Mochevina-furfurol smolasini olinishi va fizik-kimyoviy xossalari

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

459.5 KB

Ko'chirib olish

Mochevina-furfurol smolasini olinishi va fizik- kimyoviy xossalari

Mundarija KIRISH ………………………………………………………………… .. … … …..3 I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Polimer eritmalari nazariyasi.........................……………………..… … ….7 1.2. Polimer eritmalarini tayyorlash va tozalash..…………………….… ... .….10 1.3. Polimerlarni plastifikasiyalash…….……………………………..…… … .12 1.4. Polimerlarni kimyoviy xossalari………….………………………………17 II BOB. OLINGAN NATIJALAR VA ULARNING TAHLILI 2.1.Amino-al’degid smolalarini olish va xossalarini o’rganish.…………........33 2.2. Plyonka hosil qiluvchi smolalarga erituvchilar tanlash………………......39 2.3. Mochevina-furfurol smolasining fizik-kimyoviy xossalari........................40 2.4. Smola olishning texnologik jarayonlarini o’rganish...................................42 III BOB. TAJRIBA QISMI 3.1. Mochevina-furfurol smolasining sintezi.....................................................48 3.2. Smola hosil qiluvchi erituvchilar va ularga qo’yiladigan talablar..............48 3.3. Mochevina-furfurol smolasi sintezining muqobil sharoitlarini o’rganish...51 XULOSA .................................................................................................................54 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ...............................................................55 2

KIRISH Hurmatli prezidentimiz Islom Karimov O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlisida “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish ustivor maqsadimizdir” mavzusida fikrlarini bayon etdilar. Oliy Majlisning qonun ijodkorligi faoliyatida mamlakatimizda iqtisodiy sohada amalga oshirilayotgan tarkibiy o`zgarishlarni, qulay investission muhitini shakllantirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlash, bank moliya tizimini rivojlantirishni normativ huquqiy jihatdan ta`minlash masalalari alohida o`rin egalladi. Iqtisodiy islohatlarni qonuniy jihatdan ta`minlashga yo’naltirilgan bir qator tadbirlar 2009-2012-yillarga mo’ljallangan, jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini imkon qadar kamaytirilishiga qaratilgan inqirozga qarshi choralar dasturini samarali amalgam oshirishni huquqiy ta`minlash, dunyodagi sanoqli davlatlar qatorida O’zbekiston iqtisodiyotning barqaror o’sish sur`atlarini saqlab qolish va aholining real daromadlarini oshirish imkonini beradi [1]. Uzoq muddatli istiqbolga moljallangan, mamlakatimizning salohiyati, qudrati va iqtisodiyotimizning raqobatboshligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadigan navbatdagi muhim ustuvor yo’nalish, bu asosiy yetakchi sohalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, transport va infra tuzilma kommunikatsiyalarni rivojlantirishga qaratilgan strategik ahamiyatga molik loyihalarni amalga oshirish uchun faol investitsiya siyosatini olib borishdan iborat. Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlarining davlat va jamiyat qurilishi tizimidagi huquq hamda vakolatlarini kengaytirishga qaratilgan qonunchilikni takomillashtirish masalasi ustuvor yo’nalishga aylanishi zarur [2]. Asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. O’z oldimizga qo’yayotgan yuksak maqsad, vazifa va rejalar qanday og’ir bo’lmasin, bularning barchasi, avvalo mamlakatimizning taraqqiy topgan davlatlar qatoriga chiqishi yangi qadamdir. 3

Sintetik smola eritmasidan plyonka hosil qilishda mochivena va melamin formaldegid, epoksid, furfurol, akrilat moddalaridan foydalanib sintezlanadi. Melamin formaldegid, fenol formaldegid va mochivenadan olingan smolalardan tayyorlanadigan plyonkalarni ishlab chiqarish va ularni fizik-kimyoviy xossalarini o’rganish katta ahamiyatga egadir. Respublika kimyo sanoati potinsialining dunyo bo’yicha mavqiyi yuqori bo’lishiga qaramasdan, mebellar uchun yuqori sifatli laklar ishlab chiqish va avtomobil emallarini ishlab chiqarishga bo’lgan talab yil sayin oshib bormoqda. Bir qancha mamlakatlarda mochevina, akrilonitril, akrilatlar bilan bir qancha aldegidlar, furfurol, furil spirti, furanlar yordamida lak va emallar ishlab chiqarilmoqda. Hozirgi vaqtda texnologik ishlab chiqarishda yuqori sifatli lak va emallar ishlab chiqarish uchun mochevina, formaldegid yoki furfurol, turli xil modifisirlangan spirtlarning miqdorlarini turlicha olib, har xil smolalar tayyorlanmoqda [15]. Doimo shu muommoni hal qilish maqsadida kimyoviy ishlab chiqarish laboratoriyalari va korxonalari turli xil yangi smolalarni sintezlab uni ishlab chiqarish jarayoniga tatbiq qilmoqda. ,,O’zkimyosanoat’’ aksionerlik tashkiloti tomonidan ishlab chiqariladigan asosiy smolalar formaldegid, metanal, melamin geksometilentetramin, monoxlor sirka kislota asosida ishlab chiqariladi. Bu ishlab chiqarilgan smolalarni jahon miqyosida eksport va import qilish uchun, jahon standartlariga javob beradigan mahsulotlar ishlab chiqish hozirgi kunda asosiy masalalardan biri bo’lib kelmoqda. Smolalar va ularning modifikatsiyalari to’g’risida ilmiy ishlar va maqolalarning ko’p qismi potentlangandir. Olib borilgan ilmiy ishlar va potentlar shuni ko’rsatadiki, mochevina va melaminoformaldegid, fenol formaldegid, melamin furfurol kabi smolalarni va ularning modifikatsiyalari to’g’risida ilmiy 4

ishlarning kamligi, ular ustida texnologik ishlab chiqarish jarayonlarining kam o’rganilganligidan dalolat beradi. Shu maqsadda melamen-furfurol smolasi melamen-formaldegid va mochivena-furfurol, fenol-formaldegid smolalari ustida bitiruv malakaviy ish olib borishni maqsad qilib qo’ydik. Bitiruv malakaviy ishimizda bu smolalarni sintezlash va ularni sifatini o’rganish, ular yaxshi eriydigan erituvchilar topish hamda ularni sopolimerlab, sintetik lak olish maqsadida bir qancha ishlar olib borildi. Aminoaldegidli oligomerlar asosan aminlarni aldegidlar bilan kondensasiyasi natijasida olinadi. Bu olingan smolalar asosan mebillarda laklovchi kraska sifatida ishlatiladi. Daraxtdan tayyorlanga mebellarga yupqa plastinka hosil qilib, himoyalovchi vosita vazifasini bajaradi [6]. Hozirgi kunda bu smolalardan 1 yilda mebel ishlab chiqarish uchun 2,5 ming tonna ishlatiladi. Respublikamizda ishlab chiqariladigan smolalar 1 yilda 2,5 ming tonnani tashkil qiladi. Bu ko’rsatgichlardan shuni ko’rish mumkinki, bunday smolalarni ishlab chiqarish va sifatini yanada oshirishga bo’lgan talablar yil sayin oshib bormoqda. Bu muammolarni hal qilish maqsadida, raqobatbardosh mochevina, melamin- formaldegid, melamin-furfurol, fenol-formaldegid smolalaridan yuqori sifatli emal va lak olishni maqsad qilib, bu ishlar yuzasidan ko’plab ilmiy tadqiqot ishlari olib borishimiz kerak bo’ladi. Mavzuning dolzarbligi. Respublika kimyo sanoatining dunyo bo’yicha mavqiyi yuqori bo’lishiga qaramasdan zamonaviy mebellar hamda avtomobillar ishlab chiqarishda turli xil xossalarga ega bo’lgan lak va emallarga bo’lgan talablar kun sayin oshib bormoqda. Hozirgi kun talabiga javob beradigan yuqori sifatli laklar, bo’yoqlar va emallar sintezlash, eng yaxshi erituvchilarni tanlash hamda fizik-kimyoviy xossalarini o’rganish, o’sib borayotgan aholini polimer mahsulotlariga bo’lgan talablarini qondirish hozirgi kunda dolzarb hisoblanadi. Bitiruv malaka ishining maqsadi va vazifalari. Hozirgi kunda xalq xo’jaligining turli sohalarini polimer va polimer mahsulotlarisiz tasavvur qilish 5

