Bosh sahifa
Diplom ishlar
Kimyo
Maktab kimyo kursida noorganik birikmalarning asosiy sinflarini o’qitish metodikasi
Maktab kimyo kursida noorganik birikmalarning asosiy sinflarini o’qitish metodikasi
Yuklangan vaqt:
29.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
636 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Maktab kimyo kursida davriy qonun va D.I.Mendeleevning kimyoviy elementlar davriy sistemasini o’qitish metodikasi
O’quvchilarda kimyoning asosiy tushunchalarini shakllantirish metodikasi
Umumiy o’rta ta’lim maktablarida kimyo darslarini takomillashtirish muammolari
Umumiy o’rta ta’lim maktablarida kimyo o’qitishni kompyuter texnologiyalari asosida takomillashtirish
Akademik litseylarda kimyo o’qitishni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida takomillashtirish
![KIRISH Mavzuning dolzarbligi. «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» asosida amalga oshirilayotgan ta’lim sohasidagi islohotlarning birinchi va ikkinchi bosqichlarining vazifalari muvaffaqiyatli hal qilinib,uchinchi bosqichdagi o’zgarishlar davom etmoqda.Bu bosqichda o’quv-tarbiya ishlarini butunlay yangi asosda tashkil qilish,yuqori sifat ko’rsatgichga erishish talab qilinadi[1]. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida kimyo fani 7-sinfdan boshlab o’qitiladi.O’quvchilarda kimyo faniga bo’lgan qiziqishlrini shakllantirish va bilim berish davomida uni rivojlantirib borish darslarni uslubiy jihatdan to’g’ri tashkil etishni taqoza qiladi. Ma’lumki,maktab kimyo kursida «Anorganik birikmalarning eng muhim sinflari» mavzulari alohida o’rin tutadi. Kimyoni keyingi bosqichlarda chuqur o’rganish albatta,o’quvchilarning oksid,asos,kislota va tuzlar mavzularini qanday o’zlashtirganliklariga bo’g’liq bo’ladi. Shu sababdan ham «Anorganik birikmalarning eng muhim sinflari» mavzularini o’qitishda turli xil interfaol metodlardan,zamonaviy pedagogik texnologiyalardan samarali foydalanishni taqoza etadi. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida «Anorganik birikmalarning eng muhim sinflari» mavzularini o’qitish samaradorligini noan’anaviy va interfaol metodlarni qo’llash orqali oshirish. Tadqiqot vazifalari. -maktab kimyo kursida «Anorganik birikmalarning eng muhim sinflari» mavzularining o’rnini aniqlash; - «Anorganik birikmalarning eng muhim sinflari» mavzularini o`rganishda turli xil o’qitish metodlarining mohiyatini aniqlash; - «Anorganik birikmalarning eng muhim sinflari» mavzulari bo’yicha noan’anaviy va interfaol darslarning senariylarini ishlab chiqish; Himoyaga quyidagilar olib chiqiladi: - «Anorganik birikmalarning eng muhim sinflari» mavzulari bo’yicha noan’anaviy darslarning senariylari; 5](/data/documents/12d2cb8a-cf0a-4283-81f3-4e70065f7e6f/page-3.png)
![1-BOB. DARSLIK VA O’QUV ADABIYOTLARIDA ANORGANIK BIRIKMALAR ENG MUHIM SINIFLARINING YORITILISHI 1.1.Oksidlar Moddalarning klassifikatsiyalash ularni o’rganishni osonlashtiradi. Birikmalar sinflarining o’ziga xos xususiyatlarini bilgan holda ular alohida vakillarining xossalarini ta’riflab berish mumkin. Anorganik birikmalarning eng muhim sinflari oksidlar, kislotalar, asoslar va tuzlardir. Biri kislorod bo’lgan ikki elementdan tarkib topgan murakkab moddalar oksidlar deyiladi. Deyarli barcha kimyoviy elementlar oksidlar hosil qiladi. Hozirgi vaqtga qadar uchta elementning – nodir gazlardan neon, geliy va argonning oksidlari hali olinmagan. Oksidlarning nomlanishi. Xalqaro nomenklaturaga muvofiq oksidlarning nomi nisbiy elektromanfiyligi kamroq element nomi bilan nisbiy elektromanfiyligi katta element lotincha nomining o’zagiga id qo’shimchasini qo’shib hosil qilinadi. Agar element bir necha oksid hosil qiladigan bo’lsa, u holda elementning nomidan keyin qavs ichida rim raqami bilan uning valentligi ko’rsatiladi [ 2,4,5 ]. Masalan, H 2 O – vodorod oksid (suv), FeO – temir (II) oksid, Fe 2 O 3 – temir (III) oksid, P 2 O 3 – fosfor (III) oksid, P 2 O 5 – fosfor (V) oksid, P 4 O 6 – tetrafosfor geksaoksid, P 4 O 10 – tetrafosfor deksaoksid, Cu 2 O – mis (I) oksid. Elementlar kislorodli birikmalarining alohida gruppasini peroksidlar tashkil etadi. Ular odatda kuchsiz kislota xossalarini namoyon qiladigan vodorod peroksid H 2 O 2 ning tuzlari sifatida qaraladi. Peroksidlarda vodorod atomlari faqat boshqa elementlar atomlari bilangina emas, balki o’zaro kimyoviy bog’lanish orqali bog’langan bo’ladi (peroksid guruh – O – O – ni hosil qiladi) Masalan, natriy peroksid Na 2 O 2 (perokso – O – O – guruhning nomi). Peroksidlar 7](/data/documents/12d2cb8a-cf0a-4283-81f3-4e70065f7e6f/page-5.png)
