobirikish reaksiyasiga kirishadi va azobuyog‘ini beradi: 30

S N2 SnCl6 OH -SnCl4 -HCl HO S N=N +Tiofen benzoldan farq qilib, sovuqda sulfolanadi va PbCO 3 bilan reaksiyaga kirishib suvda eriydigan tuz hosil qiladi: S -HOH S SO3H S SO2O)2Pb -H2CO3 + H2SO4 + PbCO3 Bu reaksiya benzolni tiofendan tozalashda qo‘llaniladi . Tiofenni alkenlar, galogenalkanlar, spirtlar bilan borftorid, sulfat kislota , qalay tuzlari, alyumeniy xlorid, katalizatorlar ta’sirida alkillansa, alkiltiofenlarni hosil qiladi: S AlCl3 -HCl S H2SO4 -HOH S C(CH3)3 S C(CH3)3 + (CH3)3CCl + (CH3)3COH Kislotaning xlorangidridi yoki angidridlari bilan atsillansa, b-atsiltiofenlarni beradi: S SnCl4 S -HCl AlCl3 -RCOOH S COR S COR + RCJCl + (RCO)2O Tiofen xlormetillash, formillash, aminometillash (Mannix reaksiyasi) reaksiyalariga kirishadi: 31

S S -HOH HCl -HOH S CH2Cl S CH2NR2 + CH2O + HCl + CH2O + NHR2Tiofen simob tuzlari bilan reaksiyaga kirishib, b-monoalmashgan birikmalarni beradi: S -CH3COOH S HgOOCCH3 + Hg(OOCCH3)2 Tiofen benzolga o‘xshash oksidlovchilar ta’siriga chidamli , a mmo tiofenni ham furan va pirrol kabi, qisman yoki to‘la qaytarish mumkin: S S +Na + NH3 S + Agar tajribada vodorod va platinaning kumir sathiga cho‘ktirilgani ishlatilsa, to‘la qaytarilish borib, tetragidrotiofen hosil bo‘ladi: S S + H2 Pt / C Shunday qilib biz besh a’zoli geterohalqali birikmalardan tiofen vauning olinish usullari hamda uning ayrim reaksiyalari to‘g‘risda to‘xtalib o‘tdik . 32

. II-BoB. Tajribalar qismi 2 .1. Erituvchilar va reagentlarning tozaligi, sintez qilingan birikmalarning tuzilishini aniqlash . Uch valentli fosfor atomiga ega bo‘lgan birikmalar bilan o‘tkaziladigan tajribalarning (azot atmosferasida o‘rganilgan) PMR spektri, Vchikech АМ -400, ЯМР 13 31 р, Vchikech WP-80 asboblarida yozib olingan. Kimyo viy siljishi T.M. S va 85 % li sulfat kislotaga nisbatan olingan. Mass spektrometrik ana shular varian MAT-731 asbobida bajarilgan. Sintez qilingan moddalar benzol –dioksan (3:1) (A) benzol –dioksan (B) va toza benzoldda (V) silrtol plastinkalarida xroiografiya qilingan. Xromotogrammalar I bo‘g‘ida ochiltirilgan. Reaksiyaning borishi va uning tozaligini boshqarish yupqa qatlamli xromatografik usulda “Silufol – 250” 15x15 palastinkasida yod bo‘g‘lari yordamida aniqlandi. Sntez qilingan moddalarning suyuqlanish haroratlari “Boetius” nomli mikroqizdirgich yordamida aniqlangan. Ushbu bitiruv malakaviy ishini bajarishda xlorid kislota, bromid kislota, XCH va CHDA markali sulfat kislota, sirka kislota, sirka angidridi, kalsiy xlorid, magniy xlorid, atsiltiofenlar, morfolin va piperidin, shuningdek boshqa qo‘llanilgan barcha kimyoviy reagentlar va erituvchilarni tozalash hamda ularni quritish adabiyotlarda ma’lum bo‘lgan klassik usullar yordamida amalga oshirildi. Uch valentli fosfor atomiga ega bo‘lgan birikmalar bilan o‘tkazilgan tajribalar enert atmosferada o‘rganildi. YAMR spektri BruKer AM-400, BruKer WP-80 asboblarida yozib olingan. Ximiyaviy siljish proton uchun TMS ga nisbatan, fosfor atomi uchun esa 85 % li fosfat kislotaga nisbatan amalga oshirilgan. Silifol plastinkasida xromotografiya qilingan. Xromotogrammalar yod bug‘ida ochiltirildi. 33

