Bosh sahifa
Diplom ishlar
Kimyo
Kalsiyli tuzlar. Kalsiyli tuzlarning tabiiy manbalari, olinishi va xossalari
Kalsiyli tuzlar. Kalsiyli tuzlarning tabiiy manbalari, olinishi va xossalari
Yuklangan vaqt:
29.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
367 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Aktinoidlar geksaftoridlarini olinishi va xossalari
Mineral o`g`itlar. O`g`itlarning tarkibi va turlari. Kaliyli mineral tuzlar va ularning tabiiy manbalari
Qarshi gazlangan ichimlik suvi tarkibidagi molibden hamda nitrat ionlarining miqdorini aniqlash
Mochevina-furfurol smolasini olinishi va fizik-kimyoviy xossalari
Maktab kimyo kursida noorganik birikmalarning asosiy sinflarini o’qitish metodikasi
![Kirish Hurmatli prezidentimiz Islom Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisida ,,Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish ustivor maqsadimizdir‘‘ mavzusida fikrlarini bayon etdilar. Oliy Majlisning qonun ijodkorligi faoliyatida mamlakatimizda iqtisodiy sohada amalga oshirilayotgan tarkibiy o‘zgarishlarni, qulay investission muhitini shakllantirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlash, bank moliya tizimini rivojlantirishni normativ huquqiy jihatdan ta’minlash masalalari alohida o‘rin egalladi. Iqtisodiy islohatlarni qonuniy jihatdan ta’minlashga yo‘naltirilgan bir qator tadbirlar 2009-2012-yillarga mo‘ljallangan, jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini imkon qadar kamaytirilishiga qaratilgan inqirozga qarshi choralar dasturini samarali amalga oshirishni huquqiy ta’minlash, dunyodagi sanoqli davlatlar qatorida O‘zbekiston iqtisodiyotning barqaror o‘sish sur’atlarini saqlab qolish va aholining real daromadlarini oshirish imkonini beradi [1]. Uzoq muddatli istiqbolga mo‘ljallangan, mamlakatimizning salohiyati, qudrati va iqtisodiyotimizning raqobatbatbordoshligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadigan navbatdagi muhim ustuvor yo‘nalish, bu asosiy yetakchi sohalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, transport va infra tuzilma kommunikatsiyalarni rivojlantirishga qaratilgan strategik ahamiyatga molik loyihalarni amalga oshirish uchun faol investitsiya siyosatini olib borishdan iborat. Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlarining davlat va jamiyat qurilishi tizimidagi huquq hamda vakolatlarini kengaytirishga qaratilgan qonunchilikni takomillashtirish masalasi ustuvor yo‘nalishga aylanishi zarur [2]. Asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. 2014-yilda o‘z oldimizga qo‘yayotgan yuksak maqsad, vazifa va 3](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-2.png)
![rejalar qanday og‘ir bo‘lmasin, bularning barchasi, avvalo mamlakatimizning taraqqiy topgan davlatlar qatoriga chiqishini yangi qadamidir[3]. Tabiiy mineral tuzlar ham boshqa foydali qazilmalar kabi barcha xo‘jalik hayoti da muhim ro‘l o‘ynaydi. Mamlakatimiz mineral tuzlar, qazilma boyliklariga juda boy bo‘lganligi uchun ularni joylashgan o‘rni, tuzilishi, kelib chiqishi, ko‘payish sharoitlari, kimyoviy tarkibi, ularni ajratib olish usullari hamda ulardan keng miqyosda foydalanish barchada qiziqish uyg‘otadi. Kishilik jamiyati qadim zamonlardan buyon tabiatda tarqalgan tuzlardan foydalanib kelishgan. Keyinchalik tabiatdagi tabiiy tuz va minerallarni qayta ishlash natijasida olinadigan tuzlardan kengroq foydalanish muntazam ravishda yo‘lga qo‘yila boshlandi. Bunday qayta ishlash usullari dastlab yetarli darajada talabga jovob bermasada, asta-sekin texnika madaniyatining o‘sishi bilan rivojlana bordi. Turli maqsadlar uchun ishlatiladigan tuzlar assortimenti muntazam ko‘payib bordi va ayniqsa sanoat rivojlangan davrda bu yanada ortdi. Kimyo sanoatida mineral tuzlar asosan kislota, ishqor, gaz va har xil turdagi tuzlar shuningdek kimyoviy ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan materiallar sifatida foydalaniladi. Kimyo sanoati xlor, xlorid kislotasi, soda, o‘yuvchi natriy va boshqa xildagi natriy bilan xlorning birikmalarini ishlab chiqarish uchun ko‘plab miqdordagi osh tuzini ishlatadi. Karbonat va silikatlar qurilish ishlarida, turli maqsadlarda ishlatiladi. Kalsiy karbonat tuzi esa marmar, ohaktosh sifatida ko‘plab miqdorda ishlatiladi. Kalsiy xlorid ( CaCl 2 ) esa arbolit plitalari tarkibida har doim bo‘ladi. Arbolit plitalari qurilish materiali bo‘lib, asosan, portlandsiment va organik qo‘shimcha, masalan, yog‘och qipig‘idan tashkil topgan. Qurilishda kalsiy sulfat CaSO 4 kristallgidrat holida gips va alebastr holida ishlatiladi. Inson organizmi tuz muvozanatini doimo saqlab turishga muhtojdir va organizm umumiy massasiga nisbatan 5,5% turli xildagi tuzlar shu vazifani bajarib turadi. Masalan, organizmda kalsiy tuzlari kamayib ketsa, muvozanatni tiklash 4](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-3.png)
![uchun kalsiy tutgan maxsulotlarni iste’mol qilish xohishi paydo bo‘ladi yoki turli sabablarga ko‘ra, organizm tez suyuqlik yo‘qotadigan bo‘lib qolganda, tuz suyuqlik bilan chiqib ketib qoladi, shuning uchun bunday hollarda turli fiziologik tuz eritmalari beriladi. Umuman olganda mineral tuzlar jumladan kalsiyli birikmalarning yangidan-yangi tabiiy zahiralarini izlab topish, ularni ishlab chiqarishni zanmonaviy usullarini yaratish va amalyotga tatbiq etish, bu borada amalga oshirilayotgan ilmiy-tatqiqod ishlarini yanada takomillashtirilishini taqoza etadi. Mavzuning dolzarbligi. Tuzlar kimyoviy birikmalarning eng muhim sinflaridan biri bo‘lib, tabiatda ular ko‘plab miqdorda minerallar holida uchraydi. Inson uzoq vaqtdan beri mineral tuz konlaridan foydalanadi yoki tuzlarni ularning eritmalaridan ajratib oladi. Tuz qatlamlarining asosiy qismi ko‘plab dengiz suvlarida uchraydi. Dengiz suvida o‘rtacha miqdorda 3,5% dan iborat bo‘lgan har-xil turdagi tuzlar uchraydi. Dengiz suvi tuz massasining asosiy qismi, ya’ni 80% natriy xloriddan iborat[6]. Hozirgi vaqtda magniy, kalsiy va ularning birikmalari amalyotda ko‘plab miqdorda qo‘lanilganligi uchun unga bo‘lgan talab kundan-kunga ortib bormoqda. Ular asosan qurilish materiallari: asbest, alebastr, gips, ohak, marmar, sementlarning asosini tashkil etadi. Ayniqsa ular tibbiyotda ham ko‘plab miqdorda ishlatiladi: kalsiy xlorid, kalsiy glukanat kabilar shular jumlasidandir. Hozirgi vaqtda qishloq xo‘jaligida mineral o‘g‘itlar sifatida foydalaniladigan tuzlar ko‘plab miqdorda ishlab chiqarilmoqda. Bularga misol tariqasida oddiy superfosfatlar Ca(H 2 PO 4 ) 2 ·2CaSO 4 , qo‘sh superfosfat Ca(H 2 PO 4 ) 2 va perisipitat CaHPO 4 ·2H2O larini keltirish mumkin. O‘simlik tarkibida 70 ortiq kimyoviy elementlar kiradi. Bunday elementlarga uglerod, kislorod, vodorod, azot, fosfor, kaliy, kalsiy va boshqa elementlarni keltirish mumkin. Har bir element o‘simklikda o‘z funksiyasini bajaradi va shuning uchun ham bir elementni ikkinchi element bilan almashtirish mumkin emas. Kalsiy o‘simlikning uglevodli va oqsilli almashinishida qatnashadi, o‘simliklarning ildizlarining o‘sishiga ijobiy ta’sir 5](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-4.png)