![elementlarning oksidlanish darajasini to’g’ri aniqlay bilish lozim. Masalan, bariy peroksid BaO 2 da bariyning oksidlanish darajasi +2 ga, kislorodniki – 1 ga teng. Kimyoviy xossalariga ko’ra oksidlar uchta guruhga: asosli, kislotali va amfoter oksidlarga bo’linadi. Asosli oksidlar. Agar oksidlarga asoslar muvofiq kelsa, bunday oksidlar asosli oksidlar deyiladi. Masalan, Na 2 O, CaO, FeO, NiO asosli oksidlar hisoblanadi, chunki ularga asoslar NaOH, Ca(OH) 2 , Fe(OH) 2 , Ni(OH) 2 muvofiq keladi. Ba’zi asosli oksidlar suv bilan o’zaro ta’sir ettirilganda asoslar hosil bo’ladi. Masalan: Na 2 O+H 2 O=2NaOH CaO+H 2 O=Ca(OH) 2 Boshqa asosli oksidlar suv bilan bevosita o’zaro ta’sirlashmaydilar, ularga to’g’ri keladigan asoslar esa tuzlardan olinadi. Masalan: NiSO 4 +2NaOH=Ni(OH) 2 +Na 2 SO 4 Asosli oksidlarni faqat metallar hosil qiladi. Kislotali oksidlar. Agar oksidlarga kislotalar muvofiq kelsa, bunday oksidlar kislotali oksidlar deyiladi. Masalan, CO 2 , P 2 O 5 , SO 2 , SO 3 , - kislotali oksidlar, chunki ularga kislotalar – H 2 CO 3 , H 3 PO 4 , H 2 SO 3 , H 2 SO 4 muvofiq keladi. Kislotali oksidlarning ko’pchiligi suv bilan o’zaro ta’sir ettirilganda kislotalar hosil qiladi, masalan: CO 2 +H 2 O=H 2 CO 3 SO 3 +H 2 O=H 2 SO 4 Ba’zi kislotali oksidlar suv bilan o’zaro ta’sirlashmaydi. Lekin ularning o’zi tegishli kislotadan olinishi mumkin. Masalan: H 2 SiO 3 =SiO 2 +H 2 O Kislotali oksidlarni metalmaslar va yuqori oksidlanish darajasini namoyon qiladigan metallar hosil qiladi. (masalan, Mn 2 O 7 oksidiga permanganat kislota HMnO 4 muvofiq keladi) [ 21,22,23 ]. Amfoter oksidlar. Sharoitga qarab asos yoki kislota xossalarini namoyon qiladigan, ya’ni ikki xil xossalarga ega bo’lgan 8](/data/documents/12d2cb8a-cf0a-4283-81f3-4e70065f7e6f/page-6.png)
![oksidlar amfoter oksidlar deyiladi. Ularga ba’zi metallarning oksidlari: ZnO, Al 2 O 3 , Cr 2 O 3 va boshqalar kiradi. Amfoter oksidlar suv bilan bevosita birikmaydi, lekin ular kislotalar bilan ham, asoslar bilan ham reaksiyaga kirishadi. Masalan: ZnO+2HCl=ZnCl 2 +H 2 O ZnO+2NaOH=Na 2 [Zn(OH) 4 ] Al 2 O 3 ishqor yoki ishqoriy yer metallarning karbonatlari bilan birga suyuqlantirilganda metaaluminatlar (suvsiz alyuminatlar) hosil bo’ladi: Al 2 O 3 +2NaOH=2NaAlO 2 +H 2 O Al 2 O 3 +Na 2 CO 3 =2NaAlO 2 +CO 2 Oksidlarning xossalarini D. I. Mendelevning elenentlar davriy sismavzusidan foydalanib ko’rib chiqish qulay. Masalan, III davr elementlari oksidlarning Na 2 O, MgO, Al 2 O 3 , SiO 2 , P 2 O 5 , SO 3 , Cl 2 O 7 xossalari ular atomlarining tuzilishiga muvofiq ravishda asoslidan (Na 2 O, MgO) amfoter oksidlar (Al 2 O 3 ) orqali kislotali oksidlarga (SiO 2 , P 2 O 5 , SO 3 , Cl 2 O 7 ) qadar qonuniyat bilan o’zgaradi. Bunday o’zgarish 1 va 7 davrdan boshqa barcha davrlarning elementlari uchun to’g’ri keladi [ 2,27,28 ]. Asosli, kislotali va amfoter oksidlar tuz hosil qiluvchi oksidlar hisoblanadi, ya’ni kislota yoki asoslar bilan o’zaro ta’sir ettirilganda tuzlar hosil qiladi. Oksidlarning asos xossalarini ham, kislota xossalarini ham namoyon qilmaydigan va tuz hosil qilmaydigan kichikroq guruhi bor. Bunday oksidlar befarq yoki indifferent oksidlar deyiladi. Ularga masalan, uglerod (II) oksid CO, azot (I) oksid N 2 O, azot (II) oksid NO va kremniy (II) oksid SiO kiradi. Oksidlarning olinishi. Oksidlar turli xil usullar bilan olinadi. Bulardan uch xil usul asosiy hisoblanadi. 1. Oddiy moddaning kislorod bilan (turli xil sharoitda) bevosita birikishi. Masalan: C+O 2 =CO 2 4K+O 2 =2K 2 O 2. Murakkab moddalarni yondirish. Masalan: CH 4 +2O 2 =CO 2 +2H 2 O 9](/data/documents/12d2cb8a-cf0a-4283-81f3-4e70065f7e6f/page-7.png)