Boshlang‘ich moddalar sintezi 2 .2. Brombenzol sintezi 120-200 ml sig‘imi, ikki og‘izli, yumaloq tubli (yum) g‘ilofli kolba yoki forshtoss o‘rnatilgan kosba qaytarma sovutgich va tomizgich voronka bilan jixozlanib, yuvitkichning yuqori qismiga egilgan naycha o‘rnatiladi. Naychaning ikkinchi uchi NVr ni yuttirish uchun suvli kolbaga tushiriladi. Kolbaga 0,33 temir qirindisi, 16 ml benzol va brom oz-ozdan tomizib turiladi. Reaksiyaning boshlanishi qiyin bo‘lsa, kolba qizdiriladi. Kolba suv xammomida 30-40 minut qizdiriladi, bunda bromning qo‘ng‘ir tusdagi bo‘g‘lari yo‘qolib ketadi. Chiqish 12-, Т 0 qay 15,6 0 С. D 20 4 -1,4914; n 20 0 -1,5598; 2 .3. o -Nitrobrombenzolin olinishi . Teskari xolodilnik termometr bilan jixozlangan uch og‘izli kolbaga 16 ml HNO 3 (p = 1.5 g/sm 3 ) va 25 ml 8 % li sulfat kislota solinadi. Aralashma 50 0 C gacha qizdirilib, aralashtirilib turilgan holda 15 g brom benzol quyiladi. Reaksion aralashmaning temperaturasi 50-55 0 C dan oshmasligi kerak. Shundan so‘ng aralashma 2 soat davomida suv xammomida qizdirilib, keyin maydalangan muz bo‘laklari bilan sovitiladi. Xosil bo‘lgan sariq kristall modda filtrlab olinadi va spirt qayta kristallanadi. Т 0 suyuq -56 0 С chiqish 25-100 %. 2 .4. 0,0 1 – dinitrofenilning olinishi. Teskari xolodilnik va termometr bilan jtxozlangan uch og‘izli kolbaga xisoblab olingan qum va ortinitrobrombenzol aralashmasi solinadi. Manashu aralashma suv xammomida 250 0 С da qizdirilib, oz-ozdan mis poroshogi aralashtirib turilgan xolda qo‘shiladi. Mis poroshogining hamasi quyib bo‘lingandan keyin reaksion massa 20 minut davomida 250 0 da qizdiriladi. Xosil bo‘lgan modda xona temperaturasida sovitilib benzol bilan ekstratsiya qilinadi. Т 0 suyuq -124 0 С 34

2 .5. Diaminobifenilni olinishi. 0.0-dinitrobifenil k4islotali muxitda temir katalizatori qo‘shilib, 100 0 С atrofida 1 soat qizdiriladi. Xosil bo‘lgan maxsulot benzol bilan ekstratsiya qilinib ajratiladi. Olingan moddaning Т 0 suyuq- 92-93 0 С. A sosiy moddalar sintezi 2 .6. 2- E toksi-1.3- digidro-4.5.6.7-dibenzo-1.3.2-diazofosfepan (1) а) 1 g (0.0054 mol) 0 , 0 -d ifenildiamin 1,2 g (0,0054 mol) fosfat kislotaning tetraetilamingidrat katalizatori ishtirokidagi aralashma 1,5 soat atmrsfera azotida dietilamin ajralib chiqquncha 100-100 0 С temperaturada qizdiriladi. Qolgan qismi vakuum ostida xaydaladi. Modda miqdori 0,8 g (57,1 %) chiqadi. б) 7 ml suvsiz benzoldagi 0,5 g (0,0027 mol) diamin va 0,54g (0,0053 mol) trietilamin eritmasida 5 ml quruq benzoldagi 0,4 g (0,0027 mol) etildixlorfosfin (0- 5 0 С) da sovitilib qo‘shiladi. Reaksion aralashma 1,5 soat uy temperaturasi sharoitida aralashtiriladi. Gidroxlorid trietilamin filtrlanadi, erituvchi ajratiladi va qolgan qismi vakuumda xaydaladi. Chiqish va boshqa tavsiflar 12-tablitsada berilgan. 2 .7. 2- F enoksi 1 , 3-digidro-4 , 5 , 6 , 5- dibenzo -1 , 2 , 3 -diazofosfepan (11) a) 1 g (0,0054 mol) diamin va 1,45 g (0,0054 mol) fenil fosforit kislotaning trietildiamidi qo‘shilganda efirodiamid olinadi. Texnik maxsulotning chiqishi 1,0 g (62,5 %), (С 6 Н 6 ) 159,65 m.k. б) 1 g (0,0054 mol) diamin, 1,08 g (0,7010 mol) va 1,05 g (0,0054 mol) fenildixlorfosfit qo‘shilganda aralashma xosil bo‘ladi. Diaminofosfit o‘ziga xos sariq yog‘ga o‘xshash, vakuumda 10-4mm bosimda 150-160 0 С temperaturada xaydalganda polimerlanadi. Texnik maxsulotning chiqishi 1,2 g (75%) 2 .8. 2- X lor-1 , 3-digidro-4,5,6,7-dibenzo-1 , 2 , 3-diazofosfepan (IV) 1 g (0,0054 mol) diamin eritmasiga 10 ml suvsiz benzoldagi 1,1 g (0.010 – mol) trietilamin qo‘shilib, 0-5 0 С da sovutilib, 5 ml suvsiz benzoldagi 0,74 g (0,0054 mol) trixlorfosfor eritmasiga qo‘shiladi. Reaksion aralashma 1,5 soat uy temperaturasida aralashtiriladi, gidroxlorid trietilamin filtrlanadi, erituvchi 35