qiyin. Sanoatning eng yirik tarmoqlarida rezina, plastmassa, kimyoviy tolalar, polimer pardalar, izaliasion materiallar, trubalar, turli xil kattalikdagi shlanglar va boshqa ko’plab tur polimer buyumlar dunyo miqyosida keng ko’lamda ishlab chiqarilsa-da, xalq xo’jaligining mebel hamda avtomobil ishlab chiqarish sanoatlari uchun turli xil xossa va xususiyatlarga ega bo’lgan lak, emal hamda buyoqlarga bo’lgan talablar kun sayin oshib bormoqda. Yuqori sifatli, hozirgi kun talablariga javob beradigan lak, emal hamda buyoqlar sintezlash, fizik-kimyoviy xossalarini o’rganish, qolaversa, xalq xo’jaligining turli sohalarini bu mahsulotlarga bo’lgan ehtiyojlarini qondirish hozirgi kunda dolzarb hisoblanadi. Bitiruv malaka ishining maqsadi. Bitiruv malaka ishining asosiy maqsadi mochevina-furfurol smolasini sintezlash hamda eng yaxshi erituvchilar asosida elim, lak va bo’yoqlar olishdan iboratdir. Bitiruv malaka ishining vazifasi esa, sintez qilingan mochevina-furfurol smolasining fizik-kimyoviy xossalarini zamonaviy usullar yordamida o’rganishdan iborat. Bitiruv malaka ishining ilmiyligi. Ilmiy izlanishlar va adabiyot ma’lumotlari shuni ko’rsatdiki, mochevina-furfurol va ularning modifikasiyalari to’g’risida ilmiy izlanishlar hamda texnologik ketma-ketliklar kam o’rganilganligidan dalolat beradi. Shuning uchun yuqori unumlar bilan smolalar sintezlash, sintez jarayonining muqobil sharoitlarini ilmiy jihatdan o’rganish, eng yaxshi erituvchilarni tanlash va ular asosida sifatli hamda hozirgi kun talabiga javob beradigan lak hamda emallarni olish, ulardan plyonkalar hamda kompozision materiallar tayyorlash va xossalarini zamonaviy usullar yordamida o’rganish ilmiy jihatdan katta ahamiyatga egadir. 6

I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Polimerlar eritmalari nazariyasi Polimerlarning quyi molekulyar suyuqliklar bilan o’zaro munosabatini o’rganish yuqori molekulyar birikmalar sintez qilish, ularni qayta ishlash va ulardan tayyorlangan buyumlardan turli agressiv suyuqliklar muhitida foydalanish kabi jarayonlar uchun muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, polimerlarni qayta ishlash jarayonida plastifikator (ko’pincha organik suyuqlik)larning polimerlar bilan qo’shila olishiga moyilligi, ya’ni bir jinsli eritma hosil qila olish xususiyatiga bog’liq bo’ladi. Bundan tashqari, polimer eritmalarimakromolekulalarning shaklini aniqlash, ularning tarmoqlanish darajasi va xarakterini o’rganishda ham muhimdir. Polimer molekulyar massasini aniqlashning muhim usullari ham eritmalarning ba’zi xossalarini o’rganishga asoslangan. Polimerlarning quyi molekulyar suyuqliklar bilan o’zaro ta’siridan chin eritma, kolloid eritma va iviqlar hosil bo’lishi mumkin. Quyida chin eritma va kolloid sistemaning o’ziga xos belgilari keltirilgan: 1-Jadval Chin eritma va kolloid sistemaning o’ziga xos belgilari № Chin eritmalar Kolloid sistemalar 1 Komponentlari orasida o’zaro moyillik bor Komponentlari orasida moyillik yo’q 2 O’z-o’zidan hosil bo’la oladi O’z-o’zidan hosil bo’la olmaydi 3 Dispersligi molekula va ion darajasida Kolloid disperslikga ega 4 Termodinamik barqaror Termodinamik beqaror 5 Disperslik darajasi vaqt o’tishi bilan o’sadi Disperslik darajasi vaqt o’tishi bilan kamayadi 6 Agregat holati barqaror Agregativ beqaror 7 Bir fazali Ikki fazali 8 Ajralgan sirti yo’q Ayrim sirti va sirtlari orasida chegara bor 9 Qaytar Qaytmas 7

Yuqori molekulyar birikmalar eritmasi quyi molekulyar moddalar eritmasi kabi ionlarga ajraladigan elektrolitga hamda ionlarga ajralmaydigan elektrolitmas eritmalarga bo’linadi. Hozirgi vaqtda bir qator ionlarga ajraluvchi sintetik polielektrolitlar sintez qilingan. Ular erish paytida ionlarga ajralib, makromolekulada davriy ravishda qaytarilib turuvchi zaryadlanganionlarga ajraladi. Misol uchun poliakril kislota, polimetakril kislota va boshqalar. Bunday polimerlarning tuzlari suvda eriganda quyidagicha ionlarga ajralib turadi: ...- CH 2 – CH – CH 2 – CH - ...→ - CH 2 – CH – CH 2 – CH - ... │ │ │ │ COONa COONa COO - Na + COO - Na + o’rganiladi. Demak Polielektrolitlarning suvdagi eritmasi chin eritmalar namoyon qiladigan xossalarga ega bo’ladi. Biroq polimerlarning ion eritmasi o’ziga xos bir qator xossalari bilan boshqa eritmalardan keskin farq qiladi. Polimerlarning juda suyultirilgan eritmalarini yuqori qovushoqlikka egaligi va erish davrida bukish hodisasini kuzatilishi bunga misol bo’ladi. Demak, polimerlarning erish jarayoni juda murakkab bo’lib, u asosan quyidagi faktorlarga: a) erituvchi va polimerning kimyoviy tabiatiga; b) polimerning molekulyar massasiga; v) polimer zanjirining qayishqoqligiga; g) makromolekula tarkibiy qismlarining zichligiga; d) polimerning fazoviy holatiga; e) zanjirning kimyoviy tarkibi bir xil emasligi; y) haroratga va boshqa faktorlarga bog’liq bo’ladi. Yuqori molekulyar birikmalar eritmasi termodinamik barqaror sistemadir. Ular istalgan muddatgacha o’z barqarorligini saqlab qola oladi. Yuqorida takidlanganidek yuqori molekulyar birikmalar eritmalarining asosiy xususiyatlaridan biri uning qaytarligidir. Boshqacha aytganda, eritma muvozanatga har tomonlama kela oladi va bu holat muvozanat sodir bo’lishi usuliga bog’liq 8

emas. Shu sababdan ham eritmalarning muvozanat holati tenglamasi–Gibbsning fazalar qoidasini yuqori molekulyar birikmalar eritmalariga ham qo’llash mumkin. Malum’ki, ko’p fazali va ko’p komponentli sistemalar muvozanat holatining asosiy qonuni Gibbsning fazalar qoidasidir. Fazalar qoidasiga binoan eritmalardagi muvozanat shu sistemaning faza (F) va komponentlar soni (K) hamda erkinlik darajasi (E) ga bog’liq: E=K+2–F bunda: E–erkinlik darajasi, K–komponentlar soni, F–fazalar soni [3]. Termodinamik ta’limot nuqtai nazaridan har qanday geterogen sistema bir modda ichida boshqa bir moddaning ma’lum darajada maydalangan zarrachalar holida taqsimlanish hosilasi bo’lib, uni dispers sistema deb yuritiladi. Sistemaning boshqa qismlari bilan o’zaro chegaralangan, ulardan termodinamik xossalari va kimyoviy tarkibi bilan farq qiladigan qismi dispers faza deyiladi, bu qism taqsimlangan muhit dispersion muhit deb ataladi. Sistemadan ajratib olingan, mustaqil mavjud bo’la oladigan moddalar esa, komponentlar deyiladi. Sistemada mustaqil o’zgaruvchi termodinamik kattaliklar (bosim, hajm, harorat) parametrlar deyiladi. Sistemaning muvozanatiga xalal bermay, uning holatini belgilovchi termodinamik parametrlar soni sistemaning erkinlik darajasi deyiladi. Yuqori molekulyar birikmalar quyi molekulyar birikmalarda erish qobiliyatiga esa, harakatchan zarrachalar juda katta o’lchamga ega bo’lgan mustaqil molekulalardir. Shunday qilib, polimer eritmalari kolloid sistemalardanfarq qiladi va oddiy eritmalarga o`xshab ega. Hosil bo’lgan eritmalar molekulyar – kinetik xossalari bo’yicha (osmotik bosimning juda pastligi, diffuziya harakatining kichikligi, yarim o’tkazgich membranalardan makromolekulaning o’ta olmasligi) kolloid eritmalarni eslatadi. Bunday o’xshashlikning sababi shundan iboratki, ikkala xil eritmadagi zarrachalarning o’lchami bir-biriga yaqin bo’lib, oddiy makromolekulalarda buning aksidir. Lekin polimer eritmalari kolloid eritmalaridan tubdan farq qiladi. Kolloid eritmalardagi harakatchan zarrachalar misella shaklida, ya’ni Van-der-Vaal’s kuchlari yordamida bog’langan molekulalar yig’indisi shaklida bo’ladi, polimerlarda bir jinsli va termodinamik barqaror bo`lib, 9