![I bob. Mavzuga oid adabiyotlar sharxi 1.1 Kalsiyli tuzlar. Kalsiyli tuzlarning tabiiy manbalari Yer po‘stlog‘ida kalsiy miqdori 3%. Yer po‘stlog‘ida kalsiyning oltita, stronsiyning to‘rtta va bariyning yettita turg‘un izotopi bor.Kalsiyning eng ko‘p tarqalgan izotoplariga: Ca4020 (96,97%), Ca4220 , Ca4320 , Ca4420 , Ca4620 , Ca4820 Ishqoriy-yer metallarining galogenidlari va nitratlari va boshqa tuzlari deyarli gidrolizlanmaydi. Kalsiyning galogenidlari amiak ta’sirida amiakatlarni hosil qiladi. Amiakatlarda kalsiyning koordinatsion soni 8 ga teng bo‘ladi.Masalan: [Ca(NH 3 ) 8 ]Cl 2 . Ishqoriy-yer metallarining amiakatlarining barqarorligi kalsiydan bariy qarab zaiflashadi. Ca→Sr→Ba qatorida metallarning suv bilan faolligi ortib boradi. Kalsiy birikmalarida kimyoviy bog‘larning hosil bo‘lishida f- orbitallar muhim rol o‘ynaydi. Shuning uchun bu elementninng hosil qilgan kompleks birikmalrida koordinatsion soni 6 va 8 ga teng bo‘ladi[10]. CaH 2 suv ta’sirida tez parchalanadi : CaH 2 + 2H 2 O = Ca(OH) 2 + 2H 2 Bu reaksiya vaqtida ko‘p issig‘lik chiqqanligi uchun, u yonib ketadi. Havoda kalsiy sirti oksid parda bilan qoplanaadi. Bunda uning oksidi hosil bo‘ladi: 2 Ca + O 2 = 2CaO CaO oq qattiq modda bo‘lib suvda kam eriydi. Sanoatda ohaktoshni parchalab olinadi: 9](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-8.png)
![CaCO 3 = CaO + CO 2 Kalsiy oksid kuydirilgan ohak yoki so‘ndirilmagan ohak nomi bilan ma’lum. Kalsiy oksidi suv bilan reaksiyaga kirishib so‘ndirilgan ohakni hosil qiladi: CaO + H 2 O = Ca(OH) 2 Bu reaksiyada juda ko‘p issig‘lik ajralib chiqadi va bu issig‘lik ta‘sirida suvning bir qismi bug‘lanib ketadi. Ca(OH) 2 - oq kukun bo‘lib, suvda oz eriydi, uning eritmasi kuchli asosdir. Ca(OH) 2 ning to‘yingan eritmasi ohakli suv deb ataladi. Ca(OH) 2 tiniq eritmasi orqali CO 2 o‘tkazilsa, yoki eritma ochiq havoda tursa, havodagi karbonat angdrid bilan reaksiyaga kirishib, eritma loyqalanadi, ya’ni CaCO 3 hosil bo‘ladi. Ca(OH) 2 + CO 2 = CaCO 3 +H 2 O Uylarni oqlashda CaO suv bilan so‘ndiriladi, bunda hosil bo‘lgan kalsiy gidroksidning ko‘p qismi suvda suspenziya holida, oz qismi erigan holda bo‘ladi. Uy devorlarida kalsiy gidroksid havodagi karbonat angdrid bilan reaksiyaga kirishib, kalsiy karbonatga aylanadi. Kalsiy gidroksid arzon ishqor bo‘lganligi uchun kimyo sanoatida ko‘p ishlatiladi, masalan, undan soda tayyorlashda, xlorli ohak tayyorlashda va teri pishirishda foydalaniladi. Qum aralash kalsiy gidroksid suvga qorilib, g‘isht terishda ishlatiladi. Bunda kalsiy gidroksid havodagi karbonat angdrid bilan reaksiyaga kirishib kalsiy karbonat (CaCO 3 ), qum (SiO 2 ) bilan esa kalsiy silikat (CaSiO 3 ) hosil qiladi, shuning uchun g‘ishtlar yaxshi yopishadi[11]. Kalsiy gidroksidga vodorod peroksid ta’sir ettrib, kalsiy peroksid (CaO 2 ) olish mumkin. Hosil bo‘lgan CaO 2 sakkiz molekula suv bilan kristallanib, CaO 2 ∙8H 2 O holida tushadi. Bu modda 130 o C gacha qizdirilsa, suvini yo‘qotadi. 10](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-9.png)
![Kalsiy tuzlari orasida kalsiy xlorid bilan kalsiy nitrat suvda yaxsho eriydi, kalsiy sulfat (CaSO 4 ) va kalsiy sulfit (CaSO 3 ) oz eriydi, kalsiy fosfat (Ca 3 (PO 4 ) 2 ) va kalsiy karbonat (CaCO 3 ) erimaydi. Qizdirilgan kalsiy oksid uglerod ta’sirida kalsiy karbid hosil bo‘ladi: CaO + 3C = CaC 2 + CO Kalsiy karbid suv ta‘sirida gidrolizlanganda atselilen ajralib chiqadi: CaC 2 + 2H 2 O = Ca(OH) 2 + C 2 H 2 Bu reaksiyadan sanoatda atsetilen olishda foydalaniladi. Kalsiy karbit asosida olingan atsetilendan aftagen qilishda ham foydalaniladi[10]. Organizimga magniy ioni yetishmasa yurak qon tomirlar faoliyati buzilib, kasalikka chalinish ehtimolligi ortadi. Tarkibida magniy tutgan ko‘pdan-ko‘p moddalar tibbiyotda dori sifatida ishlatiladi. Magniy sulfati ( MgSO 4 ∙7H 2 O) tinchlantiruvchi va og‘riq qoldiruvchi hamda surgi sifatida buyuriladi. Magniy oksidi va magniy karbonati meda-ichak kasalliklarida dori sifatida ishlatiladi. Magniy asosan o‘simliklar hayotida muhim rol o‘ynaydi. Magniy o‘simliklardagi yashil xlorofil tarkibiga kiradi. Xlorofil yordamida o‘simliklarda fotosintez jarayoni ro‘y beradi. Kalsiy tirik organizm uchun o‘rni beqiyos. Odam organizmida 1,4% gacha kalsiy bo‘ladi( 70 kg ga 1400 g). Organizmdagi kalsiyning 99% suyak to‘qimalarida joylashgan. Suyakda kalsiy asosan Ca 3 (PO 4 ) 2 va CaCO 3 holatida bo‘ladi. Odam organizmining kalsiyga bo‘lgan ehtiyoji kuniga 1g tashkil etadi. Kalsiy to‘qima membranalari va mushaklarning normal ishlashi uchun zarur, u qoning ivishiga tez ta’sir qiladi. Qondagi kalsiy miqdorini garmonlar tartibga solib turadi . Tarkibida kalsiy bo‘lgan ko‘p dorilar bor. Kalsiy xlorid ( CaCl 2 ∙6H 2 O) allergik, raxit, shamollash va teri kasalliklarida buyuriladi. Bundan tashqari , kalsiy 11](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-10.png)
![glukonat, kalsiy laktat, kalsiy glitserofosfat va boshqalar tibbiyotda dori modda sifatida keng qo‘lanilmoqda[5]. Kalsiy va stronsiyning xossalari juda yaqinligi tufayli suyak to‘qimalaridagi almashinish reaksiyalarida kalsiy o‘rniga stronsiy qoladi. Bu borada stronsiyning radioktiv izotoplari juda xavfli bo‘lib, ular yadro reaksiyalarida hosil bo‘ladi. Sementlar o‘z tarkibi jihatidan, asosan, kalsiy silikat va kalsiy aluminatlardan iborat. Sement tarkibiga kirivchi ikki element geterozanjirli polemerlar hosil qilishga moil elementlardir. Portland sement tayyorlash uchun xom ashyo sifatida 3 og‘irlik qism ohaktosh bilan bir og‘iqlik qism tuproq ( gil) aralashtiriladi va hosil bo‘lgan aralashma 1400-1500 o da pishiriladi. Bunda gil va ohaktoshdan uglerod va suv chiqib ketadi. Suyuq fazada boradigan reaksiyalar natijasida kalsiy aluminat ( masalan, 3CaO∙Al 2 O 3 , 4CaO∙Al 2 O 3 ∙Fe 2 O 3 ), kalsiy silikat( masalan, 3CaO∙SiO 2 , 2CaO∙SiO 2 ) hosil bo‘ladi. Suyuq faza kristallanib shishasimon modda klinker hosil bo‘ladi. Klinker tegirmonda maydalanib qoplarga joylanadi, bu portland siment bo‘lib iste’mol uchun yuboriladi. Portland siment tarkibida : Ca 58- 66%, SiO 2 18-26%, Al 2 O 3 4-12%, SO 3 0,5-2,5 %, MgO 1-5 %, Fe 2 O 3 2-5%, Na va K 2% Sement tarkibidagi<< asosiy>> oksidlar miqdorining <<kislotali>> oksidlar miqdoriga nisbati- sementning gidravlik moduli deyiladi: 3 2 3 2 2 O Fe O Al SiO СaO =1,7 Silikat sementning <<qotish>> protsessida asosan quydagi gidrotatsiya reaksiyasi sodir bo‘ladi. Ca 3 SiO 5 + 5H 2 O = CaSiO 4 ∙4H 2 O + Ca(OH) 2 12](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-11.png)
![Ca 3 (AlO 3 ) 2 + 4H 2 O= Ca 3 (AlO 3 ) 2 ∙ 4H 2 O Ca 2 SiO 4 + 4H 2 O = Ca 2 SiO 4 ∙4H 2 O Gidravliksementda aluminator miqdori ko‘proq bo‘ladi[11]. Kalsiy, stronsiy va bariy asosan suyuqlanmalari elektroliz qilib olinadi. Kalsiy, stronsiy va bariy metallarini birinchi marta Xevi tomonidan elektroliz qilib olingan. Elektroliz qilish jarayonida ularning tuzlari yuqori temperaturada suyuqlantiriladi. Katodda metall ajralib chiqadi. CaCl 2(s) elektroliz Ca + Cl 2 Bundan tashqari kalsiy, stronsiy, bariy metallarini vakumda alyumotermiya usuli bilan ham olinadi: CaCO 3 Cto, CaO + CO 2 6CaO + 2Al Cto, 3CaO∙Al 2 O 3 + 3Ca Hozirgi paytda bu element karbitlarini yuqori temperaturada parchalab olish usuli ham ma’lum. Bunda elementlar bug‘ holida uchib chiqadi, uglerod esa qattiq grafit holida qoladi. Ikkinchi guruppaning asosiy guruppacha elementlari( berilliyni istisno qilganda) metall xossalariga ega. Erkin holda kumushrang- oq, yumshoq moddalar bo‘lib, ishqoriy metallarga qaraganda qattiqroq, erish va qaynash temperaturasi ancha yuqoridir. Radiydan boshqa elementlar zichligi bo‘yicha yengil metallarga kiradi. Berilliy o‘z xossalari bilan aluminiyga, magniy esa xossalari bilan toq gruppa elementlari, ayniqsa ruxga yaqin turadi. Kalsiy 850 0 da eriydi, havooda oksid parda bilan qoplanadi, qizdirilganda qizg‘ish alanga berib yonadi. 13](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-12.png)