![3. Kislorodli birikmalarning: karbonatlar, nitratlar, gidroksidlarni qizdirilganda parchalanishi. Masalan: CaCO 3 =CaO+CO 2 2Cu(NO 3 ) 2 =2CuO+4NO 2 +O 2 2Fe(OH) 3 =Fe 2 O 3 +3H 2 O Oksidlarning fizik xossalari turli-tumandir. Ulardan ba’zilari gazsimon moddalar (CO 2 , SO 2 , NO va boshqa),boshqalari – suyuqliklar (N 2 O 3 , N 2 O 4 , Cl 2 O 7 va boshqa), ayrimlari – qattiq moddalardir (barcha asosli va amfoter oksidlar, ba’zi kislotali oksidlar – P 2 O 5 , SiO 2 va boshqalar) [ 2,23,28 ]. Kimyoviy xossalari. Oksidlarning eng muhim kinyoviy xossalari ularning kislota va asoslarga munosabati bilan bog’liq. 1. Asosli oksidlar kislotalar bilan o’zaro ta’sirlashib, tuz va suv hosil qiladi. Masalan: FeO+H 2 SO 4 =FeSO 4 +H 2 O 2. Kislotali oksidlar asoslar bilan o’zaro ta’sirlashib, tuz va suv hosil qiladi. Masalan: SO 3 +2NaOH=Na 2 SO 4 +H 2 O 3. Asosli va kislotali oksidlarning o’zaro ta’siri natijasida tuzlar hosil bo’ladi. Masalan: CaO+CO 2 =CaCO 3 1.2.Asoslar Dissotsilanganda anionlar sifatida faqat gidroksid – ionlari hosil bo’ladigan elektronlar asoslar deyiladi. Masalan: KOH(k)↔K + (suvda)+OH – (suvda) NH 3 +H 2 O↔NH 4 + (suvda)+OH – (suvda) Asoslar suvda metall ionlari (ammiak gidrati bo’lganda ammoniy ionlari) bilan gidroksid – ionlariga dissotsilanadi. Asoslar gidroksid – ionlaridan boshqacha hech qanday anion hosil qilmaydi. Asoslarning nomlanishi. Xalqaro nomenklaturaga muvofiq asoslarning nomi metall bilan gidroksid so’zidan hosil qilinadi. Masalan: NaOH – natriy gidroksid, KOH – kaliy gidroksid, Ca(OH) 2 – kalsiy gidroksid. Agar element bir necha asos hosil qiladigan 10](/data/documents/12d2cb8a-cf0a-4283-81f3-4e70065f7e6f/page-8.png)
![bo’lsa, u holda asosning nomida element valentligi bilan ko’rsatiladi. Maslan: Fe(OH) 2 – temir (II) gidroksid, Fe(OH) 3 – temir (III) gidroksid [ 2,4,5 ]. Bu nomlardan tashqari, ba’zi eng muhim asoslar uchun odat bo’lib qolgan nomlar ham ishlatiladi. Maslan, NaOH – o’yuvchi natriy deyiladi; KOH – o’yuvchi kaliy; Ca(OH) 2 – so’ndirilgan ohak; Ba(OH) 2 – o’yuvchi bariy. Olinishi. Suvda eriydigan asoslar, ya’ni ishqorlar metallar yoki ularning oksidlarini suv bilan o’zaro ta’sir ettirib olinadi: 2Na+2H 2 O=2NaOH+H 2 Na 2 O+H 2 O=2NaOH Suvda kam eriydigan asoslar bilvosita yo’l bilan, chunonchi: tegishli tuzlarning suvdagi eritmalariga ishqor ta’sir ettirish yo’li bilan olinadi: FeSO 4 +2NaOH=Fe(OH) 2 ↓+Na 2 SO 4 AlCl 3 +3NaOH=Al(OH) 3 ↓+3NaCl Xossalari. Ishqorlarning eritmalari qo’lga surilganda sovunga o’xshab tuyuladi. Indikatorlarning rangini o’zgartiradi: qizil lakmusni ko’k tusga, rangsiz fenolftaleinni – pushti ranga kiritadi. NaOH, KOH va boshqa suvda eriydigan ishqorlar qizdirishga juda chidamlidir. Masalan, NaOH 1400 o C da parchalanmasdan qaynaydi. Lekin, asoslarning ko’pchiligi qizdirilganda parchalanadi. Masalan, Cu(OH) 2 =CuO+H 2 O 2Fe(OH) 3 =Fe 2 O 3 +3H 2 O Asoslarning eng muhim kimyoviy xossalari ularning kislotalar, kislotali oksidlar va tuzlarga munosabati bilan belgilanadi. 1. Asoslar kislotalar bilan o’zaro ta’sir ettirilganda tuz va suv hosil bo’ladi: KOH+HCl=KCl+H 2 O 2NaOH+H 2 SO 4 =Na 2 SO 4 +2H 2 O Asoslarning kislotalar bilan o’zaro ta’siri neytrallanish reaksiyasi deyiladi. Har qanday neytrallanish reaksiyasi OH – va H - ionlarning 11](/data/documents/12d2cb8a-cf0a-4283-81f3-4e70065f7e6f/page-9.png)
![o’zaro ta’sirlashib, kam dissotsilanadigan elektrolit – suv hosil qilishdan iborat. 2. Ishqorlar kislotali oksidlar bilan reaksiyaga kirishadi: Ca(OH) 2 +CO 2 =CaCO 3 ↓+H 2 O 2NaOH+SiO 2 =Na 2 SiO 3 +H 2 O Keyingi reaksiya faqat qizdirilagada boradi. Ishqorlar turli xil tuzlarni eritmalari bilan o’zaro ta’sirlashadi. Masalan: 2KOH+CuSO 4 =Cu(OH) 2 +K 2 SO 4 Elektrolitik dissotsilanish nazariyasiga ko’ra asoslarning barcha umumiy xossalari (qo’lga surilganda sovunga o’xshab tuyilishi, indikatorlarning rangini o’zgartirishi, kislotalar, kislotali oksidlar va tuzlar bilan o’zaro ta’sirlashuvi) gidroksid – ionlar OH – tufaylidir [ 21,22,28 ]. Amfoter gidroksidlar. Dissotsilanganda bir vaqtning o’zida vodorod kationlari H + ni ham, gidroksid – ionlar OH – ni ham hosil qiladigan asoslar amfoter gidroksidlar deyiladi. Bularga Al(OH) 3 , Zn(OH) 2 , Cr(OH) 3 , Sn(OH) 2 , Be(OH) 2 , Ge(OH) 2 , Fe(OH) 