ajratiladi, qolgan sariq massaga o‘xshash qismi yuqori vakuumda xaydalganda polimerlanadi. Texnik maxsulotlarning chiqishi 1,2 g (92,3 %) (Dioksan 195 mln.x.) 2 .9. 2- E toksi-2-oksi-1.3-trigidro-4,5,6,7-dibenzo-1.2.3-diazofosfepan (V) 30 ml suvsiz benzoldagi 2,8 g (0,0011 mol) diamidoefir azot (11) –oksidining oqimidan o‘tkaziladi. So‘ng erituvchi ajratib olinadi, qolgani dioksandan qayta krisstallab tozalanadi. 2 .10. 2- F enoksi-2-okso-1.3.2- digidro -4,5,6,7-dibenzo-1. 2 . 3 -diazofosfepan (V I ). 3,2 g (0,010 mol) diaminoefirdan fosfat olinadi. Maxsulot dioksangensandan (3:1) qayta kristallab tozalanadi. 2 .11. 2- E toksi-2-tio-1.3-digidro-4,5,6,7-dibenzo-1. 2,3- diazofosfepan(V11) 15 g suvsiz benzoldagi 2,8 g (0,011 mol) efirodiamid eritmasiga muxit o‘zgartirilib, 0,35 g (0,0011 mol) oltingugurt qo‘shiladi. Reaksion aralashma 50 0 С da 50 minut quyiladi. Xosil bo‘lgan reaksiya TSX yordamida analiz qilinadi, so‘ng erituvchidan ajralib, qolgan qismi benzol-dioksan (3:1) aralashmasidan qayta kristallab tozalanadi. 2 .12. 2- F enoksi-2-tio-1,3-digidro-4,5,6,7-dibenzo-1. 2,3 - diazofosfepan (V111). 1,6 g (0,0052 mol) fosfepan va 0,16 g (0,0052 mol) oltingugurt qo‘shilganda tiofosfat olinadi, benzol-dioksan aralashmasidan (3:1) qayta kristallab tozalanadi. 2 .13. 2- O ksa-2-etin-1.3 digidro -4,5,6,7-dibenzo-1. 2 . 3 -diazofosfepan (1X) 20 ml quruq benzoldagi 0,84 (0,0054 mol) etil yodid va 1,4 g (0,0054 mol) diaminoefir aralashmasi 50 0 С da qizdiriladi. Erituvchi xaydaladi. Qolgan qismi dioksandan qayta kristallanadi. . 2 .14. 2- O kso-2-(N)-1,3-digidro-4,5,6,7-dibenzo 1.2.3-diazofosfepan.(X). Xlorangidrid 15 ml dioksandagi 1,3 g (0,0052 mol) xlorangidrid 5 ml dioksandagi tarkibida 0,094 g (0,0052 mol) suv bo‘lgan 0,52 g (0,0052 mol) trietilamin 0-5 0 С temperaturada 1 soat davomida xona temperaturasida 36

aralashtiriladi, gidroxlorid trietilamin filtrlab olinadi, erituvchi xaydaladi, qolgan qismi dioksan-geksan (3:1) aralashmasidan qayta kristallab tozalanadi . III-Bob. Natijalar va ularning muhokamasi 3 .1. 0 , 0 - D i a minodifenil sintez i Adabiyotlar sharxidan ko‘rinadiki,-1, 2 , 3 -digeterafosfepanlar orasida 1,3- diokso xosilasi ko‘proq o‘rganilgan bo‘lib, 1, 2 , 3 -diаzofosfepanlar xaqida kam malumotlar berilgan. Boshlang‘ich modda 0 , 0 - difenildiamin sanoat miqyosida ishlab chiqilmaganligi uchun biz uni laboratoriya sharoitida sintez qildik. Bunda biz quyidagicha ximiyaviy o‘zgarishlarni amalga oshirdik. Birinchi benzol halqasiga brom tasir ettirib, brombenzolni sintez qildik.+ 2B r FeC l3t -B r +H B r Ikkinchi olingan brombenzolin nitrolab (sulfat kislota ishtirokida) 0- nitrobrombenzol oldik. B r + H N O 3 B r N O H 2SO 4 Uchunchi bosqichda esa 0-nitro brom benzol mis ishtirokida 250 0 С da qizdirib, 0-0-dinitro di fenil moddasini sintez qildik. 37

Br NO2 NO2 + Cu Br2 2 NO2 + Cu 2500CMana shu moddani vodorod ishtirokida qaytarib 0 , 0 - di a minodifenil sintez qildik. NH2 NH2 + 4H 2O NO2 NO2 12HCl,Fe Bu reaksiya oddiy sharoitda boradi va 90% atrofida diamin xosil bo‘ladi. Yuqorida ko‘rsatilgan o‘zgarishlar ancha murakkab va o‘zoq vaqtni talab etganligi uchun hamda laboratoriya sharoitimizning mukammal bo‘lmaganligi tufayli biz bu moddani bir marta (3gr atrofida) sintez qildik. 3 . 2. 2- E toksi-1.3- digidro-4.5.6.7-dibenzo-1. 2 . 3 -diazofosfepan Boshlang‘ich modda sifatida 0 , 0-difenilamin (sintez qilingan) ishlatiladi. Bu modda dixlor angidrid va tetr a etildiamid, etil, fenil, fosfit kislotalar bilan oddiy sharoitda reaksiyaga kirishadi va halqaning 1,3-xolatlarida ikkilamchi amidogruppa tutgan halqali efirlar xosil qiladi. NH2 NH2 NH NH (Et2 N)2POR Cl2POR P - OR R = Et, Ph II, III. 2-etoksi-1.3- digidro-4.5.6.7-dibenzo-1. 2 . 3 -diazofosfepan (1) 38

