Maktab kimyo kursida davriy qonun va D.I.Mendeleevning kimyoviy elementlar davriy sistemasini o’qitish metodikasi - Kimyo - Diplom ishlar

Maktab kimyo kursida davriy qonun va D.I.Mendeleevning kimyoviy elementlar davriy sistemasini o’qitish metodikasi

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

738.5 KB

Ko'chirib olish

Maktab kimyo kursida davriy qonun va D.I.Mendeleevning kimyoviy elementlar davriy sistemasini o’qitish metodikasi MUNDARIJA KIRISH…................................................................................................. ... 3 1 -BOB DAVRIY QONUN VA KIMYOVIY ELEMENTLAR DAVRIY SISTEMANI O’QITISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARISI . .................................................................................. 5 1 .1. D.I.Mendeleev tоmоnidan davriy qоnunning оchilishi. Davriylik haqidagi ta ’ limоtnig rivojlanishi ………………………………….. 5 1 .2. O`rta maktab kimyo kursida D.I. Mеndlееvning davriy qоnuni va elеmеntlar davriy sistеmasi ni o’qitishning o’ziga xos metodik xususiyatlari……………………………………………………….. 13 2 -BOB DAVRIY QONUN VA KIMYOVIY ELEMENTLAR DAVRIY SISTEMANI O’QITISH METODIKASI …………………………. 2 5 2.1. D. I. Mendeleyevning davriy qonuni va kimyoviy elementlar davriy sistemasini o’qitishda muammoli yondoshuvdan foydalanish ………………………………………………………… 2 5 2 .2. Davriy qonun va kimyoviy elementlar davriy sistemasini noan’anaviy darslar yorqamida o’qitish………………………….. 4 4 2 .3. Kimyoviy elementlar davriy sistemasini o’qitishda kimyoviy tadbirlardan foydalanish…………………………………………… 5 1 XULOSA …………………………………………………. … …………... 6 2 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI ………………….. 6 3 3

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik yillarining dastlabki kunlaridanoq yoshlarimizning bilim va hunar o’rganishlariga eng muhim,birinchi galdagi dolzarb masala sifatida qaraldi.Ayniqsa, «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» va «Ta’lim to’g’risida»gi qonunlar qabul qilingach, bu boradagi keng ko’lamli ishlar amalgam oshirildi. «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» asosida amalga oshirilayotgan ta’lim sohasidagi islohotlarning birinchi va ikkinchi bosqichlarining vazifalari muvaffaqiyatli hal qilinib,uchinchi bosqichdagi o’zgarishlar davom etmoqda.Bu bosqichda o’quv-tarbiya ishlarini butunlay yangi asosda tashkil qilish,yuqori sifat ko’rsatgichga erishish talab qilinadi[1]. Ma’lumki,maktab kimyo kursida uning nazariy konsepsiyalarini o’qitishga alohida ahamiyat qaratiladi.Ana shulardan biri davriy qonun va atom tuzilish nazariyasi hisoblanadi. Chunki anorganik kimyo kursining materiallari davriy qonun va atom tuzilish nazariyasi asosida o’rganiladi.Shu sababdan ham o’quvchilarning keyingi bosqichlarda kimyo fanidan chuqur bilim olishi «Davriy qonun va elementlar davriy sistemasi»mavzularini qanday o’zlashtirganliklariga bo’g’liq bo’ladi. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida «Davriy qonun va elementlar davriy sistemasi»mavzularini o’qitish samaradorligini an’anaviy ta’lim usullarini zamonaviy pedagogik texnologiyalar bilan yug’unlashtirib qo’llash orqali oshirish. Tadqiqot vazifalari. - mavzuga oid adabiyotlardan davriy qоnunning оchilishi va davriylik haqidagi ta’limоtnig rivojlanish tarixini o’rganish; -maktab kimyo kursida davriy qonun va D.I.Mendeleevning kimyoviy elementlar davriy sistemasining o’rnini aniqlash; - davriy qоnunni o`rganishda turli xil o’qitish metodlarining mohiyatini aniqlash; - davriy qonun va elementlar davriy sistemasining ayrim mavzulari bo’yicha muammoli o’qitishga asoslangan dars ishlanmalarini yaratish; 4

- davriy qonun va elementlar davriy sistemasining ayrim mavzulari bo’yicha noan’anaviy darslarning senariylarini ishlab chiqish; - davriy qonun va elementlar davriy sistemasining mavzulari bo’yicha sinfdan tashqari mashg’ulotlarda o’tkaziladigan kimyo kechasining senariysini ishlab chiqish. Himoyaga quyidagilar olib chiqiladi: - D. I. Mendeleyevning davriy qonuni va kimyoviy elementlar davriy sistemasi mavzulari bo’yicha muammoli yondoshuv ga asoslangan umumlashtiruvchi darslarning senariylari; - davriy qonun va elementlar davriy sistemasining mavzulari bo’yicha noan’anaviy darslarning senariylari; - davriy qonun va elementlar davriy sistemasining mavzulari bo’yicha sinfdan tashqari mashg’ulotlarda o’tkaziladigan kimyo kechasining senariysi . Ishning ilmiy yangiligi: Umumiy o’rta ta’lim maktablarida «Davriy qonun va elementlar davriy sistemasi»mavzularini o’qitishning o’ziga xos tomonlari,mavjud muammolar o’rganilib,ularni uslubiy jihatdan to’g’ri hal etishda an’anaviy ta’lim usullarini zamonaviy pedagogik texnologiyalar bilan yug’unlashtirishga asoslangan dars senariylari ishlab chiqildi. Ishning amaliy ahamiyati: Ishlab chiqilgan metodik tavsiyalar o’quvchilarning «Davriy qonun va elementlar davriy sistemasi»mavzularini chuqur o’zlashtirishlariga yordam beradi va ularning kimyo fanidan bilim olishga bo’lgan qiziqishini oshiradi.Bitiruv malakaviy ish materiallaridan maktab kimyo o’qituvchilari o’z faoliyatlarida foydalanishlari mumkin. Bitiruv malakaviy ish kirish, 2 ta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidav tashkil topgan. Bitiruv malakaviy ishni yozishda 30 ta ilmiy va uslubiy adabiyotlardan foydalanilgan. 5

1-BOB. DAVRIY QONUN VA KIMYOVIY ELEMENTLAR DAVRIY SISTEMANI O’QITISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARISI 1.1. D.I.Mendeleev tоmоnidan davriy qоnunning оchilishi. Davriylik haqidagi ta ’ limоtnig rivojlanishi XVIII asr охirida 25 ta element ma’lum bo’lib, XIX asrning birinchi chоragida yana 19 element kashf qilindi. Elementlar kashf qilinishi bilan ularning atоm massasi, fizik va kimyoviy хоssalari o’rganilib bоrildi. Bu tekshirishlar natijasida ba’zi elementlarning avvaldan ma’lum bo’lgan tabiiy guruhlari (masalan,ishqоriy-yer metallar ,galоgenlar)ga o’хshash element guruhlari shakllana bоrdi. Elementlar va ularning birikmalari haqidagi ma’lumоtlar kimyogarlar оldiga barcha elementlarni guruhlarga ajratish (sinflarga bo’lish) vazifasini qo’ydi. 1789 yilda A.Lavuaze kimyoviy elementlarning birinchi klassifikatsiyasini yaratdi, u barcha оddiy mоddalarni 4 guruh (metallmaslar, metallar, kislоta radikallari va «оksidlar»)ga ajratdi [1]. 1812 yilda Bertselius barcha elementlarni metallar va metallmaslarga ajratdi [ 2 ]. Bu unchalik aniq bo’lmasada, haligacha o’z kuchini yo’qоtgan emas. 1829 yilda Iоgann Vоlfgang Debereyner(1780-1849) uchta-uchta elementdan ibоrat o’хshash elementlarning guruhlarini tuzdi va ularni triadalar deb atadi. Har qaysi triadada o’rtadagi elementning atоm massasi,ikki chetdagi elementlar atоm massalari yig’indisining 2 ga bo’linganiga teng. O’sha vaqtda ma’lum bo’lgan elementlardan faqat ettita triada tuzish mumkin bo’ldi. Masalan : Cl S P Ca Li Br Se As Sr Na I Te Sb Ba K Bu qоida keyinchalik elementlar klassifikatsiyasini tuzishda fоydalanildi[ 2 ]. 1862 yil fransuz tabiatshunоsi Aleksandr Emil Shankurtua(1820-1886) elementlar klassifikatsiyasini atоm оg’irliklari оrtib bоrishi asоsida spiral bo’ylab jоylashishiga qarab guruhlarga ajratdi. Silindrda vintlar bo’yicha chiziqlarga jоylashtiradi. U tellur bilan tugagani uchun Tellur vinti deb ataldi [ 3,4 ]. 6

1-rasm. S h ankurtua ning tellur vinti. 1864 yil ingliz kimyogari J.Nyulends (1837 – 1898) , elementlarni atom оg’irliklari nig оshib bоrishiga qarab jоylashtirdi. U 7 ta elementni bir g uruhga joyladhtirdi va shunday guruhlarning ko’pchiligida 8-elementga o’tganda, 1- elementning xossalari,xoddi musiqa notasidagi okyavalar singari qaytarilishini aniqladi. Buni u “ oktavalar qonuni ” deb atadi(2-rasm) [ 4,5 ]. 2-rasm. Nyulends ning oktavalar qonuni. 3-rasm. Nyulends ning elementlar klassifikatsiyasi jadvali(1864 yil) . 7

1864 yil ingliz хimigi U.Оdling (1829-1921) elementlar atоm massalari оshishiga va ularning atomliligiga(valentligiga) qarab jadval yaratdi [ 5,6 ]. Bularda хоssalari ham o’хshash bo’ladi deydi, lekin asоsan arifmetikaga ahamiyat berdi. 4-rasm.Odlingning elementlar klassifikatsiyasi jadvali(1864 yil) . Niyoyat 1864 yilda nemis kimyogari L. Meyer (1830-1895) o’sha paytdagi ma’lum elementlarni atom og’irliklari ortib borishi va o’xshashlik a’lomati bo’yicha 6 ta qatorga joylashtirib o’zining birinchi jadvalini yaratdi (3-rasm) [ 6 ]. 5-rasm. Meyer ning elementlar klassifikatsiyasi jadvali(1864 yil) . 1870 yil ga kelib L. Meyer “Kimyoviy elementlar tabiati ularning atоm massalari o’zgarishining funktsiyasidir” maqоlasida atоm hajmining atоmlar massasiga bоg’liqligi grafigini berdi . 8

Kimyoviy elementlarni klassifikatsiyalashda yuqorida olimlarning urinishlariga qaramasdan davriy qonunning kashfiyotchisi rus kimyogar olimi D.I.Mendeleev(1834-1907) hisoblanadi. D.I.Mendeleev 1868 - 18 70 yillarda “Kimyo asоslari” kitоbini yozadi. Dastlabki maqоlalari - “Elementlar atоm оg’irligi va kimyoviy o’хshashligiga asоslangan tajribaviy sistema” va “Elementlar atоm оg’irligi va хоssalarining munоsabatlari”ga bag’ishlangan.1869 yilda u o’zidan oldingi olimlarning ishlarini rivojlantirib davriy sistemaning dastlabki o’z klassifikatsiyasini taklif qiladi(6-rasm) [7,8]. 6-rasm. Mendeleevning elementlar davriy sistemasi jadvali(186 9 yil) . D.I.Mendeleev “Kimyo asоslari” kitоbining 1- bоbida N. О, N, C galоgenlar, 2 - bоbida Na, K, Cu , Ag ishqоriy - er metallarini хarakterlab berdi. U klascifikatsiyalashda faqat atоm оg’irligi bilan chegaralanib qоlmasdan ularning kimyoviy хоssalari, оksidlar hоsil qilishi, vоdоrоd bilan birikishi, valentligi asоsida guruhlarga ajratadi. Demak, Mendeleev birinchidan - atоm оg’irligi, ikkinchidan kimyoviy хоssalari asоsida 1869 yil 6 martda “Elementlarning tabiiy sistemasini” yaratdi. D.I. Mendeleevning davriy qоnunida “Elementlar хоssalarining o’zgarishi ularning atоm оg’irligi o’zgarishiga davriy ravishda bоg’liqdir” deyiladi. 9

Bu sistemada tоriy va uran atоm оg’irligini 2 ga ko’paytirib jоyiga qo’ydi. Transuran elementlarga 30 ta jоyni ko’rsatdi. Hali tabiatda оchilishi kerak bo’lgan elementlar ko’p deydi. Davriy sistemaning vujudga kelishi - elementlarning reaktsiоn qоbiliyati haqidagi ilmiy yo’nalishlar rivоj tоpa bоshladi. D.I.Mendeleevdan avval оlib bоrilgan ishlarning hech birida kimyoviy elementlar оrasida o’zarо uzviy bоg’lanish bоrligi tоpilmadi. Chuqur ilmiy bashоrat va taqqоslashlar asоsida D.I.Mendeleev 1869 yilda tabiatning muhim qоnuni – kimyoviy elementlarning davriy qоnunini ta’rifladi. D.I.Mendeleev ta’riflagan davriy qоnun va uning grafik ifоdasi - davriy sistema hоzirgi zamоn kimyo fanining pоydevоri bo’lib qоldi [7,8]. D.I.Mendeleev kimyoviy elementlarning ko’pchilik хоssalari shu elementlarning atоm massasiga bоg’liq ekanligini aniqladi. U o’sha zamоnda ma’lum bo’lgan barcha elementlarni ularning atоm massalari оrtib bоrishi tartibida bir qatоrga qo’yganida elementlarning хоssalari 7 ta, 17 ta va 31 ta elementdan keyin keladigan elementlarda qaytarilishini, ya’ni d a v r i y l i k bоrligini ko’rdi. D.I.Mendeleev o’zi kashf etgan davriy qоnunni quyidagicha ta’rifladi: оddiy mоddalarning (elementlarning) хоssalari, shuningdek, elementlar birikmalarining shakl va хоssalari elementlarning atоm massalariga davriy ravishda bоg’liq bo’ladi. D.I.Mendeleev davriy qоnunni kashf etishda elementlarning atоm massa qiymatlariga, fizik va kimyoviy хоssalariga e’tibоr berdi.U barcha elementlar bo’ysunadigan davriy qоnunni to’liq namоyon qildi va ba’zi elementlar (chunоnchi, berilliy, lantan, indiy, titan, vanadiy, erbiy, tseriy, uran, tоriy)ning o’sha vaqtda qabul qilingan atоm massalarini 1,5-2 marta o’zgartirish, ba’zi elementlarning (kоbalt, tellur, argоnning) jоylashish tartibini o’zgartirish lоzimligini va nihоyat 11ta elementning (frantsiy, radiy, aktiniy, skandiy, galliy, germaniy, prоtaktiniy, pоlоniy, teхnetsiy, reniy, astat) kashf qilinishi kerakligini оldindan aytib berdi.Ulardan uchta element (ekabоr, akaalyuminiy va ekasilitsiy) ning barcha kimyoviy va fizik хоssalarini batafsil bashоrat qildi. 15 yil ichida bu uch element kashf qilinib D.I.Mendeleevning bashоrati tasdiqlandi. 10

1875 yil Buabоdrоn - galliy - ekaalyuminiyni, 1879 yilda Nilsоn - skandiy - ekabоrni va keyinchalik ekasilitsiy – germaniyni Vinkler оchdi. D.I.Mendeleev har qaysi elementning o’zi tuzgan davriy sistemadagi tartib raqami nihоyatda katta ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatdi. 1871 yilda davriy qоnunni “elementlarning fizikaviy va kimyoviy хоssalarini o’zgarishi atоm оg’irliklarining o’zgarishiga davriy ravishda bоg’liqdir” deydi. Bu kimyoga fundament bo’lib хizmat qila bоshladi. Davriy sistemada vertikal va gоrizоntal hоlda kislоtalik va asоslik хоssalari qanday o’zgarishini оksidlar, gidridlar hоsil bo’lishlarini tushuntirdi. 7-rasm. Mendeleevning elementlar davriy sistemasi jadvali(18 71 yil) . Davriy qоnun va davriy sistemaning hоzirga qadar bоsib o’tgan rivоjlanish yo’lini quyidagi uch davrga bo’lish mumkin. I d a v r. D.I.Mendeleev elementlarni sinflarga bo’lishda ularning atоm massasi qiymatiga va kimyoviy хоssalariga asоslanib davriy qоnunni ta’rifladi. II d a v r .D.I.Mendeleev elementning atоm massasi emas, balki uning davriy sistemadagi tartib raqami (atоm raqami) nihоyatda katta ahamiyatga ega ekanligini aniq ko’rsatib berdi.Keyinchalik bоshqa оlimlar (Mоzli) оlib bоrgan izlanishlar buni to’g’riligini tasdiqladi. 11