3 , Sn(OH) 4 , Pb(OH) 2 va boshqalar misol bo’la oladi. Amfoter gidroksidlar kislotalar eritmalari bilan ham, ishqorlarning eritmalari bilan ham o’zaro ta’sirlashadi. Masalan: Al(OH) 3 +3HCl=AlCl 3 +3H 2 O Al(OH) 3 +NaOH+2H 2 O=Na[Al(OH) 4 (H 2 O) 2 ] Hozirgi vaqtda amfoter gidroksidlarning ishqoriy eritmalarida erishi odatda gidrokso tuzlar (gidroksokomplekslar) hosil bo’lish jarayoni sifatida qaraladi. Ko’pchilik metallarning gidrokomplekslari mavjudligi tajribada tasdiqlangan: [Zn(OH) 4 ] 2- , [Al(OH) 4 (H 2 O) 2 ] - , [Al(OH) 6 ] 3- va boshqalar. Alyuminiyning gidroksokomplekslari eng barqaror, ular orasida esa – [Al(OH) 4 (H 2 O) 2 ] - eng barqarori hisoblanadi. [ 21,28 ]. Bunday nuqtayi nazar yuqorida qilingan xulosalarni o’zgartirmaydi; amfoter gidroksidda, masalan, Al(OH) 3 va shunga 12](/data/documents/12d2cb8a-cf0a-4283-81f3-4e70065f7e6f/page-10.png)
![o’xshashlarda kislotali muhitda muvozanat aluminiy tuzlari hosil bo’lish tomoniga, ishqoriy muhitda – gidroksokomplekslar hosil bo’lish tomoniga siljiydi. Ravshanki, suvdagi eritmada muvozanat mavjud bo’ladi, uni ushbu tenglama bilan ancha aniq ifodalash mumkin: Al 3+ +3OH - ↔Al(OH) 3 +3H 2 O↔[Al(OH) 4 (H 2 O) 2 ] - +H + 1.3.Kislotalar Dissotsilanganda kationlar sifatida faqat vodorod kationlari hosil bo’ladigan elektrolitlar kislotalar deyiladi. Kislotalarning dissotsilanish tenglamalariga doir o’sha o’rnida keltirilgan misollarni ionlarning gidratlanishini hisobga olgan holda ancha aniq yozish mumkin: HCl(gaz)=H + (suvda)+Cl – (suvda) CH 3 COOH (suvda)=H + (suvda) +CH 3 COO – (suvda) Ko’rinib turibdiki, kislotalar suvda vodorod ionlari bilan kislota qoldig’i ionlariga – anionlarga dissotsilanadi. Kislotalar vodorod ionlaridan boshqa hech qanday kationlar hosil qilmaydi. Kislotalarning dissotsilanishi: qutubli molekulalar atrofida qutbli molekular ionli molekulalar, ionli molekulalari esa gidratlangan ionlarga aylanadi. Kislota qoldig’ining (anionning) zariyadi kislotaning har bir molekulasi dissotsilanganda hosil qiladigan vodorod ionlarining soni bilan aniqlanadi. Xlorid va nitrat kislotalar faqat bir zaryadli kislota qoldiqlari hosil qiladi (Cl - , NO 3 - ); sulfat kislotaning (HSO 4 - ) va ikki zariyadli qoldiq (SO 4 2- ) hosil qilishi mumkin; fosfat kislotaning molekulasi uchta kislota qoldig’i: bir zariyadli, ikki zariyadli va uch zariyadli qoldiqlari (H 2 PO 4 - , HPO 4 2- , PO 4 3- ) hosil qilishi mumkin [ 2,4,5 ]. Kislorodli va kislorodsiz kislotalar mavjud. Nomidan ko’rinib turibdiki, kislorodli kislotalar tarkibida kislorod atomi bo’ladi (masalan, H 2 SO 4 , HNO 3 , H 3 PO 4 ), kislorodsiz kislotalarda esa kislorod bo’lmaydi (masalan, HCl, HBr, HJ, H 2 S). 13](/data/documents/12d2cb8a-cf0a-4283-81f3-4e70065f7e6f/page-11.png)
![Kislotalarning nomlanishi. Kislotalar nomi ular hosil qiladigan tuzlarning nomidan olinadi, masalan: HClO 4 – perxlorat kislota; H 3 AsO 4 – arsenat kislota H 3 PO 4 – fosfat kislota; HNO 3 – nitrat kislota H 2 SiO 3 – silikat kislota; H 2 SO 4 – sulfat kislota HCl – xlorid kislota; H 2 CO 3 – karbonat kislota Agar element bir xil oksidlanish darajasida bir necha xil kislotalar hosil qiladigan bo’lsa, u holda molekulasida kislorod atomlari kam bo’lgan kislota nomiga “meta” old qo’shimcha, kislorod atomlari soni eng ko’p bo’lganda esa “orto” old qo’shimcha qo’shiladi [ 2,3,21,28 ]. HBO 2 – metaborat kislota; H 2 (SiO 3 ) n – polimetasilikat kislota H 3 BO 3 – ortaborat kislota; H 4 SiO 4 – ortasilikat kislota Kislorodsiz kislotalarning nomi metallmas nomiga “id” qo’shimcha qo’shish yo’li bilan hosil qilnadi: HF – ftorid kislota; HJ – yodid kislota HCl – xlorid kislota; H 2 S – sulfid kislota HBr – bromid kislota; Olinishi. Kislorodli kislotalarning ko’pchiligi metallmaslar (yuqori oksidlanish darajasidagi) oksidlarni suv bilan o’zaro ta’sir ettirib olinadi. Masalan: SO 3 +H 2 O=H 2 SO 4 N 2 O 5 +H 2 O=2HNO 3 Agar bunday oksidlar suvda erimaydigan bo’lsa, ularga muvofiq keladigan kislotalar bilvosita yo’l bilan, chunonchi, tegishli tuzga boshqa kislota (ko’pincha sulfat kislota) ta’sir ettirish yo’li bilan olinadi. Masalan: Na 2 SiO 3 +H 2 SO 4 =Na 2 SO 4 +H 2 SiO 3 ↓ Kislorodsiz kislotalar vodorodni metallmas bilan biriktirish va so’ngra vodorodli birikmalarni suvda eritish yo’li bilan olinadi. Bunday kislotalarga HF, HCl, HBr, HJ, H 2 S kiradi. Xossalari. Kislotalar suyuqliklar (H 2 SO 4 , HNO 3 va boshqa) yoki qattiq moddalar (H 3 PO 4 va boshqa) bo’ladi. Ko’pchilik 14](/data/documents/12d2cb8a-cf0a-4283-81f3-4e70065f7e6f/page-12.png)