0 , 0 -D ifenildiamin fosfat kislotaning tetraetilamingidrat katalizatori ishtirokidagi aralashma 1,5 soat azot atmrsfera sida dietilamin ajralib chiqquncha 100-100 0 С temperaturada qizdirildi. Reaksiya oxirida reaksion aralashma vakuum ostida xaydaldi. Modda miqdori 0,8 g (57,1 %) ni tashkil etadi . 2-fenoksi 1.3-digidro-4.5.6.5- dibenzo -1.2.3-diazofosfepan (11) ni olish uchun ham 1 g (0,0054 mol) diamin va 1,45 g (0,0054 mol) fenil fosforit kislotaning trietildiamidi o’zaro ta’sirlashganda efirodiamid olinadi. Texnik maxsulotning chiqish unumi 1,0 g (62,5 %). Bu reaksiyalar davomida xlorangidrid usuli bilan yaxshi natija olingan. Buning sababi reaksiyani 25 0 С o‘tkazilishidir. Difenilaminni (I) PCl 3 bilan reaksiyasi o‘rganilgan bo‘lib, bunda molekulasida –N-p-Cl fragment tutgan siklik xlorangidrid olingan. NH2 NH2 NH NH P - Cl + PCl3 2-xlor-1.3-digidro-4,5,6,7-dibenzo-1. 2 . 3 -diazofosfepan . 0,0054 mol diamin eritmasiga 10 ml suvsiz benzoldagi 1,1 g (0.010 - mol) trietilamin qo‘shilib, 0-5 0 С da sovutil adi. S uvsiz benzoldagi 0,74 g (0,0054 mol) trixlorfosfor eritmasiga qo‘shiladi. Reaksion aralashma 1,5 soat uy temperaturasida aralashtiriladi . M axsulot n ing unumi 1,2 g (92,3 %) . Bu olingan moddani xaydash yo‘li bilan tozalash mumkin bo‘lmagan, lekin ЯМР 31 р spektrida singilit signal 195,0 mln.x.da ko‘zatilgan. 39

3 . 3. Kimyoviy xossalari Bu ishdp yuqorida olingan moddalarning asosiy ximiyaviy xossalari o‘rganilgan. Tajribalarning kursatishicha efirodiamid (2,3) NO bilan oksidlanadi hamda oltingugurtni oson biriktiradi va tegishli fosfat (5,6) va tiofosfat (7,8) xosil qiladi.NH2 NH2 NH NH P NH NH P P - OR - O S O OR V, VI OR S VII, VIII Manashu olingan efirni (2) galoid alkillar bilan ham reaksiyasi o‘rganilgan. Bunda tegishli fosfanat olingan. Bu reaksiya A.E.Arbuzov reaksiyasi deb ataladi. NH NH NH NH P P - Oet + EtI O Et IX Olingan modda (9) kristal modda bo‘lib, suyuqlanish temperaturasi ancha yuqori. Olingan xlorangidrid (4) asosida xar xil diazo fosfepanlar olish mumkinligi aniqlangan. Bizning asosiy maqsadimiz olingan xloangidridni ximiyaviy xossalarini o‘rganishdan iboratdir. 40

Shuning uchun bu xlor angidridni spirtlar bilan va suv bilan ximiyaviy reaksiyasi o‘rganilgan. Tajribalardan shu narsa aniq spirti bilan ximiyaviy reaksiyaga kirishib, uch halqali efirni xosil qiladi.NH NH NH NH P - OEt P - Cl EtOH Bundan tashqari ulchamchi aminlar bilan to‘yinmagan diazofosfepin hosil qiladi. NH NH N NH P P - Cl Net3 Bu xlorangidridni ximiyaviy xususiyatlaridan yana biri suv bilan reaksiyasini o‘rgandik va kislota xususiyatga ega bo‘lgan moddani sintez qildik. NH NH NH NH P P - Cl HOH O H Bu modda 100% miqdorida xosil bo‘ladi. Bu moddani boshqa yo‘llar bilan sintez qilish xozirgi paytda ancha murakkabdir, lekin bu modda sanoatda fosfolipidlar va xar xil turdagi gerbitsidlar sintez qilishda nixoyatda katta 41

axamiyatga egadir. Shu bilan bir qatorda bu reaksiya davomida boshqa qo‘shimcha maxsulotlar xosil bo‘lishi kuzatilmaydi. Olingan moddalarning strukturalari element analiz, ИК va ЯМР 31 р, 13 С, 1 Н spektrlari yordamida tasdiqlandi (jadval 1-2) Sintez qilingan moddalar (7,8,9) oq kristall bo‘lib, toza holda qayta kristallga tushirish yoki xromotografik usulda slikagelli kolonkada ajratil olingan. ИК spektrida (7) moddaning tuzilishini tekshirish shuni kursatadiki 3300 sm-1 da NH gruppaning valent tebranishlari kuzatiladi. ЯМР 31 р spekrida fosfor atomining koordinatsion soni 3 va 4 bo‘lgan birikmalari uchun xarakterli singlit signal kuzatiladi. (jadval 1) rasm №3. Tekshirilayotgan moddalar uchun 31r spektrining rezonans signali ikki halqali 1.3.2.-diazofosfepanlarga nisbatan kuchsiz maydonda kuzatiladi. Bunday siljish binifil fragment molekulaga elektronoakseptor tasiri natijasida yuzaga kelishi mumkin. Tekshirilayotgan sistemalarning ЯМР 13 С spektrida xamma uglerod atomlari fosfor atomlari bilan sekin-sekin tasir natijasida dublit signal xosil qiladi. Adabiyotlardan malumki, 6,7-dibenzo, 1.3.2-dibenzodioksofosfepanlar strukturasi bifenil fragmentning joylanishiga bog‘liq bo‘ladi. Fenil fragmentlar bir- biriga nisbaan 41 0 С burchak bilan joylashadi. Natijada dioksofosfepan halqasi tvist konformatsiya shaklida bo‘ladi. 42