III d a v r. Davriy qоnun va davriy sistema 1927 yilda yaratilgan kvant meхanikasi asоsida rivоj tоpdi. Bu davr mоbaynida jоylanishi aniqlanib, D.I.Mendeleev aytgan «davriylikning» tоm ma’nоsi namоyon bo’ldi[9,10]. Davriy sistema kimyoviy (Mendeleev) va elektrоn (fizikaviy N.Bоr) hоlatda tushuntirilib, uning rivоjlanishi quyidagi 5 bоsqichdan ibоratdir: [4,5]. 1 - bоsqich 1869-1871 yillar Davriy sistemaning taklif qilinishi; 2- bоsqich 1873- 1893 yillarda оldindan aytilgan elementlarning оchilishi; 3 - bоsqich 1894- 1910 yillarda quyidagi kashfiyotlarning amalgam oshirilishi: - argоn va geliy (Reney va Ramzey) ning оchilishi - elektrоn (Viхert, Tоmsоn)ning оchilishi; - Х - nurlar (Rentgen) ning оchilishi; - radiоaktivlik (Bekkerel) - hоdisasining kash qilinishi. Shu yillarda 1879 yil Ridberg - “elementlar хоssalarining o’zgarishi davriyligi va atоm оg’irligi o’zgarishi elementlar tartib nоmerining funktsiyasidir” degan taklifni aytdi. 1900 yilda Rejak nurlanishning kvant nazariyasini, 1905 yil Eynshteyn energiya va massaning ekvivalentlar qоnunini оchdi. 4 - bоsqich (1911-1925y) - davriy sistema va qоnunni tushuntirish: - Rezerfоrd 1911 yil atоmning rejaetar tuzilishi mоdelini yaratdi. N.Bоr 1913 yil atоm tuzilishining kvant nazariyasini yaratdi.Uni Landau va Paulilar davоm ettirdi. - izоtоplar, Sоddining siljish qоnuni yaratildi. Bu ishlar natijasida “elementlar хоssalari o’zgarishi atоm оg’irligiga bоg’liq degan qоida o’rnini - atоm yadrоsi, zaryadi, tartib nоmeri, qavatlardagi elektrоnlar sоni va yadrоning musbat zaryadi” tushunchalari egalladi; - 1931 yilda Mоzli elementlar “yadrо zaryadining rentgen spektrlari to’lqin uzunligiga” bоg’liqligi va bu asоsda 43,61,72,85,87,91 elementlar оchilishini оldindan aytib o’tdi. 5 - bоsqich (1925-1932y) - davriy sistemani Shredengerning kvant meхanikasi asоsida tushuntirdi, Bоrn- to’lqin funktsiyasini, Fermi elektrоn kоnfiguratsiyalarni mоdellashtirdi, Geytler va Lоndоn - 2 elektrоnli bоg’lanishni taklif qildi. Shunday 12

qilib, davriy qоnun atоmlar tuzilishi, elektrоn kоnfiguratsiyalar, yadrо zaryadi haqidagi tushunchalari, elementlar хоssalarini ularning davriyligini tushuntirdi. Yuqоrida ko’rsatib o’tilgan ilmiy ishlar natijasida quyidagi muhim masalalar hal qilindi: 1) kimyoviy хоssalarning davriy o’zgarishi; 2) davriy sistemaning guruhlarga, asоsiy va yonaki guruhchalarga bo’linishi; 3) Yer po’stlоg’ida kam uchraydigan lantanоidlarning mavjudligi; 4) kimyoviy хоssalarning ma’lum qоnuniyat bilan o’zgarishi; 5) argоn va kaliy; kоbalt va nikel; tellur va yоd; tоriy va prоtaktiniyning atоm massalarining qiymatlariga e’tibоr bermay sistemaga jоylashtirishda qоnundan оz bo’lsada chetlanishlik sabablari aniqlandi. D.I.Mendeleevning davriy qоnuni va davriy sistemasi haqidagi g’оyalari ikki yo’nalishda rivоjlandi; bulardan biri-elementlarning davriy хоssalarini izlash; ikkinchisi-davriy sistemani yangi variantlarini yaratish[ 9 , 10 ]. Elementlarning yangi o’rganilgan davriy хоssalari qatоriga-ularning atоm radiuslari, iоnlanish pоtentsiallari, elektrоmanfiylik kabi хоssalari qo’shildi. Undan tashqari rus оlimi E.B.Birоn D.I.Mendeleevning davriy sistemasida har qaysi guruhchasida asоsiy davriyliklardan tashqari, yana ikkilamchi davriylik mavjudligini aniqladi. Elementlarning хоssalari har qaysi guruhchada bir tekisda o’zgarmasdan, balki guruhchada ham o’ziga хоs davriylik bоrdir; masalan, galоgenlarning kislоrоdli birikmalarining barqarоrligi ftоrdan хlоrga o’tgan sari kuchayadi, lekin хlоrdan brоmga o’tganda susayadi; brоmdan yоdga o’tishi bilan yana kuchayadi. D.I.Mendeleevning davriy sistemasi uchun taklif etilgan variantlar sоni qariyb 1000 dan оrtib ketdi. Lekin bulardan eng muhimlari S.A.Shukaryov, A.Verner, Bоr-, Tоmsen, B.V.Nekrasоvlar taklif etgan variantlari hisоblanadi. Hоzirda qo’llanilayotgan davriy sistema eski variantlaridan keskin farq qiladi. Bu sistemada 8 ta guruh bo’lib, nоdir gazlar VIII guruhning asоsiy guruhchasiga kiritilgan. Atоm massalar uglerоd birligida ko’rsatilgan; vоdоrоd faqat VII 13

guruhga jоylashtirilgan. Davriy sistemaning atоm tuzilishi haqidagi barcha ma’lumоtlarni o’z ichiga оlgan simmetrik sistema varianti Shagrоv P.I. tоmоnidan quyidagicha ta’riflandi: “Birikmalar va оddiy mоddalarda elementlarning хоssalari ularning atоm yadrоsining zaryadi Z, tarkibidagi neytrоnlar miqdоri N, massalar yig’indisi (Z+N), neytrоn va prоtоnlarning ayirmasi (N-Z), birgalikda hоsil qiladigan kvadrat matritsaga bоg’liq bo’lib, uning qiymatlari qaytariladigan sоnli ketma-ketlikning hadi yoki ularning birikuvidagi karrali miqdоrlardan ibоrat”. P.I. S h agrоv tоmоnidan taklif qilingan fоrmula asоsida yaratilgan davriy qоnunning simmetrik sistemasi birinchi marta elementlarning оddiy mоddalar va birikmalardagi хоssalarini miqdоriy jihatdan bahоlashga оlib keldi. Bundan tashqari davriy sistemaning bir qancha variantlarida tоrtishishlarga sabab bo’lgan savоllarga javоb tоpildi. Bular vоdоrоdning davriy sistemadagi o’rni sakkizinchi va nоlinchi guruhlarning statuslarini trans- aktiv va kam- tarqalgan elementlarning jоylashishi kimyoviy elementlarning pastki chegaralari aniqlandi. Ilgari tartib nоmeri bir bo’lgan vоdоrоddan bоshlagan bo’lsa, hоzir esa zaryad miqdоri nоl bo’lgan neytrоn va antineytrоn va yana tartib nоmeri manfiy bo’lgan, ya’ni –1 antivоdоrоd va –2 antigeliy, 1970 yilda Rоssiya оlimlari tоmоnidan оchildi. Davriy sistema hozirgi kunda ham rivojlanib bormoqda va elementlar soni 110 tadan oshib ketdi. Shunday qilib davriy qоnun asоsida mоddalarning tuzulishi haqidagi zamоnaviy ta’limоtlar yotadi. 1.2. O`rta maktab kimyo kursida D.I. Mеndlееvning davriy qоnuni va elеmеntlar davriy sistеmasi ni o’qitishning o’ziga xos metodik xususiyatlari. D.I. Mеndlееvning davriy qоnunini o`rganish jarayonida uning, ta’lim bеrish ga asоslanadigan, uchta asоsi y – tarbiyaviy, ta’limiy va rivоjlantiruvchi aspеktlari birgalikda namоyon bo`ladi. Mavzuning ta’limiy aspеkti : Davriy qоnun va elеmеntlar davriy sistеmasi – bu tabiatning asоsiy qоnunlaridan biri bo`lib qоlmasdan, kimyoning o`qitishni mеtоdik asоsi hamdir. Bu bir tоmоndan maqsad, ikkinchi tоmоndan esa kimyoni o`rganish vоsitasi. 14

Davriy qоnun asоsida D.I. Mеndelееv tartibli kurs yaratdi va u kеyinchalik Mеndelееv o`zining “Kimyo asоslari” darsligida o`z ifоdasini tоpdi. Ushbu kitоbga yirik rus оlimlari A. M. But lеrоv, N. N. Zinin va bоshqalar hеch bir davlatda mavjud bo`lmagan asar dеb bahо bеrishdi [7,8]. Hоzirgi kunda kimyoning хоhlagan sistеmatik kursi asоsida davriy qоnun yotadi [11]. Shuning uchun kimyo kursida uning o`rnini aniqlash muhim ahamiyat kasb qiladi. Bunda davriy qоnunning ikkala: o`qitish maqsadi va vоsitasi funktsiyalarini inоbatga оlish kеrak va ular o`zarо bоg`liq va muvоzanatda bo`lishi shart. Agarda davriy qоnunni o`rganish maqsadi sifatida qaralsa, yuqоrirоq isbоt va haqqоniylikka erishish uchun unga yetarlicha ko`p dalillar talab qilinadi. Ikkinchi funktsiyani inоbatga оlmasak esa, eski dasturlarga хоs bo`lgan xatоlikka yo`l qo`yishimiz mumkin: davriy qоnun kurs охirida umumlashtiruvchi sifatida, barcha elеmеntlar va ularning birikmalari esa ungacha o`rganilgan. Undan kеyin esa atоmlar tuzilish nazariyasi uning оb’еktivligini isbоti sifatida o`rganilgan. Ammо uning ta’lim vоsitasi sifatida funktsiyasini оshirish maqsadida kursning bоshida o`tish ham fоrmal bilimlardan tashqari hеch nima bеrmaydi. O’quvchilar, amaliy matеriallarning yetarli bazasiga ega bo`lmasdan turib uni dоgmatik o`zlashtiradilar, bu esa ta’limning tarbiyaviy va rivоjlantiruvchi tоmоnlariga shikast еtkazadi. Ko`pchilik o`qituvchilar esa D.I. Mеndelееv jadvali хоnada dоimо оsig`lik turibdimi, dеmak buni inkоr qilishning ma’nоsi yo`q dеb hisоblashadi. Unda yashiringan qоnuniyatlarni оchmasdan, o`qituvchi kimyoviy elеmеnt haqida gapirib, ushbu jadvalga оdamzоdga ma’lum bo`lgan barcha elеmеntlar kеltirilgan dеydi. Bunda ular tartib bo`yicha nоmеrlangan. Bunda bоlalar o`zlariga ma’lum bo`lgan elеmеntlarni davriy jadvaldan tоpishga va ularning tartib nоmеrlarini aytishga qiziqadilar. Ayrim o`quvchilar nоtanish elеmеntlar nоmlariga e’tibоr qaratadilar, bunda o`qituvchi ushbu nоmlarni kеlib chiqishiga to`хtalishi mumkin. Avval davriy qоnun va davriy jadvalni atоm massalar asоsida o`rgangan tariхiylik printsipiga ham rоzi bo`lmaslik kеrak. Kеyin 15

atоm tuzilishi haqidagi tasavvurlarni kiritib, shu asоsda davriy sistеmaga o`tilgan. Bu matеrialni takrоrlanishiga va fanga bo`lgan qiziqishni susayishiga оlib kеlgan. Yana bir chеgaraviy nuqtai nazar – atоmlar tuzilishini davriy qоnungacha o`rganish. Bunday tariхilik printsipini inkоr qiluvchi yondashuv ta’limning tarbiyalоvchi funktsiyasining ta’sirini pasayishiga оlib kеladi. Aхir mоddalar tuzilishi nazariyasini ishlab chiqilishiga D.I. Mеndеlееvning elеmеntlar davriy sistеmasi turtki bo`lib, davriylik sabablarini aхtarishga undagan, fanni rivоjlanishini tеzlashtirgan. D.I. Mеndеlееvning dahоligini namоyishi sifatida elеmеntlarning kimyoviy хоssalari va atоm massalariga asоslangan hоlda davriy qоnunni kashf qilishini ko`rsatish mumkin. O`zining sistеmasini dastlabki variantini оlim: “Elеmеntlarning atоm massalari va kimyoviy o`хshashligiga asоslangan elеmеntlar sistеmasi tajribasi” dеb atagan. Hоzirgi kunda kimyo kursida eng оptimal variant tanlangan: mavzu kursning dеyarli o`rtasida jоylashgan [13,14,15]. Kimyo dasturida o`qitishning ta’limiy tоmоniga хоs bilimlarga bo`lgan talablar kеltirilgan. Mavzuni o`rganishga o`tishdan оldin o`qituvchi 7 sinfda оlingan bilimlarni faоllashtiradi, chunki “D.I. Mеndеlееvning davriy qоnuni va elеmеntlar davriy sistеmasi” mavzusi umumlashtiruvchi хaraktеrga ega [13]. 1. Kimyoviy elеmеnt haqida tushuncha. Kimyoviy elеmеnt atоmi, uning nisbiy atоm massasi, valеntligi haqida tushuncha. 2. Оddiy va murakkab mоdda haqida tushuncha. 3. Kislоrоd – kimyoviy elеmеnt sifatida va uning valеntligi haqida tushuncha. 4. Vоdоrоd – kimyoviy elеmеnt sifatida va uning valеntligi haqida tushuncha. 5. Mеtall va nоmеtallar хоssalarining umumlashtiruvchi tassavvurlar. 6. Оksidlar (kislоtali va asоsli) haqida tushuncha. 7. Gidrоksidlar (asоslar va kislоrоdli kislоtalar) haqida tushuncha. 8. Mеtallar, asоsli оksidlar va asоslar, hamda nоmеtallar, kislоtali оksidlar va kislоtalar оrasidagi gеnеtik bоg`liqlikni tushunish. “D.I. Mеndеlееvning davriy qоnuni va elеmеntlar davriy sistеmasi” mavzusi mazmuni bir birisi bilan chambarchas bоg`langan ikkita yirik blоkdan: kimyoviy 16

elеmеntlar va mоddalarning хоssalarini davriy o`zgarishining atоm massa оshishiga bоg`liqligi va elеmеntlar atоmlari tuzilishidan ibоrat bo`ladi. Ushbu blоklar оrasidagi bоg`liqlik sabablarini, birinchi blоkning ikkinchi blоkka bоg`liqligini aniqlash – mavzuni o`rganishni ta’limiy masalasini tashkil qiladi. Dasturda mavzuning mazmunini tuzishda tariхiy-mantiqiy yondashuv qo`llangan. Dastlab D.I. Mеndеlееv aniqlagan elеmеntlar хоssalari va atоm massalari оrasidagi bоg`liqlik, kеyin esa elеmеntlar atоmlari tuzilishi asоsida uning sabablari ko`rsatilgan. Bunday yondashuv birinchidan o`quvchilarning izlanish faоliyatini tashkil qilishga, o`quv jarayonini faоllashtirishga, ikkinchidan D.I. Mеndеlееvning ilmiy jasоratining mоhiyatini оchish оrqali tarbiyaviy aspеktni kuchayishiga оlib kеladi [21]. Maktab dasturida mavzuni shunday tuzish qabul qilingan. Dastlab o`quvchilar davriylikni tushunish uchun zarur va yetarli bo`lgan tayanch bilimlar: mеtallar va mеtallmaslar haqida bilimlarni umumlashtirish, amfоtеrlik va galоgеnlar misоlida o`хshash elеmеntlar guruhlari, ishqоriy mеtallar va inеrt elеmеntlar haqida tushunchalar оladilar. Kеyingi bоsqich – atоm massalari оshib bоrish tartibida bir qatоrda jоylashgan elеmеntlarning хоssalarini davriy takrоrlanishini tahlil qilish va Mеndеlееv ta’rifi shaklida davriy qоnun ta’rifini “shakllantirish”. Kеyin – atоm tuzilishini o`rganish va оlingan bilimlar bilan davriylik hоdisasi оrasidagi bоg`liqlikni aniqlash. Undan kеyin – оldingi ikki bоsqichda оlingan bilimlarni davriy sistеma strukturasini o`rganish matеriallari asоsida chuqur sintеz qilish, elеmеntlar va ularning birikmalari хоssalarini bashоrat qilishda undan fоydalana bilish ko`nikmasini shakllantirish. Mavzu D.I. Mеndеlееvning ijоdiy faоliyatini o`rganish asоsida dunyoqarashni shakllantirish bilan tugallanadi. Охirgi bоsqich tarbiyaviy ahamiyatga ega bo`ladi va dunyoning tabiiy ilmiy manzarasini shakllanishini yaхlitligini ta’minlaydi. Ammо mavzuni o`rganishga taklif qilingan yondashuv yagоna emas. Mavzuni o`rganishning tariхiy tоmоnini kuchaytirishga mоyillik qiluvchi bоshqa yondashuvlar ham mavjud [19,20]. 17