![kislotalar suvda yaxshi eriydi. Ularning eritmalari nordon ta’mli bo’ladi, o’simlik va hayvon to’qimalarini yemiradi, lakmusning ko’k rangini qizilga o’zgartiradi. Quyidagi kislotalarning eng muhim kimyoviy xossalari birma – bir aytib o’tilgan: 1.Metallar bilan o’zaro ta’siri (tuz hosil bo’ladi hamda vodorod ajralib chiqadi). Masalan: 2HCl+Fe=FeCl+H 2 ↑ Bunda metallarning atomlari oksidlanadi, vodorod ionlari esa qaytariladi. Standart elektrod potensiallar qatorida vodoroddan o’ngda turgan metallarni uni kislotalardan siqib chiqara olmaydi. Metallar konsentrlangan nitrat va sulfat kislotalar bilan o’zaro ta’sir ettirilganda ham vodorod ajralib chiqmaydi. Bu holda N +4 va S +4 holatida qaytariladi (oksidlanish darajasi pasayadi) [ 21,22,28 ]. 2.Asosli oksidlar, asoslar va tuzlar bilan o’zaro ta’siri: H 2 SO 4 +CuO=CuSO 4 +H 2 O H 2 SO 4 +2KOH=K 2 SO 4 +2H 2 O H 2 SO 4 +K 2 SiO 3 =H 2 SiO 3 ↓+K 2 SO 4 Elektrolitik dissotsilanish nazariyasiga ko’ra, kislotalarning barcha umumiy xossalari (nordon ta’mi, indikator rangini o’zgartirishi, asoslar, oksidlar, tuzlar bilan o’zaro ta’siri) vodorod ionlari H + , aniqrog’i gidroksoniy ionlari H 3 O + borligi tufaylidir. 1.4.Tuzlar Dissotsilanganida metallarning kationlari (shuningdek, ammoniy kation NH 4 + ) va kislota qoldiqlarining anionlari hosil bo’ladigan elektrolitlar tuzlar deyiladi. Ularning dissotsilanish tenglamasini ionlarning gidratlanishini hisobga olgan holda quyidagicha yozish kerak: NaCl(k)↔Na + (suvda)+Cl – (suvda) K 3 PO 4 (k)↔3K + (suvda)+PO 4 3 – (suvda) 15](/data/documents/12d2cb8a-cf0a-4283-81f3-4e70065f7e6f/page-13.png)
![Tarkibiga qarab tuzlarning quyidagicha turlari bo’ladi: o’rta tuzlar, nordon tuzlar, asosli tuzlar (gidroksituzlar), qo’sh tuzlar va kompleks tuzlar. Har qanday tuzni kislota bilan asosning o’zaro ta’sirlashish, ya’ni neytrallanish reaksiyasi mahsuloti sifatida tasavvur qilish mumkin [ 2,4,5 ]. O’rta tuzlar kisloya tarkibidagi vodorod atomlari metalga to’liq almashinishidan hosil bo’ladi. Masalan: 2NaOH+H 2 SO 4 =Na 2 SO 4 +2H 2 O Na 2 SO 4 ning dissotsilanish tenglamasini quyidagicha yozish mumkin: Na 2 SO 4 ↔2Na + +SO 4 2- Agar sulfat kislotani to’liq neytrallash uchun talab qilingandan kam asos olinsa, u holda eritma bug’latilganda nordon tuz kristallari cho’kmaga tushadi: NaOH+H 2 SO 4 =NaHSO 4 +H 2 O Nordon tuzning dissotsilanishini ushbu tenglama bilan ifodalasa bo’ladi: KHSO 4 ↔K + +HSO 4 – Nordon tuzning anioni kuchsiz elektrolit sifatida yana dissotsilanadi: HSO 4 - ↔H + +SO 4 2- Nordon tuzlar ko’p asosli kislotalardan hosil bo’ladi. Bir asosli kislotalar nordon tuz hosil qilmaydi. Asosli tuzlar (gidroksituzlar)ni asosidagi gidroksogruppalarning o’rnini kislota qoldiqlari to’liq olmasligidan hosil bo’lgan mahsulot sifatida tasavvur qilish mumkin. Masalan: Mg(OH) 2 +HCl=Mg(OH)Cl+H 2 O yoki ionli shaklda: Mg(OH) 2 +H + =Mg(OH) + +Cl – Asosli tuzning dissotsilanishini ushbu tenglama bilan ifodalash mumkin: Mg(OH)Cl↔Mg(OH) + +Cl – Asosli tuzning kationi oz darajada yana dissotsilanadi: Mg(OH) + ↔Mg 2+ +OH – Shunday qilib, asosli tuzlar ko’p (ikki va undan ko’p) kislotali asoslardan hosil bo’ladi. Bir kislotali asoslar asosli tuz hosil qilmaydi. 16](/data/documents/12d2cb8a-cf0a-4283-81f3-4e70065f7e6f/page-14.png)
