Polimerlarning molekulyar massasi va ularni aniqlash usullari - Kimyo - Diplom ishlar

Polimerlarning molekulyar massasi va ularni aniqlash usullari

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

926.5 KB

Ko'chirib olish

Polimerlarning molekulyar massasi va ularni aniqlash usullari

MUNDARIJA KIRISH .......................................................................................................................3 I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Polimerlarning molekulyar massasini aniqlash usullari ……………………6 1.2. Polimerlarni fraksiyalash usullari …………………………………….........18 1.3. Polimer eritmalari nazariyasi ......…………………………………….........21 1.4. Polimerlarning bo’kishi...............................…………………………..........24 1.5. Polielektrolitlarning tuzilishi va xossalari.....................................................28 II BOB. OLINGAN NATIJALAR VA ULARNING TAHLILI 2.1.Polielektrolitlar qovushqoqligining o’ziga xos jihatlari.................................33 2.2. Reologik usullarning polielektrolitlarni tadqiq qilishda qo’llanishi..............39 2.3. Viskozimetriya usulini qo’llanishi.................................................................42 III BOB. TAJRIBA QISMI 3.1. Vinilxloridni vinilasetat bilan sopolimerini fraksiyalarga ajratish..................45 3.2. Sopolimerning bo’kish tezligi va darajasini o’rganish....................................46 3.3. Sopolimer eritmalarining qovushqoqligini viskozimetr yordamida aniqlash..47 3.4. Sopolimerning molekulyar massasini viskozimetriya usulida aniqlash..........49 3.5. Mark-Kun-Xaunk tenglamasidan foydalanib, sopolimerning molekulyar massasini va sopolimerlanish darajasini hisoblash.........................................52 XULOSA ....................................................................................................................55 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..................................................................56 KIRISH 2

Hurmatli prezidentimiz Islom Karimov O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlis qonunchilik palatasi va Senatning qo’shma majlisida “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish ustivor maqsadimizdir” mavzusida fikrlarini bayon etdilar. Oliy Majlisning qonun ijodkorligi faoliyatida mamlakatimizda iqtisodiy sohada amalga oshirilayotgan tarkibiy o’zgarishlarni, qulay investitsion muhitni shakllantirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlash, bank moliya tizimini rivojlantirishni normativ huquqiy jihatdan ta’minlash masalalari alohida o’rin egallaydi [1]. Iqtisodiy islohotlarni qonuniy jihatdan ta’minlashga yo’naltirilgan bir qator tadbirlar 2009-2012 yillarga mo’ljallangan, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozning salbiy oqibatlarini imkon qadar kamayishga qaratilgan inqirozga qarshi choralar dasturini samarali amalga oshirishni huquqiy ta’minlash, dunyodagi sanoqli davlatlar qatorida O’zbekistonga iqtisodiyotning barqaror o’sish sur’atlarini saqlab qolish va aholining real daromadlarini oshirish imkonini beradi. Uzoq muddatli istiqbolga mo’ljallangan, mamlakatimizning salohiyatini, qudratli va iqtisodiyotimizning raqobatdoshligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadigan navbatdagi muhim ustivor yo’nalish bu asosiy yetakchi sohalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilanish, transport va infratuzilma kommunikatsiyalarini rivojlantirishga qaratilgan strategik ahamiyatga molik loyihalarini amalga oshirish uchun faol invistitsiya siyosatini olib borishdan iborat. Fuqarolarga o’zini o’zi boshqarish organlarining jamiyat va davlat qurilishi tizimidagi huquq hamda vakolatlarini kengaytirishga qaratilgan qonunchilikni takomillashtirish masalasi ustivor yo’nalishga aylanishi zarur [2]. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksalishidir. Bizning bugungi asosiy vazifamiz jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi chuqur tus olgan bir sharoitda o’tgan 2010 yil yakunlarini tanqidiy baholash va shu asosida 3