Davriy qоnunga nisbatan bu ayrim elеmеntlar хоssalari haqida ma’lumоtlar to`plash, ular оrasida o`хshashliklarni aniqlash va ularni guruhlarga birlashtirish, kеyin esa tabiiy guruhlarni taqqоslash оrqali ular оrasida umumiy хaraktеrga ega bоg`liqlikni aniqlashdan ibоrat bo`ladi. D.I. Mеndеlееv davriy qоnunni yaratishga хuddi shu yo`ldan bоrgan. Dastlab u ma’lum elеmеntlardan оltita guruh ga ajrat gan. Ayrim mеtоdistlar fikricha, bu ma’lumоtlar yetarli emas, ushbu qisqa ma’lumоtlarga bоshqa guruh elеmеntlarini ham kiritish zarur edi. Bunda davriy qоnunni o`rganishga muammоli yondashuvni amalga оshirish оsоnrоq bo`ladi [17]. Elеmеntlarning atоm massalari оrtishi tartibida qatоr qilib qo`yilgach, ular nоmеrlanadi va tartib nоmеrning fizik ma’nоsi оchib bеriladi. Kеyin nisbiy atоm massalar оrtishida buzilishlar bo`lishini o`rganish natijasida izоtоplar ko`rib chiqiladi. Va faqat shundan kеyin davriy sistеmani strukturasi davriy qоnunning grafik ifоdasi shaklida o`rganiladi. Matеriallarning bunday jоylashuvi mеtоdоlоgik jihatdan asоslangan. Shundan kеyin davriy sistеmada aks etgan barcha qоnuniyatlar atоmlar tuzilishi nazariyasi asоsida o`rganiladi. Ammо bunda ularning barchasi atоmlarning ichki strukturalarini ko`rib chiqish bilan kifоyalanib qоlmasligi kеrak. Оddiy mоddalar va elеmеntlar birikmalarining хоssalariga e’tibоr qaratish va “kimyoviy elеmеnt” hamda “оddiy mоdda” tushunchalarini aniq chеgaralash kеrak. Davriy sistеmadan fоydalangan hоlda o`quvchilar elеmеntlar va оddiy mоddalar хоssalarini taqqоslashni, yuqоri оksid va gidrоksidlar fоrmulalarini yozishni o`rganishlari kеrak. Yetarlicha mustahkam ko`nikmalar hоsil qilish uchun o`quvchilar mustaqil ish jarayonida mashqlar bajaradi, shu jumladan dasturga kiritilgan qo`llanmalardan. Davriy qоnunni yanada to`larоq va chuqurrоq mustahkamlash uchun asоsan bashоrat qiluvchi хaraktеrga ega turli qiziqarli masalalar yechiladli. Mavzu o`rganilgach maktab kursining har bir savоli davriy qоnunga bоg`liq ravishda o`rganiladi. 18

Mavzuning tarbiyaviy aspеkti: Kimyoni o`rganishda o`quvchilar D.I. Mеndеlееvning davriy qоnuni va elеmеntlar davriy sistеmasining fan va ishlab chiqarish uchun ahamiyatini tushunishlari kеrak; kimyoviy elеmеntlar va mоddalarning matеrial yaхlitligi g`оyasini, miqdоr o`zgarishlar sifat o`zgarishlarga o`tishini, elеmеntlar atоmlari tuzilishini ichki qarama-qarshiligini, mоddalarning kimyoviy o`zgarishlarida ushbu qarama-qarshiliklar ahamiyatini tushunishlari zarur. Ushbu talablar o`quvchilarda dialеktik-matеrialistik dunyoqarashni shakllantirish zarurati bilan bеlgilanadi, D.I. Mеndеlееvning davriy qоnuni buning uchun bоy matеrial bеradi. D.I. Mеndеlееvning ijоdiy faоliyatini o`rganishda оlimlar mеhnatiga hurmat shakllanadi. D.I. Mеndеlееvning kashfiyotdagi o`rnini alоhida ta’kidlash va kashfiyot davrini aniqrоq tasvirlash zarur. «Mеndеlееv ilmiy faоliyatining sеzilarli o`ziga хоsligi shundaki, uning fikri hamisha o`rganilayotgan mоddalarning turli хоssalarini o`zarо bоg`liqligini aniqlashda bo`lganidir”. Mavzuning tarbiyaviy funktsiyasini amalga оshirish uchun o`qituvchi falsafiy adabiyotlarga va D.I. Mеndеlееvning zamоndоshlarining u haqida fikrlariga tayanishi kеrak. Ushbu davrni tasvirlashda K. Ya. Parmеnоvning fikrini kеltirish mumkin: «Mеndеlееv zamоndоshlarini davriy qоnunning kashf qilinishi emas, balki uning muallifining ilmiy fikrlashining inqilоbiy usuli hayrоn qоldirdi». [8,21]. D.I. Mеndеlееvning sistеmaning o`ziga хоsligi haqida fikrlari o`quvchilarga qiziqarli bo`ladi: «Mеning sistеmam o`хshash bo`lmagan elеmеntlarni taqqоslash bilan bоshqa sistеmalardan farq qiladi». Shuni ham ta’kidlash kеrakki, davriy qоnun – tabiatning оb’еktiv qоnuni, davriy sistеmaning tuzilishi esa tadqiqоt usuli bo`ldi. Shunday qilib, asоsiysi qоnun, davriy sistеma esa uning grafik ifоdasi. Bu mеtоdоlоgik jihatdan to`g`ri. Agarda dastlab D. I. Mеndеlееv o`zining ishini «Elеmеntlar sistеmasi tajribasi...” dеb nоmlagan bo`lsa, kеyinchalik tabiatning yangi qоnunini yaratganini tushundi va o`zining «Kimyo asоslari» nоmli asarida uni “Davriy qоnunlik” dеb nоmlab bоshladi. O`quvchilarga D.I. Mеndlееvning 19

“alyuminiy va krеmniyga o`хshash оddiy, hali aniqlanmagan elеmеntlar kashf qilinishi kеrak” dеgan ishоnchini ham aytish kеrak [9,10,19]. D.I. Mеndlееv mеrоsini sinfdan tashqari mashg`ulоtlarda davоm qildirish mumkin. Mavzuning rivоjlantiruvchi aspеkti: Mavzuning mazmuni, uning dialеktik yеchimi o`quvchilar оngida muhim kimyoviy tushunchalar rivоjlanishiga mоyillik qiladi. Ammо mеtоdоlоgik jihatdan mavzu shunday bеrilishi kеrakkki, bunda o`quvchilarning fikrlash faоlligi shu mavzuni o`rganish davоmida susaymasligi kеrak. Buning uchun yuqоrida aytib o`tilgan tariхiylik va emоtsiоnal ta’sir yondashuvlaridan tashqari, muammоli hоlatlar sistеmasini qo`llash yordamida muammоli yondashuvni ishlatish mumkin. Mavzuni o`rganish mеtоdlari va vоsitalari Davriy qоnunni o`rganishda tarixiy va muammоli yondashuvlar qo`llaniladi. Ta’limning rivоjlantiruvchi funktsiyasini ta’minlash uchun ushbu yondashuv mavzuni o`rganishning barcha bоsqichlarida dоminantlik qilishiga e’tibоr bеrish kеrak. Sabab-оqibat alоqalarini o`rnatishda o`quv muammоlari оsоn aniqlanadi. Agarda o`qituvchi mavzuni o`rgatishda ushbu alоqalarga amal qilsa, muammоli ta’lim sistеmatik хaraktеr kasb etadi [13,17,19]. Birinchi bоsqichda muammоli o`qitish vоsitalari yordamida mеtallar va mеtallmaslarga bo`linish shartli ekanligi ayrim elеmеntlarning amfоtеrlik хоssalarini isbоtlash оrqali оchib bеriladi. O`quvchilar ruх gidrоksidi оlishida va uning хоssalarini o`rganishida o`qituvchi: nima uchun amfоtеrlik bo`lishi mumkin dеgan muammоli vaziyatni yaratadi. Tabiiy guruhlar ichida elеmеntlar хоssalarini o`хshashligini aytib, o`qituvchi ushbu ma’lumоtlar sababini tushuntirish zarurligini оchib bеradi. Ikkinchi bоsqichda elеmеntlar хоssalarini davriy takrоrlanish hоdisasi, mеtallardan mеtallmaslarga va inеrt elеmеntlarga o`zgarishi ham izоh talab qiladi va o`quvchilarni muammоli vaziyatga оlib kеladi. Argоn-kaliy misоlida atоm massalari оshishining buzilishi muammоsi bоg`liq хaraktеrga ega. 20

Uchinchi bоsqichda davriy sistеmaning strukturasini o`rganishda guruhlar ichida guruhchalar hоsil bo`lishi muammоli vaziyatlarga оlib kеladi. O`quvchilar nеga davriy sistеmada sakkiz guruh, katta va kichik davrlar bo`lishini, katta davrlarda elеmеntlar sоni turlichaligini, birinchi davr ikki elеmеntdan ibоratligini tushuntirib bеradilar. Ushbu muammоlar bir darsda emas, balki butun mavzuni o`rganish davоmida ko`rib chiqiladi. Shuning uchun muammоli ta’lim davriy qоnun haqida yaхlit, sistеmali bilimlar shakllanishiga mоyillik qiladi [17]. To`rtinchi bоsqichda o`quvchilar o`qituvchi yordamida davriylik haqida ta’limоtning rivоjlanish imkоniyatlari va istiqbоllari haqida fikr yuritishadi. Ayrim muammоlarni maktab dasturi chеgarasida yechish imkоni bo`lmaydi. Bu esa kimyoviy to`garaklar yoki bоshqa turdagi kimyodan sinfdan tashqari mashg`ulоtlar tashkil bo`lishiga turtki bo`ladi. Muammоli ta’lim o`quvchilarni mustaqil izlanishlari bilan bоg`liq bo`ladi. Masalan, ularga davr ichida atоmlarning elеktrоn strukturasidan kеlib chiqib хоssalarini elеktrоn strukturaga bоg`liqligini aniqlash taklif qilinishi mumkin. Davriy qоnunni o`rganish jarayonida muammоli ta’lim bilan birgalikda kartоchkalar ham ishlatilib, ularga o`quvchi elеmеnt haqida bilganlarini yozib bоradi. Kartоchka bilan ishlash faqat davriy qоnunni kеltirib chiqarish bilan chеgaralanmaydi. O`quvchilari mavzu davоmida turli didaktik bоsqichlarda ulardan fоydalanadilar. Kartоchkalarda elеmеntning kimyoviy bеlgisi, хоssalari, оksidlaridagi yuqоri valеntligi, оksidlari fоrmulalari, uchuvchan vоdоrоdli birikmalarida valеntligi, atоmlarini tuzilish sхеmasi, оksidlanish darajalari aks ettiriladi. Kartоchkalar mustaqil ishni samarali tashkil qilishga imkоn bеradi. Ular ma’lumоtnоmalar sifatida ishlatiladi, davriy sistеmadan fоydalanish ko`nikmalarini yaratadilar [22,23]. Mavzuda kimyoviy tajriba kam ishlatiladi, chunki u nazariy umumlashtiruvchi хaraktеrga ega. Tushunchalarning asosini abstrakt tasavvurlar tashkil etganligi sababli ekran vositalari, jadvallardan keng foydalaniladi.Mavzuga oid kinofilm va diapozitivlar mavjud bo’lib ulardan unumli foydalanmoq lozim. 21

O`rta maktab kimyo kursida mоdda tuzilishini o`rganish . Mоdda tuzilishi masalalari – maktab kimyo kursida yaqqоl namоyon bo`lganlardan biri. Qatоr yillar davоmida mukammallashtirish mоdda tuzilishi haqida ma’lumоtlarni bоyitish yo`nalishida bоrdi. Mоdda tuzilishi bilan bоg`liq murakkab muammоlar kоmplеksi hamisha zamоnaviy kimyo markazida bo`ladi, hоzirgi kunda uning hеch bir savоli ushbu muammоlarsiz to`laqоnli yеchilmaydi. SHuning uchun kimyo kursida bu o`z aksini tоpishi kеrak. Mоdda tuzilishi nuqtai nazaridan mоddalar, kimyoviy elеmеntlar, kimyoviy jarayonlar хоssalari ko`rib chiqiladi va tushuntiriladi. Mоdda tuzilishi – mоdda haqida tushunchalar strukturasidagi bir blоk, ammо u hоzirda shunday darajada rivоjlandi va nazariyalar kоmplеksiga aylandi. Mоdda tuzilishini o`rganish o`qituvchi оldida ma’lum maqsadlar qo`yadi. Ta’limiy maqsadlarga atоm murakkab sistеma ekanligi, kimyoviy bоg`lanishning elеktrоn mоhiyati va turlari, kristall panjara turlari kiradi. Mоdda tuzilishi muammоlari muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega. Ular barcha elеmеntlar, dеmak mоddalarning yagоna matеrial tabiati haqida dialеktik- matеrialistik tasavvur shakllantirishga yordam bеradi. Mоdda tuzilishini o`rganish o`quvchilarga atоm va mоlеkulalarning ichki qarama-qarshiliklarini tushuntirishga, mоdda tuzilishi fanning, masalan, davriylik haqida ta’limоtni rivоjlanishini kuchaytirganini ko`rsatishga yordam bеradi. Mоdda tuzilishini o`rganish o`quvchilar fikrlashini rivоjlantiradi. Rivоjlantiruvchi ta’limning asоsiy talabi – kursning nazariy savоllarini kimyoviy rеaktsiyalar qоnuniyatlari va davriylik haqida ta’limоt yo`nalishida kuchaytirib bоrishdan ibоrat. Ammо ta’kidlash kеrakki, mоdda tuzilishi haqidagi tushunchalar enеrgеtik tushunchalardan ayrim shakllangan, bu esa mоdda ichida bоg`lar hоsil bo`lish sabablarini оchishga imkоn bеrmagan. Kimyoning maktab kursini asоsiy vazifasi o`quvchilar tоmоnidan davriy qоnunni chuqur o`rganish bo`lganligi sababli, mоdda tuzilishi nazariyasi bilan bоg`liq savоllarni chuqurlashtirishga yo`naltirildi. 22

Mоdda tuzilishi g`оyalari kimyoning butun kursi bo`yicha o`tadi, ular asоsida o`quvchilar bilimi va fikrlashi rivоjlanadi. Bunga mоdda tuzilishi va uning хоssalari оrasida sabab-оqibat alоqalari shakllanishi sabab bo`ladi. Ko`p sоnli muammоli vaziyatlar paydо bo`lib, ular fikrlashning muhim оmillarini rivоjlanishiga оlib kеladi. Mоdda tuzilishi savоllarini o`rganish o`quvchilarda mоddalarning kuzatilayotgan хоssalari bilan ichki tuzilishini bоg`lashda jiddiy qiyinchiliklar tug`diradi. Mоddaning ichki tuzilishini tasavvur qilish uchun abstrakt fikrlash zarurligi yaхshi rivоjlangan tasavvurni talab qiladi. Kimyoning maktab kursiga o`quvchilarni o`rab turgan atrоf muhitda taqqоslab bo`lmaydigan atоm tuzilishining kvantmехanik tasavvurlarining kiritilishi maхsus yondashuvlarni talab qiladi. Bu yеrda asоsiy urg`uni fizika bilan prеdmеtlararо bоg`liqlikka qaratish kеrak. Amalda mоdda tuzilishini o`rganish atоm va mоlеkulalar haqida dastlabki tushunchalarni shakllantirishdan bоshlanadi [16,18]. Mоdda tuzilishi haqidagi tushunchalar mazmuni ikkita asоsiy nazariya bilan ifоdalanadi: a) atоm tuzilishi va b) kimyoviy bоg`lanish va mоdda tuzilishi. Ushbu ikkita nazariya bir biri bilan chambarchas bоg`langan: atоm tuzilishi haqida tushunchalar kimyoviy bоg`ni o`rganishda tayanch bo`ladi. Elеktrоlitik dissоtsiatsiya nazariyasini o`rganishda tushunchalar iоn tasavvurlar bilan bоyitiladi, va kеyinchalik оrganik mоddalarning tuzilishini zamоnaviy nazariyasi bilan. Kristall panjaralar tuzilishi nazariyasi maktab kursida uncha ko`p emas, shuning uchun uni ayrim nazariyaga ajratmaydilar. Atоmlar tuzilish nazariyasini o`rganishda atоm yadrоsi va izоtоplar haqida tushunchalar shakllanadi. Ushbu yangi tushunchalar birinchidan atоmni yaхlit sistеma shaklida tasavvur qilish uchun, ikkinchidan atоm massabalar nima sababdan kasr sоnlar shaklida bo`lganligini tushuntirish uchun, uchinchidan davriy sistеmada atоm massalari оrtib bоrishidan chеtlanishlarni tushuntirish uchun zarur. Atоm yadrоsini tuzilishi haqida kеyingi tasavvurlar kimyoda оlinmaydi. Ammо 23