![Kalsiy, stronsiy va bariy metallari aktiv metallmaslar bilan odatdagi sharoitda birikadi. Azot, vodorod, uglerod va kremniy kabi metallmaslar bilan bir oz qizdirilganda reaksiyaga kirishadi. Bu reaksiyalar issig‘lik chiqishi bilan sodir bo‘ladi. Metallarning reaksiyaga kirishish xususiyati Ca→Sr→Ba qatorida ortib boradi. Bu elementlar sovuq suv bilan ham reaksiyaga kirishadi. Suv bilan reaksiyaga kirishish xususiyati kalsiydan bariyga o‘tgan sari ortib boradi. Ca + 2H 2 O = Ca(OH) 2 + H 2 Bu metallar kislotalar bilkan shiddatli reaksiyaga kirishadi, ishqorlar esa ta‘sir etmaydi[15]. Gips : ( CaSO 4 ∙2H 2 O ) hamda kalsiy sulfat tuzlari mineral tarkibida keng tarqalgan tuz hisoblanadi. Bundan tashqari alohida zahiralariga ega bo‘lgan xolda ham tabiatda keng tarqalgan. << Gips>> degani grekcha << gpsos>> so‘zidan olingan bo‘lib <<bo‘r>> degan ma’noni anglatadi. Gips tabiatda kiristallar holida yoki donachalar holdagi massasi ko‘rinishda uchraydi. Gips ham boshqa minerallar kabi bir qattor rangli ko‘rinishlarda bo‘ladi. Ular ransiz bo‘lishi bilan bir qatorda oq, qizg‘ish ko‘rinishlarda ham uchraydi. Gips xalq xo‘jaligida turli sohalarda ishlatiladi, gips suvda yomon eriydi, ochiq havoda ko‘p turib qolsa o‘ziga namni yutadi va gipsga aylanib qoladi[12]. Ohaktosh. Ohaktosh va bo‘rning, ba’zi joylarda esa marmarning g‘oyat katta qatlamlari mavjud bo‘lib, ular kalsiy karbonatning ( CaCO 3 ) ning tabiiy xillaridir. Kalsiyning posforit Ca 3 (PO 4 ) 2 va nihoyat tarkibida kalsiy bo‘lgan har xil silikatlar ham ko‘p miqdorda uchraydi. Yer po‘stlog‘ida kalsiyning umumiy miqdori og‘irlik jihatidan 3% ni tashkil etadi. Gallit . Bu mineralning nomi gekcha <<xolos>> so‘zidan olingan bo‘lib << tuz >> degan ma’noni anglatadi. Kimyoviy tarkibiga ko‘ra gallit natriy xloriddan iborat ( NaCl ). Osh tuzining kiristallari o‘zining hosil bo‘lishi sharoitiga qarab, kubik shakilarga ega bo‘ladi. Juda chekli kiristallari kamdan-kam holarda, toza, 14](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-13.png)
![rangsiz tiniq rangda bo‘ladi. Juda chekli kiristallari esa binafsha, havo rang va o‘tkir ko‘k rangda bo‘ldi. Ranglar har-xil dog‘lar, chiziqlar yoki panjaralar ko‘rinishida bo‘ladi. Ranglarning hosil bo‘lishi, natriy xlor molekulasining parchalanishi natijasida natriy atomini hosil bo‘lishi mineralning har-xil ranglarda ko‘rinishiga olib keladi. Tabiiy minerallardan qisman radiaktiv xusuiyatiga ega bo‘lgan kaliyning bo‘lishi uni har xil rangda bo‘lishiga jumladan: qora, kulrang ranglarda bo‘lishiga olib keladi. Bunday ranglar minerallarni qizdirish jarayonida o‘z-o‘zinidan yo‘qolib ketadi. Tuz minerallari gallit tabiatda keng miqyosda tarqalgan, u boshqa mineral tuzlar bilan birga uchraydi va ular bilan katta-katta qatlamlarni hosil qiladi. Gallit qatlamlari yoki osh tuzi o‘zining tuproqli aralashma hamda angdridlardan iborat bo‘lgan o‘lchamlari 5-10 sm bo‘lgan har hil qatlamlar hosil bo‘lishi bilan tavsiflanadi. Bu borada olib borilgan ishlar bo‘yicha barcha tatqiqotchilarning fikriga ko‘ra bu tuz qatlamlari orqali tuz zahiralarining hosil bo‘lgan vaqtini aniqlab olish mumkin. Bunda ularning hosil bo‘lish vaqti ularning 100 yil hatto ming yillar davomida hosil bo‘lishini, nafaqat osh tuzi balki boshqa minerallar uchun ham tavsifli hisoblanadi. Osh tuzi tarkibidagi tuproq aralashmalari va boshqa mineral tuzlar saqlangan holda odatda bir tekis bo‘lmagan kulrang yoki kulrang-oq tusli bo‘lishi bilan tavsiflanadi. Ko‘p hollarda osh tuzi kaliy tuzlari bilan birgalikda uchraydi va unda uning qatlamlarining rangi kuchsiz qizg‘ish sariq va qizg‘ish qizil rangda bo‘ladi[13]. Sil’vin . Bu mineral tuzining bir qator xossalari jihatidan gallitga yaqin tursada kimyoviy tarkibi jihatidan farq qilib, u kaliy xloriddan iborat, u birinchi marta 1823 yilda Germaniyada mineral tuzlar zahiralaridan olingan bo‘lib, gallit minerallari kaliy tuzlarining zahiralarida birgalikda uchrasada ularning vazifalari bir-biridan keskin farq qiladi. Ular o‘zaro tog‘li qatlamlarini hosil qiladi. Bu qatlamlar turli xildagi kaliy tuzlarini olish uchun xom-ashyo bo‘lib, xizmat qiladi. 15](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-14.png)
![Sil’vin uchun oksidlari aralashmasi borligi tufayli hosil qiladigan o‘tkir qizil rangli ko‘rinishda bo‘ladi. Minerallarning bo‘lishi harakatli hisoblanadi, bundan tashqari sil’vinning oq rangli minerallari kaliy tuzlarining zahiralarida birgalikda uchrasada ularning vazifalari bir-biridan keskin farq qiladi. Ular o‘zaro tog‘li qatlamlarni hosil qiladi. Bu qatlamlarni turli xildagi kaliy tuzlarini olish uchun xom-ashyo bo‘lib xizmat qiladi. Tarkibida kaliy bo‘lgan minerallar orasida sil’vin tabiatda keng tarqalgan minerallardan biri hisoblanadi[9]. Karnallit : ( KCl∙MCl 2 ·6H 2 O ) Kaliy minerallar orasida o‘zining tarqalishi hamda tutgan o‘rniga ko‘ra, karnallit sil’vindan so‘ng ikkinchi o‘rinda turadi. Bu mineral 1855 yilda kuchli mineralog G. Roziy tomonidan kashf etilgan. Karnallit sharafiga ko‘ra karnallit deb nomlanadi. Karnallit yopishqoqlik xususiyatiga ega emas. U qizdirilganda shakllari o‘zgarib, chiziqsimon holatga o‘tib qoladi. Uning eng muhim xususiyatlari Y.E.Rozimovskiy tomonidan aniqlangan. Mineral metall bilan qizdirilganda yoki ishlov berilganda ovoz chiqaradi. U gigroskopik modda bo‘lib o‘ziga namni tortib oladi. Shuning uchun quruq idishlarda saqlash muhim bo‘ladi. Karnalit zahiralari boshqa qazilma boyliklarga nibatan o‘zida ko‘p miqdorda gaz saqlashi bilan farq qiladi. Shuning uchun mineral yupqa qatlamli idishlarda eritilganda hosil bo‘lgan bosimidan idishlar yorilib ketadi va ajralib chiqayotgan gazning ovozi eshitilib turadi. Bundan tashqari karnallit zahiralarida quyi miqdorda tarkibida asosan vodorod hamda metandan iborat. Gaz to‘planinb qolgan va bu gazlar zahiraga ishlab berish jarayonida ajralib chiqib yong‘inlar hosil qiladi va oxir oqibatda portlab ketishga olib keladi[14]. Kainit . Bu mineral birichi marta 1865 yilda Germaniyaning tuzli qazilmalaridan birida topilgan.<< Kainos>> so‘zi grekchada <<yangi> degan ma’noni anglatadi. Uning tarkibida kaliy xlorid , magniy xlorid hamda uch molekula suv kiradi ( KCl∙MCl 2 ·3H 2 O ) . Odatda kainit mayda kristall donachalar holida ham uchraydi, uning ayrim kristallari donachalarini ko‘z bilan ilg‘ash juda 16](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-15.png)