2011 yilda mamlakatimizni ijtimoiy - iqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustivor yo’nalishlarining belgilab olishdan iboratdir. Inqirozga qarashli choralar dasturi doirasida amalga oshirilgan yana bir yo’nalish mamlakatimizdagi mahsulot eksport qiladigan korxonalarni qo’llab- quvvatlash va rag’batlantirish, eksport salohiyatini mustahkamlash bo’yicha qabul qilingan amaliy choralar muhim ahamiyatga ega bo’ladi.[3]. 2010-yilda o’z oldimizga qo’yilayotgan yuksak maqsad, vazifa va rejalar qanday og’ir bo’lmasin, bularning barchasi avvalo mamlakatimizning taraqqiy topgan davlatlar qatoriga chiqishi yangi qadamdir. Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi kunda xalq xo’jaligining turli sohalarini polimerlarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Sanoatning eng yirik tarmoqlari, rezina, plastmassa, kimyoviy tolalar, polimer pardalar, lak-bo’yoq, elim, dielektriklar, trubalar, turli xil kattalikdagi shlanglar, polimer dorilar hamda boshqa tur buyumlar dunyo miqiyosida keng ko’lamda ishlab chiqarilmoqda va q о ‘llanilmoqda. Bundan tashqari zamonaviy meditsinamizni, kimyo sanoatini avtomabilsozlik va kemasozlikni, qishloq x о ‘jaligining turli sohalarini polimer mahsulotlarisiz tasavvur qilish qiyin. Yuqori molekulyar birikmalarning eng yaxshi xususiyatlaridan biri, ularning elastikligidir. Ularning ushbu xususiyatidan foydalangan holda, xalq xo’jaligining barcha sohalarida keng ko’lamda ishlatiladi. Molekulyar massasi katta, chidamli, bukuluvchan sopolimerlar sintez qilish va ularning fizik-kimyoviy xossalarini zamonaviy usullar yordamida o’rganish, qolaversa o’sib borayotgan aholini hozirgi kun talablariga javob beradigan polimer mahsulotlari bilan taminlash hozirgi kunda dolzarb hisoblanadi. Bitiruv malakavbiy ishning maqsadi va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi, vinilxloridni vinilasetat bilan sopolimerini fraksiyalarga ajratib, turli xil konsentrasiyali eritmalarini qovushqoqligini o’rganish hamda sopolimerni o’rtacha molekulyar massasini aniqlashdan iborat bo’lib, vazifalari esa , sopolimerlanish darajasini, bo’kish tezligi va darjasini zamonaviy usullar yordamida o’rganishdan iboratdir. 4

Bitiruv malakaviy ishning ilmiyligi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiyligi shundaki, polimer yoki sopolimerlarni mustahkamligi, haroratga, kislotali yoki ishqoriy muhitlarga chidamliligi ko’proq molekulyar massasiga bog’liqdir. Molekulyar massa qancha katta bo’lsa, u shunchalik mustahkam va chidamli bo’ladi. Bundan tashqari har qanday yangi polimer yoki sopolimer moddasi sintez qilingandan so’ng, uning ko’pgina fizik-kimyoviy xossalari o’rganiladi. Bitiruv malakaviy ishda ham vinil xloridni vinilasetat bilan sopolimerini fizik- kimyoviy xossalari fizik tadqiqot usullari yordamida o’rganilgan. Bu esa, ilmiy jihatda katta ahamiyatga egadir. I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Polimerlarning molekulyar massasini aniqlash usullari 5