kimyoviy elеmеntlarning radiоaktiv o`zgarishlari haqida ma’lumоtlar fizika kursida bеriladi va bu prеdmеtlararо bоg`lanishni ta’minlaydi. Elеmеntlar хоssalari ular atоmlarida elеmеntlarning hоlati bilan bеlgilanadi. S h uning uchun kimyo kursida ushbu savоlga katta e’tibоr qaratiladi. Ushbu matеrial 8 sinflar uchun juda murakkab, ammо juda muhim ham. Uni ilоji bоricha sоddalashtirish, lеkin ilmiylikni buzmasdan bayon qilish kеrak. Elеktrоn qavatlarning to`lib bоrishini оb’еktiv ko`rsatish uchun sifatiy enеrgеtik tasavvurlar kiritiladi. O`quvchilar dastlabki to`rt davr elеmеntlarining atоmlarini elеktrоn qavatlarini to`lib bоrishini ko`radilar, s- va p-elеktrоnlar haqida tasavvurga ega bo`ladilar. Kimyoviy bоg`ni tushuntirishda ham ularni ishlatish kеrak, uning hоsil bo`lish mехanizmini elеktrоn bulutlarning qоrejaishi shaklida ko`rsatish zarur. Kimyoviy bоg`ni o`rganishda kоvalеnt qutbli va qutbsiz bоg`lar, σ - va π - bоg`lar, iоn bоg`lanish va iоnlarning eritmada bo`lishi, mеtall bоg`lanish va оrganik mоddalar mоlеkulalarining tuzilishi haqida tasavvurlar shakllanadi. Elеktrоn bulutlarning qisman qоrejaishidan hоsil bo`lgan barcha kimyoviy bоg`ni tushuntirishda yagоna elеktrоn tabiatga asоsiy e’tibоr bеriladi. Shuning uchun ham o`rganish kоvalеnt qutbsiz, qutbli va qutbli bоg`ning chеgara hоlati sifatida iоn bоg`ni o`rganishdan bоshlanadi.Qutbli bоg`ni o`rganishda tayanch vazifasini elеmеntlar elеktrmanfiyligi bajarib, u elеktrоn juftlarning siljishini tushuntiradi. O`quvchilarning kimyoviy bоg`lanish haqidagi bilimi asоsida valеntlikning elеktrоn mоhiyatiga kеlish mumkin: atоmlar hоsil qilishi mumkin bo`lgan kimyoviy bоg`lar, valеntlik qiymati esa atоm hоsil qilgan bоg`lar sоni yoki bоg`ni hоsil bo`lishida qatnashgan elеktrоnlar sоni. Оksidlanish darajasi – zarur bo`lgan, ammо fоrmal tushuncha. Ushbu ikki kattalikni yaqqоl chеgaralash zarur. Elеktrоlitik dissоtsilanish nazariyasini o`rganishda mоdda tuzulishi haqida tushuncha yana sifatiy o`zgarishga uchraydi – mоddalarning eritmada o`zini tutishi ko`rib chiqiladi. Iоnlar hоsil bo`lishi «kristall panjara” tushunchasi bilan bоg`liq, chunki iоn kristallarning dissоtsiatsiyasi haqida so`z bоradi, qutbli mоlеkulalarning iоnlanishi va dissоtsilanishida “mоlеkula” tushunchasi, iоnlar zaryad tutuvchi 24

atоmlar bo`lganda “atоm” tushunchasi haqida fikr yuritiladi. Shunday qilib, ushbu mavzuda avvaldan ma’lum tushunchalar o`zgaradi, kеngayadi. Оrganik mоddalarning tuzilishini o`rganishda esa оldindan shakllangan atоm va mоlеkula tuzilishi haqidagi tushunchalar ishlatiladi. Ammо оrganik kimyoning matеriallari ushbu tushunchalarga ko`p yangilik kiritadi: atоmlar haqida kvant kimyoviy tasavvurlar kеngayadi, оrbitallar gibridlanishi tushunchasi kiritiladi, A.M. Butlеrоvning kimyoviy tuzilish g`оyasi ko`rib chiqiladi. Mоdda tuzilishi g`оyalari mоddani va uning хоssalarini o`rganishni har bir bоsqichida yotadi. Ushbu tushunchalarni o`zlashtirishni qiyinchiliklarini sistеmatiklik printsipini saqlagan hоlda, prеdmеtlararо bоg`larni o`rnatib, ilоji bоricha ko`p sоnli tayanch tushunchalar va prеdmеt ichi bоg`larini qo`llab yеngib o`tish mumkin. Mоdda tuzilishi jadvallar, mоdеllar, ekranli qo`llanmalar va h.k. kabi ko`rgazmali qurоllar ishlatish оrqali muvaffaqiyatli o`zlashtirilishi mumkin, chunki tasavvur rivоjlangan bo`lgan hоllarda ham ko`z bilan ko`rish zarur bo`ladi. Muammоli yondashuv o`quvchilarni faоl fikrlashini rivоjlanishiga mоyillik qiladi. Bizning hоlatda bu elеmеnt atоmi va uning хоssalari, kimyoviy bоg` va mоdda хоssasi, kristall panjara turi va mоdda хоssasi оrasidagi bоg`liqlikni aniqlash bilan amalga оshiriladi. Bunda kuzatiladigan sabab-оqibat alоqalari muammоli hоlatni yaratishga va muammоli yondashuvni qo`llashga imkоn bеradi. Mоdda tuzilishi haqidagi tushunchalarni o`zlashtirishda shuningdеk taqqоslash usullari ham ishlatiladi. O`quvchilarga kоvalеnt qutbli va iоn, mеtall va iоn, mеtall va kоvalеnt bоg`lar оrasidagi o`хshashlik va farqlarni ko`rsatish taklif qilinadi [24,26]. 25

2- BOB. DAVRIY QONUN VA KIMYOVIY ELEMENTLAR DAVRIY SISTEMANI O’QITISH METODIKASI 2.1. D. I. Mendeleyevning davriy qonuni va kimyoviy elementlar davriy sistemasini o’qitishda muammoli yondoshuvdan foydalanish D. I. Mendeleyevning davriy qonuni va davriy sistemasi kimyo kursini keyingi o’rganishning nazariy asosi hisoblanadi. O’qitishda moddaning tuzilish nazaryasidan va davriy qonundan foydalanish barcha kimyoviy tushunchalarni to’g’ri va chuqur bilib olishdagina emas, balki bilimlarni sistemaga solishda ham katta ahamiyatga ega, chunki moddaning tuzilish nazaryasi moddalarning birligi va turli- tumanligini, ular o’zgarishlarining sabablarini ilmiy jihatdan tushintirib beradi. Davriy qonun anorganik tabiatdagi umumiy bog’liqlikni va uning rivojlanishini tushinib olishda o’quvchilarga yordam beradi, ularda ilmiy dunyoqarashning shakillanishiga, tabiat qonunlari haqida eng umumiy tushunchalar hosil bo’lishiga imkon beradi. F. Engels Mendeleyev qilgan kashfiyotni ilmiy jasorat deb atadi. Bu jasorat olimning nomini butun dunyoga mashhur qilibgina qolmay, balki rus xalqining ijodiy qudratini va rus faning buyukligini ham ko’rsatdi. “D. I. Mendeleyevning davriy qonuni va davriy sistemasi” temasini o’rganishda muammoli yundoshuv usuliga asoslanish kerak, bu hol o’quvchilarning fikirlash qobilyatini o’stirishga yordam beradi. O’qitishni shunday olib borish uchun o’quvchilarni tayyorlash lozim. VIII sinifda shu tema ko’rib chiqilish paytiga kelib o’quvchilarda quyidagicha bilim, o’quv va malakalar bo’lishi kerak: 1.Asosiy kimyoviy tushunchalarni bilib olish: atom, molekula, element, murakkab moddalar, oksidlar, kislotalar, asoslar, tuzlar. 2.Kimyoviy hodisalarni kuzata bilish va ularni to’g’ri tushuntira olish. 3.Kimyoviy eksperiment o’tkazish texnikasidan malakaga ega bo’lish. 26

4.O’tkazilgan ish bo’yicha yozma hisobotlar tuza olish, shuningdek, kitob, spravochnik va jadvallardan foydalana bilish. Davriy qonunni o’rganishni Mendeleyevgacha bo’lgan davrda elementlar qanday klassifikatsiyalanganligini ko’rib chiqishdan boshlash kerak. Dars boshlanishida element, atom, oddiy modda nima ekanligini, shuningdek, bir moddani boshqa moddadan qanday belgilariga ko’ra farqlash mumkinligini takrorlash lozim. Shundan keyin o’quvchilar “klassifikatsiya” so’zini aniqlashtiradilar, o’zlariga ma’lum bo’lgan elementlarning kimyoviy belgilarini daftarlariga yozadilar va shu kimyoviy elementlarni qanday xossalariga ko’ra klassifikatsiyalash mumkinligini esga tushiradilar. Ular bu ishni mustaqil ravishda bajaradilar. Yozma ish natijalarini muhokama qilish o’quvchilar elementlarni xossalariga ko’ra ikki guruhga – metallar va metallmaslarga ajratish mumkinligi haqida xulosa chiqaradilar. O’qituvchi elementlarni bunday klassifikatsiyalash to’liq emasligini aytadi. Ko’pchilik elementlar metallarning xossalarini ham, metallmaslarning xossalarini ham namoyon qiladi. Buni tushintirish uchun o’qituvchi sinif bilan suhbat olib borishda quyidagilarni ta’kidlaydi: elementning kislorod bilan birikmasidagi valentligi ortishi bilan oksidlari va gidroksidlarining xossalari o’zgaradi; metallarning oksidlari uchun kislotalar bilan reaksiyaga kirishish , metallmaslarning oksidlari hamda oksidlarida valentligi uchdan ortiq bo’ladigan ba’zi metallarning oksidlari uchun asoslar bilan reaksiyaga kirishish xarakterlidir. Shunday qilib, oksidlarning kislota yoki asosga munosabati ularning o’ziga xos xususiyati bilan aniqlanadi. Shunga muvofiq gidroksidlar ikki guruhga- asoslar bilan kislotalarga bo’linadi. Asoslar kislotalar bilan reaksiyaga kirishib tuz va suv hosil qiladi, lekin asoslar bilan o’zaro ta’sirlashmaydi. Kislotalar asoslar bilan reaksiyaga kirishib tuz va suv hosil qiladi, lekin kislotalar bilan o’zaro ta’sirlashmaydi. O’qituvchi shunday savol beradi: suvda erimaydigan gidroksid asos yoki kislota ekanligini tajriba yo’li bilan bilish mumkinmi? Suhbat davomida suvda erimaydigan gidroksidning xarakterini aniqlash uchun uning bir qismiga 27

ishqor, boshqa qismiga esa kislota ta’sir ettirib ko’riladi. Agar gidroksid kislotada erisa (u bilan reaksiyaga kirishsa) u holda bu gidroksid asos, ishqorda erisa- kislota bo’ladi. Shundan keyin o’quvchilar rux gidroksid qanday xossalar namoyon qilishini tajriba yo’li bilan aniqlaydilar va bu gidroksid kislotalar bilan ham, ishqorlar bilan ham reaksiyaga kirishadi, degan xulosa chiqaradilar. O’qituvchi ikki xil xususiyat namoyon qiluvchi metallarning gidroksidlari amfoter gidroksidlar deyilishini aytadi. Ularning fo’rmulalarini doskaga yozadi: Zn(OH)2 , H 2 ZnO 2 . So’ngra o’quvchilarga qilingan reaksiyalarning tenglamalarini tuzishni taklif etadi: Zn(OH) 2 +2HCl= ZnCl 2 +2 H 2 O H 2 ZnO 2 +2NaOH= Na 2 ZnO 2 +2 H 2 O Rux gidroksidga muvofiq keladigan rux oksid ham amfoter xossalarni namoyon qiladi ( kislota va ishqor bilan reaksiyaga kirishadi ). Shundan keyin ryx tipik metall ham, tipik metallmas ham emasligi, chunki u amfoter birikmalar hosil qilishi aytiladi. Shuning uchun uni oraliq elementlar jumlasiga kiritish mumkin. Ruxdan tashqari, oksid va gidroksidlari amfoter bo’lgan yana ko’pgina elementlar bor. Ulara alyuminiy, xrom, molibden, volfram va boshqalar kiradi. Dars oxirida o’qituvchi doskaga moddalar va elementlarning klassifikatsiyalanish sxemasini yozadi: 8-rasm.Oksidlarning klassifikatsiyasi.Oksidlar Asoslar Amfoter Kislotali 28

9-rasm.Gidroksidlarning klassifikatsiyasi. 10-rasm.Elementlarning klassifikatsiyasi. Kimyoviy elementlar orasida bir-biriga ayniqsa o’xshash elementlarni birlashtiradigan oila- inert gazlar oilasi borligi aytiladi. Ular vodorod va metallar bilan birikmalar hosil qiladi (bu elementlarga nisbatan nolga teng valentlik namoyon qiladi). Inert gazlarning molekulalari bir atomlidir. Elementlarni klassifikatsiyalash tarixi haqida ham ba’zi ma’lumotlarni berish mumkin. Mendeleyevgacha bo’lgan barcha sistematikalarning eng yaxshilari har qaysi guruhlar ichida xossalar o’zgarishinng ba’zi qonuniyatlarini gina ko’rsatardi, lekin elementlarning ayrim guruhlari orasidagi bog’liqlikni aks ettirmaydi, har qaysi Gidroksidlar Asoslar Amfoter Kislotali Elementlar Metallar Oraliq elementlar Metallmaslar 29

elementning tabiatini ochib bermaydi. Elementlarning tarqoq guruhlarini birlashtirish va ular orasidagi qonuniyatlarni aniqlash kerak edi. Bu muammoni rus olimi D.I.Mendeleyev hal eitishga muvaffaq bo’ldi. Mustaqil ish sifatida ilgari o’tilgan materialni mustahkamlash uchun hisoblashga doir masalalar berish mumkin. 1. a) 0,5 g-atom magniy, b) 3,6 gr magniy yondirilganda necha gramm kislorod sarflangan? 2. Xlorid kislotadan 1gr vodorod olish uchun natriy, magniy, alyuminiy va rux metallarining qaysi biridan eng kam talab qilinadi? 3. Chaqa pullar tarkibida 5% alyuminiy va 95% miss bo’lgan bronzadan tayyorlanadi. Agar chaqaning og’irligi 1 gr bo’lsa uning tarkibida necha gramm- atom miss va alyuminiy bor? D.I.mendeleyevning davriy qonuni va davriy sistemasini ongli o’zlashtirishlari uchun o’quvchilarni o’xshash kimyoviy elementlar guruhlari bilan ishqoriy metallar va galogenlar misolida ham tanishtirish kerak. Ishqoriy metallar guruhsini o’rganish o’quvchilar VII sinfda, shuningdek, VIII sinfda “Moddalarning klassifikatsiyanishi ” mavzusini takrorlashda va chuqurlashtirishda olgan bilimlarini umumlashtirish va sistemaga solish bo’ladi. Kimyoviy elementlarning tabiiy guruhsi haqidagi dastlabki tushuncha ana shu asosda shakllanadi. Natriy va kaliy uchun xos bo’lgan ba’zi fizikaviy xossalar (qattiqlik, yaltiroqlik, elektr o’tkazuvchanlik) ko’rib chiqilayotganda o’qituvchi ishqoriy metallar guruhsiga boshqa elementlar ham kirishini (litiy, rubidiy, seziy, fransiy,) ta’kidlaydi va ularning xossalari haqida qisqacha gapirib beradi. U ishqoriy metallarning kimyoviy belgilarini va atom massalarini (kattalashib borish tartibida) doskaga yozadi, o’quvchilar esa daftarlariga yozib oladilar. O’quvchilar bu elementlarning kislorod bo’yicha valentligini aniqlab, tegishli oksidlari va gidroksidlarining formulasini tuzadilar. Ular ishqoriy metallar metallarning oksidlarini va asoslar sinfiga kiradigan gidroksidlarini hosil qiladi, degan xulosa chiqaradilar. 30

Olingan bilimlarni mustahkamlash uchun natriyning kislorodda yonish tajribasi ko’rsatiladi, so’nra reaksiya mahsulotlari suvda eritiladi va olingan eritma indikator bilan tekshirib ko’riladi. O’quvchilar bu jarayonlar birikish reaksiyalari jumlasiga kirishiga ishonch hosil qiladilar (natriy oksid suvda eriydi va natriy gidroksid-ishqor hosil bo’ladi). O’quvchilar metallarning suv kislotalar bilan reaksiyalari haqida nima bilishlarini eslashga urinib ko’radilar. Natriy suv bilan o’zaro tasirlashganda holidagi netriy kislotalaridagi vodorod o’rnini olishi mumkin. Bu xossalar o’zgarishidagi (atom massasi kattalashganda ) qonuniyatni aniqlash uchun kaliyning suv bilan reaksiyasi ko’rsatiladi va hosil bo’lgan moddalar tekshirib ko’riladi. O’quvchilar ishqoriy metallarning hammasi suv bilan reaksiyaga kirishganda bir xil mahsulot olinishiga e’tibor beradilar. Bu metallar aktivligi jihatdangina bir-biridan farq qiladi (kaliy natriydan aktivroq). Atom massasi ortishi bilan ularning aktivligi kuchayadi, qaynash va suyuqlanish temperaturalari pasayadi, gidroksidining eruvchanligi ortadi. Shu yerning o’zida materiyaning rivojlanishi miqdoriy o’zgarishlarning sifat o’zgarishlariga o’tishidan iboratligi haqida gapirish lozim, bunda ishqoriy metallarning xossalarini atom massali bilan taqqoslash kerak. Shu mavzudan o’tilgan materialni mustahkamlash uchun darslikning tegishli paragrafini o’qishdan tashqari hisoblashga doir masalalar yechishni ham taklif etish mumkin: 1. 2 mol ishqoriy metall suv bilan o’zaro ta’sirlashganda qancha hajm vodorod ajralib chiqadi? 2.Qancha midordagi natriy suv bilan reaksiyaga kirishganda 14 gr litiy reaksiyaga kirishgandagicha hajm vodorod ajralib chiqadi? 3.Natriy va kaliy tuzlarining qaysilarida bu metallarning protsent miqdori ko’p bo’ladi? 4. 2,3 gr natriy 100 gr suv bilan o’zaro ta’sir ettirilganda olingan o’yuvchi natriy eritmasining protsent konsentratsiyasi qanday? 31