N NR P - Y R N NH P - Y HR - M e , I = P i r X X P - Z N NR P - Y RX = O , S R = H , I = P r 1 - r a s m O- O- difenildiamin asosida oligan 1,3,2-diazofosfepanlarni strukturasi Styuart-bregleb modelida o‘rganilganda diazofosfepan halqasi bu yerda ham tvist shaklida joylashishi aniqlandi 43

138,95 (4,7)2 JCNP = 4,9 Gs 135,96 (5,6) 130,68 (11,111) 129,02 (9,9) 125,68 (10.101) 125,43 (8,81) 62,71 (12) 16,36(13) J CCOP = 8,1 Gs- N H N H P S O - C H 2 - C H 3 n i n g Y A M P 1 3 s p e k t r i ( 4 - j a d v a l ) . 5 - r a s m 44

JCNP = 2,5 Gs 134,31 (5,6) 130,70 (11,111) 130,69 (9,9) 124,92 (10.101) 1 - NH NH P S ning YAMP13 spektri (4-jadval) 6- rasm 152,5 (12)2 JCOP = 7,3 Gs 130,81 (11,111) 129,95 (14,16) 129,21 (9,9) 125,38 (10.101) 124,75 (15) 139,25 (4,7)2 121,74 (8,81) J CNP = 4,9 Gs- N H N H P O O n i n g Y A M P 1 3 s p e k t r i ( 4 - j a d v a l ) . 8 - r a s m J C - CNP = 4,9 Gs 135,28 (5,6) 45

Xulosa . Adabiyotlardan va olingan natijalardan quyidagicha xulosaga kelishimiz mumkin 1. Boshlang‘ich modda 0 , 0 - difenildiamin sanoat miqyosida ishlab chiqilmaganligi uchun biz uni laboratoriya sharoitida sintez qildik. Birinchi benzol halqasiga brom tasir ettirib, brombenzolni olindi, olingan brombenzolin nitrola sh orqali 0-nitrobrombenzol ga aylantirildi va 0-nitrobrombenzol mis ishtirokida 250 0 С da qizdirib, 0-0-dinitro di fenil ga aylantirildi . So’ngra 0-0-dinitro di fenil vodorod ishtirokida qaytarib 0 , 0 - di a minodifenil sintez qil in di va reaksiya unumi 90% atrofida diamin xosil bo‘ladi. 2. Boshlang‘ich modda 0 , 0-difenilamin dixlor angidrid va tetr a etildiamid, etil, fenil, fosfit kislotalar bilan oddiy sharoitda reaksiyaga kirishadi va halqaning 1,3-xolatlarida ikkilamchi amidogruppa tutgan halqali ( 2- E toksi-1.3- digidro- 4.5.6.7-dibenzo-1.3.2-diazofosfepan ) efirlar ni xosil qiladi. Reaksiya unumi 57% ni tashkil etadi. 3. E firodiamid oksidlan ish reaksiyasiga kirish adi hamda oltingugurtni oson biriktiradi va tegishli fosfat va tiofosfat larni h osil qiladi. 4. O lingan efir galoid alkillar bilan reaksiya ga kirishib tegishli fosfanat larni hosil qiladi . 5. Asosiy modda hisoblangan xlorangidrid spirtlar v a suv bilan ximiyaviy reaksiyasi o‘rganil di va tegishli uch halqali efirni xosil qil ishi aniqlandi . Bu xlorangidridni ng suv bilan reaksiyasi natijasida kislota xususiyatga ega bo‘lgan modda olindi . Reaksiya unumi 100 % n i tashkil etadi . 47