stabilizatorsiz ham turg`un bo`la oladilar, ya`ni polimerlar ma`lum sharoitda chin eritmalar qilqadilar [4], [5]. Erish nima? Erish-bir komponentning ikkinchi komponentda tarqalishining hususiy holidir. Erish davrida hosil bo`ladigan chin eritmalar uchun quyidagilar xarakterlidir. 1) Komponentlar orasidagi moyillikning mavjudligi; 2) Erish jarayonining o`z-o`zicha borishi; 3) Vaqt o`tishi bilan eritma konsintratsiyaning o`zgarmasligi; 4) Bir jinslik; 5) Termodinamik barqarorlik va boshqalar. 1.2. Polimer eritmalarini tayyorlash va tozalash Og’zi mahkam yopiladigan probirkaga maydalangan polimer namunasidan 1gr va erituvchidan 10 ml solinib, uy temperaturasida 2 soat saqlanadi. Bu vaqt ichida ba’zan probirkani chayqatib turish kerak. Oradan 2 soat o’tgach, probirkadagi o’zgarishga qarab, polimerning erigan yoki bo’kkanligi aniqlanadi. Agar polimer qisman erigan yoki bo’kkan bo’lsa, uning eruvchanligini yuqoriroq temperaturada tekshirish kerak. Buning uchun probirkaning og’ziga qaytarma sovutgich o’rnatib, probirka 30 minut davomida suv hammomida isitiladi-da, namunaning eriganligi yoki bo’kkanligi kuzatib turiladi. Eruvchanlikni miqdoriy jihatdan aniqlash. Ko’pincha, erituvchilarning eritish xususiyatini bilish kifoya qilmay, balki polimerni qancha miqdorda erita olishini ham bilish zarur bo’ladi. Bunday hollarda polimer eritmasini loyqatish uchun sarflangan cho’ktiruvchi miqdoriy aniqlanadi. So’ngra cho’ktiruvchi moddaning erituvchi hajmiga nisbati hisoblab topiladi va bu nisbat polimerning erish miqdorini xarakterlaydi. Demak, eritmani loyqalatish uchun cho’ktiruvchi qancha ko’p kerak bo’lsa, erituvchining eritish xususiyati shuncha yaxshi deb hisoblanadi [6]. 10

Tajriba o’tkazish tartibi: konussimon kolbaga maydalangan polimerdan 1gr solinib, 10 ml erituvchida eritiladi, eritma ustiga byuretkadan cho’ktiruvchi tomiziladi (kolbani doimo chayqatib turish zarur). Kolbadagi tiniq eritma loyqalangandan so’ng, cho’ktiruvchi modda tomizish to’xtatiladi va 1ml erituvchiga to’g’ri keladigan cho’ktiruvchi miqdori (ml) hisoblab topiladi [34]. 2-Jadval Ba’zi polimerlar uchun tavsiya etilgan erituvchi va cho’ktiruvchilar Polimer Erituvchi Cho’ktiruvchi Poliizobutilen Polivinilxlorid Perxlorvinil smolasi Polistirol Polivinil spirt Polimetilmetakrilat Polibutilmetakrilat Polivinilasetat Polivinilbutiral Poliuretanlar Poliefirlar Poliamidlar Fenol-formal’degid smolasi Mochevina–formal’degid smolasi Benzol Dixloretan Atseton, ammiak eritmasi Benzol Suv, formamid Benzol Atseton Metil va etil spirtlar Etil spirti Siklogeksanon Aseton Krezol Aseton, etil spirti Atseton, etil spirti Metil yoki etil spirti Etil spirt Suv, etil va metil spirtlar Metil spirti, benzin Metil va etil spirtlar Benzin Metil spirti Suv, efir Suv, efir Suv Suv, metil va etil spirtlar Metil va etil spirtlar Suv Suv, Xlorid kislota eritmasi Polimerlarni tozalash. Odatda, yangi olingan polimerlarda har xil qo’shimchalar (ko’pincha, reaksiyaga kirishmay qolgan monomer) bo’ladi. Polimerning xossalarini o’rganishdan oldin, uni qo’shimchalardan tozalash zarur, chunki qo’shimchalar juda oz miqdorda bo’lsa ham polimerning xossalariga kuchli 11

tasir ko’rsatadi. Polimer bu qo’shimchalardan qayta cho’ktirish yo’li bilan tozalanadi. 3-5 gr og’irlikdagi namuna 50 ml erituvchida eritiladi. Hosil bo’lgan eritma boshqa kolbadagi 100 ml cho’ktiruvchi ustiga qo’yiladi. Polimerning to’la cho’kganligini aniqlash uchun tinigan eritma va cho’ktiruvchi aralashmasiga cho’ktiruvchidan yana bir necha ml quyiladi. Bu vaqtda loyqa hosil bo’lmasa, polimer to’la cho’kkan bo’ladi. Cho’ktirilgan polimer ajratib olingach, u erituvchi va cho’ktiruvchi moddalar aralashmasi bilan bir necha marta yuviladi-da, vakuum ostida og’irlik o’zgarmay qolguncha quritiladi [7], [8]. 1.3. Polimerlarni plastifikasiyalash Polemerlarni plastifikatsiyalashda, yani polemer birikmaga quyi molekular moddalar qo’shib, uning xususyatini o’zgartirishni, polemerni quyi molekular moddada yoki, aksincha, quyi molekular moddani polemerda erishi prosesining xususiy xoli deb qarash mumkin. Shuning uchun ham plastifikator polemerga qo’shila olishi shart, chunki moddalar o’ziga o’xshash moddalardagina yaxshi eriydi. Agar plastifikator polemerga begona bo’lsa yoki kam moyil bo’lsa, u yuqori molekular modda bilan emulsiya hosil qiladi. Hosil bo’lgan emulsiya zarrachalari(odatda bunday sestemaning desperslanish darajasi juda yuqori bo’ladi) bir-biri bilan qo’shilib, yiriklashadi; yiriklashning davom etishidan tomchilar hosil bo’ladi va, nixoyat, tomchilar polemer sirtiga tepib chiqadi. Albatta, bu noto’g’ri plastifikatsiyalashdir. Polemerga plastifikator qo’shilganda ana shunday bir jinsli sestema hosil bo’lsa, uning mexanik, elektrik va shu kabi bir qator xususyatlari yomonlashadi. Demak, plastifikatorning polemerga qo’shila olishi juda katta ahamyatga ega ekan. Plastifikatorning tabiati yuqori molekular birikmaga mos kelganda konsentrlangan bir jinsli eritma hosil bo’ladi. Bu xuddi polemerning erituvchida erishi kabi ikkala turdagi molekulalar orasidagi bog’lanish energiyasi bilan entropiyaga bog’liq, yani ∆F = ∆U - T∆S ˂ 0 Shuning uchun qutblangan polemerga qutbli plastifikatorlar va, aksincha, qutblanmagan polemerga qutbsiz plastifikatorlar to’g’ri keladi. Masalan, tabiiy 12

kauchik uchun neftni yuqori temperaturada qaynaydigan maxsulotlari (vazelin, gudron va x.k.); polixlorpren uchun dimetilftalat, dibutilsebasinat va shunga o’xshashlar, nitroselluloza va asetilsellyuloza uchun esa ftalatlar, trikrezilfosfat kabi quyi molekulyar plastifikatorlar ishlatiladi [9]. Plastifikator polemerga ma’lum temperaturada aralashtirib yoki qalandarlab qo’shiladi. Agar plastifikatorning polemerda erishi temperatura pasayishi bilan kamaysa, plastifikatsiyalangan maxsulot sovutilganda ortiqcha plastifikator polimer sirtiga tepadi. Shunday bo’lmasligi uchun avvalo polimer bilan plastifikatorning bir- birida eruvchanlik darajasini bilib, uni polimerda eriy oladigan miqdorda qo’shish zarur. Bunda polimer eritmasi qovushqoqligi kattaligidan polimer-plastifikator eruvchanlik diagrammasi olish qiyinligini nazarda tutish kerak. Plastifikator polimerga moyil bo’lishidan tashqari, u zaharli bo’lmasligi bug’ bosimi kam bo’lishi, yonmaydigan va arzon bo’lishi darkor. Ma’lumki, chiziqsimon zanjirli amorf polimerlar shishasimon, yuqori elastik va qovushqoq-oquvchan holatda bo’ladi. Bu holatlarning tempratura chegaralari polimerning shishalanish temperaturasiga, oquvchanligi va kimyoviy parchalanishiga bog’liq. Polimer turiga, makromolekulasining egiluvchanlik darajasiga qarab ma’lum temperaturada shu holatlarning birida bo’ladi. Masalan, kauchuklar 50-60 0 bilan 140-150 0 orasida, polistirol yoki polemetilmetakrilat 80-90 0 bilan 180-190 0 orasida yuqori elastik holatda bo’ladi. Ma’lumki, hamma polimerlar ham yuqori elastik holatda bo’lavermaydi. T sh va T oq si yuqori bo’lgan polimerlar qizdirilganda parchalanadi. Masalan, selluloza va uning bazi efirlari faqat shishasimon holatga ega bo’lganligidan qizdirilganda yuqori elastik holatga o’tmasdanoq parchalanib ketadi. Polivinilxlorid yuqori elastik holatga o’tadi-yu, ammo qovushqoq-oquvchan holatga o’tguncha parchalanadi. Bunday polimerlarning T sh va T oq larini istagan tomonga surish uchun ularga plastifikator qo’shiladi. Plastifikator yuqori temperaturada polimerni yumshatish uchungina emas, balki yuqori elastiklik temperaturasini pasaytirish maqsadida ham qo’shiladi. Masalan, polimerning sovuqqa chidamliligini oshirish uchun, ya’ni yuqori elastiklik 13