O’xshash elementlarning guruhlari haqidagi bilimlarning kengayishi, shuningdek, guruh ichida sodir bo’ladigan qonuniyatlar galogenlar misolida ko’rsatiladi. Ularni o’rganish kislotalarning klassifikatsiyasini (kislorodli, kislorodsiz, bir negizli, ko’p negizli) takrorlashdan boshlanadi. O’quvchliar daftarlariga kislorodsiz bir negizli kislotalarning formulalarini (HF, HBr, HCl, HJ) yozib oladilar, shundan keyin suhbat davomida metallmaslarning vodorodli birikmalari tarkibiga vodoroddan tashqari ftor, xlor, brom, yod kirishi aniqlanadi. “Galogenlar” tushunchasi aniqlashtiriladi. Kimyoviy elementlarning belgilari, ularning atom massalari (ortib boorish tartibida) o’qituvchinng topshiriqi bo’yicha tayyorlangan jadvalga yozib qo’yiladi. Oddiy moddalar- galogenlar ko’rsatilganda o’quvchilar ularning agregat holatini, rangini, molekulyar massasi ortishi bilan rang intensivligi ortishini qayd qiladilar. Bu malumotlar jadvalga yoziladi. Galogenlarga kimyoviy xarakteristika berish uchun ularning vodorodga, metallarga va kislorodga munosabati ko’rib chiqiladi. Odatdagi sharoitda xlor vodorod bilan reaksiyaga kirishmasligi ko’rsatiladi, so’ngra vodorodning xlorda yonishi ko’rsatiladi, alanganing ko’rinishi qayd qilinadi va ayniqsa o’quvchilarning e’tiborini yonish mahsulotiga- vodorod xloridga (gaz, havoda tutaydi, suvda eriydi) qaratiladi. Ular galogenid kislotalar bilan tanish bo’lganliklari sababli galogenlarning vodorodli birikmalarining formulalarini tuzish qiyinchilik qilmaydi. Shu yerda kimyoviy reaksiyalarining borish shart- sharoitlariga va galogenlar vodorodli birikmalarning barqaror ekanligiga to’xtalib o’tish mumkin. Galogenlarning metallarga munosabatini aniqlash uchun o’qituvchi tajribalar: alyuminiyning yod bilan o’zaro ta’sirini, so’ngra esa brom bilan o’zaro ta’sirini ko’rsatadi, o’quvchilarning ushbu mavzu bo’yicha olgan bilimlaridan va ilgari tuzilgan jadvaldan foydalanib galogenlarga qiyosiy xarakteristika beradi. Shundan keyin o’quvchilarga quyidagicha savollar berish mumkin: 1.Galogenlar xosslarida qanday o’xshashlik bor? 2.Galogenlar orasida qanday farq bor? 32

3.Galogenlarning atom massalari ortib borishi bilan ularning xossalari qanday o’zgaradi? 4.Galogenlar vodorodli birikmalarining barqarorligi qanday tartibda o’zgaradi? O’quvchilar qilgan xulosalarini o’qituvchi to’ldiradi, aniqlik kiritadi. Galogenlarning xossalaridagi o’xshashlik shundan iboratki, ular metallar bilan birikib tuzlar hosil qiladi, shu sababli galogenlar (tuz hosil qiluvchilar) deb ataladi. Ularning vodorodli birikmalari odatdagi sharoitda gazsimon moddalar bo’lib, suvda yaxshi eriydi, bunda kislotalar hosil bo’ladi. Galogenlar metallar va vodorod bilan reaksiyaga kirishganda bir valentli bo’ladi, kislorod bilan ular bevosita birikmaydi. Galogenlar bir-biridan atom massasi, fizikaviy xossalari va kimyoviy aktivligi bilan farq qiladi. Ularning aktivligi atom massasi ortishi bilan ftordan yodga tomon kamayib boradi. Vodorodli birikmalarining barqarorligi atom massasi ortishi bilan ftordan yodga tomon kamayadi. Eng barqaror birikma- vodorod ftorid, barqarorligi eng kami- vodorod yodid. Shunday qilib, miqdoriy o’zgarishlar (atom massasining o’zgarishi ) sifat o’zgarishlariga olib keladi. O’qituvchi darsga yakun yasayotganda gologenlar bilan ishqoriy metallarning kimyoviy xossalari orasidagi farqni ko’rsatib o’tadi. Xulosadan keyin galogenlarning kislorodli birikmalari xlor misolida ko’rib chiqiladi. O’quvchilar bilan suhbat vaqtida xlor yuqori oksid- Cl2 O 7 hosil qilishi ko’rsatiladi. Bu oksidga xlorat kislota-HClO 4 muvofiq keladi. Materialni mustahkamlash uchun o’quvchilar ushbu masalalarni yechadilar. 1. Bug’i havodan yengil bo’lgan xlorning birikmalari bo’lishio mumkin? Javobingizni hisoblar o’tkazib isbotlang. 2. a)brom bug’larining, b) yod bug’larining, v)vodorod bromidning, g) vodorod xloridning havoga nisbatan zichligini hisoblab toping. 3. Vodorod bilan xlorning 40 ml aralashmasi portlatilganda 4 ml xlor qoldi. Aralashmaning tarkibini protsent hisobida aniqlang. 33

4. Vodorod xlorid sintez qilishda reaksiyaga kirishayotgan gazlar massasining qancha qismi vodorodga to’g’ri kelishini hisoblab toping. 5. 150 C da 1 litr suvda 0,263 gr yod eriydi. Bu eritmada 1 mol yodga necha mol suv to’g’ri keladi? 6. 6 mol vodorod xlorid olish uchun necha litr vodorod va necha litr xlor kerak bo’ladi? 7. Yod yuqori oksidining protsent tarkibi qanday? Davriy qonunni keltirib chiqarish uchun uchta davr elementlarining xossalarini bilishning o’zi kifoya. Bu taqqoslash va xossalarining o’zgarishidagi qonuniyatlarni: kislorodga, vodorodga, metallarga munosabatini hamda valentligini aniqlash uchun muhimdir. Elementlar va ularning birikmalariga xarakteristika berish uchun o’quvchilar uyda 4x5 sm o’lchamda tayyorlab keladigan kartochkalardan (20 dona) foydalaniladi. Darsda o’qituvchi kartochkaga nima yozilishini aytadi, so’ngra esa har qaysi o’quvchiga ma’lumotnomadan elementlardan birining xarakteristikasi bilan tanishib chiqishini tavsiya etadi. Dars oxirida kartochkalarning mazmunini tekshirib, har qaysi elementning xarakteristikasiga aniqlik kiritadi. Uyda o’quvchilar kartochkalar bilan ishlashni davom ettiradilar va elementlarning xarakteristikasini tayyorlaydilar. Ular rangli qalam bilan oksidlar va gidroksidlarning xarakterini belgilashlari kerak: qizil rang- kislotali, ko’k- asosli, havo rang va qizil- amfoter. Keyingi darsning maqsadi:o’quvchilar elementlarning xarakteristikasini tuzishda bilgan barcha narsalarning umumlashmasi sifatida davriy qonunning ongli ravishda o’zlashtirilishini ta’minlash. Ular oddiy moddalarning xossalari, shuningdek, kimyoviy birikmaklarning xossalari element atom massasining kattaligiga davriy ravishda bog’liq ekanligini o’zlashtirib olishlari juda muhimdir. Shundan keyin quyidagi savollarni berish mumkin: 1.D.I.Mendeleyevning davriy qonuni qanday kashf qilgan edi? 2.Xossalarning davriy ravishda o’zgarish tabiati nimadan iborat? 34

Bu savollarga javob berish uchun o’qituvchi quyidagi rejani taklif etadi, o’quvchilar uni daftarlariga yozib oladilar. 1.Atom massasi ortib borishi bilan elementlarning kislorod bo’yicha valentligining o’zgarishi. 2.Atom massasi ortib borishi bilan elementlarning vodorod bo’yicha valentligining o’zgarishi. 3.Atom massasi ortib borishi bilan elementlarning kislorod va vodorodga nisbatan kimyoviy aktivligining o’zgarishi. 4.Oksidlar va gidroksidlarning tarkibi hamda xossalarini atom massasining birin ketin ortib borishi bilan bog’liq holda taqqoslang. Kartochkalar bo’yicha mustaqil ishlash va umumlashtiruvchi suhbat natijasida daftarga quyidagi xulosalarni yozib qo’yish kerak: 1.D. I. Mendeleyev klassifikatsiyalashga elementning atom massasini asos qilib oldi, chunki uning shu xarakteristikasi o’zgarmaydi. Atom massasi uning eng muhim belgisi hisoblandi. 2.Elementlarning kislorod bilan birikmalaridagi valentlik qiymati atom massasi ortishi bilan davriy ravishda takrorlanadi. 3. Elementlarning vodorod bilan birikmalaridagi valentlik qiymati atom massasi ortishi bilan davriy ravishda takrorlanadi. 4.Oddiy moddalarning xossalari atom massasining qiymatiga davriy ravishda bog’liq bo’ladi. 5.Oksid va gidroksidlarining tarkibi hamda xossalari ham elementning atom massasi qiymatiga davriy ravishda bog’liq bo’ladi. Dars oxirida o’qituvchi Mendeleyev qatorida kattaliklar bir xil emasligini ta’kidlaydi va buni IV davr misolida ko’rsatadi, so’ngra o’quvchilar aytganlarining hammasini umumlashtirib, D. I. Mendeleyevning davriy qonunini ta’riflaydi. Valentlikning o’zgarishidagi o’quvchilar topgan qonuniyatlarni tushuntirish va mustahkamlash uchun uyga quyidagi vazifalarni beradi (yoki buni o’quvchilar dars paytida bajaradilar) : 35

1.Elementlarning atom massasi ortib borishiga bog’liq ravishda (uch kichik davr uchun ) valentligining o’zgarishi diagrammasini tuzing. 2.Element haqida quyidagilar ma’lum bo’lgani holda uni davriy sistemadan toping: a) vodorod bilan birikmasi H 2 R, b) yuqori kislotali oksidining molekulyar massasi 80, v) kislotasi- rangsiz moysimon suyuqlik, barqaror va kuchli. 3.Yuqori oksidi RO 3 fo’rmulaga javob beradigan element vodorod bilan birikmasining tarkibida 5,88% vodorod bo’ladi. Shu elementning nomini ayting. 4.Davriy sistemadan vodorod bo’yicha zichligi kislorodning vodorod bo’yicha zichligiga teng bo’lgan gazsimon vodorodli birikma hosil qiladigan elementni toping. O’quvchilar davriy qonun bilan tanishganlaridan keyin albatta shunday savol tug’iladi: elementlarning atom massalari o’zgarishi bilan xossalarining davriy ravishda o’zgarishiga sabab nima? O’quvchilarga D. I. Mendeleyev bu savolga javob bera olmaganligini aytish kerak. Bu qonuniyatni atomning tuzilish nazaryasi ishlab chiqilgandan keyingina tushintirish mumkin bo’ldi. Shuning uchun davriy qonunni atom tuzilishi asosida ko’rib chiqishda kichik davrlardagi elementlardan bir nechtasining atomlarini (fizika darslarida ular haqida dastlabki ma’lumot berilgan ) muhokama qilish kerak. Shu darsning o’zida o’quvchilarga kartochka bilan ishlashni - davriy sistemaning dastlabki uchta qatoridagi elementlar atomlarining tuzilish sxemasini tasvirlashni taklif etish mumkin. So’ngra shu kartochkalar asosida quyidagi savollarni o’z ichiga olgan mustaqil ish o’tkaziladi: 1.Atomning tuzilish nazaryasiga ko’ra element tartib no’merining fizikaviy ma’nosi nima? 2.Atomdagi elektronlarning umumiy soni qanday aniqlanadi? 3.Elementlarning xossalaridagi o’xshashlik va farq nima bilan tushuntiriladi? 4.Tashqi qavat elektro’nlarining taqsimlanishida qanday qonuniyatni qayd etish mumkin? 36

5.Elementlarning xossalarining davriy ravishda o’zgarishini atom yadrosi zaryadining asta-sekin ortib borishi bilan qanday bog’lash mumkin? O’quvchilar barcha savollarni muhokama qiladilar, ularning suhbat jarayonida chiqargan xulosalarini o’qituvchi tuzatadi va to’ldiradi. O’quvchilar daftarlariga quyidagilarni yozib qo’yishlari kerak: 1.Elementning tartib no’meri son jihatdan atom yadrosining musbat zaryadiga teng. 2.Atomlar elektroneytral, shuning uchun atomdagi elektronlar soni atom yadrosining zaryadiga yoki elementning tartib no’meriga muvofiq keladi. 3.Elementlar xossalaridagi o’xshashlik va farq ular atomlarining tuzilishiga bog’liq. O’xshash elementlarning atomlarida tashqi elektron qavatidagi elektronlar soni bir xil bo’ladi. 4.Yadrolarining zaryadi ortib borishi tartibida joylashgan elementlarning atomlarida tashqi qavatidagi elektronlar soni davriy ravishda takrorlanadi. 5.Elementlar xossalarining davriy ravishda o’zgarishi tashqi elektron qavatidagi tashqi elektronlar sonining davriy ravishda o’zgarishi bilan tushintiriladi. Chiqarilgan xulosalar asosida atomning tuzilish nazaryasiga ko’ra davriy qonun ta’riflanadi. Elementlarning xossalari atom yadrolarining zaryadi qiymatiga davriy ravishda bog’liq bo’ladi. Atomning tuzilishi asosida davriy qonun ko’rib chiqilgandan keyin o’qituvchi barcha elementlar orasida genetic bog’lanish borligini, elementlar bir xil “elmentar” zarrachalardan tarkib topganligini va ulardan har biri harakatdagi yagona materyaning rivojlanish bosqichi ekanligini aytadi. Berilliy, magniy, kalsiy atomlarining tuzilishida qanday umumiylik bor? Jadvaldan foydalanmay turib, tartib no’meri 83 bo’lgan vismut Bi elementining D. I. Mendeleyevning davriy sistemasidagi holatini (davri va guruhsini ) aniqlang. Kumushning ftor bilan hosil qilgan birikmasida 26,2% ftor bor. Shu birikmadagi kumushning valentligini aniqlang. 37

Kichik va katta davrlardagi elementlarning xossalarini o’rganishdan oldin atomlarning yadro zaryadlari ortishi bilan ularning (natriydan boshlab argongacha ) ushbu xossalari qanday o’zgarishini esga tushirish lozim: a) tuz hosil qiluvchi yuqori oksidlaridagi va uchuvchan vodorodli birikmalaridagi valentligi; b) tuz hosil qiluvchi yuqori oksidlarining va ularga muvofiq keladigan gidroksidlarining kimyoviy xossalari. Shundan keyin o’quvchilar kartochkalar bilan ishlaydilar. Ular kimyoviy elementlar davriy sistemasining uchinchi davridagi elementlarning xossalarini xarakterlab beradilar va quyidagilarni qayd qiladilar: 1)Bu elementlarning atomlarida elektron qavatlar soni bir xil bo’ladi; 2)Atom yadrosining zaryadi bir birlikka ortib boradi; 3)Elementlar qatori ishqoriy metalldan boshlanib inert gaz bilan tugaydi. Ishqoriy metall atomining tashqi elektron qavatida bitta, inert gazlarnikida esa sakkizta elektron bo’ladi; 4)Metallik xossalarining susayishi va metallmaslik xossalarining kuchayib borishi tashqi elektron qavatdagi elektronlar soninig ortib borishi bilan tushuntiriladi; 5)Atom yadrosining zaryadi ortib borishi bilan tashqi elektronlar yadroga kuchliroq tortiladi. O’quvchilar xuddi shunday ishni davriy sistemaning ikkinchi qatoridagi elementlar misolida o’tkazadilar. So’ngra davrning ta’rifi aniqlanadi va keltirib chiqariladi. IV davr elementlariga xarakteristika berishda kata davrlar haqida ham tushuncha berib ketish mumkin. Ushbu mavzuda o’tilgan materialni mustahkamlash uchun shunday savollar beriladi: 1.IV davr qanday elementdan boshlanadi va qaysi element bilan tugaydi? 2.IV davrda elementlarning xossalari qanday o’zgaradi? 3.Kislorod bilan hosil qilgan birikmalarida elementlarning valentligi qanday o’zgaradi? O’quvchilar IV katta davr 18 elementdan iboratligini, ishqoriy metal bilan boshlanib, inert gaz bilan tugallanishini aytadilar. Atom yadrosining zaryadi ortishi 38

bilan metallik xossalari kichik davrlardagiga qaraganda sekinroq susayadi, katta davrning oxiridagina metalmaslik xossalari kuchayadi. Kislorod bo’yicha valentligi 1 dan 7 ga qadar ikki marta ortadi. O’qituvchi bu aytilganlarni to’ldirib, metallik xossalaridan metallmaslik xossalariga o’tish sekin borishini aytadi, chunki bu qatordagi uchinchi elementdan boshlab tashqaridan oldingi elektron qavat 18 elektronli bo’lguncha to’lib boradi va bu qavat to’lgandan keyingina tashqi elektron qavatining to’lishi boshlanadi. Dastlabki ikki element bilan oxirgi olti elementning tashqi qavatidagi elektronlar soni kichik tipik davrlardagi elementlarning tashqi elektron qavatidagi elektronlar soniga mos keladi, shu sababli dastlabki ikki element bilan oxirgi oltita elementda kichik davrlardagi elementlarning xossalari takrorlanadi. Bitta davrning o’zidagi barcha elementlar orasida o’zaro bog’liqlik bor, bu ularning atomlarida elektron qavatlar soni bir xilligidandir. Yadro zaryadining shuningdek, qobiqdagi elektronlar soninig asta-sekin ortib borishi atomlar xossalarining tipik metalldan tipik metallmasgacha sifatiy o’zgarishlariga olib keladi. Quyidagi mustaqil ishni taklif etish mumkin: 1.Davriy sistemadan IV davrga taalluqli, vodorodli birikmalarida ham, kislorodli birikmalarida ham bir xil valentlik namoyon qiladigan elementni toping. 2.Uchta A, B, C elementlar yer po’stlog’ida eng ko’p tarqalgan element bilan bir davrga joylashgan. A elementning kislorod bo’yicha eng yuqori valentligi uning vodorod bo’yicha valentligi bilan bir xil. B element- metallmas va A element bilan A atomiga to’rtta B atomi to’g’ri keladigan birikma hosil qiladi. B element C element bilan shiddatli ravishda reaksiyaga kirishib BC birikmani hosil qiladi. A, B, C harflari bilan qaysi elementlar belgilangan? 3.Oltingugurtning ftorli gazsimon birikmasining (unda oltingugurt yuqori valentlik namoyon qiladi) 1 litrining (n.sh.) massasini, shuningdek, uning vodorod va havo bo’yicha zichligini aniqlang. Guruhlar va guruhchalar doirasida elementlarning hamda birikmalarning xossalari orasidagi o’xshashlik va farqning sabablarini aniqlash uchun o’quvchilar quyidagi ishlarni bajarishlari lozim: 39