![qiyin. Kainit havo hamda ko‘k rangli gallit va boshqa minerallari bilan birgalikda kaliy qatlamlarini hosil qilgan holda uchraydi. Tuz qatlamlari yorilganda kainit tolasimon (chiziqsimon) tuzilishni hosil qiladi. Kainit uchun ochiq-sariq hamda asosan sariq ranglar xarakterli hisoblanadi. Kainit suvda yaxshi eriydi ammo gigiroskopik emas yoki nam ta’sirida o‘zgarmaydi. Ularning tami kuchsiz sho‘r- achchiq. Lengbenit . Kaliy tuzlarining bir qancha foydali qazilmalardan keng tarqalgan lengbenit ham keng miqyosda foydalanilmoqda, uning kimyoviy tarkibi kaliy sulfat hamda ikki molekula magniy sulfatdan iborat: K 2 SO 4 ·2MgSO 4 Bu mineral 1880 yil sun’iy ravishda kimyogar Frixt tomonidan olingan bo‘lib, 1891 yil esa Germaniyaning tuz konlarining birida uning tabiiy zahirasi aniqlangan va unga <<lengbenit> nomi berilgan Lengbenit yaxshi ko‘rinishdagi kristallari tabiatda juda kam uchraydi. Ular oddiy va uch qiralli bir necha xil formula yig‘indisidan iborat. Murakkab ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Lengbenit ochiq, kulrang, oq ranglarda uchraydi[12]. 1.2. Kalsiyli tuzlarni olinishi va xossalari Tuzlar kimyoviy birikmalarning eng muhim sinflaridan biri bo‘lib, tabiatda ular ko‘plab miqdorda minerallar halida uchraydi. Inson uzoq vaqtlardan beri mineral tuz konlaridan foydalanadi yoki tuzlarni ularning eritmalaridan ajratib oladi. Suv havzalarida suv eritmalari konsentratsiyasining bo‘g‘lanish natijasida o‘zgarishi tuz kristallari qatlamini hosil qiladi. Tuz qatlamlarining asosiy qismi ko‘plab miqdorda dengiz suvlarida uchraydi. Dengiz suvlarida o‘rtacha miqdorda 3,5% dan iborat bo‘lgan har xil turdagi tuzlar uchraydi. Dengiz suvi tuz massasining asosiy qismi, ya’ni 80% natriy xloriddan iborat[23]. Hozirgi vaqtda kalsiy hamda uning birikmalari amalyotda ko‘plab miqdorda 17](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-16.png)
![(CaSO 4 ) 2 ·H 2 O +3 H 2 O= 2[CaSO 4 ∙2H 2 O] Kalsiy tabiatda keng tarqalganligi uchun, tabiiy suvda qariyb hamma vaqt kalsiy tuzlari bo‘ladi. Kalsiyning tabiiy tuzlaridan gips suvda bir oz eriydi, ammo suvda karbonat angdrid bo‘lsa, kalsiy karbonat ham gidrokarbonat ( Ca(HCO 3 ) 2 ) holida eritmaga o‘tishi mumkin[11]. Ko‘p miqdorda gidrokarbonat va sulfat holidagi kalsiy tuzlarini, shuningdek, magniyning ana shunday tuzlarini eritgan tabiiy suv qattiq suv deb ataladi. Yumshoq suvda esa kalsiy tuzlari juda oz bo‘ladi yoki mutloqa bo‘lmaydi. Suvning asosan, Ca(HCO 3 ) 2 borligidan vujudga keladigan qattiqligi muvaqqat qattiqlik deb ataladi, bunday suv qaynatilganda Ca(HCO 3 ) 2 parchalanib, kalsiy karbonat cho‘kmaga tushadi va suv yumshoq bo‘lib qoladi. Agar suvda kalsiy sulfat yoki magniy sulfat bo‘lsa, bunday suvning qattiqligi doimiy qattiqlik deb ataladi. Suvning bunaday qattiqligini haydash yoki kimyoviy yo‘l bilan yo‘yotish mumkin. Suvning qattiqligi 1 litr suvdagi kalsiy va magniy ionlarining milligramm-ekvivalentlari yig‘indisi bilan ifodalanadi. Qattiqlikning bir milligramm-ekvivalenti suvda Ca +2 uchun 20,04 mg/l yoki Mg +2 uchun 12,16 mg/l bo‘lishiga to‘g‘ri keadi. Suvning qattiqligi 1952 yilgacha qattiqlik graduslar bilan o‘lchanar edi, qattiqlik graduslari 100 l suvda necha gramm kalsiy oksid borligini ko‘rsatadi. Suv tarkibidagi magniy va boshqa ikki valentli metallarning miqdori ekvivalent miqdordagi CaO ga aylantirib hisoblanar edi. 1 gradus qattiqlik, hozirgi zamon o‘lchov birligiga aylantirilganda , 0,35663 mg/ekv kalsiy yoki magniy ionlariga teng bo‘ladi[12]. Doimiy qattiqlik bilan vaqtinchalik qattiqlikning umumiy yig‘indisi umumiy qattiqlik deyiladi. Suning uymumiy qattiqligiga asoslanib, suv turli qattiqlik darajalariga ajratiladi. 19](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-18.png)
![I. Agar qattiqlik 0 dan 4 mg∙ekv/l ( yoki 4 o ) bo‘lsa, juda yumshoq suv deyiladi. Bunga distillangan, yomg‘ir va qor suvlari kiradi. II. Qattiqligi 4-7 mg∙ekv/l ( yoki 4 o va 7 o gacha) bo‘lsa, bunday suv yumshoq suv deyiladi. Bunday suv kishilar iste’mol qilishi uchun yaroqli bo‘ladi. Bu suvga ichimlik suvlari, ba’zi daryo va ko‘l suvlari kirishi mumkin. III. Qattiqligi 7-14 mg∙ekv/l bo‘lgan suv qattiq suv deyiladi. Bu suv iste’mol uchun ham texnologik jarayonlar uchun ham yaroqsiz bo‘ladi. IV. Qattiqligi 14 mg∙ekv/l ( 14 o dan) yuqori bo‘lgan suv o‘ta qattiq suv deyiladi. Suvda ko‘p miqdorda kalsiy tuzlari yoki magniy tuzlarining bo‘lishi suvni ko‘pgina texnik maqsadlar uchun mutloqa yaroqsiz holga keltiradi. Masalan, bug‘ qozonlari qattiq suv bilan uzoq vaqt ishlasa, ularning ichki tomoni sekin-asta tig‘iz quyqa qavati bilan qoplanib qoladi. Bunday qavat 1mm ga yetgandayoq qozon devorlarining issiqlik o‘tkazuvchanligi kuchli darajada pasayadi, demak, yoqilg‘i ko‘p sarf bo‘ladi.Bundan tashqari, bu quyqa bug‘ qozonlarining qaynatgich turubalarida ham, qozonning devorlarida ham bo‘rtib chiqqan va darz ketgan joylarning hosil bo‘lishiga olib keladi. Quyqa mexanik qurulma bilan ko‘chirib tushiriladigan bo‘lsa, ko‘pincha, qozon shikastlanadi[15]. Qattiq suvda sovun ko‘pirmaydi, chunki yog‘ kristallarining, ya’ni palmitin hamda stearin kislotalarining sovun tarkibida bo‘ladigan va suvda eriydigan natriyli tuzlari shu kislotalarning suvda erimaydigan kalsiyli tuzlariga aylanadi: 2C 17 H 35 COONa + CaSO 4 =↓(C 17 H 35 COO) 2 Ca + Na 2 SO 4 Bu protsess kalsiyning barcha ionlari eritmadan chiqib ketguncha davom etadi. Shu sababdan, bir yuvishda qattiq suv ishlatilganda sovun juda ko‘p sarf bo‘ladi-yu, ammo kir uncha yaxshi ketmaydi. Ba’zi texnologik protsesslarni bajarishda , masalan, bo‘yashda qattiq suvdan foydalanish yaramaydi. Yuqorida keltirilgan misollar texnika maqsadlari uchun 20](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-19.png)
![3CaSO 4 + 2NaH 2 PO 4 = Ca 3 (PO 4 ) 2 ↓+ Na 2 SO 4 + 2H 2 SO 4 Fosfatli usul bilan suvning qattiqligi 0,1-0,03 mg∙ekv/l gacha kamaytiradi. Suvning qattiqligini kationlar almashtirish yo‘li ( kationit metodi) bilan yo‘qotish usuli sanoatda keng tarqalgan usuldir. Bu usul Na 2 Al 2 Si 2 O 8 ∙nH 2 O tipidagi ba’zi alyumosilikatlar tarkibiga kiradigan natriy ionlarining suv tarkibidagi kalsiy va magniy ionlari bilanalmashish qobilyatiga asoslangan, kalsiy ionlari bilan magniy ionlari eritmadan ana shunday chiqarib yuboriladi. Bunday alyumosilkatlar kationitlar deb ataladi[20]. Maydalangan kationit qavatidan o‘tkazilagn qattiq suv kalsiy va magniy ionlaridan tamomila tozalanadi. Bunda bo‘ladigan reaksiyalar sxemasini quydagi tenglamalar bilan ifodalash mumkin: Na 2 R + Ca(HCO 3 ) 2 ↔ CaR + 2NaHCO 3 Na 2 R + CaSO 4 ↔ CaR + Na 2 SO 4 Bu yerda R harfi bilan murakkab alyumosikat ioni (Na 2 Al 2 Si 2 O 8 ∙nH 2 O) ko‘rsatilagan. Kationitdagi natriy hammasi kalsiy( yoki magniy) bilan almashingandan keyin, kationit suvni yumshatish qobilayatini yo‘qotadi, ammo bu kationit oson regeneratlanishi (yana asligi qaytarilishi) mumkin, buning uchun kationitga NaCl ning konsentrlangan eritmasini ta’sir ettirish lozim. Bunda teskari reaksiya vujudga keladi va kalsiy o‘rnini yana natriy oladi. Shunday qilib, suvni bu usul bilan tozalashda faqat bitta, ancha arzon maxsulot, ya’ni natriy xlorid sarf bo‘ladi[10]. Suvda erigan boshqa moddalarning ionlarini yuttirish uchun, har xil suniiy smolalar ham ishlatiladi, bunday smolalar ham organik moddalar bo‘lib, ularning tarkibida kislotali yoki asosiy funksional gruppalar bo‘ladi. Kationlar sifatida tarkibida karboksil gruppalar-COOH, sulfogruppalar-SO 3 H va boshqalar 22](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-21.png)