temperaturasini quyi temperaturaga tushirish maqsadida polimerga plastifikator qo’shiladi [10]. Polimerni qovushqoq-oquvchanlikka o’tish temperaturasini pasytirish maqsadida unga plastifikator qo’shiladi. Natijada polimerni qayta ishlash yengillashadi. Polimer egiluvchanlik, bukuluvchanlik xossalarini oshirish maqsadida ham plastifikatsiyalanadi. Ba’zi polimerlar shishasimon holatda ishlatiladi. O’z-o’zidan ma’lumki, bunday hollararda polimerda yuqori elastiklik, va demak, oquvchanlik oz bo’lsa ham bo’lmasligi kerak. Polimerlarni toza shishasimon holatda ishlatish ko’pincha ko’ngilsiz oqibatlarga olib keladi, chunki bunda polimer mo’rt bo’ladi. Polimer plastifikatsiyalash yo’li bilan ko’ngilsiz hodisalar oldini olish mumkin. Bunda polimerga qo’shiladigan plastifikatorning miqdori shunday bo’lishi kerakki, plastifikatsiyalangan polimer qizdirilganda plastifikator faqat shishasimon holatda bo’lsin. Plastifikator tabiati va miqdori to’g’ri tanlansa, polimerlarning mo’rtligi kamayib, elastikligi oshadi. Shunday qilib, polimerlarning yuqori elastikligi, qovushqoq-oquvchanligi, elastikligi va boshqa ijobiy xususyatlarini oshirish maqsadida polimerga quyi molekulyar moddalar qo’shiladi, ya’ni polimer plastifikatsiyalanadi. Plastifikatsiya-birikmalarni bir-birida eruvchanligini bir ko’rinishidir. Polemerlarning plastifikatsiyalanish mexanizmi. Polimerga quyi molekulyar moddalar qo’shib, uning yuqori elastikligi va qovushqoq- oquvchanligini oshirish, ya’ni polimerning shishalanish T sh va oquvchanlik T oq temperaturalarini o’zgartirish molekulalararo va makromalekula ichra bo’ladigan ta’sirni kamaytirishga asoslangan. Ikkala kompanent qutblangan bo’lgandagi plastifikatsiya mexanizmi, qutblanmagan kompanentlar orasidagi plastifikatsiyadan farq qiladi. Qutblangan polimerlar plastifikatsiyalanishining molekulyar mexanizmini C.N.Jurkov yaratgan. Qutblangan polimerlar molekula shakli va o’lchami turlicha bo’lgan bir qancha qutblangan suyuqliklar bilan plastifikatsiyalash shuni ko’rsatadiki, polimerning shishalanish holatiga o’tish temperaturasi pasayishi, 14

molekula shakli va o’lchamidan qat’iy nazar, unga yutilgan plastifikatorning miqdoriga to’g’ri proporsional ekan; ∆T sh = k(C/M) =kn Bunda; n - yutilgan molekulalar soni; k - mazkur polimerga ta’luqli, plastifikator tabiatiga bog’liq bo’lmagan turg’un son. Qutblanmagan polimerlar uchun T sh ning o’zgarishi murakkab. Ular uchun tenglamadagi k-turg’unmas, u yutilayotgan quyi molekulyar modda tabiatiga bog’liq; u plastifikator molekulasi uzunligi ortishi bilan kattalashadi [11], [12]. Tajribalardan olingan ma’lumotlar asosida polimerlarning plastifikatsiyalanish mexanizmi ustida quyidagicha mulohaza yuritish mumkin; ma’lumki, qutblanmagan zanjirsimon makromolekulalar polyar qismlari orasida makromalekulalararo ta’sir kuchi mavjudligidan polimerda fazoviy to’rlanish vujudga keladi. Fazoviy to’rlanish hosil bo’lish energiyasi uncha ko’p bo’lmasa ham issiqlik harakati energiyasiga yaqin. Temperatura ko’tarilishi bilan bu bog’lar uzuladi, temperatura pasayishi bilan bog’lar soni ortadi, ya’ni yuqori elastik holatdagi polimer shishasimon holatga o’tadi. Polimerga qutbli suyuqlik qo’shilganda qutblangan molekulalar makromalekulaning qutbli qismlari bilan ta’sirlashadi, natijada, makromalekulalar orasidagi o’zaro ta’sir kamayadi. Bu hol fazoviy to’rlangan bog’lar sonining kamayishiga va natijada polimerning yuqori elastik holatdan shishasimon holatga o’tish temperaturasi pasayishiga olib keladi. Demak, polimerning qutbli gruppalari orasidagi o’zaro ta’sirni kamaytirish qutbli molekulalar soniga , polimer T sh sining pasayishi esa plastifikatorning molyar qismigagina bog’liq ekan. Yuqorida aytilganlar qutblangan polimerlar uchun to’g’ri kelmaydi, chunki ularda polimer makromalekulasining istalgan uglevodorod xalqasi qo’shilyotgan modda bilan bog’lana oladigan aktiv markaz bo’la oladi. Shuning uchun yutilayotgan plastifikator molekulalar soni qancha ko’p bo’lsa, molekulalar zanjirlari orasidagi bog’ning soni shuncha kamayadi. Bu hol yutilayotgan molekula o’lchamiga bog’liq; yutilayotgan molekula radikali uzunligi qancha katta bo’lsa, makromalekulaning shuncha aktiv markazi bilan qo’shila oladi. 15

Kargin va Slonimskiy o’z ishlarida T sh ning molekulalararo ta’sir natijasidagina emas, balki molekulalar ichra ta’sir hisobiga ham kamayishini ko’rsatdilar. Shuning uchun polimerda T sh ning pasayishi umuman makromalekula xalqalari xarakatchanligiga, boshqacha aytganda, sistemaning mikroqovushqoqligiga bog’liq. Polimerga quyi molekulyar birikmalar qo’shilganda sistemaning mikroqovushqoqligi kamayadi. Sistema mikroqovushqoqligining kamayishi va mikromolekula zanjirli xalqalari xarakatchanligi ortishi faqat molekulalararo va ular ichra ta’sir kamayishi hisobiga bo’lmay, balki makromolekulalar orasidagi o’rtacha masofaning ortishi natijasida xalqalarning fazoviy siljishiga ham bog’liq. Qayd etilgan faktorlarning roli polimer va plastifikator xiliga qarab turlicha bo’ladi. Qutblangan polimerga qutblangan plastifikator ta’sir ettirilgandagi mikroqovushqoqlikning kamayishi makromolekulalararo ta’sirning kamayishi hisobiga bo’ladi. Shuning uchun ham Jurkovning molyar qism qoidasi plastifikatsiyalanish prosessining bir xususiy holi bo’lib, qutblangan ayrim sistemalar uchun xos. Agar sistema qutblangan bo’lmasa yoki qutblanganligi kam bo’lsa, mikroqovushqoqlik makromolekulalararo ta’sir kamayishi hisobiga emas, balki yuqorida aytilganidek, fazoviy efekt hisobiga boradi. Bu hol qutblanmagan yoki kam qutblangan polimerlar shishalanish temperaturasining pasayishi plastifikatorning xajmiy konsentrasiyasi bilan to’g’ri chiziqli bog’liqligiga olib keladi: ∆T sh = Kφ Bunda: k – mazkur polimerga xos, plastifikator tabiatiga bog’liq bo’lmagan koeffisient; φ – polimerdagi plastifikatorning hajmiy konsentratsiyasi. Bundan ko’rinadiki, polimerga bir xil hajmiy qismda qo’shilgan plastifikatorlar polimerning shishalanish temperaturasini bir xil kamaytiradi. Plastifikatsiyalanish protsessining molyar qismi va hajmiy qism qoidalari platsifikatsiyaning faqat ikki umumiy holini ta’riflaydi. Bu ikki qoidaning har qaysisiga juda oz sistema itoat qiladi. Polimerning plastifikatsiya mexanizmi bu qoidalardan chetlanishi tez-tez uchrab turadi, ko’pincha har ikkala mexanizm bir vaqtda sodir bo’ladi. 16