1) Ishqoriy metallar elementlariga va ularning birikmalariga qiyosiy xarakteristika berish; 2) Atomlarining yadro zaryadlari ortib borishi bilan ishqoriy metallar elementlarining xossalarida o’xshashlik va farq bo’lishining sabablarini tushintirib berish (doskaga ishqoriy metallar atomlarining tuzilish sxemalari tasvirlangan jadval osib qo’yiladi); 3) Qaysi davr va qatorlarning elementlari ishqoriy metallar guruhchasini tashkil etishini ko’rsatish. Galogenlar ham ana shu rejada ko’rib chiqiladi (doskaga galogenlar atomlarining tuzilish sxemalari tasvirlangan jadval osib qo’yiladi). Shundan keyin o’quvchilar kimyoviy xossalari o’xshash bo’lgan elementlarning vertikal qatorlaridan guruhchalar hosil bo’lgan, degan umumiy xulosa chiqaradilar. Kimyoviy xossalarning o’xshashligini tashqi elektron qavatdagi elektronlar sonining bir xilligi bilan, metallik xossalarning kuchayishini esa elektron qavatlar sonining ko’payishi va valent elektronlarning yadrodan uzoqlashuvi bilan tushintirish mumkin. Yana shuni aytish kerakki, kichik va katta davrlarning elementlari kiradigan guruhchalar asosiy guruhchalar deyiladi. Davriy sistemaning qo’shimcha guruhchalarini muhokama qilishda o’quvchilarning e’tiborini quyidagi savollarga qaratish kerak: 1.Qaysi davrlardagi va qaysi qatorlardagi elementlar qo’shimcha guruhchalarni hosil qiladi? 2.Juft qatorlardagi elementlarda qaysi xossalar ustun turadi? 3.Hammasi bo’lib nechta qo’shimcha guruhcha bor? O’quvchilar bilan o’tkazilgan suhbatda shunday xulosa chiqariladi: qo’shimcha guruhchalar katta davrlarning metallar joylashgan juft qatorlaridagi elementlardan hosil bo’lgan. Nima uchun hatto VI va VII guruhlarning qo’shimcha guruhchalari elementlari ham metallardan iborat? Qo’shimcha guruhchalar elementlarini metall xususiyatli ekanligining sababini tushuntirish uchun o’quvchilarga bu elementlarning hammasida 40

atomining tashqi elektron qavati asosiy guruhchalardagi metallarniki kabi bo’lishi aytiladi. Tashqi qavatda ikkita (ba’zan bitta) elektron bo’ladi. Qolgan elektronlar tashqaridan oldingi qavatda bo’lib, uni o’n sakkiztagacha to’ldiradi (o’qituvchi jadvaldan IV davr elementlarining atomlarida qavatlarning elektronlar bilan to’lishini ko’rsatadi ). Darsni yakunlashda bitta guruhchada joylashgan elementlar orasida o’zaro bog’liqlik borligi, chunki bu elementlar atomlarining elektron strukturasi o’xshash ekanligi aytiladi. Guruhcha doirasida elementlar xossalarining takrorlanishi- atom strukturasining ancha yuqori asosda takrorlanishidir. Masalan, yodda bromning xossalari takrorlanadi, metallik xossalari kuchayib, metallmaslik xossalari susayadi. Shunday qilib, atomda elementar zarrachalarning miqdoriy o’zgarishi tashqi elektron qavatdagi elektronlar soni bir xil bo’lganda ham sifat o’zgarishiga olib keladi. Davriy jadvalni umumlashtirish qilishni batamom yakunlash uchun lantanoidlar va aktinoidlarga qisqacha xarakteristika berish kerak. Lantandan keyin siyrak-yer elementlari yoki lantanoidlar deyiladigan o’n to’rtta element keladi, ular juda kam miqdorda uchraydi, lantanga va bir-biriga nihoyatda o’xshaydi. Bunga sabab ular atomlarining o’ziga xos tuzilganligidir. Endilikda lantanoidlar umumiy jadvaldan tashqari joylashtiriladi. Shularga o’xshab o’n to’rtta aktinoidlar ham jadvaldan tashqarida turadi. Mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar: 1.Yuqori oksidining tarkibida 60% kislorod bo’ladigan VI guruh elementining atom massasini hisoblab toping. 2.IV guruhning qaysi elementlari uchuvchan vodorodli birikmalar hosil qiladi? 3.A va B elementlar 1 guruhga, C element esa VII guruhga taalluqli. A va C elementlarning birikmasi suvda eriydi va alangani binafsha rangga bo’yaydi, B va C elementlarning birikmasi esa oq rangli bo’lib, suvda ham, kislotalarda ham erimaydi. A, B va C elementlar qaysi elementlar? 41

Keyingi darslarning birida o’qituvchi ushbu mavzudan o’quvchilarning kimyoviy elementlar haqida olgan bilimlarini takrorlaydi, chuqurlashtiradi va sistemaga soladi. O’quvchilar uchta savolga javob berishlari kerak (savollar doskaga yoziladi): 1.Atom-molekulyar ta’limot nuqtai nazaridan element nima? 2.Davriy qonun kashf etilish munosabati bilan element haqidagi tushuncha qanday o’zgardi? 3.Elementga atom tuzilishi asosida va uning davriy sistemada joylashgan o’rniga ko’ra xarakteristika bering. O’tkazilgan suhbat natijasida o’quvchilar shunday xulosaga keladilar: element haqida VII sinfda olingan tushunchalar davriy qonun va kimyoviy elementlar davriy sistemasi o’rganilgandan keyin atom-molekulyar ta’limot nuqtai nazaridan (element atomlarning turi ekanligi ) kengaydi. Davriy sistemadagi har qaysi katakchani muayyan fizikaviy, kimyoviy xossalarga va atom massasiga ega bo’lgan element egallashi kerak. Element – atomlar turi bo’lib, ularning xossalari davriy sistemada joylashgan o’rni bilan aniqlanadi, o’quvchilar elementning asosiy belgisi sifatida endi atom yadrosining zaryadini (elementning tartib no’meriga muvofiq keladi) bundan tashqari yadroni o’rab turgan elektronlar sonini va atom massasini ko’rsatadilar. O’quvchilarga shuni aytish mumkinki, elementga atom tuzilishi nazaryasi asosida berilgan ta’rif – yadrosining zaryadi bir xil bo’lgan atomlar turi ekanligi Mendeleyev bergan ta’rifga zid emas, balki uni yanada to’ldiradi, chunki yadrosining zaryadi bir xil bo’lgan atomlar davriy sistemada bitta katakka joylashgan. Kimyoviy elementlar haqida olingan bilimlar asosida o’quvchilar quyidagilarni bajara oladilar: 1) elementning davriy sistemada joylashgan o’rni haqida gapirib berish ; 2) atomning tuzilishini tasvirlash; 3) element va uning birikmalarining xossalarini aytib berish; 42

4) elementning xossalarini boshqa guruhdagi, boshqa davrdagi elementlarga taqqoslash. Olingan bilimlarni mustahkamlash uchun o’quvchilar mashqlar bajaradilar. 1. Atomning tuzilishiga asoslanib, tartib no’meri 52 bo’lgan elementning asosiy kimyoviy xossalarini aniqlang. 2. Tuz hosil qiluvchi yuqori oksidi R2 O 5 fo’rmulaga javob beradigan element vodorod bilan tarkibida 3,85% vodorod bo’lgan gazsimon birikma hosil qiladi. Shu elementning nomini ayting. 3. 0,75gr ikki valentli metal vodorod bilan o’zaro ta’sir ettirilganda 420ml vodorod (n. sh. ) ajralib chiqadi. Shu metallning nomini ayting. 4. Vanadiy bilan mishyakning xossalari orasidagi farqni aytib bering. 5. Alyuminiyning birikmalari amfoter xossaga ega ekanligini bilgan holda quyidagi elementlar qanday xossalar – metall yoki metallmas xossalarini namoyon qilishini ko’rsating: Mg, B, Si, Se. Umumlashtiruvchi xarakterda o’tadigan yakuniy darsda davriy qonunning va D. I. Mendeleyev davriy sistemasining rivojlanishi masalasiga to’xtalib o’tish kerak. O’qituvchi D. I. Mendeleyev o’zi kashf etgan qonunning to’g’riligiga va o’lmas ekanligiga bo’lgan ishonchini quyidagi so’zlar bilan tasdiqlaganini aytadi: “Davriy qonun kelajakda buzilmaydi, balki faqat takomillashadi va rivojlanadi”. Shundan keyin, atom tuzilishining kashf etilishi kimyoning va tibbiyot fanining rivojlanishida yangi davrni boshlab berganligi qayd qilinadi. Bu davriy qonunga va davriy sistemaning undan kelib chiqadigan grafikaviy tasvirlanishiga zarba bermadi, balki, aksincha, uni mustahkamladi va to’ldirdi. Hozirgi fikrlarga ko’ra D. I. Mendeleyev jadvali – kimyoviy elementlarning tabiiy klassifikatsiyasidir. Atom tuzilishini o’rganish davriy qonunning va davriy sistemaning mohiyatini chuqurroq tushunib olishga imkon berdi, elementlarning davriy sistemada joylashgan o’rni bilan ular atomlarining tuzilishi orasidagi bog’liqlikni aniqlashga, juft va toq qatorlardagi atomlarning o’ziga xos struktura xususiyatlarini bilib olishga, kimyoviy element haqidagi tushunchani kengaytirishga imkon berdi. 43

Atom tuzilishini o’rganish shunday xulosaga olib keldi: elementning davriy sistemada joylashgan o’rni bilan aniqlanadigan tartib no’meri muhim konstanta bo’lib, atomning yadrosidagi musbat zaryadlar sonini ifodalaydi; shu bilan birga u elementlar sistemasidagi ziddiyatga (atom massasi katta bo’lgan elementlar atom massasi kichik bo’lgan elementlarda oldinda turadi ) barham berdi. Elementlarning tartib no’merini aniqlash davriy sistemada vodorod bilan uran orasidagi o’rinlarning umumiy sonini aniqlashga ham imkon berdi. Lekin urandan keyingi elementlarning kashf etilishi davriy sistemaning o’zi tugallanmaganligidan dalolat beradi. Atom tuzilishi nazaryasi davriy sistemada lantanoidlar va aktinoidlarning o’rni masalasini ham hal qilib berdi, ular umumiy jadvaldan tashqarida joylashtirildi. Atomning elektron strukturasi bir elementdan ikkinchi elementga o’tganda kuzatiladigan elemantlar xossalarining o’zgarishidagi qonuniyatlarni, davrlarda elementlarning soni turlicha ekanligini, shuningdek, lantanoidlar bilan aktinoidlar orasida katta o’xshashlik borligini ham tushuntirishga imkon berdi. Atomlar elektron qoboqlari tuzilishining aniqlanishi davriy sistemaning strukturasiga ham ta’sir etdi. Yangi davr atomida bitta valent elektron ko’rinishida yangi elektron qavat paydo bo’ladigan elementdan boshlanib, atomning shu qavatida sakkizta elektron bo’ladigan element bilan tugallanishi kerak. Kislorod bo’yicha eng yuqori valentligiga muvofiq keladigan guruh no’meri atom tuzilishi nuqtai nazaridan atomning tashqi qavatidagi elektronlar soniga teng. Hozirgi jadvallarda nolinchi guruh (inert gazlar ) sakkizinchi guruhning asosiy guruhchasi sifatida, sakkizinchi guruhning o’zidagi elementlar esa – qo’shimcha guruhcha sifatida qaralishi ta’kidlab o’tiladi. Xulosa qilib shuni aytib o’tish kerakki, muammoli o’qitishda,o’qituvchi o’quvchilarning o’quv muаmmоsini yechishdаgi mustаqil ishlаrigа rаhbаrlik qilishi lоzim, nаtijаdа o’quvchilar dа bilimlаrgа mustаqil erishish qоbiliyati shаkllаnаdi hаmdа gipоtеzа qo’yish vа uni isbоtlаsh оrqаli yangi аqliy hаrаkаt usullаrini tоpаdi hаmdа bilimlаrni bir muаmmоdаn bоshqаsigа ko’chirish ko’nikmаsini hоsil qilаdi, diqqаt vа tаsаvvurlаri rivоjlаnаdi. 44

2.2. Davriy qonun va kimyoviy elementlar davriy sistemasini noan’anaviy darslar yordamida o’qitish. Darsning mavzusi: Kimyoviy elementlarning davriy sistemasi va davriy qonuni.Atom tuzilishi. Darsning maqsadi: 1)Ta’limiy maqsad: O’quvchilarga davriy jadval tuzilishi haqida bilim berish. 2)Tarbiyaviy maqsad: Har br o’quvchida kimyoga bo’lgan qiziqishni oshirish. 3)Rivojlantiruvchi maqsad: Davriy qonunni ahamiyati haqida va kimyoviy elementlarning hayotimiz uchun foydali tomonlarini ochib berish. Dars turi: Noan’anaviy. Dars uslubi: Aqliy hujum, “Kim chaqqon”, “Xotira mashqi”, topishmoqlar. Darsning jihozlanishi: davriy jadval, magnit doska, tarqatma materiallar, kodoskop, laboratoriya asboblari va kimyoviy rektivlar. Darsning boshlanishi: O’qituvchi o’quvchilar bilan salomlahib, sinf ozodaligi va davomat tekshiriladi. O’quvchilar 3 ta guruhga bo’linadi. O’qituvchi o’tilgan mavzuni mustahkamlash maqsadida har bir o’quvchiga tarqatma tarqatadi va 3 daqiqa vaqt belgilaydi. O’quvchilarni baholaydi. Tarqatmadagi savolni bilmagan o’quvchilarga yana bir imkoniyat beriladi. Doskada daraxt yasalib, mevalaridagi savollarni uzib (qog’ozdan yasalgan, oldi meva, orqasi savol) javob beradilar. Umumiy savol- javob vaqti 10 daqiqa. Tashkiliy qism: Endi o’quvchilarga oldindan aytib yuborilgan mavzuga oid eng qiziqarli ma’lumotlar: she’rlar, qiziqarli savollar tinglanadi (10 daqiqa). Guruhlarda adashmaslik uchun har uchtasiga xohlagan 3 ta element nomini qo’yamiz, lekin shart shuki, har bir guruh sardori o’zi tanlagan element nomi haqida to’la ma’lumotga ega bo’lishi kerak. Bu bilan biz kimyoviy elementlarning inson hayotidagi ro’lini ham bir yo’la o’rgatgan bo’lamiz. 45

Dars jarayoni: Reja : 1. Kimyoviy elementlarning davriy sistemasi va davriy qonuni. 2. Atom tuzilishi. 1-guruh nomi: Kalsiy (Ca). Sog’lom odamda 1200 gr Ca bo’lib, shundan 99 foizi suyaklarda, qolgan miqdori qonda, suyak to’qimasining mustahkamligi va o’sishini ta’minlaydi (bu ma’lumotlarni guruh sardori beradi). Yana qo’shimcha sifatida “Aqliy hujum” asosida shu elementning davriy jadvalda tutgan o’rni haqida so’raladi (bu bilan o’qituvchi o’quvchilarni yangi mavzuga tayyorgarligini tekshiradi). 1-o’quvchi: Ca davriy sistemaning 4-davr II guruh elementi, ishqoriy yer metali. Atom tuzilishidan kelib chiqsak, Ar (Ca)=40 , yadro zaryadi, ya’ni proton soni 20 va neytron soni 20 ga teng. Tashqi qavatidagi 2 ta elektronni birikmalarda oson berib +2 oksidlanish darajasini hosil qiladi. O’zgarmas II valentlikka ega. 2-guruh nomi: Temir (Fe). Katta yoshdagi odamda 3-4 grammga yaqin bo’lib, shundan 70 foizi hayot uchun zarur. 30 foizi to’qimalarda jamlanadi. Agar inson organizmiga Fe elementi yetishmasa, kamqonlik kasalligi kelib chiqadi (guruh sardori qisqa ma’lumot beradi). O’qituvchi: endi kim qo’shimcha qiladi?, deb sinf o’quvchilariga murojat qiladi. 2-o’quvchi: Fe davriy sistemaning 4-davr, VIII guruhning B guruhchasi, ya’ni qo’shimcha guruhida joylashgan metall. A r (Fe)=56, p=26, n=30 ga teng. Valentligi o’zgaruvchan II va III bo’ladi. Birikmalarda +2 va +3 oksidlanish darajalarini namoyon qiladi. 3-guruh nomi: Yod (J). Odam orgonizmida 20-50 mg bo’lib, 8 mg qalqonsimon bezda joylashgan. Agar inson organizmida yod yetishmasa bo’qoq kasalligi, aqliy rivojlanishi past, kar-saqov, past bo’yli bolalar tug’ilishiga sabab bo’ladi. Shu tarzda yodni davriy sistemadagi o’rni va atom tuzilishi haqida so’raladi. Endi o’qituvchi yangi mavzuni tushintirish maqsadida umumiy tushuncha beradi, o’quvchilar bilan birgalikda davriy jadval asosida mavzu tushuntiriladi. 46