Adabiyotlar ro’yxati 1.O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘hrisida”gi qonuni. Toshkent, 1997 y. 2. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. Toshkent. 1997 й. 3. Набиуллин В.Н., Зинин В.Н., Мукленев Э.Т. // Изв.АН.СССР. Сер.хим. 1979.№ 2.с.2838-2839. 4. Набиуллин В.Н., Мусина А.А., Аршинова Р.Р., Вульфсон С.Г., Мукленев Э.Т. // Докл. АН.СССР. 1980. Т.250.Вып.5.с. 1157-1160. 5. Ни фантьев Э.Е., Петрова И.М.// ЖОХ. 1970.Т.40.Вып. II .с.2196-2202. 5. Нифантьев Э.Е., Коротеев М.П., Ермишинкина С.А., Лысенко С.А., Кочетков Н.К. //ЖОХ.1978.Т.48. Вып.8.с1904. 6. Нифантьев Э.Е., Коротеев М.П., Лысенко С.А., Кочетков Н.К. Сер. Хим. 1980.№6.с. 1441-1443. 7. Румянцева С.А., Коротеев М.П., Лысенко С.А., Шишков А.С., Нифантьев Э.Е. //ЖОХ.1982.Т.52.Вып.2.с.418-426. 8. Нифантьев Э.Е., Коротеев М.П., Васильев А.В. //ЖОХ.1982.Т.52.вып.7.с.1691. 9. Коротеев М.П., Луценко А.И., Нифантьев Э.Е. //ЖОХ.1984.Т.54.Вып.2.с.279-282. 10. Асланов Л.А., Сотман С.С., Рыбаков В.Б., Коротеев М.П., Нифантьев Э.Е. //ЖОХ.1979.Т.20. №6.с. 1125-1127. 11. Нифантьев Э.Е., Коротеев М.П., Пугашова Н.М., Беккер А.Р., Бельский В.К., Магомедова Н.С., Ильинец А.М. //ЖОХ.1990.Т.60.Вып.6.с. 1412-1419. 12. Коротеев М.П., пугашова Н.П., Беккер А.Р., магамедов С.Н., Бельский В.К., Ильинец А.М., Нифантьев Э.Е. //ЖОХ.1990.Т.60.Вып.10.с.2312-2321. 13. Нифантьев Э.Е., Коротеев М.П., Румянцева С.А., Ильинец А.М., Кочетков Н.К. //ЖОХ.1990.Т.60.вып.2.с.2456-2469. 48

14. Дороготевцев С.С., Завалишина А.И., Оржековская Е.И., Беккер А.Р., Васянина Л.К., Нифантьев Э.Е. //ЖОХ.1990.Т.60.Вып.1.с.219-220 16. Арбузов А.Е. Зороастрова В.Н. Ризиоположенский Н.И // Изв АИ Сер хим 1948 №2. С.208 17. Арбузов Зороастрова В.Н. // Изв АН. Сер хим. 1952 №5 с.770-778. 18. Кирпичников П.А. Кузминский А.С. Попова И.М. Стеридонова П.М.// труд незакс. Хим.технол.инс-та им. С.М.Кирова 1962 №30 19. Верижников Л.В. Кирпичников П.А. // Ж. Обш.хим. 1967. Т 37 №6. С.1355-1368 20. Spivack J.D.// пат США № 4524117.1980 РЖ хим. 1981 1 н 136н. 21. Spivack J.D.// пат США № 4524168.1985 РЖ хим. 1986 7н 189н. 22. Cumaries A/C/ Robert J.B. Taieg. C. Tabany J. // Organ magnet resonans 1078 V.II . № 8p 411-417. 23. Mckay A.F. Broun R.O. Vavasour C.R // Am. Clrem Sos 1952 V 74 № 4p 5540. 24. Dutasta J.R. Gumaries A.C. Robert I.B // Tetraled. Sett 1977 № 9p 801- 804. 25. Dutasta J.P. Martin I. Robert I.B.// He terocycles 1980 V14 № 10p 1931- 1648. 26. Gumaries A.C. Robert J.B.// Tetrahed Jett 1976 № 6 p. 473-476. 27. Гневашев С.Т. Аршинова Р.П. арбурова Б.А. // Извю АН. сер. Хим. 1978 №9 с 2022-2027. 28. Кодиров Р.А. Шокиров И.Х. Аршинова Р.П. Арбурова Б.Н. // Изв. АН. сер. Хим. 1989. № с 1067-1074. 29. Арбузова Б.А. Кодиров Р.А. Клочков В.В. Аршинова Р.Б. Аганов А.В.// Изв. АН сер. Хим. 1982. №3 с 588-593. 30. Grand By.F. Robert I.B. // Asta Cryst. 1978 B 34 p 199-204. 31. Watanabe Y. Kamoda Y. I.Ebisuga. K. Otakis // tetrahed Lett 1990. V 31 #2 p 255-256. 49

32. Кодиров Р.А. Аршинова Р.Б. Клочков В.В. Аганов А.В. арбуров Б.А. // Изв АН сер. Хим. 1975 №4 с 794-803. 33. Silcax.C.M. Iucherman I.I. // I.Amer. Chem Soc 1966 V88 № p 168-169. 34. Spivack J.D // Пат США №4143028 С.Аю .1979. V90. 20. 5224. 35. Pastton S.D. Spivack J.D. Steinhulbel S.P. Matzura. C. // Phosphorus and sultur. 1983 V.15. № 2 p 253-256. 36. Нуреддинов О.Н. // Изв АН сер.хим. 1978 №8 с 1898-1902. 37. Верижинков Л.В. Воскресенская О.В. кадиров В.Х. Кирпичников П.А. M уклиниев Э.Т // Ж. Обш.хим 1971 Т.41 №10 с 2162-2164. 38. Арбузов Б.А. Kодиров Р.А. Aршинова Р.П. Шакиров И.Х. Шагудуллик Д.Д // Ж. Обш.хим 1985 Т.55 1978-1982. 39. Перевод ытелев. Д.А. маленьковская М.А Нифантыв Э.Е.// Биор.хим. 1991 Т.17 №8 с 1149-1150. Арбузов Б.А кадыров Р.А. аршинова р.п. Клочков В.В. Агонов А.В // Изв. АН сер.хим 1985 №8 с 1962-1970. 40. Ныфантыв Э.И. маленковский М.Р. Передводителев Д.А. платникова О.М. ручнина Н.Г. Васянина Л.К. Беккир А.Р. // 1Х Международнвй симпозиум по химии фосфора. С.Петербург Май 1893 с 131. Нифантев Э.Е.Завалишина Л.И. Оржековская Е.И.Беккер А.Р. Скумбрий И.А. Микарнина Т.В. // Ж.обш.хим 1989 Т,59 №11 с 2497-2503. 41. Нифантев Э.Е. Плотников О.М. Ручнина Н.Г.Васянина Л.К. Беккер А.Р. // Ж.общ.хим 1992 Т6 2 311 с 2465-2469. 42. О.Содиқов. А.Каримжонов. Н.Исхоқов. Oрганик химиядан практикум. Т.Ўқитувчи нашриёти 1973 йил 85-86 бет. 43. Қ.Н.Ахмедов, Х.Й.Йўлдошев. Органик кимё усуллари. Тошкент, университет. 2003. 50