Endi plastifikatorning chiziqsimon polimer deformatsiyasiga ta’sirini ko’rib chiqaylik. Agar egiluvchan makromolekulali polimer plastifikatsiyalansa egiluvchanlik yanada oshadi va bu hol T sh va T oq ning kamayishiga olib keladi. Polimerga plastifikator qo’shilishi bilan polimerning yuqori oquvchanlik holati quyi temperatura tomon siljiydi va natijada bu holatning kengligi kamayadi. Polimerga qo’shiladigan plastifikator miqdorini yanada orttirib boraverilsa, polimer qaytadan yuqori elastik holatni egallaydi, bu hol polimerning plastifikatsiyalangan holatidan plastifikatordagi eritma holiga aylanganligini bildiradi. Agar makromolekula dag’al bo’lsa plimerda plastifikator miqdorining ortishi bilan sistemada yuqori elastiklik yangidan namoyon bo’lmaydi. Plastifikator qo’sha borish polimerni shishasimon holatdan oquvchan holatga o’tkazadi va natijada polimerning T sh si ham kamayadi. Ba’zi hollarda polimer makromolekulasi dag’al bo’lsa ham qo’shilayotgan plastifikator ta’sirida yuqori elastiklikga erishish mumkin. Dag’al zanjirli makromolekula plastifikatsiyalanganda yuqori elastiklikning vujudga kela olishi makromolekula funksional gruppalari bilan plastifikator o’rtasida kuchli ta’sirchan bog’ hosil bo’lishi va buning natijasida polimer eruvchanligining ortishi bilan tushuniladi. Toza holda yuqori elastik holatiga ega bo’lmaydigan polimerlarni plastifikatsiyalab bo’lmaydi, yuqori elastik holat hosil qilish hamda shu asosda yuqori elastiklik temperaturasi chegaralarini kengaytirish polimerlarni qayta ishlash texnologiyasi imkoniyatlarni kengaytiradi [13], [14]. Shishasimon holatdagi polimerlarni ham plastifikatsiyalab elastik qilish mumkin. 1.4 . Polimerlarning kimyoviy xossalari Polimerlarning kimyoviy o’zgarishlari turli kimyoviy reaksiyalarni o’z ichiga olib, uning natijasida makromolekulaning kimyoviy tuzilishi, tarkibi va polimerlanish darajasi o’zgaradi. Polimerlarning kimyoviy o’zgarishlarini maqsadga muvofiq o’tkazish yangi xossali makromolekulyar birikmalar sinfini yaratishga imkon beradi. 17

$Polimerlarning kimyoviy o’zgarish reaksiyasi uch xil yo’nalishda boradi: 1) polimerlanish darajasi o’zgarmasdan ko’zatiladigan reaksiyalar– polimeranalogik o’zgarishlar va ichki molekulyar reaksiyalar; 2) polimerlanish darajasi ortishi bilan boradigan reaksiyalar – choklanish, payvand va blok – polimerlanish; 3) polimerlanish darajasi kamayishi bilan boradigan reaksiyalar – destruksiyalanish. Polimer funksional guruhlarining reaksiyaga kirishish qobiliyati bilan quyimolekulyar birikmalarning reaksiyaga kirishish qobiliyati orasida tabiatan hech qanday farqi yo’q. Flori prinsipiga muvofiq, polimerlarning reaksiyaga kirishish qobiliyati ularning molekulyar massasiga bog’liq emas. Bu prinsipga binoan karboksil va gidroksil guruhlarning reaksiyaga kirishish tezligi polimer zanjirining o’lchamiga bog’liq emas. Masalan, polivinilpirralidon va uning quyimolekulyar analogi N – izopropil – γ – valerolaktamning ishqoriy gidrolizi (xalqaning ochilishi) bir xil tezlik bilan borib, hatto reaksiyalarning faollanish energiyalarining qiymatlari ham bir – biriga yaqin. NaOH NaOH - CH 2 –CH – CH 2 –CH- ----→ -CH 2 –CH–CH 2 –CH- CH 3 –CH–CH 3 --→ CH 3 –CH–CH 3 | | | | | | N N NH NH N NH | | | | | | / \ / \ (CH 2 ) 3 (CH 2 ) 3 / \ CH 3 - CH H 2 C C=O H 2 C C=O | | CH 3 -HC C=O (CH 2 ) 2 | | | | COOH COOH | | COOH H 2 C __ CH 2 H 2 C__ CH 2 H 2 C __ CH 2 Xuddi shuningdek, polivinilasetat va vinilasetatning gidrolizlanish tezlik konstantalari ham bir xil qiymatga ega. Polimer molekulasidagi funksional guruhlarning xuddi quyimoekulyar birikma guruhidek reaksiyaga kirishish qobilyatini ta’minlash uchun quyidagi shartlarni bajarish kerak; 1) reaksiya gomogen sharoitda, ya’ni hamma: olingan oraliq va hosil bo`lgan mahsulotlar shu muhitda erishi; 2)reaksiyada bir xil funksional guruhlar qatnashib,olingan mahsulotlar o`lchami kichik va harakatchan bo`lishi; 18$

3) quyi molekulyar analog iloji boricha polimer zvenosiga o`xshash bo`lishi kerak. Polimerlarning kimyoviy xossalarining o`ziga xosligi. Yuqorida polimerlarning kimyoviy reaksiyalari tabiati jihatidan quyimolekulyar birikmalar reaksiyasidan keskin farq qilmasligini ko`rdik. Ammo makromalekulaning katta o`lchami va uning polifunksiyonalligi polimerlarning kimyoviy reaksiyalariga faqat polimerga xos bo`lgan qator xususiyatlarni kiritadi. Avvalo, polimer zanjiridagi funksional guruhlar reaksiyasi oxirigacha bormaydi. Bu makromolekuladagi sterik noqulaylik tufayli yuz beradi. Masalan, polivinil spirti va etil spirti etirifikasiyasini o`rganish (PVS) makromolekulasida to`la o`zgarish amalga oshmasligini ko`rsatadi. Quyimolekulyar birikma – etil spirtida etirifikasiya reaksiyasi to’liq bormasa, biz reaksion aralashmada spirt, kislota, murakkab efir va suvning hosil bo’lganini bilamiz va bularni bir-biridan ajratib olishimiz mumkin. Ammo PVS etirifikasiyasidan hosil bo’lgan mahsulot sopolimerlardan iborat bo’ladi va o’z tarkibida bir-biridan ajratish qiyin bo’lgan reaksiyaga kirishmagan – OH va reaksiyada hosil bo’lgan OCOCH 3 guruhli makromolekulalardan iborat bo’ladi. Reaksiya davomida makromolekula zvenolarining hammasi bir xilda reaksiyaga kirisha olmaydi, shuning uchun o’rtacha kimyoviy tarkibga ega bo’lgan makromolekulalar hosil bo’ladi, chunki zvenoning tabiati o’zgarishi bilan bog’liq bo’ladi [15], [16]. Polimer zanjiridagi kimyoviy o’zgarish – makromolekula va undagi funksional guruhlarning kimyoviy reaksiyaga kirishish qobiliyati bilan bog’liqdir. Oxirgi yillarda quyi va yuqori molekulyar birikmalarning reaksion qobiliyatidagi tafovutlar aniqlanib, makromolekulyar birikmalarda maqsadga muvofiq ravishda kimyoviy o’zgarishlarni ta’minlash qonuniyatlari yaratildi. Hozirgi vaqtda quyimolekulyar birikmalar bilan makromolekulalarning tabiatini solishtirib, quyidagi xususiyatlar borligi aniqlandi: 1. Polimerlarda, quyimolekulyar analoglarida bo’lmaydigan, faqat o’zlariga xos bo’lgan reaksiyalar ma’lum. Masalan, zanjirli depolimerlanish, makromolekulyar reaksiyalar. 19