Davriy sistemada 7 ta davr, VIII guruh va 109 ta element ko’rsatilgan. 109 ta elementdan 87 tasi metall va 22 tasi metallmas. Har bir element atomini tartib raqami, ya’ni p soni, elektron soni va atom massasi ko’rsatilgan. Davriy jadval 1869- yili rus olimi D. I. Mendeleyev tomonidan elementlarning atom massasi ortib borish tartibida tuzilgan. Bundan tashqari elementlarning rangli ko’rsatilishi davr va guruhlarning atom tuzilishidagi ahamiyati haqida ma’lumot beriladi. “Kim chaqqon?” o’yini o’ynaladi. Bunda o’qituvchi har bir guruh sardoriga atom- molekula sharlarini tarqatadi va o’zi oldindan tayyorlab kelgan (parta soniga qarab) moddalar formulasi yozilgan qog’ozlarni tarqatadi va 3 daqiqa vaqt belgilab, shu formula asosida atom sharlarida moddaning struktura tuzilishini yasashni aytadi va o’quvchilar modda nomi va brikmalardagi elementlarning valentligini ham aytishi zarur. Qaysi guruh chaqqonlik bilan birinchi bo’lib topshiriqni bajarsa, shu guruh sardori yana 5 ball olish imkoniyati ya’ni rag’batga ega bo’ladi. Buning uchun u magnit doskada turgan 10 ta element nomini aytib, kamida 3 ta fo’rmula tuzishi kerak. Mustahkamlovchi qism: Har bir o’quvchiga, sinf jurnalidagi tartib nomeri bilan bir xil bo’lgan tartib raqamga ega bo’lgan elementni, neytron sonini topish tushuntiriladi. Masalan: ikkinchi tartibdagi o’quvchi 2- element “He” neytron sonini topadi, ya’ni n=A-p=4-2=2 ga teng. Bundan tashqari doskada yozilgan formulalarni molekulyar massasini topish aytiladi, bu bilan o’quvchilar elementlarning atom massasini yanada mustahkam o’rganadilar. Masalan: CaO- kalsiy oksid Mr(CaO)=40+16=56. O’qituvchi: Endi biroz charchoqni yengish maqsadida o’quvchilarimiz tayyorlab kelgan kimyoviy elementlar haqida chiroyli she’rlardan eshitsak. 1- o’quvchi: Al: Men alyuminiyman, Metallarning biriman. Zamon texnikasining Kuchli bahodiriman. 2- o’quvchi: O2 : Kisloroddir nomim mening, Tabiatdir konim mening, 47

Mensiz hayot ham bo’lmas, Hatto o’simlik o’smas. 3- o’quvchi: Au: Paxta bu oq oltindir, Neft esa qora oltin. Qimmat metallar ichra, Oltin turar oldin. 4- o’quvchi: Ca: Meni derlar kalsiy Goh birikma bo’laman. Suvga qo’shib yuborsang Ishqor bo’lib qolaman. 5- o’quvchi: N2 : Meni derlar azotjon, O’simlik bo’lsa nimjon. Bo’larman unga jon-jon. Xursanddir mendan dehqon. Endi sinf bilan birgalikda yangi mavzuga qo’shimcha kiritish maqsadida “Eng, eng, eng” deb boshlanadigan topishmoqlar topiladi. Masalan: 1. Eng oson suyuqlanadigan metal (Hg)-simob 2. Eng yengil metall (Li)- litiy 3. Eng plastik metall (Au)- oltin 4. Eng qattiq metall (Cr)- xrom 5. Eng aktiv metallmas (F)- ftor 6. Eng og’ir metall (Os)-osmiy 7. Eng yaxshi tok o’tkazadigan metall (Ag)- kumush Dars so’ngida faol ishtirok etgan o’quvchilar, guruhlar baholanib, uyga vazifa beriladi. Uyga vazifa: Yangi mavzuni o’qib kelish, 6 tomonli kubik shaklida ko’rgazma tayyorlash (kubning har bir tomonia bir element haqida nomi va belgisi yashirilib tavsif beriladi, javobi o’qituvchiga yozib topshiriladi). Mavzuga oid bunday noan’anaviy darslarning boshqacha variantlarini ham ko’rib chamiz. 48

2-Darsning mavzusi: Elementlarni davriy jadvaldagi o’rni va atom tuzilishiga qarab tafsiflash. Davriy qonunning ahamiyati. Darsning ta’limiy maqsadi: Davriy qonun, elementlarning davriy jadvali, atom tuzilishi bobi bo’yicha o’quvchilar bilimini tekshirish hisobot darsi. Darsning tarbiyaviy maqsadi: hisobot darsidan olgan bilimlarini kundalik hayotga qo’llay bilish malakasiga erishish. Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: o’quvchilarning Davriy qonun va davriy jadval haqidagi tasavvurlarini kengaytirib, yangiliklar yaratishga undash. Darsning shiori: a’lo mamlakatning a’lo farzandi, bilib qo’yki, seni vatan kutadi. Dars uslubi: aqliy hujum, fikrlar cho’qqisi, auktsion, kim chaqqon, o’z- o’zini nazorat, zanjir usullaridan foydalangan holda aralash dars. Darsning jihozi 1. Davriy jadval. 2. Atomda elektronlarning joylashishi jadvali. 3. Davriy jadvalning turli variantlari. 4. Qo’lbola ko’rgazmalar va kartochkalar. Darsning rejasi 1. Aqliy hujum. 2. Fikrlar cho’qqisi. 3. Elektron formula tuzish. 4. O’z-o’zini nazorat qilish. 5. Auktsion. 6. Kim chaqqon. 7. BBB. 8. Zanjirli reaksiya. 9. Baholash va uyga vazifa. Darsning borishi: O’qituvchi o’quvchilar bilan salomlashib, davomatni aniqlagandan so’ng, uyga vazifani tekshirib sinf o’quvchilarini 3 guruhga bo’ladi. 49

1.Guruhlar o’rtasida savol-javob asosida “aqliy hujum” uyushtiriladi. 1. Kimyoviy elementlar necha toifaga bo’linadi? 2. Kimyoviy elementlarning tabiiy oilalarini ayting? 3. Davriy qonunni ta’riflang. 4. Atom tarkibi nimadan iborat? 5. Izotop, izobar, izoton nima? 6. Pauli printsipini ayting. 7. Xund qoidasi? 8. Klechkovskiy qoidasini yozing. 9. Davr nima? 10. Davriy jadval qanday tuzilgan? 2. Fikrlar cho’qqisi. Guruhlarga topishmoqlar aytiladi. O’quvchilar uning javobini elektron formulalarini tuzib izohlashi kerak. 1) Tarqalgan joyi uning havo, qum ham tuproqdir, Suvda massa ulushi, Barchasidan ko’proqdir . (O, 1S2 , 2S 2 2P 4 ) 2) Oksidlanih darajasi, Ikki, olti, hamda to’rt. Qattiq holda bo’lsa ham, Asli o’zi juda mo’rt. (S, 1S 2 2S 2 2P 6 3S 2 3P 4 ) 3) Oksidlanmas havoda, Yer tagida zanglamas. U nimada erishini Balki ko’plar anglamas. (Au, 1S 2 2S 2 2P 6 3S 2 3P 6 4S 2 3d 10 4P 6 5S 2 4d 10 5P 6 6S 1 5d 10 ) 3. Elektron formula tuzish uchun, doskaga 2 o’quvchi chiqariladi. Ular o’quvchilar tomonidan aytilgan elementlarni elektron formulasini tuzishadi. 50

4.Yangi mavzu nazorat ishi bilan boshlanadi. Bunda o’qituvchi ketma-ket elektron formulalarni aytadi , o’quvchilar esa unga mos keladigan kimyoviy element belgisini qo’yishi kerak yoki aksincha. Masalan: a) 2S2 b) 3S 2 3P 4 v) 3d 3 Javobi: a) Be b) S v) V 5.Guruhlararo auktsion o’tkazilib unda o’quvchilar o’qituvchi o’rtaga tashlagan tartib raqamidagi elementlarni davriy jadvalga qarab tavsiflashi kerak. Masalan: 14,32,50. O’quvchilar elementning belgisi, atom massasi, valentligi, kislorodli, vodorodli birikmasining formulasi, proton, neytron, elektronlar soni, elektron formulasini aytishi va yozishi shart. O’quvchilarning javobi va elektron formulasidagi o’xshashliklar asosida o’qituvchi ularning javobini to’ldirib, Mendeleev tartib raqami 32 va 50 bo’lgan elementlarni oldindan bashorat qilgani, ular uchun jadvalda o’rin ajratgani aytib o’tiladi. 6.“Kim chaqqon” o’yinida guruhlararo elementlarning belgilari yozilgan kimyoviy idishlarning rasmlari tarqatiladi. O’quvchilar ularni guruhlarga ajratib elektron formulalarini tuzadilar. Tez va to’g’ri bajargan guruh g’olib bo’ladi. 7.BBB. Bu o’yinda o’quvchilarning davriy jadvaldan bilib olganlari va bilishi mumkin bo’lgan BKM lari tekshiriladi . Buning uchun har bir guruhga “davriy jadval” so’zi yozilgan qog’oz tarqatiladi. O’quvchilar o’z fikrlarini ifodalaydilar. Tez va ko’p fikr bildirgan guruh g’olib bo’ladi.Masalan, Bilardim Bilib oldim Bilishimni istayman 8. O’quvchilarni qiziqishini oshirish va bob yuzasidan olgan bilimlarini tekshirish maqsadida bob yakuni bo’yicha zanjirli reaktsiya o’yini o’tkaziladi. 9. Darsni yakunlab, barcha o’quvchilar baholanadi va uyga vazifa beriladi. Vazifa 100, 114- raqamli elementlarning elektron formulasini tuzish. 51

2.3.Kimyoviy elementlar davriy sistemasini o’qitishda kimyoviy tadbirlardan foydalanish. Tadbir nomi: “ Davriy sistemaga sayohat ” Tadbir shiori: “ Tabiat sirlarin o’rganar kimyo Kimyoni sevib o’qing doimo! ” 1- boshlovchi (Qiz): Assalom , ey olam , feruza osmon , Assalom ustozlar , aziz mehmonlar ! Kamtarin davraga bugun mehmonsiz , Sizga ehtirom ila egikdir boshlar . 2– boshlovchi (Yigit): Dillar chog’i – yu , qalblar qo’ridan Sadoqat nomasin bitib , nomma – nom , Quyoshning tongdagi teran nuridan Mehmonlar keltirdik sizlarga salom . Qiz: Bizning quvnoq kechaga Xush kelibsiz marhabo . Kimyo fani bilan Hamroh bo’ling marhabo. Yigit : Kimyo fani kerak Havaskor o’g’il – qizga, Fikrlarni to’g’irlab Soladi yaxshi izga. Qiz: Assalomu alaykum, hurmatli ustozlar va aziz o’quvchilar. Bugungi kimyo faanidan o’tkaziladigan tadbirimizda sinfimiz o’quvchilari ikkita guruhga (10 tadan ), ya’ni “Metallar” va “Metallmaslar” guruhlariga ajralib , quyidagi shartlar bo’yicha bellashadilar . Yigit: 1- shart: O’zingizni tanishtiring (5 ball) . 2-shart: Davriy sistemaga sayohat (5 ball). 3- shart: “Kuzatuvchanlik sinovi” (5 ball). 4- shart: Bilimlar sinovi ( savol – javob , 10 ball). Sahna ko’rinishi. 52

5- shart: Sardorlar bellashuvi. Qiz: “Davriy sistemaga sayohat” nomli kechamizga xush kelibsiz , aziz ustozlar va o’quvchilar . Yigit: Endi navbat 1- shartimizga, ya’ni bu shartda ikkala guruh bir – biriga salom yo’llab , tanishib oladilar. Shundan so’ng ikkala guruh sahnaga chiqadi va she’riy tarzda salom yo’llaydilar . “ Metallar ” guruhi: 1-ishtirokchi : Assalom, ey, ahli davron Baxtiyorlar assalom . Gul kabi yashnab turgan Qalbi bahorlar assalom. 2-ishtirokchi: Bag’ri , keng o’zbekning kimyogarlari Xush ko’rdik, marhabo, eng aziz kalom. Istiqlol yurtining “Metallmaslari” “Metallar” guruhi yo’llaydi salom. 3-ishtirokchi: Bahoriy shodlikning zavqin keltirdik. Shu zavqqa yo’g’rilgan bugungi ayyom, Davramiz gultoji do’sti-azizlar “Metallar” nomidan salom-assalom. 4-ishtirokchi: Kelinglar, azizlar, bardam bo’laylik, Do’stlarimiz bilan hamdam bo’laylik. Hurriyat, istiqlol kuyini chalib, Ilmu-fan yo’lida ildam bo’laylik (hamma birgalikda). “ Metallmaslar” guruhi: 1-ishtirokchi: Istiqlol mash’ali qalbiga singgan Baxtiyor tengdoshlar sizni xush ko’rdik. Ozod mamlakatning kimyogarlari, Shuurlari yorug’, dilin xush ko’rdik. 2-ishtirokchi: Kimyo fanidir ko’zimiz ochgan 53

Ilmga, samoga bizga yo’l ochgan Ma’rifat olamin quyoshin sochgan, Yosharar o’tsada bu zamonlar, bu fan. 3-ishtirokchi: Bugun aziz do’stlarim So’z aytaylik kimyodan, Ko’rinmas vodorod – u Hayotbaxsh kisloroddan. 4-ishtirokchi: Keling do’stlar davramizga, davramizga marhabo Kuch sinashar mana bugun “metallar” – “metallmaslar”. Elementlar olamiga qilajakmiz sayohat Kimyogarlar kechasiga xush kelibsiz marhamat. Shundan so’ng sahnaga boshlovchilar chiqadi. Qiz: Alp o’g’lonlar o’lkasi bu ko’hna Turon Qalqonlari qanotlari ilm istang, Yarim jahon bunyod etgan Sohibqiron Alisherning avlodlari ilm istang. Yigit: Ilm istang, izingizdan ibrat yog’sin. Ixlosingiz shahdingizdan shiddat yog’sin. Ortingizdan mag’rur – mag’rur millat yog’sin. Mulki turon najotlari ilm istang. Qiz: Endi navbat 2 – shartimizga. Bu shartimiz “Davriy sistemaga sayohat” deb atalib, guruhlarimiz kimyoviy elementlarga she’riy tarzda tavsif beradilar. Yigit: Sahnaga guruhlarni taklif qilmasdan oldin, hay’at a’zolarimizdan 1-shart baholarini e’lon qilishlarini iltimos qilamiz va bu bilan 2 – shartni kim boshlab berishini bilib olamiz. “ Metallar ” guruhi: 1-Natriy: O’yaman der yumshoq natriy Unga o’xshar litiy, kaliy. Galogenda yondirsa gar, Hosil bo’lar ajab tuzlar. 54

2– Kaliy: Men ham sizga o’xshab natriy Suv ta’sirida yonaman. Ba’zi birikmamda men O’g’it sifat bo’laman. 3– Magniy: O’simlik unib chiqmas Agar bo’lmasa fosfor, Yaxshilik siri shuki Unda magniy barqaror. 4– Kalsiy: Meni derlar kalsiy Goh birikma bo’laman, Suvga qo’shib yuborsang, Ishqor bo’lib qolaman. 5– Alyuminiy: Alyuminiydir mening nomim O’zim oq rang, yaltiroq Massam uncha og’irmas, Tok o’tadi yaxshiroq. Shuning uchun yasalur, Mendan ulkan tayyora. Hatto sayr qildim men Uzoq – uzoq sayyora. 6– Temir: Ferrumm, ya’ni temirman, Po’lat, cho’yan qismiman. Men bilan bo’lur yengil Hatto dehqon ishi ham. Men bilan tirik hayot, Meni qiling ehtiyot. 7– Volfram (W): Volframsiz chiroq bo’lmas, Tunda xonang nurga to’lmas. Men bo’lmasam mendek issiqlikga Chidaydigan element bo’lmas. 55

8– Kumush (Ag): Men kumushman, oq, yaltiroq, Noyobligim juda chatoq. Tok o’tadi juda yaxshi, Passivligim bor biroq. Oltinchalik qadrim bor, Yasalar mendan chaqa. Hatto boylar yasadi Otiga mendan taqa. 9– Simob (Hg): Metallar suyug’iman, nomimni derlar simob Bo’yginam cho’ziladi, tanim isitsa oftob, Boshqalardan qiymatim, do’stlar, aslo emas kam Bag’rimga tushsa agar erib ketar oltin ham. 10– Oltin (Au):To’g’ri maqtanding simob, Eritding meni shitob. Lekin o’zim passivman Ta’sir etmas kislota. Shuning uchun meni do’stlar Ishlatarlar har ishda. Tilloman eng qimmat tanga, Kerakman sizga yanga. Taqsangiz meni qo’lga. Ko’z - ko’z bo’lur ko’rganga. Shundan so’ng biroz charchoqlarni yozish maqsadida musiqiy tanaffus e’lon qilinadi, keyin navbat metallmaslar guruhiga beriladi. “Metallmaslar” guruhi: 1-Vodorod (H): Hash – pash deguncha bo’lmay, Portlab ketishim tayin. Shoshqaloq vodorodman, Suv hosil qilgum mayin. Tinchlikga qilay xizmat 56