Xulosa . Adabiyotlardan va olingan natijalardan quyidagicha xulosaga kelishimiz mumkin 1. Boshlang‘ich modda 0 , 0 - difenildiamin sanoat miqyosida ishlab chiqilmaganligi uchun biz uni laboratoriya sharoitida sintez qildik. Birinchi benzol halqasiga brom tasir ettirib, brombenzolni olindi, olingan brombenzolin nitrola sh orqali 0-nitrobrombenzol ga aylantirildi va 0-nitrobrombenzol mis ishtirokida 250 0 С da qizdirib, 0-0-dinitro di fenil ga aylantirildi . So’ngra 0-0-dinitro di fenil vodorod ishtirokida qaytarib 0 , 0 - di a minodifenil sintez qil in di va reaksiya unumi 90% atrofida diamin xosil bo‘ladi. 2. Boshlang‘ich modda 0 , 0-difenilamin dixlor angidrid va tetr a etildiamid, etil, fenil, fosfit kislotalar bilan oddiy sharoitda reaksiyaga kirishadi va halqaning 1,3-xolatlarida ikkilamchi amidogruppa tutgan halqali ( 2- E toksi-1.3- digidro- 4.5.6.7-dibenzo-1.3.2-diazofosfepan ) efirlar ni xosil qiladi. Reaksiya unumi 57% ni tashkil etadi. 3. E firodiamid oksidlan ish reaksiyasiga kirish adi hamda oltingugurtni oson biriktiradi va tegishli fosfat va tiofosfat larni h osil qiladi. 4. O lingan efir galoid alkillar bilan reaksiya ga kirishib tegishli fosfanat larni hosil qiladi . 5. Asosiy modda hisoblangan xlorangidrid spirtlar v a suv bilan ximiyaviy reaksiyasi o‘rganil di va tegishli uch halqali efirni xosil qil ishi aniqlandi . Bu xlorangidridni ng suv bilan reaksiyasi natijasida kislota xususiyatga ega bo‘lgan modda olindi . Reaksiya unumi 100 % n i tashkil etadi . 54

Adabiyotlar ro’yxati 1.O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘hrisida”gi qonuni. Toshkent, 1997 y. 2. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi. Toshkent. 1997 й. 3. Набиуллин В.Н., Зинин В.Н., Мукленев Э.Т. // Изв.АН.СССР. Сер.хим. 1979.№ 2.с.2838-2839. 15. Набиуллин В.Н., Мусина А.А., Аршинова Р.Р., Вульфсон С.Г., Мукленев Э.Т. // Докл. АН.СССР. 1980. Т.250.Вып.5.с. 1157-1160. 5. Ни фантьев Э.Е., Петрова И.М.// ЖОХ. 1970.Т.40.Вып. II .с.2196-2202. 16. Нифантьев Э.Е., Коротеев М.П., Ермишинкина С.А., Лысенко С.А., Кочетков Н.К. //ЖОХ.1978.Т.48. Вып.8.с1904. 17. Нифантьев Э.Е., Коротеев М.П., Лысенко С.А., Кочетков Н.К. Сер. Хим. 1980.№6.с. 1441-1443. 18. Румянцева С.А., Коротеев М.П., Лысенко С.А., Шишков А.С., Нифантьев Э.Е. //ЖОХ.1982.Т.52.Вып.2.с.418-426. 19. Нифантьев Э.Е., Коротеев М.П., Васильев А.В. //ЖОХ.1982.Т.52.вып.7.с.1691. 20. Коротеев М.П., Луценко А.И., Нифантьев Э.Е. //ЖОХ.1984.Т.54.Вып.2.с.279-282. 21. Асланов Л.А., Сотман С.С., Рыбаков В.Б., Коротеев М.П., Нифантьев Э.Е. //ЖОХ.1979.Т.20. №6.с. 1125-1127. 22. Нифантьев Э.Е., Коротеев М.П., Пугашова Н.М., Беккер А.Р., Бельский В.К., Магомедова Н.С., Ильинец А.М. //ЖОХ.1990.Т.60.Вып.6.с. 1412-1419. 23. Коротеев М.П., пугашова Н.П., Беккер А.Р., магамедов С.Н., Бельский В.К., Ильинец А.М., Нифантьев Э.Е. //ЖОХ.1990.Т.60.Вып.10.с.2312-2321. 24. Нифантьев Э.Е., Коротеев М.П., Румянцева С.А., Ильинец А.М., Кочетков Н.К. //ЖОХ.1990.Т.60.вып.2.с.2456-2469. 55