![Qo’sh tuzlar ikkita turli xil metall ionlari bilan kislota qoldig’i ionlardan tarkib topgan bo’ladi. Masalan, KAl(SO 4 ) 2 , (NH 4 )Fe(SO 4 ) 2 . Bunday tuzlarning dissotsilanishini ushbu tenglamalar bilan ifodalash mumkin. KAl(SO 4 ) 2 ↔K + +Al 3+ +2SO 4 2- (NH 4 ) 2 Fe(SO 4 ) 2 ↔2NH 4 + +Fe 2+ +2SO 4 2- Qo’sh tuzlar metallarning ionlari bilan kislota qoldig’i ionlariga dissotsilanadi. Kompleks tuzlar tarkibiga murakkab (kompleks) ionlar kiradi (formulalarda ular o’rta qavs ichiga olib yoziladi); tuz dissotsilanganda kompleks ion shundayligicha ajraladi. Masalan: K 4 [Fe(CN) 6 ]↔4K + +[Fe(CN) 6 ] 4- [Ag(NH 3 ) 2 ]Cl↔[Ag(NH 3 ) 2 ] + +Cl – O’z navbatida murakkab (kompleks) ionlar juda oz darjada yana dissotsilanadi: [Fe(CN) 6 ] 4 - ↔Fe 2+ +6CN – [Ag(NH 3 )] 2+ ↔Ag + +2NH 3 Shunday qilib, kompleks tuzlar dissotsilanganda dastlab kompleks ionlar ajraladi, so’ngra shu ionlarning o’zi kuchsiz elektrolit sifatida ikkinchi marta dissotsilanadi. Tuzlarning nomlanishi. Tuzlarning xalqaro nomlanishi eng ko’p tarqalgan. Bunda tuzning nomi kationning nomi bilan anionning nomidan hosil qilinadi. Odatda anion va kationlarning soni ko’rsatilmaydi. Agar bitta metallning o’zi turli xil oksidlanish darajalarini namoyon qiladigan bo’lsa, uning oksidlanish darajasi metall nomidan keyin qavs ichida rim raqami bilan ko’rsatiladi. Masalan, KNO 3 – kaliy nitrat, FeSO 4 – temir (II) sukfat, Fe 2 (SO 4 ) 3 – temir (III) sulfat, NaCl – natriy xlorid. Nordon tuzlarning nomi anion nomiga gidro –old qo’shimcha qo’shish yo’li bilan hosil qilinadi.: NaHSO 4 – natriy gidrosulfat, KH 2 PO 4 – kaliy digidrofosfat. 17](/data/documents/12d2cb8a-cf0a-4283-81f3-4e70065f7e6f/page-15.png)
![Asosli tuzlarning nomi tegishli o’rta tuz anionnining nomiga “gidrokso” old qo’shimchani qo’shib hosil qilinadi. Al(OH)SO 4 - aluminiy gidroksosulfat, Al(OH) 2 Cl - aluniniy digidroksoxlorid. Olinishi. Tuzlar turli sinflar birikmalari bilan oddiy moddalarning kimyoviy o’zaro ta’siridan olinadi. Tuzlarni olinishning eng muhim usullarini qayd qilib o’tamiz [ 2,21,28 ]. 1. Neytrallanish reaksiyasi: KOH+HNO 3 =KNO 3 +H 2 O 2. Kislotalarning asosli oksidlar bilan o’zaro ta’siri: H 2 SO 4 +CuO=CuSO 4 +H 2 O 3. Kislotalarning tuzlar bilan o’zaro ta’siri: H 2 S+CuCl 2 =CuS↓+2HCl 4. Ikkita turli tuzning o’zaro ta’siri: Na 2 SO 4 +BaCl 2 =BaSO 4 ↓+2NaCl 5. Asoslarning kislotali oksidlar bilan o’zaro ta’siri: Ca(OH) 2 +CO 2 =CaCO 3 ↓+H 2 O 6. Ishqorlarning tuzlar bilan o’zaro ta’siri: 3KOH+FeCl 3 =3KCl+Fe(OH) 3 ↓ 7. Asosli oksidlarning kislotali oksidlar bilan o’zaro ta’siri: CaO+SiO 2 =CaSiO 3 8. Metallarning metallmaslar bilan o’zaro ta’siri: 2K+Cl 2 =2KCl 9. Metallarning kislotalar bilan o’zaro ta’siri: 2Al+6HCl=2AlCl 3 +3H 2 10. Metallarning tuzlar bilan ta’siri: Fe+CuSO 4 =FeSO 4 +Cu Tuzlar olishning boshqa usullari ham bor. Xossalari. Tuzlar ba’zilaridan mustasno qattiq kristall moddalardir. Suvda eruvchanligiga qarab ularni eriydigan, kam eriydigan va amalda erimaydigan tuzlarga bo’lish mumkin. 18](/data/documents/12d2cb8a-cf0a-4283-81f3-4e70065f7e6f/page-16.png)
![Nitrat va sirka kislotalarining barcha tuzlari suvda eriydi. Xlorid kislotaning AgCl, Hg 2 Cl 2 va PbCl 2 dan boshqa tuzlari suvda eriydi Tuzlarning kimyoviy xossalari ularning metallarga, kislota va tuzlarga munosabati bilan belgilanadi [ 2,4,5 ]. 1. Standart elektrod potensiallar qatorida har qaysi metall o’zidan keyingi metallni tuzlarining eritmalaridan siqib chiqaradi. Masalan: Zn+Hg(NO 3 ) 2 =Zn(NO 3 ) 2 +Hg 2. Tuzlar ishqorlar bilan o’zaro ta’sirlashadi: CuSO 4 +2NaOH=Cu(OH) 2 ↓+Na 2 SO 4 3. Tuzlar kislotalar bilan ta’sirlashadi: CuSO 4 +H 2 S=CuS↓+H 2 SO 4 4. Ko’pchilik tuzlar bir – biri bilan reaksiyaga kirishadi: CaCl 2 +Na 2 CO 3 =2NaCl+CaCO 3 ↓ 1 – 4 – reaksiyalarni o’tkazishda odatda tuzlarning eritmalari olinadi. Hosil bo’ladigan mahsulatlardan biri reaksiya doirasidan chiqib ketadigan, ya’ni cho’kma holida tushadigan, gaz holida chiqib ketadigan yoki kam dissotsilanadigan birikma bo’lgandagina reaksiyalar oxiriga qadar boradi. 19](/data/documents/12d2cb8a-cf0a-4283-81f3-4e70065f7e6f/page-17.png)