Polimerlarning sintez bo’lishida polimerlanish darajasi har xil bo’lgan makromolekulalarning vujudga kelishi ularning hosil bo’lish mexanizmiga bevosita bog’liq bo’ladi, hatto tabiiy polimerlar ham (ba’zi oqsillardan tashqari) molekulyar massa bo’yicha ko’p jinsli bo’ladi. Shuning uchun polimerlarning molekulyar massasi o’rtacha statisti k qiymatga ega. O’rtachalashtirish usuliga ko’ra, o’rtacha molekulyar massa o’rtacha arifmetik (raqamiy), o’rtacha vazniy (massaviy) va o’rtacha hajmiy molekulyar massalarga bo’linadi. O’rtacha raqamiy molekulyar massa – Mn polimer namunasi umumiy massasining umumiy makromolekulalar soniga nisbati bilan aniqlanadi: _ N 1 M 1 +N 2 M 2 + N 3 M 3 + … ∑N 1 M 1 M n = ----------------------------------- = ----------- = ∑n i M i N 1 +N 2 +N 3 +… ∑N i Bu erda N 1 , N 2 …,N i – molekulyar massasi M 1 , M 2 …,M i bolgan makromolekulalar soni; i – polimer fraksiyasining tartib raqami; n i =N i /∑N i – aralashmadagi M i molekulyar massali fraksiyaning raqamiy ulushi. M n – ni aniqlashda makromolekula uchlaridagi guruh usuli (kimyoviy usul) va termodinamik (ebulioskopiya, krioskopiya, osmometriya) usullaridan foydalaniladi. O’rtacha vazniy molekulyar massa M w – M i molekulyar massali har bir fraksiyaning aralashmadagi massa ulushini hisobga oladi: _ N 1 M 1 N 2 M 2 N i M i NiM 2 i M w = M 1 -------- + M 2 -------- + …+ M i --------- = ---------- = ∑ ὼ i M i ∑N 1 M 1 ∑N 2 M 2 ∑N i M i ∑N i M i Bu erda ὼ i= N i M i /∑N i M i har bir fraksiya massasini, umumiy fraksiyalar massalari yig’indisiga nisbati. O’rtacha vazniy molekulyar massani aniqlash uchun yorug’lik nurini yoyish va sedimentasion muvozanat usullari qo’llaniladi. M z – o’rtacha hajmiy molekulyar massa quyidagicha aniqlanadi: _ ∑N i M i 3 _ M z = ---------- Mz – o’rtacha molekulyar massani sedimentasion ∑N i M i 2 muvozanat usuli bilan baholash mumkin. 6

Polimerlarning molekulyar massasini tavsiflash uchun o’rtacha gidrodinamik molekulyar massalardan keng foydalaniladi. Ularni viskozimetrik (M η ), sedimentasion (M s ) va diffusion (M d ) usullar bilan aniqlanadi [4]. _ ∑N i M i 1+ α M η = [------------] 1/ α [ η ] = K M α - Mark-Kun-Xaunk tenglamasi ∑N i M i Amalda M η qiymati jihatidan M w dan katta farq qilmaydi. Odatda bu farq 20% atrofida bo’ladi. α =1 ga teng bo’lganda M η = M w bo’ladi. Har xil makromolekulalardan iborat polimerlar uchun o’rtacha molekulyar massalar quyidagi tartibda joylashadi: M z ≥ M w ˃ M n . Molekulyar massa bo’yicha bir jinsli bo’lgan polimerlar uchun M w = M η ˃ M n , molekulyar massa bo’yicha bir jinsli bo’lmagan, ya’ni polidispers polimerlar uchun esa, M w ˃ M η ˃ M n bo’ladi. Termodinamik usullar. Polimerlar molekulyar massasini aniqlashning termodinamik usullari polimer – erituvchi sistemasi statik muvozanatdagi suyultirilgan eritmalarning termodinamik qonunlariga asoslangan. Polimer eritmalari odatda ishlatiladigan konsentrasiyalarda ideal eritmalar uchun haqli bo’lgan termodinamik qonunlarga bo’ysunmaydi, shuning uchun hamma termodinamik usullar bilan olingan natijalarni cheksiz suyultirilgan konsentrasiyalargacha ekstrapolyasiya qilish lozim. Termodinamik usullar asosida eritmalar kolligativ xossalari (qaynash haroratining ortishi, muzlash haroratining kamayishi, osmotik bosim va h.k.) ning erigan modda molekulalari soniga mutanosibligi yotadi. Shuning uchun termodinamik usullar polimerning o’rtacha arifmetrik (raqamiy) molekulyar massasini aniqlash imkonini beradi. Krioskopik usul polimer eritmasining muzlash haroratini pastlatishi bo’yicha M n ni topishga asoslangan. Ebulioskopik usul esa, polimer eritmasining qaynash haroratini ko’tarilishi bo’yicha M n ni topishga asoslangan. Osmometrik usulda M n ni polimer eritmasining osmotik bosimini o’lchab aniqlanadi. Ebuloskopiya va krioskopiya usullari. Polimer molekulyar massasini aniqlashning bu usullari Raul qonunlariga asoslangan. Raul qonuniga binoan ideal eritmalarning qaynash harorati ortishi (yoki muzlash haroratining pasayishi) ∆T erigan moddaning molyar qismiga teng bo’ladi: 7