![Tuzlar kimyoviy birikmalarning eng muhim bir sinfi bo‘lib, ion tuzilishga ega bo‘lgan kristall moddalardir. XVI asrda alximiklar ,, tuzlar ‘‘ tushunchasini metallarning eruvchanligini xarakterlash uchun qo‘llaganlar, ammo ximiya rivojlanib borgan sari bu tushuncha kislota va asos reaksiyalari bilan ko‘proq bog‘lanaverdi. Masalan, XIX asr boshida shved ximigi I. Berselius tuzlar kislota va asoslarning maxsuloti yoki kislotadagi vodorodning metallarga almashinishidan hosil bo‘lgan kimyoviy birikma deb ta’rifladi[23]. Elektrolitik dissotsiatsiya nazaryasiga ko‘ra tuzlar deb eritmaga metall kationi yoki metall kationlariga o‘xshash atomlar guruppasiga hamda anionlar ( manfiy zaryadlangan ionlar) –kislota qoldiqlariga dissotsialanidigan birikmalarga aytiladi. 24 2 4 2 SO K SO K 4 3 4 3 NH COO CH COONH CH Tuzlarning tuzilishini aniqlashda eng avvalo kislota va asos qoldiqlari hamda kation tarkibiga e’tibor beriladi. Masalan, kuchli kislota va kuchli asosdan tuz hosil bo‘lganda hamma H ionlari OH neytrallanadi hamda eritmada o‘rta tuz hosil bo‘ladi. H 2 SO 4 + 2KOH = K 2 SO 4 + 2H 2 O Agar H ionlarining bir qismi neytrallanmasdan qolsa, unda nordon tuz hosil bo‘ladi. H 2 SO 4 + KOH = KHSO 4 + H 2 O Asosli tuzlar tarkibida metall ionlari va kislota qoldig‘idan tashqari gidroksil gruppa OH lari ham bo‘ladi. HCl+ Mg(OH) 2 = Mg(OH)Cl +H 2 O 24](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-23.png)
![Qo‘shaloq tuzlar tarkibida turli metall kationlari va bir xil kislota anioni saqlagan murakkab moddalar, masalan, KAl(SO 4 ) 2 , aralash tuzlar tarkibida esa turli kislotalarning anionlari, masalan, CaCl(OCl) kiradi. Bundan tashqari organik kislota tuzlari, kompleks tuzlar ham mavjud bo‘lib, ular ham anion hamda kationlardan tashkil topgan bo‘ladi. Tabiiy mineral tuzlar. Isoq ota tuzi koni eritmasini bug‘latish orqali uning konsenratsiyasini oshirish, eritmadagi magniy ionlarini so‘dirilgan ohak yordamida cho‘ktirish va eritmani filtirlab olishdan iborat, filtirllab olingan eritmani suvini bug‘latish orqali uni kengaytirilishini oshirish va uni qayta kristallab glauber tuzini (Na 2 SO 4 ·10H 2 O) ajratib olishdan iborat. Tabiiy mineral tuzlar asosiy guruppasi, o‘zining kelib chiqishi, fizik- kimyoviy xossalarining bir-biriga yaqinligi, sanoatda, maishiy xizmatda hamda foydali qazilmalardan foydalanishi jihatdan bir-biriga yaqin turadi. Ularning xarakterli xususiyatlari suvda yaxshi eruvchanligi va achchiq sho‘rligi ham bir- biriga yaqinligini bildiradi[17]. Kimyoviy jihatdan olganda bu tuzlar: xlorid, sulfat, nitrat, hamda karbonat kislotalarining natriyli, kaliyli, kalsiyli hamda, magniyli tuzlaridan iborat. Tabiatda bu metallarning oddiy tuzlari emas, quyi tuzlari tarkibida bir yoki ikki va undan ortiq molekulada suv saqlaydigan tuzlar. Shuningdek, suvsiz tuzlari ko‘plab uchraydi, shu nuqtai nazardan olganda , mineral tuzlar unchalik murakkab tuzilishga ega bo‘lmaydi. Shubhasiz yuqorida qayt etilgan meniral tuzlar orasida eng muhimi insoniyat qadimdan foydalanib kelayotgan osh tuzi hisoblanadi. Insoniyat osh tuzining ming yillar davomida nafaqat oziq-ovqat maxsulotlariga ta’m beruvchi modda sifatida , balki osh tuzi inson organizmi uchun eng zarur modda ekanligini bilgan holda undan kamdan-kam hollarda foydalanib kelishgan. Insoniyat ming yillar davomida osh tuzidan oziq-ovqat maxsulotlarini tayyorlash hamda uni iste’mol qilib kelgan bo‘lsa, kimyo va kimyoviy texnologiya 25](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-24.png)
![sanoatining rivojlanishi natijasida sanoat miqyosida ham foydalanish imkoniyatlari vujudga keldi, mineral tuzlar jumladan, sho‘rlangan ko‘llardan soda ishlab chiqarish dastlab eramizgacha 3000 yillar avall qadimgi Ermutda amalga oshirilgan. Xuddi shuningdek, shisha ishlab chiqarish ham ilk marotaba shu yerda amalga oshirilgan. Eng muhim kimyoviy reagentlardan biri hisoblangani uchun natriy nitrat hamda kaliy nitratlar o‘rta asrlarda sun’iy usulda ishlab chiqarila boshlagan. Tuzlarni ishlab chiqarishga talab yuqori bo‘lganligi uchun bu tuzlarni ko‘plab ishlab chiqarish ehtiyojlari tug‘ila boshladi[12]. Tabiiy selitraning qazilma boyliklari dastlab 1809 yilda Peleda aniqlangan. Yillar davomida Pele cho‘li selitrasi, nitrat kislotasi va uning tuzlarini olishning asosiy xom-ashyosi bo‘lib xizmat qilib kelgan. Faqatgina azotni havodan ajratib olish ishlari yo‘lga qo‘yilgandan so‘nggina azotning birikmalarini ishlab chiqarish bir muncha ijobiy o‘zgarishlar amalga oshirildi. 1645 yilda nemis kimyogari hamda vrachi Glauber osh tuziga sulfat kislotasini ta’sir ettirib, natriy sulfatning gidradli tuzini hosil qiladi (Glauber tuzi) [21]. Keyinchalik bu tuzlarning mirabilit, tinorilit kabi tabiiy manbalarda borligi aniqlandi, jumladan 1847 yilda mirobilitning qora bug‘oz ko‘lidagi tabiiy manbalari Jirobekov tomonidan aniqlangan. Shundan so‘ng, bir necha o‘n yillardan keyin mirobilitdan sanoat miqyosida foydalanish ishlari yo‘lga qo‘yildi. Tabiiy mineral tuzlar o‘zining bir necha xil qazilma boyliklariga ega, ular o‘zlarining joylashishi, katta-kichikligi va yer qa’rida joylashishi hamda geologik- xronologik davrlarga qarab belgilanadi. Qazilma boyliklarining tuzlari dengiz hamda sho‘r ko‘llarning suvlarida uchrashi va ulardan doimo kristallanib tuz holida cho‘kmalar hosil qilishiga qarab bo‘linadi. Tuz konlari yer osti yer osti sho‘r suvlarining yuzaga chiqishi va ulardan mineral tuzlarning qatlamlaring hosil bo‘lishiga asoslangan[22]. 26](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-25.png)
![Osh tuzi, kaliyli tuzlari hamda natriyning sulfatli tuzlarini cheklanmagan miqdordagi zaxiralari dengiz hamda okean suvlarida uchraydi. Shuning uchun ham dengiz suvlaridan tuzlar ko‘pgina mamlakatlarda dengiz yonida qazilgan maxsus havuzlardan olinadi. Havuzlarga esa suvlar maxsus nasoslar yordamida tashib turiladi. Dengiz suvlaridan mineral tuzlari sistematik usulda ajratib olish 2200 yil avval Xitoyda amalga oshirilgan. Hozirgi vaqtda ham ko‘pgina mamlalatlarda, jumladan: Xitoyda, Hindistonda, Turkiya va boshqa mamlakatlarda osh tuzi dengiz suvlaridan olinadi. Dunyo aholisi ehtiyojini qondiradigan tuzni 40% dengizdan olinadi. Asosiy mineral tuzlari va ularning qazilma boyliklari o‘zining mineral tarkibi hamda murakkabligi jihatdan keskin farq qiladi yoki bazi bir minerallar quyi miqdorda bo‘lsa, boshqalari esa unga bo‘ysungan holda yoki kam miqdorda bo‘ladi. Tuz zahiralarining hosil bo‘lishi geologik hamda tabiiy shart-sharoitlari hamda ularning qazilma boyliklarining hosil bo‘lishi laboratoriya sharoitida tuzlarni suvli eritmalaridan ajratib olish uchun dastavval erituvchi bug‘latiladi, jarayonda eritmaning konsentratsiyasi ortib boradi va oxir oqibatda kiristallanib qoladi. Darajasi sharning eruvchanligiga, eritmadagi miqdoriga, eritmaning tarkibiga, bug‘lanish temperaturasiga va vaqtiga bog‘liq bo‘ladi. Har xil tuzlarning erishidan hosil bo‘lgan eritmani birinchi navbatda eruvchanligi yomon bo‘lgan tuz birinchi bo‘lib kristallga tushadi, chunki bunday tuzning eritmadagi konsentratsiyasi ozroq oshishi bilan cho‘ka boshlaydi, shundan so‘ng eruvchanligi yaxshi bo‘lgan tuzlar ham ( konsenratsiyasining oshishi, qizdirishni davom ettirilishi natijasida) cho‘kmaga tusha boshlaydi. Eng oxirida esa eruvchanligi juda yaxshi bo‘lgan tuz cho‘kmaga tushadi[24]. Tabiiy sharoitda tuz suvlarning bug‘lanishi va ulardan tuzlarning kristallanishi bir qator sharoitlarga bog‘liq bo‘lib, tajriba labaratoriyaga nisbatan ancha qiyin kechadi. Tabiiy sharoitda biz har xil tarkibli hamma tuzlarning 27](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-26.png)