![2-BOB.ANORGANIK BIRIKMALARNING ENG MUHIM SINFLARINI O’QITISH METODIKASI 2.1.Oksidlar mavzularini o’qitish metodikasi Oksidlar mavzularini o’qitish masalalariga bag’ishlangan ishlar quyidagi ilmiy-metodik adabiyotlarda o’z aksini topgan [ 12-20,29 ]. Mavzu.Oksidlarning olinishi va kimyoviy xossalari. Darsning maqsadi: a) O’quvchilarga oksidlarning kimyoviy xossalari va olinishi haqida tushunchalar berish; b) kimyo haqidagi bilimlarini rivojlantirish, o’uvchilarni kimyoning hayotiy jarayonlar bilan bog’liqligi asosida tarbiyalash; s) O’quvchilarning kimyoviy savodxonligini oshirish, o’zi egallagan kasb- hunar yo’nalishi bo’yicha kimyoviy bilimlarni boyitish. Mustaqil fikrlash va shu asosda ishlashga o’rgatish. Kimyogarlik kasbiga yo’naltirish, fanga nisbatan qiziqishlarini uyg’otish. Mavzuga oid tarqatilgan materiallarni o’uvchilar tomonidan yakka va guruhlarda o’zlashtirib olishlari hamda suhbat va munozara orqali tarqatma materiallardagi matnlar qay darajada o’zlashtirilganligini nazorat qilish va o’quvchilar bilimini baholash. Darsning usuli; Kimyoviy didaktik, savol-javob, “Sehirli qopcha”, “Topqirlar”, “Klaster”, “Qiziqarli mo’jizalar”, “Sirli so’z”, “Lotolar ”, “Aqliy hujum”. Dars shakli; Suhbat-munozara, amaliy mashg’ulot, kichik guruh va jamoalarda ishlash. Darsning jihozi; Kimyoviy elementlar davriy sismavzusi, “To’rtinchisi ortiqcha” savol kartochkalari, testlar, videoproektor, vatman qog’oz, rangli qog’oz, qaychi, yelim bo’r, doska. Dars usuli; Tayyor yozma materiallar va chizmalar asosida ishlash. 20](/data/documents/12d2cb8a-cf0a-4283-81f3-4e70065f7e6f/page-18.png)
![2.2.Asoslar mavzularini o’qitish metodikasi Asoslar mavzularini o’qitish masalalariga bag’ishlangan ishlar quyidagi ilmiy-metodik adabiyotlarda o’z aksini topgan [ 3,6-9,15,17-19,26 ]. Mavzu.Asoslarning olinishi va xossalari.Eng muhim asoslarning ishlatilishi. Darsning maqsadi: a) ta’limiy maqsadi: asoslarning olinishi va xossalari haqida tushuncha hosil qilish. b) tarbiyaviy maqsad: o’quvhilarning kimyo faniga bo’lgan qizishini orttirish . c) rivojlantiruvchi maqsad: o’quvchilarning kimyoviy moddalar bilan ishlaganda ehtiyot bo’lishga o’rgatish. Uslubi: tushuntirish, savol-javob, amaliy. Kerakli reaktivlar: K, Na metali, CaO, suv, CuSO 4 , NaOH, CuCl 2 , indikatorlar, HCl, Kerakli jihozlar: shisha nay, probirkalar. Darsning borishi: I. Tashkiliy qism. a) o’quvchilardan davomat, tozalik, sog’ligini so’rash; b) oyning muhim sanalarini so’rash; c) bayram tabrigini va bahor fasli haqida she’rlar so’rash. II. O’tilgan mavzuni so’rash: 1-guruh A) Asoslar deb nimaga aytiladi? B) Asoslar tarkibida qanday umumiylik bor? D) Asoslar qanday nomlanadi? 2-guruh A) Asoslarga misollar keltiring? B) Asoslar qanday umumiylik bor? D) Asoslar qanday molekulyar tuzilishga ega? III. Mustahkamlash. Tarkibi quyidagicha bo’lgan asosning formulasini aniqlang: Mn-61,8%, O-36%, H-2,22% 34](/data/documents/12d2cb8a-cf0a-4283-81f3-4e70065f7e6f/page-32.png)
![keyin chiziqcha qo’yiladi hamda gidroksid so’zi yoziladi: “metall atomi nomi + (metall atomi valentligi rim raqamda) + [ - chiziqcha ] + gidroksid”. Masalan: temir(III)-gidroksid–Fe(OH) 3 , mis(II) – gidroksid – Cu(OH) 2 . Asoslar fizik xossalari, ya’ni suvda erishi va erimasligiga qarab suvda eriydigan (ishqorlar) va erimaydigan asos, hamda kimyoviy xossalariga ko’ra amfoter asoslarga ham bo’linadi. Suvda eriydigan asoslar teri va to’qimalarni o’yish xossasiga ega bo’lgani uchun o’yuvchi ishqorlar deb ataladi. Masalan: KOH – o’yuvchi kaliy, NaOH – o’yuvchi natriy. Suvda eriydigan asoslarni I va II asosiy guruhchasidagi metallar hosil qiladi (Be va Mg dan boshqa), shuning uchun bu guruhchani ishqoriy va ishqoriy yer metallari deb aytamiz. Qolgan asoslar suvda erimaydi. (Fe(OH) 2 , Cu(OH) 2 ). Amfoter asoslar ham kislota, ham asos xossalarini namoyon qiladi (Zn(OH) 2 , Cr(OH) 3 , Al(OH) 3 ). Qiziqarli tajriba O’qituvchi o’quvchilarga laboratoriya daftarlarini ochilishlarini aytib 11 – laboratoriya mavzusini yozishlarini ta’kidlaydi, so’ngra shisha idishdagi kerosin ostida saqlanadigan natriy bo’lakchasidan ozgina kesib olib, uni probirkadagi yoki petri kosachasidagi suvga tashlaydi, shu ondayoq shiddatli reaksiya ketib, vodorod gazi ajrala boshlaydi va idish ichidagi rangsiz eritma pushti rangga aylanadi. Bunga sabab nima? Tegishli kimyoviy reaksiyani yozing. Javob: eritma rangining qizarishiga sabab, probirkadagi suvga o’qituvchi oldindan 1- 2 tomchi fenolftaleinning spirtdagi eritmasidan tomizgan edi. Fenolftaleinli ishqor eritmasini kislota eritmasi bilan neytrallash natijasida idikator rangini yo’qotadi.Buni quyidagi jadval asosda tushuntiramiz. Indikator nomi Neytral ertymadagi rangi Kislota eritmadagi rangi lakmus Binafsha Qizil fenolftalein Rangsiz Rangsiz 44](/data/documents/12d2cb8a-cf0a-4283-81f3-4e70065f7e6f/page-42.png)