RT 1 2 ∆T= ------- . N 2 ∆H Bu ifodada R–gaz doimiyligi; T 1 –erituvchining qaynash (yoki muzlash) harorati; ∆H – yashirin qaynash (yoki muzlash) issiqligi; N – erigan moddaning molyar qismi. Polidespers polimerlar real eritmalarining qaynash (yoki muzlash) haroratining o’zgarishi quyidagi ifoda bilan topiladi: ∆T/C = K / M n K = M 1 RT 1 2 /1000*∆H Bu erda M 1 – erituvchining molekulyar massasi; K – ebulioskopik yoki krioskopik konstanta. Odatda K ning qiymatini topish uchun toza erituvchida bir necha konsentrasiyali molekulyar massasi ma’lum bo’lgan moddadan eritmalar tayyorlanib ∆T/C topiladi. So’ngra yuqoridagi ifodadan K hisoblanadi. Standart moddalar sifatida naftalin (mol.massasi 128), saxaroza (mol.massasi 342) va boshqalar olinishi mumkin. Bu usul bilan (2 - 2,5) . 10 5 dan (Bekman termometridan foydalanib), 5 . 10 4 (termometrlardan foydalanib) gacha bo’lgan molekulyar massalar topiladi [5], [6]. Quyimolekulyar polimerlarning molekulyar massasini aniqlashda krioskopdan foydalaniladi. Krioskop yacheykaga Bekman termometri va aralashtirgich joylashtiriladi. Harorat almashinishini kamaytirish maqsadida krioskopik yacheka probirkaga tushuriladi. Krioskopik yacheka probirka bilan birgalikda sovutish aralashmasi (muz) solingan stakanga joylashtiriladi. Sovutish aralashmasi (muz)ning harorati erituvchining kristallanish haroratidan 2-3 0 C past bo’lishi kerak. Osmometrik usul. Polimer molekulyar massasini osmometrik usulda aniqlash uchun yarim o’tkazgich membrana bilan ajratilgan qismlardan (biri polimer eritmasi va ikkinchisi toza erituvchi uchun) iborat asbobdan foydalaniladi. Agar polimer eritmasi osmometrda faqat erituvchi molekulalarini o’tkazuvchi membrana bilan ajratilgan bo’lsa, bunday sistema muvozanatlanmagan hisoblanadi, chunki, eritmadagi erituvchining kimyoviy potensiali µ toza erituvchidan kichik bo’ladi. Agar erituvchining kimyoviy potensiallari qiymatini membrananing ikkala tomonida tenglashtirsak, sistema muvozanatlanadi. Bunda polimer eritmasiga tashqaridan bosim berib erishish mumkin. Bunday ortiqcha bosim osmotik bosim π deb ataladi. 8

π/c ning qiymati tajriba yo’li bilan eritmaning osmotik bosimini bir necha konsentrasiyada o’lchab, π/C=f(C) grafigidagi to’g’ri chiziqni cheksiz suyultirilgan konsentrasiya (C=0) gacha ekstrapolyasiya qilib topiladi. Polimer molekulyar massasi quyidagi formuladan hisoblanadi: _ RT M n = ------ π/c Bu usul o’rtacha arifmetik (raqamiy) molekulyar massani (3 . 10 4 – 2 . 10 6 gacha) topish imkonini beradi, chunki osmotik bosim polimer molekulalari soniga bog’liq. Osmometrik usul krioskopik va ebulioskopik usullarga qaraganda ancha aniq, ammo yarim o’tkazgich pardalar tayyorlash etarlicha takomillashmaganligi tufayli aniqlik bir muncha pasayadi. Molekulyar massani yorug’lik sochilishi usuli yordamida aniqlash. Yorug’lik nuri yorug’lik to’lqininig 0.1 qismiga teng o’lchamli zarrachalar bilan to’qnashganda nurning qaytishi va difraksion tarqalishi kuzatiladi. Nur yoyilishining sababi quyidagilardan iborat: yorug’lik to’lqinlarining o’zgaruvchan elektr maydon lari zarrachalarning elektronlari tebranishiga, zaryadlar orasidagi masofaning doim kamayishi yoki ortishiga (induksion qutilarda) olib keladi, bu esa, o’z navbatida har tomonlama tarqaladigan ikkilamchi nurlanishga olib keladi. Zarrachalar qanchalik yirik bo’lsa, ularda shunchalik ko’p induksion qutblar paydo bo’ladi va elektronlar pog’onalarining qutblanishi oson bo’ladi va induksion qutblarning hosil bo’lishini osonlashtiradi [7], [8]. Demak, eritmada zichlik va konsentrasiya fluktuasiyalari ko’p bo’lsa nur yoyilishi katta bo’ladi. Konsentrasiya o’zgarishi ozod energiyaning o’zgarishi bilan boradi va bu o’zgarishni osmotik bosimning bajargan ishi deb qarash mumkin. Bu esa nur yoyilishining intensivligi osmotik bosimga bog’liqligini ko’rsatadi. Agar makromolekula o’lchamlari 0,05 – 0,1 λ dan yuqori bo’lsa, u bir-biridan salgina uzoqlashgan va har xil fazalarda nur yoyadigan markazlar yig’indisidan iborat bo’ladi. Nur yoyish burchagi ϴ qancha katta bo’lsa, fazalar farqi ham shuncha katta bo’ladi. Undan tashqari, ichki molekulyar interferensiya natijasida har xil ϴ lar uchun yoyilayotgan nurning intensivligi bir xil bo’lmaydi, natijada topilgan M ning 9