2. Konfigurasion va konformasion effektlar polimerlarga o’ziga xos xususiyatlar bag’ishlaydi. 3. Konsentrasion effekt yoki eritmada makromolekula yaqinida reaksiyaga kirishayotgan funksional guruhlarning konsentrasiyasini o’zgarishi va uning natijasida reaksiya tezligining o’zgarishi bilan bog’liq effektlar. 4. Reaksiyaga kirishayotgan zarrachalar bilan zaryadlangan makromolekulalar o’rtasida o’zaro elektrostatik ta’sir bilan bog’liq effektlar. 5. Qattiq fazada va eritmada reaksiyaga kirishayotgan zarrachalarning agregasiyasi va assosiasiyasi bilan bog’liq bo’lgan ustmolekulyar effektlar. Shu makromolekulalargagina xos bo’lgan xususiyatlardan ba’zilarini ko’ramiz. Zanjir effekti. Polimerlarda hosil bo’ladigan ba’zi reaksiyalar quyimolekulyar birikmalarda bo’lmaydi. Bunday reaksiyalar makromolekulaning uzun zanjirsimon tuzilishi (strukturasi) tufayli amalga oshadi. Bunday reaksiyalar qatoriga depolimerlanish, ichki molekulyar polisikllanish va boshqa reaksiyalar kiradi. Konfigurasion effektlar . Reaksiya tezligi va mexanizmini o’zgartiradigan effektlar qatoriga ichki molekulyar yoki polimeranologik o’zgarishlar reaksiyasidagi ”qo’shni effekti” deb ataluvchi effekt kiradi. ”Qo’shni effekti” deb polimeranalogik va makromolekulyar reaksiyalar natijasida hosil bo’lgan funksional guruhlarning reaksiya mexanizmi va tezligiga ta’siridan kelib chiqadi. Shu funksional guruh yoki zveno reaksiyaga kirishadigan guruhlarning reaksion qobiliyatini o’zgartirishi mumkin. Bu hodisa gidroliz, siklizasiya, kvaterlanish, galogenlash va boshqa reaksiyalarda kuzatiladi. Makromolekulalar reaksiya knetikasi va mexanizmi o’zgarishini polimerning tabiati va reagentning ta’siri bilan tushuntirish mumkin. Glevisning ko’rsatishicha, izotaktik polimetilmetakrilatning ishqoriy gidroliz, ataktik va sindiotaktik tuzilishga ega bo’lgan polimerlarga qaraganda tezlik va yuqori gidrolizlanish darajasi bilan boradi. Buning sababi: a) reaksiya mahsuloti sifatida sopolimer hosil bo’ladi; b) sopolimer tarkibi kompozision xilma – xil 20

bo’ladi; v) hosil bo’lgan – COOH guruhlar – COOCH 3 guruhlar bilan vodorod bog’lar hosil qiladi, natijada gidroliz tezlashadi [17]. CH 3 CH 3 | | - CH 2 – C – CH 2 – C - | | C=O O=C – OCH 3 | … OH Sindiotaktik polimetilmetakrilatda konfigurasion effekt namoyon bo’lishi qiyin, shuning uchun uning gidrolizi sekin boradi. O – CH 3 | CH 3 C=O CH 3 | | | - CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – C - | | | C=O CH 3 C=O | | O – CH 3 O – CH 3 Agar reaksiyaga kirishish kerak bo’lgan yon guruhlarni “A” bilan, reaksiyaga kirishib ulgurgan guruhlarni “B” bilan belgilansa, “B” guruhlar “A” guruhlarni reaksiyaga kirishish qobiliyatini oshirishi yoki susaytirishi mumkin. –CH 2 –CH–CH 2 –CH–CH 2 –CH– –CH 2 –CH–CH 2 –CH–CH 2 –CH– –CH 2 –CH–CH 2 –CH–CH 2 –CH– | | | | | | | | | A A A A B A B B B “Qo’shni effekti” namoyon bo’ladigan va bu effektni aniq ko’rsatadigan misol, masalan; poli-paranitro fenilmetakrilatning gidrolizi quyimolekulyar anologi bo’lgan izomoy kislotasining nitrofenil efiriga nisbatan 104 marta tez boradi. Buning asosiy sababi reaksiya mexanizmining o’zgarishidir; sopolimerdagi murakkab efir guruhining gidrolizi “tashqi” OH – ionlari ta’sirida emas (quyimolekulyar modelda ko’rsatilganidek), balki zaryadlangan karboksil guruhining efirdagi karbonil guruhiga hujumi natijasidadir [18]. 21

CH2-C-CH2-C- CH3 CH3 C=O C=O O O- NO2 -CH2-C-CH2-C- CH3 CH3 C C O- O O O NO2 -C- CH3 C O -CH2-C-CH2 CH3 C O O + O- NO2Quyimolekulyar efirda dissosiyalangan karboksil guruhiga ega zveno bo’lmagani uchun “qo’shni effekti” namoyon bo’lmaydi. Shuning uchun reaksiya oddiy kislotali gidroliz mexanizmi bo’yicha boradi. Muxidning PH 3 dan 6 gacha o’zgarganda gidroliz tezligi zaryadlangan karboksil guruhining zaryadlanish darajasiga to’g’ri proporsionalligi ko’rsatildi. Reaksiyaga kirishib ulgurgan qo’shni guruh, reaksiyaga kirishishi kerak bo’lgan guruhning reaksion qobiliyatini kamaytirishi ham mumkin. Masalan, polimetakrilamidning ishqoriy gidrolizi ikki zaryadlangan qo’shni karboksil guruhlarini birlamchi amid guruhini qo’rshab olishi tufayli reaksiya oxirigacha bormaydi. CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 | | | H 2 O | | | | | | –CH 2 – C – CH 2 – C– CH 2 – C – --→ – CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – C – → – CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – C- | | | OH - | | | | | | O = C O = C O = C O = C O = C O = C O = C O = C O = C | | | | | | | | | NH 2 NH 2 NH 2 - O … H – N – H NH 2 - O … H – N – H … O - “Qo’shni effekt” bilan boradigan reaksiyalar knetikasi quyimolekulyar birikmalar reaksiyasidan tubdan farq qilishi mumkin. Yon zvenolarning o’zaro ta’siri ularning fazoviy joylashuviga bog’liq. Shuning uchun tabiiyki, makromolekulalarning konfigurasiyasi reaksiyaning knetikasi va mexanizmiga ta’sir qiladi. Konsentrasion effektlar. Polimer ishtirokida reaksiya tezligining o’zgarishi makromolekula atrofida reaksiyaga kirishayotgan guruhlarning konsentrasiyasi o’rtacha konsentrasiyaga nisbatan oshishi sababli yuz beradi. Bunda 22

makromolekula zvenosi o’z atrofida quyimolekulyar reagentlarni to’plab, o’ziga xos mikrofaza rolini o’ynashi tufayli reaksiya tezligi oshadi. Bu effektlar B.A.Kabanov tomonidan polistirolsul’fokislotasi ishtirokida boradigan organik molekulalarning murakkab efiri (etilasetat) gidrolizi misolida ko’rsatilgan: - CH 2 – CH – | C 6 H 4 SO 3 H Murakkab efirlarning gidrolizlanish tezlik konstantasi polimer katalizatori ishtirokida uning quyimolekulyar analogi toluolsul’fokislotaga qaraganda ancha yuqori. Agar polikislota konsentrasiyasi keng oraliqda o’zgartirilsa, etilasetatning gidrolizlanish tezligi 1000 martagacha ortadi. Gidroliz tezligining oshish sababi polimer zvenolari yaqinida gidroksid ionlari konsentrasiyasining ko’payishi natijasida etilasetatning zaryadlangan shaklini stasionar konsentrasiyasi ko’payishi tufaylidir [19], [20]. Konformasion va ustkimolekulyar effektlar - polimer funksional guruhlarining reaksiyaga kirishish qobiliyatiga ta’sir qiluvchi faktorlardan hisoblanadi. Konformasion o’zgarish vaqtida funksional guruhlarning tashqi agentlariga hujumi osonlashadi. Bunday konformasiyalar ayniqsa fermentativ reaksiyalar uchun xarakterli bo’lib, katta tezlik bilan boradi, chunki reaksiya davomida avvalo makromolekulalarning shakli bilan ularning kimyoviy tarkibi, ichki molekulyar va molekulalararo ta’sirlar, potensial aylanish to’siqlari o’zgaradi. Masalan, murakkab efirlarning α – ximotripsin (XT) ishtirokida gidrolizi boshqa shakldagi denaturlangan fermentga nisbatan 106 marta tez ketadi. XT–OH+ROCO–C 6 H 4 –NO 2 → XT–OCOR+HO–C 6 H 4 NO 2 XT–OCOR ----→ XT–OH+RCOOH Keltirilgan misolda fermentlarning asosiy zanjiri bir xil bo’lishiga qaramay, reaksiyaning turlicha tezlikda ketishi fermentlarning konformatsiyasi bilan bog’liq. Makromolekulaning konformatsion o’zgarishi jarayonning boshlanishida hamma zanjirlari kerakli reagent bilan ta’minlanishi jarayonni tezlatishi, reaksiyaning so’ngi bosqichida esa tezlikni sekinlatishi ham mumkin. Ayrim hollarda zanjirning 23