![3. Suvda erimaydigan asoslar qanday olinadi? 4. Amfoter asoslar haqida nima bilasiz? 5. Qanday moddalar asoslar deb ataladi va ular qanday nomlanadi? 6. Quyidagi oksidlarga mos keluvchi asoslarning formulalarini yozing: CaO, Li 2 O, Al 2 O 3 Anogramma – 5 daqiqa 1. Tanriy Natriy Na 2. Yibar Bariy Ba 3. Siykal Kalsiy Ca 4. Rimet Temir Fe 5. Mulainiy Aluminiy Al 6. Sim Mis Cu Bu anorgramma mavzuga doir bo’lib, 1 – ustuni magnit doskaga yozilib turadi, shunga ko’ra 2 – ustuni bo’r bilan yoziladi, 3 – ustunga magnitli element belgilari qo’yilib chiqiladi. Uyga vazifa: 116 – bet 3 – 4 mashqlarni yechib, yangi mavzuni o’qib kelish. 2.3.Kislotalar mavzularini o’qitish metodikasi Kislotalar mavzularini o’qitish masalalariga bag’ishlangan ishlar quyidagi ilmiy-metodik adabiyotlarda o’z aksini topgan [ 7-9,11,19,20,24,25 ]. Mavzu.Kislotalar va ularning xossalari Darsning maqsadi: Ta’limiy: O’quvchilarga mavzuga oid bilim berish. Tarbiyaviy: Ko’z bilan ko’rib, qo’l bilan bajarib ishonch hosil qilish tuyg’usini tarbiyalash. Rivojlantiruvchi: ` Bilimlarni tartibga solish, mustaqil fikrlash va kimyoviy jihozlar, reaktivlar bilan ishlash ko’nikmalarini hosil qilish. Darsning vazifalari: 46](/data/documents/12d2cb8a-cf0a-4283-81f3-4e70065f7e6f/page-44.png)
![Xlorid kislota oshqozon shirasi tarkibida bo’ladi. Kislota ortib ketsa oshqozon devorini yallig’laydi, kam bo’lsa ovqat yaxshi hazm bo’lmay, og’izdan qo’lansa hid keladi. Nitrat kislota oltin, platina, tantal, rodiy, iriydiydan boshqa metallar bilan reaksiyaga kirishadi. Sulfat kislota xlor ishlab chiqarishda, tuzlar, kislotalar, dori – darmonlar, portlovchi moddalar, sellyuloza, bo’yoqlar, akkumulyatorlar, neft mahsulotlari, mineral og’itlar ishlab chiqarishda, qora metallarni xurushlashda ishlatiladi. Xlorid kislota plastmassalar, bo’yoqlar, dori – darmonlar, xloridlar ishlab chiqarishda va metallarni xurushlashda ishlatiladi. Nitrat kislota nitroza usulida sulfat kislota ishlab chiqarish, portlovchi moddalar, dori – darmonlar, azotli o’g’itlar, organik azotli birikmalar ishlab chiqarishda qo’llaniladi. VI. Yakunlash (2 daqiqa). O’quvchilar olgan baholari va guruhlarning to’plagan ballari e’lon qiladi, g’oliblar taqdirlanadi. VII. Uyga vazifa (2 daqiqa). 1. Sulfat, xlorid va nitrat kislotalarning va kundalik turmushda qanday maqsadlarda ishlatilishi haqida ma’lumot yozing. 2. 214 – masalani yechish: 24 gramm sulfat kislota olish uchun qancha oltingugurt (VI) – oksid zarurligini hisoblang. 3. Keyingi mavzuga tayyorgarlik ko’rish. O’qituvchi masalani bajarishga yo’llanama berib, darsni yakunlaydi. 2.4.Tuzlar mavzularini o’qitish metodikasi Tuzlar mavzularini o’qitish masalalariga bag’ishlangan ishlar quyidagi ilmiy-metodik adabiyotlarda o’z aksini topgan [ 16,24-26,30 ]. Mavzu.Tuzlarning tarkibi, tuzilishi va nomlanishi. 56](/data/documents/12d2cb8a-cf0a-4283-81f3-4e70065f7e6f/page-54.png)
![valentli bo’lsa “metall atomi nomi+(metall atomi valentligi rim raqamida)+[- chiziqcha]+kislota qoldig’i nomi” shaklida yasaladi. Dars davomida quyidagi savollarga o’quvchilar bilan birgalikda javoblar topiladi: Sulfat kislota qoldig’ini tutgan 10 ta tuzning formulasini yozing va nomlang. Fosfat kislota qoldig’i yoki nitrat kislota qoldig’i tutgan 10 ta xil tuz formulasini yozing va nomlang. Tuzlarning toifalanishi: O’rta, nordon, va asosli tuzlar.Kompleks tuzlar. Darsning maqsadi: O’quvchilarga tuzlarni toifalash uchun zarur bo’lgan ilmiy ma’lumotlar berish. O’rta, nordon, asosli tuzlar haqida nazariy tushunchalarni o’quvchilarga singdirish. Dars quyidagi reja asosida tashkil etiladi: 1. Tuzlarni toifalash. 2. O’rta tuzlar. 3. Nordon tuzlar. 4. Asosli tuzlar. 5. Kopleks tuzlar haqida dastlabki tushunchalar. O’rta tuzlar – metall atomi kislota tarkibidagi barcha vodorod o’rnini olgan va metall atomi va kislota qoldog’idan iborat murakkab modda (alyuminiy fosfat – AlPO 4 , kaliy xromat –Tuzlar O’rta tuzlar Nordon tuzlar Asosli tuzlar 58](/data/documents/12d2cb8a-cf0a-4283-81f3-4e70065f7e6f/page-56.png)