qiymati ham har xil bo’ladi. Bunday molekulyar massaning yoyilish burchagiga bog’liqligini P(ϴ) funksiya yordamida hisobga olib molekulyar massani quyidagi tenglama orqali aniqlash mumkin: HC/τ* P(ϴ)=1/M Loyqalanish odatda, fotoelektrik nefelometrda har xil burchak ostida yoyilgan nurning intensivligini o’lchash orqali aniqlanadi. Yorug’lik manbai sifatida simob spektrining faqat yashil nurlarini o’tkazuvchi svetofiltr bilan moslangan simob chirog’i qo’llanadi. Nur yoyish usulining boshqa usullardan farqi shundaki, unda o’lchashlar tez amalga oshiriladi. Bu usul o’rtacha massaviy molekulyar massani beradi, chunki umumiy loyqalanish har bir fraksiyaning loyqalanish yig’indisidan iborat. Molekulyar massani diffuzion usul bilan aniqlash. Makromolekulaning eritmadagi diffuziyasi ularning o’lchamlari va shakli bilan bevosita bog’langan. Diffuziya koeffitsienti D va polimer zichligi ρ yordamida molekulyar massani aniqlash mumkin. Tajribada D ni aniqlashda to`siq orqali ikki qismga bo`lingan va o`zgarmas haroratda ishlaydigan maxsus idish (kyuveta) dan foydalaniladi. Aniq vaqtda ajratuvchi to`siq olinadi va eritma bilan erituvchi to`qnashib o`zaro diffuziya boshlanadi. D ning qiymati quyidagi tenglama orqali topiladi; D=X 1 2 -X 2 2 /4τlnC 2 /C 1 bu yerda C 1 va C 2 lar c 1 va c 2 masofalardagi polimer konsentratsiyalari va τ-diffuziya vaqti. Molekulyar massa (M) Eynshteyn tenglamasi orqali aniqlanadi; _ K*ρ R 3 T 3 M = --------- bunda K = ---------------- D 3 (f/f 0 ) 3 16rπ 2 η 3 N 2 A bu yerda T - mutloq harorat; η -muhit qovushqoqligi, r - diffuziyalanayotgan sharsimon zarracha radiusi; N A -Avogadro doimiysi, f/f 0 –asimmetriya omili; D- diffuziya koeffitsenti (D 0 -tekshirilayotgan polimer o`lchamiga ega bo`lgan sharsimon zarrachaning diffuziyalanish koeffitsienti), u assimmetrik zarrachalar suspenziyalarining qovushqoqlik nazariyalari asosida hisoblab topiladi [9]. Ul’trasentrafugalash usuli. (Molekulyar massani sedimentasiya usulida aniqlash). Qattiq modda suspenziyasi baland silindrga solinganda, zarrachalari muhit qarshiligini engib asta – sekin idish tubiga cho’ka boshlaydi. Sedimentasiya tezligi zarrachalarning o’lchami va shakliga, muhit bilan osilib turgan zarrachalar 1 0