Yuritib motorlarni, Doimo topay hurmat. 2- Geliy (He): Men geliyman, inertman, Oilada oltovlon. Texnika uchun shaymiz, Lampochkada bor nishon. 3- Kremniy (Si): Uy ro’zg’orda ishlatib, Choyni ichar bobolar. Chinni kosa idishlar, Ba’zan bo’lar sinishlar. Men kremniy bo’laman. Tiniq shisha yuragim. Chinni bo’lib xalqimga, Xizmat qilish tilagim. 4- Azot (N2 ): Meni derlar azotjon O’simlik bo’lsa nimjon, Bo’larman unga qon-jon, Xursanddir mendan dehqon. 5 - Kislorod (0 2 ): Kisloroddir nomim mening Tabiatdir konim mening, Mensiz hayot ham bo’lmas, Hatto o’simlik o’smas. 6 - Uglerod (C): Olmosning tarkibida, Ko’mirning suyagida. Grafitning mag’zida, Mening asl nusxam bor. 7 - Oltingugurt (S): O’zim kukun oltin rang, Suvda eriy olmay garang. Issiqlikda eriyman, Rezinani beraman. 57

8 - Yod (I2 ): Xossamni so’zlasam men Suyuq bo’lmasman aslo. Kristall va bug’likni Tark etmayman tanho. Yetishmasam odamning A’zolariga sekin, Bo’qoq kasal boshlanar Tomog’i og’rib lekin. 9 - Fosfor (P): Qizdirsang oq, undan qizilga Va yana qoraga aylanish, Qorong’ida shu’lalanish, Xossam bor mening. 10-Xlor (Cl): Men xloros bo’laman Ranglarni tez olaman, O’zim esa o’zgarmay O’z o’rnimda turaman. Shundan so’ng sahnaga chiqib, endigi shartga navbat berishadi. Qiz: Ko’z ochganda kezib yetti bahri ummon Yetti tilda so’zlashgaysiz tili biyron. Vatanida Tojmahallar tiklar sulton Boburlari, Bekzodlari ilm istang. Yigit: Hurmatli o’quvchilar , 3 – shartimizni boshlamasdan oldin hakamlar hay’atidan 2 – shart bo’yicha chiqishlaringizni baholashlarini iltimos qilsak (5 ball asosida). 3 – shartimiz “Kuzatuvchanlik sinovi” – deb nomlanib, unda har guruhdan chaqqon bitta o’quvchi taklif qilinadi va ularga quyidagi topshiriq beriladi: katta plakatga kimyoviy elementlar belgilari va tartib sonlari bilan birgalikda tartibsiz joylashtirilgan. Bunda 1ta o’quvchi chiqib, bir daqiqa vaqt ichida kimyoviy elementlarning tartib raqamiga qarab birin – ketin topishi shart, vaqt tugagach, 1- o’quvchi tugatgan joydan 2- o’quvchi tartib raqamlarni adashtirmasdan ketma – 58

ket aytadi, qolgan o’quvchilar o’z guruhiga raqamlar ichidagi ketma – ketlikni topishda elementlar nomini aytib yordam berishlari mumkin. Agar bir daqiqa vaqt mobaynida qaysi o’quvchi eng ko’p elementni tartib bilan topa olsa, shu o’quvchi yuqori 5 ball bilan baholanadi. Qiz: Endi navbatni 4- shartimizga bersak. Yigit: Bu shartimizda har ikkala guruh bir – biriga 10 tadan “Tezkor savollar” tayyorlab kelishgan (konvert ichidan savollar oladi). Marhamat savollarni bir-biringiz bilan almashing va tez javob berishingizni iltimos qilamiz. Eslatib o’tamiz bu shartimiz 10 ball bilan baholanib, har bir ishtirokchiga 1 ball (o’ylab olish uchun 3 daqiqa vaqt). Quyida namunaviy savollar berilgan: Metallar guruhiga: 1.Eng qattiq metall qaysi?(Xrom) 2.Eng yengil metall qaysi ?(Litiy) 3.Doskada qaysituz bilan yozamiz?(CaCO3 ) 4.Lampochka ichidagi prujinali – sim qanday metalldan tayyorlanadi? (volfram – W) 5.Lantanoidlar soni nechta ?(14 ta) 6.Qaysi oq metallsiz o’simlik yashay olmaydi ?(Mg) 7.Qaysi metal suyuq ?(Simob) 8.Eng yumshoq metall ?(Fransiy) 9.Eng og’ir metal ?(Osmiy) 10.Qaysi metal bilan xat yozish mumkin ?(Qo’rg’oshin) Metallmaslar guruhiga: 1.Odatdagi sharoitda qaysi metallmas suyuq bo’ladi ?(Brom) 2.Kislorod qanday allotropik shakl o’zgarishiga ega? (Ozon) 3. Eng yengil gaz? (H 2 ) 4. Vodorodda nechta neytron bor? (Yo’q) 5. Yonib turgan olovni qanday gaz bilan o’chirish mumkin?(Karbonat angidrid) 59

6. Azotning eng yuqori valentligi? (IV) 7. Havoning asosiy tarkibiy qismi nimadan iborat? (Azot-78%) 8. Gugurt ishlab chiqarishda, asosan, qaysi metallmas ishlatiladi? (Qizil fosfor) 9. Yonishga yordam beruvchi gaz?( O2 ) 10.Inson organizmiga qaysi metallmas yetishmasa, bo’qoq kasalligi kelib chiqadi? (yod) Qiz: Endi navbat sahna ko’rinishiga beriladi. Biz bunda “ To’g’ri yo’lni tanla” mavzusida ko’rinish tayyorladik. Yigit: Bunda sizga sinfimiz o’quvchilari o’smirlik yoshida bo’lib turadigan ba’zi kechinmalar haqida sahna ko’rinish tayyorlab kelishgan. Marhamat tomosha qiling. Hozirgi vaqtda ko’cha-ko’yda sigaret, alkogol mahsulotlari, nos sotuvchilari ko’paygan, ularni antireklama qilish orqali yoshlar orasida kashandalikka qarshi kurash olib borish mumkin. Ko’rinish tavsilotlari quyidagicha: Sotuvchi oldida turli markadagi sigareta qutilari, bitta aroq shisha, 3ta rangsiz eritmalar solingan stakanlar va keramik plita, shisha idishda ammoniy bixromat tuzi, shisha tayoqcha va ozgina spirt solingan idish turadi. Bir dona sigaret ichidagi kukuni tushurilib, o’rniga simob rodanid solingan. “NOS” deb yozib qo’yilgan shisha ichiga ammoniy bixromat tuzi solingan. 3ta stakan ichiga 1-siga fenolftaleinning spirtdagi eritmasi , 2-siga ishqor eritmasi, 3- siga xlorid kislota eritmasi solingan. O’quvchi darslarga kirmasdan ko’chada kelayotgan paytda sotuvchi ayolning yoniga kelib, “Qani, qanday sigaretlaringiz bor?”- deydi. Sotuvchi: Bolam, qanday sigaret istaysan? “ LM”, “Palmal”, “XON” yoki “Kent”. O’quvchi: Menga bir dona “Xon”bering. Sotuvchi: Mana, marhamat. O’quvchi: Gugurt bormi? 60

Sotuvchi:Bor,bor, bolam, mana (gugurt yoqib tutadi, o’quvchi sigaretani olovga tutadi va uni og’ziga solmasdanoq, shu vaqt sigaretadan “ilonlar” chiqa boshlaydi). O’quvchi: Siz menga nima berdingiz, nima meni o’ldirmoqchimisiz? Men endi umuman sigaret chekmayman, menga nos bering . Sotuvchi: Mana, mana, bolam, Buxoro nosi, Toshkent nosi, o’zimizni nos, qaysinisidan beray. O’quvchi: O’zimiznikidan. Sotuvchi: Bo’pti bolam, hozir tayyorlab beraman (sotuvchi keramik plitaga ozgina ammoniy bixromat tuzidan solib, ustiga ozgina spirt tomizib, yoqadi, shunda “vulqon” otilib ko’k rangli kukun hosil bo’ladi). O’quvchi: Iye – iye nima qilyapsiz buvijon, menda nima xusumatingiz bormi? Endi men umuman sigaret tugul nos ham chekmayman. Sotuvchi: Kel, bolam, yaxshisi meni firmenniy aroqlarimdan ta’tib ko’r. (3ta stakanni oldiga olib shisha tayoqchani 1- fenolftaleinli stakanga botiradi, keyin 2- ishqor eritmasiga botirganda pushti rangga kiradi, keyin shu tayoqchani 3- xlorid kislotali probirkaga botirib, so’ng yana 2- probirkaga tushirganda eritma rangsizlandi). O’quvchi: Iye – iye buvijon nima meni turli xil eritmalar bilan zaharlamoqchimisiz? Men bunday “firmenniy aroqlaringiz” tugul, bundan keyin oddiy aroqlarni ham qabul qilmayman. O’qituvchimiz to’g’ri aytgan ekan, bu kabi moddalarning barchasi haqiqatdan ham zaharli ekan. Sotuvchi: To’g’ri qilasan bolam, nihoyat eng to’g’ri yo’lni tanlading. Shundan so’ng sahnaga boshlovchilar chiqadi. Qiz: Endi navbat oxirgi 6 – shartimiz “Sardorlar bellashuviga” . Yigit; Bu shartni ishtirokchilarimiz “Xotira mashqi”deb nomlashib, har ikkala guruh sardorlari bir – biriga 5ta element nomini og’zaki ravishda aytadi va 1 - sardor aytgan elementlarni 2- sardor xatosiz takrorlashi kerak bo’ladi (5ball). Shundan so’ng tadbirni yakunlash maqsadida ikkala boshlovchi sahnaga chiqishadi. 61

Qiz: Aziz o’quvchilar bugungi tadbirimizni bejizga “Davriy sistemaga sayohat”deb nomlamadik, chunki davriy sistemadagi 118 ta elementdan 21 tasi qit’a, mamlakat, viloyat, hattoki qishloqlar nomi bilan atalgani ba’zi o’quvchilarimiz e’tiboridan chetda qolgan bo’lishi mumkin. Jumladan, 63- Yevropiy, 95- Ameritsiy kabi elementlarning nomi Yevropa va Amerika qit’alari nomi qo’yilgan. Yigit: Bundan tashqari ba’zi element nomlari hatto mifologik qahramonlar nomiga, masalan titan, tantal, ayrimlari esa olimlar sharafiga qo’yilgan: nobeliy, loyrensiy. Qiz: shunday ekan, keling azizlar, biz bundan-da ko’proq ma’lumotlarga ega bo’lishimiz uchun yanada chuqurroq bilimga ega bo’lishimiz zarur. Yigit: Shuning bilan bugungi kechamizni tugallab, so’z navbatini baholash uchun hakamlar hay’atiga beramiz. 62

XULOSA 1.Ilmiy va metodik adabiyotlardan kimyo o’qitish metodlariga oid ishlar chuqur tahlil qilib chiqildi.«Davriy qonun va elementlar davriy sistemasi»mavzularini tarixiy va muammoli yondoshuv asosida o’qitish eng samarali,ta’limiy nuqtai nazardan foydalanishga qulay degan xulosaga kelindi. 2. Umumiy o’rta ta’lim maktablarida «Davriy qonun va elementlar davriy sistemasi»mavzularini o’qitishda an’anaviy ta’lim usullarini zamonaviy pedagogik texnologiyalar bilan yug’unlashtirishga asoslangan darslardan foydalanish orqali yuqori pedagogik samaraga erishish mukinligi aniqlandi. 3.Maktab kimyo kursinining «Davriy qonun va elementlar davriy sistemasi»mavzulari bo’yicha muammoli o’qitishga asoslangan umumlashtiruvchi darslar, o’quvchilarning fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga,mustaqil o’quv- bilish faoliyatini kuchaytirishga yordam beradi. 4 . O’quvchilarning kimyoga bo’lgan qiziqishlarini oshirishga mo’ljallangan mavzuga oid noan’anaviy darslarning senariylarini ishlab chiqildi. 5.Mavzuga oid taklif qilinayotgan kimyo kechalari, o’quvchilarning sinfdan tashqari mashg’ulotlardagi o’quv faoliyatini samarali tashkil qilishga imkoniyat yaratadi. 6. Taklif qilinayotgan ushbu metodik tavsiyalarning amaliy ahamiyati juda katta bo’lib, ungan uzluksiz ta’limning barcha sohalarida ishlayotgan kimyo fani o’qituvchilari o’z faoliyatida foydalanishlari mumkin. 63

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1.Баркамол авлод-Ўзбекистон тара ққ иётининг пойдевори («Таълим тў - ғрисида»ги қ онун, «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»).-Тошкент: Ўзбекистон,1997.-64 б. 2. Джуа М. История химии.-М.: Мир, 1975. –477 с. 3.Фигуровский М Н. Очерк общей истории химии. –Москва: Наука.,1978 4.Азимов А. Краткая история химии. -Москва: Мир.,1983.-187 с. 5.Соловьев Ю.И. История химии.-М:Просвещение,1983.–368 с. 6. Штрубе В. Пути развития химии. В 2-х томах.-М.:Мир, 1984. Т.1-239 с. 7.Манолов К. Великие химики. В 2-томах. -М:Мир. 1985. Т.1.–465 с. 8.Волков В.А., Вонский Е.В., Кузнецова Г.И. Выдающиеся химики мира. Биографический справочник.-М.: Высшая школа, 1991.–656 с. 9. Asqarov I.R.,To’xtaboyev N.X.,G’opirov K. Kimyo.8-sinf. Umumiy o’rta ta’lim maktablari uchun darslik.-Toshkent:Yangiyo’lpoligraphservis,2010.-208 b. 10.Кузнецова Н.Е. Методика обучения химии: учеб. для студентов педагогических вузов. Л., 1987. – 320с. 11.Чернобельская Г.М. Методика обучения химии в средней школе: Учебн. Для студ. высш. учеб. заведений. – М.: ВЛАДОС, 2000. – 336с. 12.Зайцев О.С. Методика обучения химии: Теоретический и прикладной аспекты. -М.: ВЛАДОС, 1999. - 384 с. 13.Кирюшкин Д.М., Полосин B.C. -Методика обучения химии: Учеб. пособие для пед. ин-тов. -М.: Просвещение, 1970. - 495 с. 14.Агафошин Н. П. Периодический закон и периодическая система элементов Д. И. Менделеева-М.: Просвещение, 1982.-135 с. 15.Ахметов. М. А., Денисова О. Ф. О содержательном аспекте формирования химических понятий. // Химия в школе. 2004. – № 10. – С. 30-33. 16.Краснова В.Г. Проблемный подход к изучению периодического закона Д. И. Менделеева. // Химия в школе. 1980. – № 5. – С. 23-26. 17.Макареня А.А., Трифонов Д.Н. Периодический закон Д. И. Менделеева. - М.: Просвещение, 1989. - 225 с. 64

18.Ходаков Ю.В.,Эпштейн Д.А,,Глориозов П.А. Преподавание неорганической химии в 7-8 классах. -М.: Просвещение, 1980. - 248 с. 19.Чернобельская Г.М., Зайцев О.С. , Краснова В.Г. Периодический закон и периодическая система элементов Д. И. Менделеева в методике обучения химии. -М.: МГПИ, 1981. - 132 с. 20.Френкель, Е.Э. Новый подход к изучению периодического закона и строения атома. // Химия в школе. – 2002. – № 6. – С.36-41. 21.Цитович, И. К. Педагогическое наследие Д. И. Менделеева. // Химия в школе. – 1984. – № 2. – С.10-11. 22.Щелкунов Д.М. Алгоритм составления электронных формул химических элементов. // Химия в школе. – 2001. – № 2. – С.46. 23. Совершенствование обучения химии в 7-8 классах средней школы: Книга для учителя. / Под ред. Р.Г. Ивановой. -М.: Просвещение, 1985. 192 с. 24. Герус С.А. К изучению зависимости «состав строение - свойства». // Химия в школе. – 2003. – №3. - С. 35-38. 25.Зуева М.В. Развитие учащихся при обучении химии. М.: Просвещение, 1978. - 190 с. 26. Зуева М.В., Иванова Б.В. Совершенствование организации учебной деятельности школьников на уроках химии. М.: Просвещение, 1989. - 160 с. 27.Иванова Р.Г., Иодко А.Г. Система самостояльных работ учащихся при изучении неорганической химии.-М.:Просвещение, 1988.-158с. 28. Maktabda kimyo . - 201 1 . - № 11 . 29. Maktabda kimyo. - 2012.-№3. 30. Maktabda kimyo. - 2012.-№5. Internet ma’lumotlari: 1. www.chemport.ru . 2. www.subscribe.ru . 3. www.chemexpress.fatal.ru . 4. www.twirpx.com/files/abit/chemistry/ 5. www.ziyonet.uz. 65

O'xshashlar

Maktab kimyo kursida noorganik birikmalarning asosiy sinflarini o’qitish metodikasi

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida kimyo darslarini takomillashtirish muammolari

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida kimyo o’qitishni kompyuter texnologiyalari asosida takomillashtirish

VII guruhning yonaki guruhcha elementlarini o’qitishda innovatsion texnologiyalarni loyihalash va klaster metodlaridan foydalanish

O’quvchilarning sinfdan tashqari mashg’ulotlarini tashkil etishda kimyoviy kechalardan foydalanish