![nisbatlari har xil bo‘lgan eritmalari bug‘latilganda har xil tuzlar, har xil nisbatlarda kristallar hosil bo‘ladi. Tabiiy jarayonda sho‘r suvlarning bug‘lanishi jarayonida ularga yomg‘ir suvlari daryo hamda har xil oqova suvlar ham qo‘shilishi mumkin va bu esa uning tarkibiga va kristallanish jaryoniga albatta o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bundan tashqari minerallarning tabiiy zahiralarining hosil bo‘lishida havo harorati hamda yillik iqlimning o‘zgarishi ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Har qanday holatda labaratoriya hamda tabiiy sharoitlarda ham tuzlarni eritmadan cho‘kmaga tushishi uchun eritmaning konsentartsiyasi yuqori yoki eritma o‘ta to‘yingan bo‘lishi kerak. Shuning uchun ham suvning bug‘lanishi tuzlarning kristallanishida yoki tuz zahiralarining hosil bo‘lishida eng muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Tabiiy sharoitda suvni bug‘lantirish va uni tezlashtirish ishlari quyosh nuri orqali amalga oshiriladi. Shuning uchun quyosh nuri qaysi oblastlarda ko‘proq bo‘lsa, yoki uning utki qismiga quyosh nuri ko‘proq bo‘lsa, o‘sha yerlarda, nur ta’sirida bug‘lanish va eritmalarda tuzning konsentratsiyasi yuqori darajada bo‘lishiga erishish mumkin. Masalan:Qora-bo‘g‘oz ko‘lida mineral tuzlarning konsentratsiyasi Kasbiy debngizi suvidagi mineral tuzlarning konsentratsiyasiga nisbatan 54 marta yuqori turadi. Hozirgi vaqtda sho‘r ko‘llarning yoki dengiz suvlaridagi tuzlarning miqdori 300g/l tashkil qiladigan kristallanish amalga oshadi. Bu esa dengiz suvining nisbati 10 marta yuqori demakdir. Suvning bug‘lanishi atrofdagi suv havzalarini quruq bo‘lishini ta’minlaydi. Suvning yuqoridagi qismida havoning bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi. Tuzlar konsentratsiyasi yuqori bo‘lishi uchun bug‘lanayotgan suv bilan havzaga tushayotgan sho‘r suvning miqdori yuqori bo‘lsa, suvdagi mineralning miqdori orta boradi, aks holda suv havzasidagi tuzlar cho‘ka boshlaydi va havosi quruq bo‘la boshlaydi[26]. 28](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-27.png)
![Shunday qilib, fizik geografik sharoit eng avvalo quruq, iliq yoki issiq iqlim suv havzalaridagi suvning sho‘rlanishi, ulardagi mieral tuzlarning kristallanib ularning yirik zahiralarini hosil bo‘lishiga imkon yaratadi. Basseynga kelib tushayotgan suvlar ikkinchi tomondan chiqib ketmasligi kerak, shunday holatlardagi tuzlarni konsentratsiyalanishi va ularning cho‘kmaga tushishi amalga oshiriladi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, xulosa qilish mumkinki, mineral tuzlarning zahiralarini hosil bo‘lishi uchun quydagicha shart-sharoitlar bo‘lishi lozim: - o‘zi yig‘iladigan basseynlar mintaqasidagi iqlim quruq, iliq yoki issiq bo‘lishi kerak; - suv havzalarining dengiz suvlaridan, ma’lum bir tomonlama cheklangan bo‘lishi lozim bo‘ladi; - bog‘lanish o‘rnini bosadigan dengiz, daryo suvlari ham ma’lum darajada cheklangan bo‘lishi kerak. Suv havzalarida istagan miqdordagi tuzlarning yigilishi uchun barcha imkoniyatlar mavjud bo‘lishi muhim omil hisoblanadi. Basseyndagi barcha qatlamlar yig‘ilgan tuzlarni erib ketmasligi uchun himoya vazifasini bajarishni taqozo etadi. Mineral tuzlarning zahiralari hosil bo‘lishida dastaval qiyin eriydigan tuzlarning cho‘kmaga tushishi uchun ham qum, ohak, dalomit va shu kabi qatlamlarning uzunligi 300-400 m ni tashlik etadi[27]. Har hollarda gips va angidirdlarni yig‘ilib borishi bilan basseynda tuz cho‘kmalarining hosil bo‘lishi jarayoni nihoyasiga yetadi. Bunday holat albatta basseynda mikroiqlimning o‘zgarishi yoki dengiz ohak suvlarining kelib chiqishi natijasida amalga oshiriladi. Agar basseynda tabiiy yo‘l bilan tuzlarning cho‘kishi boshlansa, Galiyning kristallanishiga esa faqat dengiz suvlarining kelib qo‘shilishi halaqit berishi mumkin yoki uzilishi mumkin. Agar tuzlarning cho‘kish jarayonida eritmaning 29](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-28.png)
![konsentratsiyasini oshirish bilan amalga oshirilsa, unda boshqa tuzlarda ham jumladan, kaliyli, magniyli tuzlarning cho‘kishi ham shu tariqa ro‘y beradi. Ularning zahiralarida ham ketma-ketlik buziladi.Kaliyli holda tosh tuzlarning qatlamlari o‘zaro ketma-ketlikda joylashadi. Ularning zahiralari xilma- xil bo‘ladi, asosan ular xlorli tuzlardan jumladan sivinit, karnalit yoki faqat silvinitdan iborat bo‘lishi mumkin. Biroq, kaliy tuzlarining zahiralarini tarkibi juda murakkab va xilma-xil bo‘lishi, jumladan xlorli hamda sulfatli tuzlarga boy bo‘lishi mumkin. Bir qancha zahiralarda kaliy, magniy, natriy hamda boshqa metallarning 20-25 tagacha minerallari bo‘lishi mumkin[14]. Kaliy tuzlarining zahiralari angdirid hamda gipsdan yuqori tosh tuzi qatlamlari bilan qoplangan, shu bilan qoplangan ko‘pgina basseynlarda kristallanish tuzlarining yig‘ilishidan oxir oqibatda tuz zahiralarining hosil bo‘lishi o‘z nihoyasiga yetadi. Suv qatlamlari esa o‘z navbatida loy, ohak, qum va boshqalar qatlamlari bilan yopilib erib ketishdan saqlaydi va yer ostki boyliklari bo‘lib xizmat qiladi[21]. Qadimgi davrda o‘zida osh tuzi bo‘lmagan mamlakatlar juda kambag‘al hisoblanib va yerlarda tuz oltindan ham qimmat turgan. M.V. Lomonosovning takidlashicha o‘z zamonasida osh tuzi muomila o‘rnida qo‘lanilgan. Xudi shuningdek nemis kimyogari Yu. Libixning takidlashicha o‘tgan asrning o‘rtalarida afrikaning ko‘pchilik joylarida hozirgi vaqtda ham insonlar bir-birini hurmat belgisi sifatida tuz bilan kutib oladi va mehmon qilishadi. XVIII asrning o‘rtalariga qadar ham Rossiyaga tuz chetdan keltirilgan, jumladan Gollandiyadan Petrburga kelgan birinchi kemada ham vino bilan tuz borligi kiyenchalik ma’lum bo‘lgan. Haqiqatdan ham osh tuzi oziq-ovqat maxsulotlariga ta’m berishi bilan bir qatorda inson organizmida ham muhim rol o‘ynaydi. Osh tuzi nafaqat inson organizmi uchun balki, o‘simlik hamda hayvonat organizmi uchun muhim ahamyat kasb etadi. Jumladan yovoyi hayvonlarda loslar ham tuz izlab sho‘r va tuzli manbalarni axtarib turli joylarga ko‘chib yurishgan. Xudi shuningdek ko‘pchilik 30](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-29.png)