zichliklarining (ρ 0 va ρ) farqiga va muhit qovushqoqligi (η) ga bog’liq. Stoks qonuni bo’yicha sferik zarrachalarning cho’kish tezligi: dx 2 r 2 (ρ - ρ 0 )g V = ----- = ---- . -------------- ga teng bo’ladi. dt 9 η Bu erda x–tushayotgan zarrachaning t–vaqt ichida yurib o’tgan masofasi; g– og’irlik kuchining tezlanishi. Bu tenglamaga asosan zarrachaning radiusi r – kichrayishi bilan V – cho’kish tezligi kamayib boradi. Agar suspenziyalarda cho’kish tezligi katta bo’lib va u oson o’zgarsa, maydaroq zarrachalarga o’tganda u shunchalik kamayib ketadiki, uni amalda aniqlash juda qiyin bo’ladi. Makromolekulalar o’lchamiga teng bo’lgan zarrachalarga bunday cho’kish uchun ko’p yillar kerak bo’lar edi. Bu esa molekulyar massani amalda sedimentasiya usuli bilan aniqlash mumkin emasligini ko’rsatadi. Polimer molekulalari cho’kishini tezlashtirish uchun ul’trasentrafugadan foydalaniladi. Sentrafugalash jarayonida sferik zarrachalarning sedimentasiya tezligini aniqlash uchun Stoks tenglamasidagi g – ni markazdan qochuvchi tezlanish ὼ 2 x (ὼ - rotor aylanishining burchak tezligi, x – aylanish o’qigacha bo’lgan masofa) bilan almashtirish lozim, chunki, u g – dan farq qilib, x ga bog’liq bo’ladi. Demak, makromolekulalarning sedimentasiya tezligi ularning cho’kishi bilan ortib boradi. Suspenziyadagi zarrachalar vaqt o’tishi bilan o’z og’irligi ta’sirida cho’kadi. Bu jarayonni sedimentasiya hodisasi deyiladi. Sedimentasiya tezligidan foydalanib, suspenziyadagi zarracha o’lchamlarini hisoblab chiqarish mumkin. Polimer makromolekulalarining eritmadagi o’lchami odatdagi suspenziyalar zarrachalari o’lchamidan nisbatan kichik bo’ladi. Agar cho’kayotgan zarrachalar ikki kuch – gravitasion va muhitning qarshilik kuchlari (ya’ni ichki ishqalanish kuchi) ta’sirida bo’lsa va bu kuchlar o’zaro teng bo’lganda, zarrachalar bir xil tezlikda cho’kadi. Zarrachalarning cho’kish jarayonini tezlashtirish uchun 1912 yilda Dumanskiy markazga intilma maydon kuchlaridan foydalanishni taklif etdi. Keyinchalik Svedberg yaratgan ul’trasentrafuga usulidan shu maqsadda foydalaniladigan bo’ldi. Shunday qilib jarayonni tezlashtirish uchun muvozanatli yoki tez ul’trasentrafugalardan foydalaniladi. Bu ikki ul’trasentrafuga orasidagi asosiy farq 1 1