25. Дороготевцев С.С., Завалишина А.И., Оржековская Е.И., Беккер А.Р., Васянина Л.К., Нифантьев Э.Е. //ЖОХ.1990.Т.60.Вып.1.с.219-220 16. Арбузов А.Е. Зороастрова В.Н. Ризиоположенский Н.И // Изв АИ Сер хим 1948 №2. С.208 17. Арбузов Зороастрова В.Н. // Изв АН. Сер хим. 1952 №5 с.770-778. 18. Кирпичников П.А. Кузминский А.С. Попова И.М. Стеридонова П.М.// труд незакс. Хим.технол.инс-та им. С.М.Кирова 1962 №30 19. Верижников Л.В. Кирпичников П.А. // Ж. Обш.хим. 1967. Т 37 №6. С.1355-1368 20. Spivack J.D.// пат США № 4524117.1980 РЖ хим. 1981 1 н 136н. 21. Spivack J.D.// пат США № 4524168.1985 РЖ хим. 1986 7н 189н. 22. Cumaries A/C/ Robert J.B. Taieg. C. Tabany J. // Organ magnet resonans 1078 V.II . № 8p 411-417. 23. Mckay A.F. Broun R.O. Vavasour C.R // Am. Clrem Sos 1952 V 74 № 4p 5540. 24. Dutasta J.R. Gumaries A.C. Robert I.B // Tetraled. Sett 1977 № 9p 801- 804. 25. Dutasta J.P. Martin I. Robert I.B.// He terocycles 1980 V14 № 10p 1931- 1648. 26. Gumaries A.C. Robert J.B.// Tetrahed Jett 1976 № 6 p. 473-476. 27. Гневашев С.Т. Аршинова Р.П. арбурова Б.А. // Извю АН. сер. Хим. 1978 №9 с 2022-2027. 28. Кодиров Р.А. Шокиров И.Х. Аршинова Р.П. Арбурова Б.Н. // Изв. АН. сер. Хим. 1989. № с 1067-1074. 29. Арбузова Б.А. Кодиров Р.А. Клочков В.В. Аршинова Р.Б. Аганов А.В.// Изв. АН сер. Хим. 1982. №3 с 588-593. 30. Grand By.F. Robert I.B. // Asta Cryst. 1978 B 34 p 199-204. 31. Watanabe Y. Kamoda Y. I.Ebisuga. K. Otakis // tetrahed Lett 1990. V 31 #2 p 255-256. 56

32. Кодиров Р.А. Аршинова Р.Б. Клочков В.В. Аганов А.В. арбуров Б.А. // Изв АН сер. Хим. 1975 №4 с 794-803. 33. Silcax.C.M. Iucherman I.I. // I.Amer. Chem Soc 1966 V88 № p 168-169. 34. Spivack J.D // Пат США №4143028 С.Аю .1979. V90. 20. 5224. 35. Pastton S.D. Spivack J.D. Steinhulbel S.P. Matzura. C. // Phosphorus and sultur. 1983 V.15. № 2 p 253-256. 36. Нуреддинов О.Н. // Изв АН сер.хим. 1978 №8 с 1898-1902. 37. Верижинков Л.В. Воскресенская О.В. кадиров В.Х. Кирпичников П.А. M уклиниев Э.Т // Ж. Обш.хим 1971 Т.41 №10 с 2162-2164. 38. Арбузов Б.А. Kодиров Р.А. Aршинова Р.П. Шакиров И.Х. Шагудуллик Д.Д // Ж. Обш.хим 1985 Т.55 1978-1982. 39. Перевод ытелев. Д.А. маленьковская М.А Нифантыв Э.Е.// Биор.хим. 1991 Т.17 №8 с 1149-1150. Арбузов Б.А кадыров Р.А. аршинова р.п. Клочков В.В. Агонов А.В // Изв. АН сер.хим 1985 №8 с 1962-1970. 40. Ныфантыв Э.И. маленковский М.Р. Передводителев Д.А. платникова О.М. ручнина Н.Г. Васянина Л.К. Беккир А.Р. // 1Х Международнвй симпозиум по химии фосфора. С.Петербург Май 1893 с 131. Нифантев Э.Е.Завалишина Л.И. Оржековская Е.И.Беккер А.Р. Скумбрий И.А. Микарнина Т.В. // Ж.обш.хим 1989 Т,59 №11 с 2497-2503. 41. Нифантев Э.Е. Плотников О.М. Ручнина Н.Г.Васянина Л.К. Беккер А.Р. // Ж.общ.хим 1992 Т6 2 311 с 2465-2469. 42. О.Содиқов. А.Каримжонов. Н.Исхоқов. Oрганик химиядан практикум. Т.Ўқитувчи нашриёти 1973 йил 85-86 бет. 43. Қ.Н.Ахмедов, Х.Й.Йўлдошев. Органик кимё усуллари. Тошкент, университет. 2003. 57

O'xshashlar

Melamin furfurol smolasini olish va xossalarini o’rganish

Fenol formaldegid smolasini olish va xossalarini o’rganish

Мerkaptobenzotiofenlarning kimyoviy xossalarini o’rganish

Polietilenadipat poliefirini fizik-kimyoviy xossalarini o’rganish

2-metil-5-xlorbenzimidazolni olish usulini