![Afrika hayvonlari jumladan qulunlar ham o‘z joylarini nafaqat qurg‘oqchilik nuqtayi nazaridan balki tuz izlab ham o‘z joylarini uzoq-uzoq tumanlar, viloyatlar darajasida o‘zgartirib turadi[18]. Suvlar tarkibini tahlil qilish natijalarida irkutsk viloyati, Krosnoyarsk o‘lkasida hamda Yakutiyada juda katta maydonlarda osh tuzining borligi aniqlangan. Birgina Irkutsk viloyatining janubiy qismida joylashgan toshtuzi zahirasining uzunligi 2000 km , kengligi esa 1000-1700 km tashkil etib, umumiy maydoni esa 2,5-3 mln.km 2 tashkil etadi[23]. Yerning geologik tarixida terim davri Rossiya va Yer yuzining boshqa joylarida mineral tuz qatlamlarini hosil bo‘lishi uchun qulay shart-sharoitlarga boy bo‘ldi. Terim davriga to‘g‘ri keladigan eng katta mineral tuz qazilma boyliklari Rossiyaning O‘ral oldi hududlarida keng tarqalgan. Bundan tuz konlarining uzunligi 1800 km, kengligi esa 75 dan 250-300 km. gacha bo‘lgan masofani o‘z ichiga oladi. Mineral tuzlar qazilma boyliklari ko‘p bo‘lgan hududlardan biri Verxnekamski bo‘lib, u yerda aniqlangan osh tuzi hamda qatlamli tuzlar zahirasi muhim ahamyat kasb etadi. Bu kabi qazilma boylikga ega bo‘lgan teritoriyalarda katta-katta sanoat markazlari joylashgan. XV asrda bu yerda Novgorodlik aka-uka Kalinnikovlar tomonidan tuz ishlab chiqarish zavodi qurilishi boshlangan. Faqatgina 1925- yildga kelib Solikamski shahrida P.I. Preobrajenskiy tashabusi bilan kaliyli tuzlarni qidirib topish maqsadida burg‘ulash ishlari amalga oshiriladi va shu bilan birga bu yerda nafaqat osh tuzi balki yer osti kaliy tuzlarining ham tabiiy zahiralari aniqlandi. Bu yerdagi mineral tuzlarning qatlami 450-550 m tashkil etsa, uning 300- 350 m tosh tuziga to‘g‘ri keladi. Verxnikamskiydagi kaliyli tuzlarning qavati qizil silvinitning pastki qismida joylashgan bo‘lib, uning yuqori qismi esa karbomit bilan qoplangan[24]. Vernikamskidagi mineral tuzlar qazilma boyliklari maydonida jami bo‘lib, 8,5-9 ming km 2 , kaliyli tuzlarniki esa 2,5-3 ming km 2 egallaydi. Bu kabi katta teritoriyadagi tosh tuzlarining geologik zahirasi esa 220 mlrd.t. tashkil etadi. 31](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-30.png)
![Yura davriga mansub bo‘lgan katta miqdordagi tuz havzalari maydoni O‘rta Osiyoning sharqida, ya’ni Turkmanistonning janubi-sharqi hamda Tojikistonning g‘arbiy qismini o‘z ichiga oladi. Tuz suv havzalarining janubiy g‘aribdan janubga qarab 175-200 km kenglikda 700 km masofani o‘z ichiga oladi. Bundayin katta teritoriyada joylashgan tuz zahiralari o‘zini joylashgan o‘ringa qarab plastik hamda ko‘plo ko‘rinishni egallaydi. Bu mineral tuzlar zahirasi tosh tuzi yoki tosh va kaliyli tuzlar bilan birgalikda bo‘ladi. O‘zbekiston bilan qisman chegaradosh bo‘lgan Turkmanistonning sharqiy qismida joylashgan Gaurdak-Kuchitan tumanlaridagi kaliyli tuzlarning zahiralari silvinit hamda karkaliydan iborat ekanligi ma’lum bo‘ldi. Bu zahiralardagi kaliyli tuzlar birdan tortib to‘qqizgacha plastlardan iborat bo‘lib, quvvati 1,5 dan to 20-25 m tashkil etadi. Kaliyli tuzlarning bir nechta plastlari (qatlamlari) mavjud bo‘ladigan bo‘lsa, ular tosh tuzlari qoplamlari orasida ( 180- 200) o‘z-o‘rnini topadi.[25]. Ma’lumki tuz ovqatga ta’m berish bilan bir qatorda u oziq-ovqat maxsulotlarini (go‘sht-konserva mahsulotlarini) tuzlashda ham keng qo‘laniladi. Oziq-ovqat sanoatida baliq, go‘sht, o‘simlik mahsulotlarini tuzlashda, yog‘-sir ishlab chiqarishda va boshqa xalq xo‘jaligining turli sohalarida keng qo‘laniladi. Oziq-ovqat maxsulotlari dunyo miqyosida ishlab chiqariladigan tuzning taxminan 60-65% i qo‘lanilsa, qolgan 30-40% i esa sanoat korxonalarida jumladan kimyo sanoatida tarkibida natriy yoki xlor ionlari bo‘lgan birikmalar ishlab chiqarishda keng qo‘laniladi. Ishlab chiqarishning 1500 ta sohasi mavjud bo‘lib, ularning hammasida boshlang‘ich modda sifatida osh tuzi yoki hosilalari ishlatiladi. Osh tuzi, soda ishlab chiqarishda qo‘laniladi, elektroliz qilinib undan xlor olinadi. Xlordan esa xlorid kislota ishlab chiqariladi. Xlorid kislota esa sanoat ishlab chiqarishining turli sohalarida keng qo‘laniladi.Osh tuzini elektroliz qilib olingan kaustik soda tekstelda, farmasevtikada, oziq-ovqat sanoatida shuningdek 32](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-31.png)
![rezin, gugurt, sovun ishlab chiqarishda , qog‘oz hamda bo‘yoqlar ishlab chiqarishda keng qo‘laniladi. Keyingi yillarda johon bo‘yicha tuz ishlab chiqarish milliondan oshib ketdi . Sanoati rivojlangan mamlakatlarda aholi boshiga ishlab chiqariladigan tuzning yillik miqdori 7,5 kg , har bir insonga fiziologik norma jihatidan esa 5,5-6 kg tuz to‘g‘ri keladi[26]. Yer osti tuz konlarini qazib olishda hosil bo‘lgan katta-katta bo‘shliqlardan ham foydalanish yo‘lga qo‘yilgan. Masalan, ulardan katta miqdordagi gazlarni neftni saqlashda keng foydalaniladi. Bundan tashqari ming yil ilgari Velichka tuz rudasi bo‘lgan joyda dunyoda yagona bo‘lgan joyda dunyoda yagona bo‘lgan yer osti muzeyi ochilgan bo‘lib undagi arxetektura qurilmalari, skulturalarini hammasi tuzdan yasalgan. Bundan tashqari bu yerda astma va boshqa kasalliklar uchun ham sanitoriya ochilgan. A.E. Probstning qayd etishicha Charxan (Xitoy) ko‘lida barpo etilgan kaliyli o‘git ishlab chiqaradigan korxona barpo etilishi jarayonida ham qurilish materiali sifatida osh tuzidan foydalaniladi. Tuz bloklaridan nafaqat zavod qurilishida balki, katta-katta omborlar, magazinlar, klublar qurilishida keng foydalanilgan. Bundan tashqari Sinxay –Tibet avtotrassa yo‘lida ham uzunligi 32 km kengligi 8-10 m bo‘lgan mustahkam ko‘prik qurilishida ham tuzdan foydalanilgan. Albatta bunday qurilish ya’ni zavod, ko‘prik, omborxona, magazin va boshqa ob’ektlarning iqlimi quruq bo‘lgan rayonlardagina amalga oshirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Odatdagi iqlim sharoitiga ega bo‘lgan joylarda bunday qurilish ishlarida tuzdan foydalanish salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Chunki namgarchilik ob-havo sharoitida tuz erib ketishi mumkin[28]. Kaliyli tuzlar. O‘tgan asrning o‘rtalariga qadar ham kaliyli tuzlarning xo‘jalik ishlarida ham sanoatda ham o‘rniga ega bo‘lmagan. Faqatgina 1857-yilda Germaniyaning Strasfurt rayonida tuz konlaridan birida kaliyli tuzlarning qatlami aniqlangan va bu osh tuzini qazib olishda, tozalash ishlarida halaqit berganligi uchun chiqindi sifatida tashlab yuborilgan. Biroq keyinchalik bu tuzning qiymati 33](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-32.png)