buralib olishi tufayli reaksiya tezlashadi. Polivenilatetatning gidrolizi (1), uning quyimolekular analoglari etilasetat yoki 1,3- diasetookbutanlarning (2) farq qilib, reaksiya tezligining ortishi bilan ketadi [21], [22]. H2O 1. –CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – -------→ –CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – | | - CH 3 COOH | | OCOCH 3 OCOCH 3 OH OCOCH 3 2H2O 2. CH 3 OCO – CH 2 – CH 2 – CH – OCOCH 3 – -------→ HO - CH 2 – CH 2 – CH – OH | - 2CH 3 COOH | CH 3 CH 3 Zanjirdagi gidroksil guruhlar ko’payishi bilan tezlik orta boradi va o’zgarish darajasi 20%ga yetganda quyimolekular efirning gidroliz tezligiga tenglashadi. Bu sharoitda o’ralma (klubok) to’g’rilanib olishi tufayli gidrolizlovchi agentga nisbatan funksional guruhlarning imkoniyati tenglashadi. Birgina konformatsion effektlar umuman kam uchraydi, ular ko’pgina boshqa effektlar ichida yashirin holatda bo’ladi, lekin makromolekulaning konformatsiyasi polimerning ustkimolekular tuzilishini belgilashi sababli, barcha effektlar o’zaro bog’liq. Volf va meosning ko’rsatishicha, polivinil sperti tolasining degidrolanishi va cho’zilishi natijasida toladagi qo’shbog’lar soni keskin ko’payadi, chunki bunda tolaning ustkimolekular qavatining o’zgarishi natijasida toladagi qo’shbog’lar soni keskin ko’payadi., chunki bunda tolaning ustkimolekular qavatining o’zgarishi natijasida poliyin strukturali polimer hosil bo’ladi. Shibayev, Plate va Kargin polietilinning (PE) xlorlanish reaksiyasini tekshirib, bu reaksiya nafaqat “qo’shni effekti”ni ko’rsatibgina qolmay, kimyoviy yo’l bilan eritmada PE ning agregatlanishini ko’zatishga imkon beradi. PE ning xlorbenzoldagi 0,1% li eritmasi 100-125 0 C da xlorlansa, reaksiya mahsuloti turli fraksiyalarga bo’linadi, reaksiya 130 0 C dan yuqorida olib borilsa, reaksiya mahsulotining kompozitsion xilma-xilligi bir jinsli bo’ladi. Shunday qilib, polimerlarda etirifikatsiya, gidroliz, xlorlash va boshqa reaksiyalarning borishi kuchli molekulalararo ta’sirlarning namoyon bo’lishi, bukilmas zanjirli polimerlarda ustkimolekular strukturaning xarakteriga bo’g’liqdir. 24

$Elektrostatik effektlar. Quyimolekulyar reagent bilan zaryadlangan makromolekulaning ta’sirlashishi tufayli reaksiya tezligining o’zgarishi elektrostatik effekt bilan bog’liq. Misol tariqasida 3-nitro-4- asetoksibenzolsulfonatning poli-4-vinilpiridin katalizatori ishtirokida gidrolizlanishini ko’rish mumkin. Katalizator rolini nuklieofil reagent – zaryadlanmagan piridin halqasi o’ynaydi, ammo shu bilan birga qisman zaryadlangan polivinilpiridin polikationiga manfiy zaryadlangan anion substatining tortilishi tufayli ham reaksiya tezlashadi. Reaksiya tezligining zaryadlangan piridin zvenosi miqdoriga bog’liqligi egri chizig’i 75% zaryadlanmagan guruhlarga to’g’ri kelganda maksimum orqali o’tadi. Bu guruhlarning ionlashuviga musbat zaryadlangan zanjir zvenosi xalaqit qiladi. Reaksion qobilyatli guruhlarning soni muhitni pH past bo’lganda quyimolekular analog – 4 – pikolinga nisbatan 60 - 100 marta yuqori bo’ladi [23]. Polimerlanish darajasi o’zgarmasdan sodir bo’ladigan kimyoviy reaksiyalar Polimeranalogik o’zgarishlar. Polimerlarda zanjir uzunligi va tuzilishi o’zgarmasdan yon funksional guruhlarning quyimolekular birikmalare bilan almashinishi hisobiga boradigan reaksiyalar polimeranalogik o’zgarishlar reaksiyasi deyiladi. Bunday reaksiyalar natijasida yon funksional guruhlar tabiati o’zgaradi. Bu reaksiyalar tufayli quyimolekular birikmalarning atom yoki atomlar guruhi polimer tabiatida o’zgaradi. Juda ko’pchilik ilmiy izlanishlar natijasida bir guruh reaksiya kirishganida, yangi funksional guruhlarning hosil bo’lishi ko’rsatildi: 1. Monomerlardan sentiz qilinishi mumkin bo’lmagan plimerlar olish. Chunonchi, ularning monomeri ma’lum emas yoki turg’un emas, yoxud polimerlanish reaksiyasiga uchramaydi. Masalan, polivinil spirtini (PVS) polivinilasetatdan (PVA), polivinilaminni polivinilsuksinimiddan yoki polivinilftalimiddan ishqor ishtirokida gidrolizlab olish mumkin: NaOH NaOH [– CH 2 – CH –] n -----→ [– CH 2 – CH –] n [– CH 2 – CH –] n -----→ [– CH 2 – CH –] n ← [– CH 2 – CH –] n | | | | | OCOCH 3 OH N NH 2 N / \ / \ 25$ $PVA PVS O = C C = O O = C C = O | | \ / H 2 C___CH 2 C 6 H 4 Polivinilsuksinimid Polivinilamin Polivinilftalimid Bu reaksiyalar jarayonida makromolekulaning polimerlanish darajasi “n” o’zgarmaydi. 2. Kimyoviy o’zgarishlar tufayli yangi xossaga ega bo’lgan polimerlar olish. Polimeranalogik o’zgarishlar reaksiyasiga, ikki funksional guruhning o’zaro birikib, siklik strukturaga ega bo’lgan makromolekula hosil bo’lish reaksiyasini ham kiritish mumkin. Masalan, polivinil spirtini asitillash shular jumlasidandir. O || –CH 2 – CH – CH 2 – CH – + R – C – H → –CH 2 – CH – CH 2 – CH – + nH 2 O | | | | OH OH O O \ / CH | R Polimeranalogik o’zgarishlar reaksiyasi polimerlarni modifikatsiyalash usullaridan biri bo’lib, u yangi polimer materiallar olishga, jumladan qiyin yoki sintez qilish mumkin bo’lmagan polimerlar olishga keng imkoniyat yaratadi. Ko’pchilik polimeranalogik o’zgarishlar sanoatda keng qo’llaniladi, masalan sellullozaning oddiy va murakkab efirlarini, polivinil spirtini olish, polietilin va polivinilxloridni xlorlash reaksiyalari shular jumlasidandir. Asetilselluloza amalda sellulozaga turli kislotalar (asosan, sulfat va xlorat kislota) ishtirokida sirka angidridi ta’sir ettirib olinadi [24]. Sellulozaning sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan murakkab efirlaridan yana biri uning nitroefiridir. U sellulozaga nitrat kislotasi ta’siri bilan olinadi. Yuqoridagi misollardan ko’rinadiki, polimeranalogik o’zgarishlar reaksiyasining asosiy qonuniyatlari xuddi organik kimyoning odatdagi reaksiyalari kabi borishi bilan bir qatorda, ularning o’ziga xos xususiyatlari ham borligi ko’rinib turibdi. Ammo reagentning polimer tabiati bu jarayonning murakkab qonuniyatlarini keltirib chiqaradi. 26$

Shuning uchun ham ko’pchilik polimeranalogik o’zgarishlar oxirigacha bormaydi. Polimeranalogik o’zgarishlar mahsulotning miqdori 100% dan kam bo’lgani uchun reaksiyaga kirishgan va kirishmagan zvenolardan tuzilgan sopolimerni eslatadi. Bu sopolimer zanjirida zvenolarning taqsimlanishi sopolimerlanish mahsuloti zvenolarning taqsimlanishidan tubdan farq qiladi. Misol tariqasida ayrim polimeranalogik o’zgarishlar natijasida polimerning kimyoviy va mexanik xossalarining o’zgarishini ko’rib chiqamiz: Poliolefinlarni xlorlash reaksiyasi polimerlarni modifikatsiyalash usullaridan hisoblanadi. Bu usuldan foydalanib, turli xossalarga ega bo’lgan, polimerning molekular massasi, tarkibi va strukturasiga, xlorlash darajasi va usuliga bog’liq bo’lgan yangi mahsulotlarni olish mumkin. Polietilen (PE) va polipropilen (PP) suspenziyada (suvda, uglerod to’rt xlorid eritmasida, sirka, sulfat va azot kislotalari eritmalarida) xlorlanadi. Xlorlash oddiy erkin radikal mexanizm sxemasi bo’yicha borib, organik perioksidlar ishtirokida tezlashadi: C H 2 C H 2 C H 2 C H 2 n C l 2 C H 2 C H C l C H 2 C H 2 C H 2 C H C H 3 C H 2 C HC H 3 n C l 2 C H 2 CC l C H 3 C H 2 C HC H 3 n H C l Ichki molekular reaksiyalar – kimyoviy reaksiyalar qatoriga kirib, unda makromolekulalar qayta guruhlanishi yoki bir makromolekulaning atomlari yoki funksional guruhlari o’zaro birikishi sodir bo’ladi va polimerlarning polimerlanish darajasi esa o’zgarmay qoladi. Bu reaksiyalar fizikaviy va kimyoviy omillar ta’sirida sodir bo’ladi. Polimer zanjirining tuzilishiga qarab ichki molekular reaksiyalarni ikki guruhga bo’lish mumkin: 1. O’zida to’yinmagan bog’ tutuvchi makromolekulalar hosil bo’lishi quyimolekular birikmalarning ajralishi bilan kuzatiladi. Bunday reaksiyalar qatoriga issiqlik, yorug’lik, radiatsion nurlar va har xil katalizatorlar (ishqoriy, kislota, tuz) ishtirokida boradigan reaksiyalar kiradi [25]. 27