![yuqori ekanligi aniqlandi. Keyinchalik ya’ni tosh tuzining zaxiralarida kaliyli tuzlarning borligi aniqlanganligidan so‘ng, nemis kimyogari Yustus Libix yerni hosildorligini oshirish uchun uni fosfor, azot bilan birga tuproqqa solish maqsadga muvofiq ekanligini qayd etib o‘tadi. Shu tariqa kaliyli o‘g‘itlarga bo‘lgan qiziqish orta boshladi. Kalining o‘g‘it sifatida qiymati shunchalik darajada oshdiki bundan 50 yil oldin olingan xom-ashyoning 2/3 qismi kimyo sanoatida qo‘llanilgan bo‘lsa hozirgi vaqtda bu ko‘rsatgich 6-8% ni tashkil etadi, qolgan 92-94% esa qishloq xo‘jaligi uchun zarur bo‘lgan mineral o‘g‘it uchun qayta ishlangan. Bundan tashqari murakkab kaliyli o‘g‘itlar ham ishlab chiqarilmoqda, o‘zida fosfor, azot saqlaydigan kaliyli o‘g‘itlar ,, nitrofoska‘‘ o‘zida kaliy xlor hamda ammoniy xlorid saqlaydigan o‘g‘itlar ,, potazod‘‘ shular jumlasidandir. Kimyo sanoati tarkibida kaliyi bo‘lgan 30 dan ortiq kimyoviy birikmalar ishlab chiqaradi. Ulardan eng asosiylari kaliy ( o‘yuvchi ), kaliy xlorid, potash, kaliy sulfat, kaliyli silitra, Bertoli tuzi, kaliy permanganat, kaliy bromid, kaliy yodid va boshqalar shular jumlasiga kiradi. Kaliyli birikmalar parfyumeriya, farmasevftika, kraska bo‘yoqchilikda, shisha ishlab chiqarishda, elektrometallurgiyada, fotografiyada, pirotexnikada, meditsinada va boshqa ishlab chiqarish sexlarida keng qo‘llaniladi, hujayra tarkibiga kirgan natriy kabi kaliy ham organizmning hayotiy faoliyatida muhim rol o‘ynaydi. Xuddi shuningdek yurak faoliyati, hujayra hamda nerv to‘qimalarining faoliyatida ham kaliyning o‘rni beqiyos hisoblanadi[26]. Magniyli tuzlar . Magniyli tuzlar ham xalq xo‘jaligining turli sohalarida keng miqyosda qo‘llaniladi. Magniy xlorofil tarkibiga kirganligi uchun u to‘g‘ridan - to‘g‘ri fotosintez jarayonida ishtirok etadi. Tuproq tarkibida magniy yetishmasa hosildorlik kamayadi. Ayniqsa magniyli o‘g‘itlarni kartoshkachilikda, qand lavlagi hamda makkajo‘xori yetishtirishda qo‘llanilishi ularni hosildorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 34](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-33.png)
![Magniyli xom ashyolar metallarga mexanik mustahkamlik bag‘ishlaydigan magniy ishlab chiqarish bilan bir qatorda metallurgiya (issiqlikka chidamli kauchik magnizitlar ), kimyo sanoatida (magniyning xlorli, karbonatli, fosfatli, asetatli tuzlari), elektro texnikada, qurilish materiallari ( tarkibi magniy oksidi hamda magniy xlorid yoki magniy sulfat aralashmasidan iborat ) sifatida qo‘llaniladi. Soreliya sementi shimdirilgan yog‘och qipiqlaridan har xil qurilish materiallari jumladan: fibrolit, ksilamet, penobeton va hokazolar olinadi. Magniy birikmalari fotografiyada, perotexnikada, tibbiyotda, teri hamda rezina sanoatida, harbiy sohada va boshqalarda keng qo‘llaniladi. Kukun holidagi magniy ichki yonar dvigatellarda yoqilg‘i sifatida ham qo‘lanilishi mumkin[17]. Natriy karbonat va natriy gidrokarbonat. Natriy karbonat hamda natriy gidrokarbonat shisha ishlab chiqarish, tekstil, bo‘yoqchilik hamda qog‘oz sanoatida keng miqyosda ishlatiladi. Bundan tashqari yog‘, kimyoviy birikmalar ishlab chiqarishda, suvni tozalashda, tibbiyotda, uy-ro‘zg‘oz ishlarida ham ishlatiladi. Sodaning tabiiy zahiralari yer yuzida unchalik ko‘p tarqalmagan, shuning uchun sanoat miqyosida qo‘llaniladigan sodaning asosiy qismi zavodlarda ishlab chiqariladi. AQSh da qazib olinadigan sodaning yillik normasi 45 mln.t tashkil etadi[19]. Amiakli selitra : Kaliyli selitra asosan porox ishlab chiqarishda, pirotexnikada, o‘g‘it sifatida, nitrat kislota, sulfat kislotasi ishlab chiqarishda, oltin hamda kumushni tozalashda, oksidlovchi vosita sifatida, bo‘yoqchilik, ishlarida, tibbiyotda keng miqyosda qo‘llaniladi. Xuddi shuningdek natriy selitra o‘g‘it sifatida, nitrat kislotasini ishlab chiqarishda, shisha sanoatida, go‘sht hamda baliqni konservalashda ham ishlatiladi. Porox ishlab chiqarishda u gigroskopik bo‘lganligi uchun qo‘llanilmaydi. XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlarida Chili selitrasining dunyo bo‘yicha yillik ishlab chiqarish normasi 2,5 mln.t tashkil etadi. Biroq havodan azot olish yo‘lga qo‘yilgandan so‘ng tabiiy selitra ishlab chiqarishning ahamyati juda 35](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-34.png)
![kamayib ketdi. Hozirgi vaqtda chili selitrasining qazib olinishini yillik normasi atiga 3 ming tonnani tashkil etadi[21]. Natriy nitratli tuzlar . Natriy nitrat NaNO 3 rangsiz, tiniq kristallardan iborat bo‘lib, 309,5 o C da suyuqlanadi. 380 o C dan yuqorida kislorod bilan natriy nitritga parchalanadi. U unchalik gigroskopik bo‘lmay turib, xlorli tuzlar ishtirokida uning gigroskopik xususiyati ancha ortadi. U ikki xil navda ishlab chiqariladi. Birinchi navi 99,5% i natriy nitratdan iborat bo‘lib, namligi 1% dan oshmaydi. Ikkinchi navining 99% i natriy nitrat bo‘lib, namligi esa 1,8% ni tashkil etadi. Birinchi navining tarkibida suvda erimaydigan moddalarning miqdori 0,05%, osh tuzining miqdori 0,5% , natriy nitratning miqdori 0,02% dan ortiq bo‘lishi mumkin emas. Bu o‘g‘it ishqorli xaraterga ega bo‘lib, kislotali tuproqlarda keng qo‘llaniladi. Uning tarkibida azotning miqdori kam bo‘lganligi hamda yuqori narxda bo‘lganligi (NaNO 3 16,47%) tufayli kam qo‘llaniladi. U asosan texnik maqsadlarda ishlatiladi. Uning asosiy tabiiy manbalari Chilida (janubiy Amerikada ) uchraydi va boshqa mamlakatlarda suniiy usulda olinadi[23]. Natriy nitratning olinishi : Natriyli silitra olishning eng oddiy usulli bo‘lgan sodani yoki o‘yuvchi natriy nitrat kilsotasi bilan neytrallab sanoat miqyosida o‘g‘it olish iqtisodiy jihatdan samarasiz bo‘lganligi uchun qo‘llanilmaydi. Ko‘pchilik holarda natriy nitratni ishlab chiqarish sodani yoki o‘yuvchi natriyni nitrat kislotasibilan ishlab chiqarish jarayonida ajralib chiqadigan nitroza gazlari bilan neytrallab olinadi. Bu bilan esa bir vaqtning o‘zida atmosferaga chiqib ketadigan zaharli gazlarni zararsizlantirish ishlari ham amalga oshiriladi. Azot oksidlarini soda eritmasi bilan adsorbsiyasi quydagi tenglama bo‘yicha amalga oshadi: Na 2 CO 3 + NO + NO 2 = 2NaNO 2 + CO 2 36](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-35.png)
![Olingan eritma tarkibida natriy nitrat hamda natriy nitritlar bo‘ladi. Ularning nisbatlari temperatura hamda nitroza gazlarining oksidlanish darajasiga bog‘liq. Gazlarning tarkibida nitroza gazi qanchalik kam bo‘lib azot(IV) oksidi ko‘p bo‘lsa eritmada natriy nitratning miqdori shuncha ko‘p bo‘ladi. Azot oksidlarining yutilishi yuqori bo‘lishi uchun nitroza gazining oksidlanish darajasi 50% dan kam bo‘lmasligi kerak. Eritma temperaturasi 20-25 o C oralig‘ida ushlab turiladi. Odatda olingan eritmada nitritning nitratga nisbatan qiymati 4:1 ga teng bo‘ladi. Nitrit-nitratli aralashmada natriy nitritning miqdori 250-400 g/l, natriy nitratning miqdori 50-80 g/l, osh tuzining miqdori esa 2-4 g/l ni tashkil etadi. Nitrat kisota ishlab chiqarish jarayonida kislotali adsorbentlardan chiqayotgan tarkibida hajm jihatdan 0,5-1,5% azot oksidlari 3-5% kislorodi bo‘lgan nitroza gazlari ketma-ket ikkita ishqor eritmasi bilan to‘ldirilgan boshniyadan o‘tkaziladi. Ishqorli boshniyadan o‘tgan gazlar qoldig‘i 0,2% tashkil etadi. O‘yuvchi natriyga nisbatan ancha arzon bo‘lganligi uchun ishqor o‘rniga sodadan foydalaniladi. Agar so‘ngi boshniyani sodali suvga nisbatan kam erishini etiborfga olgan holda ( 250 o C sodaning to‘yingan eritmasi 22,8% natriy nitrat) soda eritmasi bilan top‘ldirilsa unda sistemaga ko‘p miqdorda energiya talab qilinadi. Bunda olinadigan nitrit-nitratli aralashmada 200-2500 g/l, natriy nitrit va 50-70 g/l natriy nitrat va 210 g/l natriy nitrat 20,5 g/l natriy nitrat bo‘ladi.Shuning uchun soda qattiq holda ishlatiladi. Bu esa sistemali 20% soda eritmasini yuborgandagiga qaraganda natriy nitrit hamda natriy natratlarning miqdori ko‘p bo‘ladi. Natriy nitratlarning miqdori tegishli massalarda (shelok) ko‘proq miqdorda bo‘ladi. Natriy nitritdan natriy nitratni quydagicha olinadi[ 25]. 3 NaNO 2 +3HNO 3 = 3NaNO 3 + HNO 2 37](/data/documents/ff474fd7-fe7d-45ce-bb83-85dbafc66604/page-36.png)