$Polivinilxlorid (PVX) va polivinilspirti (PVS) ni qizdirsak yoki y-nurlari bilan nurlatilsa, degidroxlorlash va degidrolanish reaksiyalari ketib, o’zida to’yinmagan bog’lar tutuvchi yarim o’tkazgich va magnet xossalariga ega bo’lgan polivinilenlar hosil bo’ladi. [ C H 2 C H C l C H 2 C H C l ] n [ C H = C H C H = C H ] n1 5 0 - H C l [ C H 2 C H O H C H 2 C H O H ] n - H 2 O1 0 0 2. O’zida siklik (halqa) guruhlar tutgan makromolekulalarning hosil bo’lishi. Bularga o’zida qisqa bog’li yon o’rin bosarlar tutgan va uning ochilishi natijasida zanjirdagi qo’shni guruhlar bilan yangi kimyoviy bog’lar hosil qilib, hech qanday quyimolekulali birikmalar ajralib chiqmaydigan reaksiyalar kiradi. - CH 2 CH 2 CH 2 270 0 CH 2 CH 2 500 0 CH CH \ / \ / \ / ---- → \ / \ / \ / ---- → \ // \ // \ / CH CH CH CH CH CH C C C | | | | | | | | | CN CN CN C C C C C C / \\ / \\ / \\ / \\ / \\ / \\ N N N N Bunday siklik tuzilishiga ega bo’lgan polimerlar yuqori issiqlikga chidamli bo’lib, poliakrilonitril asosida olingan tola “qora nitron” nomi bilan yuritiladi. Sikllanish qo’shni funksional guruhlar hisobiga quyi molekular birikma ajralib chiqishi yoki makromolekulalilar funksional guruhining boshqa reagentlar bilan o’zaro birikishi tufayli sodir bo’lishi mumkin. - CH 2 CH 2 CH 2 - - CH 2 – CH – CH 2 – CH - ---- → \ / \ / | | - H 2 O CH CH COOH COOH | | C C // \ / \\ O O O Zn - CH 2 – CH – CH 2 – CH - ---- → - CH 2 – CH - CH - | | -ZnCl 2 \ / Cl Cl CH 2 28$

Ma’lum bo’lishicha, makromolekular reaksiyani keltirib chiqaruvchi kimyoviy reagentlar polimer zanjiri tarkibiga kirmasligi, tsikl hosil bo’lishi bilan boradigan polimernalogik o’zgarishlar reaksiyasidan farq qiladi (masalan, poliatsetallarning hosil bo’lishi). Polimerlanish darajasining ortishi bilan boradigan reaksiyalar Makromolekulalararo reaksiyalar. Makromolekulalararo reaksiyalar ikki yoki undan ortiq makromolekulalarni kimyoviy bog’lar ishtirokida choklanishi natijasida sodir bo’ladi. Bu reaksiyalar - qo’shimcha birikma kiritmasdan yoki kiritish yo’li bilan olib boriladi. Makromolekulalararo reaksiyalarga kauchuklarni vulqonlash yaqqol misol bo’ladi. Bunda chiziqsimon makromolekula choklangan shaklga aylanadi. Vulqonlash oltingugurt ishtirokida, oltingugurtsiz va turli nurlar tasirida borishi mumkin. Oltingugurt bilan vulqonlash ikkilamchi bog` tutgan kauchuk va oltingugurt aralashmasini 130-160 0 C da qizitish bilan olib boriladi. | S | - CH 2 – CH = CH – CH 2 - - CH 2 – CH – CH – CH 2 - | + nS → S | - CH 2 – CH = CH – CH 2 - - CH 2 – CH – CH – CH 2 – | S Bundan tashqari oltingugurt ikkilamchi bog`ga nisbatan a-holatda turgan harakatchan vodorod atomi bilan ham reaksiyaga kirishishi mumkin. - CH 2 – CH = CH – CH 2 – - CH 2 – CH = CH – CH – S | --- → S -H2S | - CH 2 – CH = CH – CH 2 - - CH 2 – CH = CH – CH – Oltingugurtsiz vulqonlashga ikkilamchi bog` tutmagan kauchuklar ham uchraydi.Misol tariqasida metall oksidi ishtirokida xlorlangan polietilenning vulqonlanishini ko`rsatish yetarlidir [26]. 29

- CH 2 – CH – CH 2 – CH 2 – - CH 2 – CH – CH 2 – CH 2 – | ZnO | Cl --- → O - CH 2 – CH – CH 2 – CH 2 – -ZnCl2 | | - CH 2 – CH – CH 2 – CH 2 – Cl Ikki makromolekula bufunsional birikma bilan o`zaro birikib, makromolekulalararokimyoviy bog`lar hosil qilganda zanjirlar o`zaro choklanib, chiziqsimon polimer fazoviy strukturali polimerga aylanadi. Masalan, poliakril kislatasiga ikki atomli spirtlar ta’sir ettirib, molekulalari bir-biri bilan murakkab efir bog`lari orqali birikkan tarmoqlangan polimer olish mumkin. Polimer chiziqsimon holatdan tarmoqlangan holatga o`tganda, eruvchanligi va suyuqlanish harorati yo`qoladi, polimerning hamma fizik-kimyoviy va mexanikaviy xossalari o`zgaradi.Tarmoqlangan polimerning xossalari uning kimyoviy tuzilishiga va molekulalar aro bog`larning soniga bog`liq. To`rlar sonining ortishi polimerning kattaligi, issiqqa chidamliligi, yumshash haroratini oshiradi, eruvchanligini esa kamaytiradi. Bu xossalar polimer materiallarini turli shakllarga solishni murakkablashtirsa ham, tayyor buyumlar olish uchun qimmatlidir. To`g`ridan to`g`ri sintez yo`li bilan to`rsimon polimer olishga erishish qiyin,shuning uchun avval chiziqsimon polimer olib, keyin undan tarmoqlangan polimer olinadi.Chiziqsimonpolimerni to`rsimon polimerga oz ozidan o`tishifunksional guruhlarning turli aralashmalar yoki havoda kislarod ishtirokida bir-biri bilan birikishi natilasida yuz beradi. Molekulyar massasi 50000 bo`lgan poliakril kislotasini choklash uchun nazariy hisoblanganda 0,1% etilen glikol (PAK ning molekulyar massasiga hisoblaganda) kerak bo`ladi.Bunda polimerning kinetik barqarorligini to`layo`qotish uchun polimer molekulasining birgina funksional guruhini reaksiyaga kiritish yetarlidir. Polimer funksional guruhlarining molekulalar aro birikishi tufayli ham to`rsimon polimer hosil bo`ladi [27], [28]. 30

$Ko`pin cha reaksiya bir vaqtning o`zida ikki yo`nalishda boradi.Jumladan, N- mmitakrilamid polimerlanishda o`zida metakrilamid zvenosi tutgan chiziqsimon polimer bilan birga tarkibida siklik imid bog`i hosil bo`ladi: CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 | | | | - CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – C – | | | | C=O O=C C=O C=O | \ / | NH 2 NH NH 2 Polimerlanishning so`nggi bosqichida moleko`lalararo imid bog`lari tutgan tarmoqlangan, erimaydigan polimerhosil bo`lishimumkin: CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 | | | | - CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – C – | | | | C=O O=C O=C C=O | \ \ / NH NH NH / / C=O C=O CH 3 | | | - CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – C – CH 2 – | | | CH 3 CH 3 C=O | NH | Payvandli va blok polimerlanish polimerlarni kimyoviy modifikasiyalash va xossalarini takomillashtirish maqsaddida keng qo`llaniladi.Payvand polimer kimyoviy tarkibi lihatidan rasmiy sopolimerga o`xshamasa ham makromoleko`lasida ketma-ket qaytariladigan uzun bir xil zvenolar tutadi. Blok polimer esa yaxlit qaytariladigan chiziqsimon zanjirlardan iborat bo`ladi. -AAAAABBBBAAAA- Payvandli polimerning makromoleko`lalari tarmoqlangan tuzilishga ega bo`ladi. Asosiy zanjirni tashkil etuvchi A zvenolar yon tarmoqlarini tashkil etuvchi B monomer zvenolardan iborat bo`ladi: -AAAAAAAAAAAAAAA- ⁞ ⁞ ⁞ B B B ⁞ ⁞ ⁞ 31$