hosil bo’layotgan markazdan qochuvchi kuchning qiymatidan iborat. Markazdan qochuvchi kuch muvozanaatli ul’trasentrafugada og’irlik kuchidan 20000 marta, tezkor ul’trasentrafugada esa bir necha yuz marta ortiq bo’ladi [10]. Molekulyar massani muvozanatli ul’trasentrafuga yordamida aniqlashda eritmadagi polimer makromolekulalari bilan sedimentasiya tezligi orasida muvozanat qaror topguncha sentrafugalanadi. Sedimentasion muvozanat qaror topgach kuzatilayotgan konsentrasiya gradienti (aylanish o’qidan turli masofadagi polimer eritmasi konsentrasiyasining o’zgarishi) monoxromatik yorug’likning yutilishi yoki nur sinish ko’rsatkichining o’zgarishi bilan o’lchanadi. Birinchi usulda o’rtacha molekulyar massa quyidagi tenglama bilan hisoblanadi: _ 2 RT ln C 2 /C 1 M ὼ =----------------------- (1 - Vρ) ὼ 2 (x 2 2 – x 1 2 ) Bunda, ὼ-sentrafuganing burchak tezligi,V–erigan polimerning parsial solishtirma hajmi; ρ – muhitning zichligi; x 1 va x 2 – aylanish o’qigacha bo’lgan masofa, sm; C 1 va C 2 x 1 va x 2 no’qtalardagi konsentrasiyalar. Muvozanat ul’trasentrafuga yordamida o’lchanadigan molekulyar massa 5000 dan 100 000 gacha intervalda bo’lishi mumkin. Bunda tekshirilayotgan eritmaning konsentrasiyasi 0,01% dan oshmasligi kerak. Muvozanatli sedimentasiya usulining kamchiligi sedimentasion muvozanat qaror topishi uchun juda ko’p vaqt talab qilinishidadir. Masalan, namunaning molekulyar massasi 10 5 dan ko’p bo’lsa, muvozanat qaror topishi uchun bir necha kundan bir necha haftagacha vaqt kerak. Molekulyar massasi yuqori bo’lgan polimerlar uchun tez ul’trasentrafuga sedimentasiya tezligini o’lchash qulay. Bunday o’lchash faqat bir necha soat vaqtni oladi. Molekulyar massa quyidagi tenglama bilan topiladi; RTS 0 M = ----------------- (1 - Vρ 0 ) D 0 1 2

Bunda, T – absolyut temperatura; R – universal gaz doimiyligi; ρ 0 - muhitning zichligi; V–erigan birikmaning parsial solishtirma hajmi; S 0 -sedimentasion konstanta; D 0 – diffuziya konstantasi. Diffuziya konstantasi D 0 boshqa asbobda aniqlanadi. Bu tenglamadan foydalanganda S 0 va D 0 ning konsentrasiyaga bog’liqligini hisobga olish shart. Shuning uchun bu qiymatlar eritmaning turli konsentrasiyalarida o’lchanadi va qolgan qiymatlari aniqlangan qiymatlarni nolgacha ekstrapolyasiya qilib topiladi. Viskozimetriya usuli (Eritma qovushoqligini aniqlash usuli bilan molekulyar massani topish). Suyultirilgan eritmalarning qovushoqligini o’lchash orqali polimerlarning molekulyar massasini topish oddiy va keng tarqalgan usul hisoblanadi. Shtaudinger polimer molekulyar massasi bilan suyultirilgan eritma qovushoqligi orasidagi bog’lanishni quyidagicha ifodalaydi: η col η col —— = K M • M bundan M = ——— C K M · C Eritmaning ma‘lum kontsentratsiyadagi solishtirma qovushoqligi aniqlanib K m ning ma‘lum qiymati qoyilsa, bu tenglamadan polimerning molekulyar massasi hisoblab chiqariladi [11], [12]. Molekulyar massani aniqlash uchun zarur bo’lgan K m ning qiymatini biror boshqa usul (masalan, osmometrik yoki qoldiq funktsional gruppalar analizi) yordamida aniqlanib polimerning molekulyar massasini topish mumkin. Bu usul bilan molekulyar massalari 500 dan 100 000 gacha bo’lgan polimerlarning molekulyar massalarini topish mumkin. Yaxshi natija olish uchun qovushoqlik juda suyultirilgan eritmalarda (ya‘ni eritmaning kontsentratsiyasi nolga intilgan sharoitda) o’lchanishi kerak. Bunda K m doimiyligi berilgan erituvchi uchun ma‘lum bo’lishi kerak. Ammo bu shartlarning bajarilishiga qaramay, real holda polimer makromolekulasining tayoqsimon emasligi va uning erituvchi molekulalari ta‘sirida bo’lishi natijasida K m ning qiymati qisman o’zgaradi. 1 3

Tajribadan qoniqarli natijalar olish maqsadida Shtaudinger tenglamasiga o’zgarishlar kiritish taklif qilingan. Tenglamadagi η sol o’rniga qovushoqlik haddi η ishlatiladi: Qovushoqlik haddi quyidagi formuladan topiladi: η col [ η ] lim C → 0 = ——— C Bu eritma cheksiz suyultirilgandagi ( ya‘ni C nolga intilgandagi ) qovushoqlikning haddi (so’ngi chegarasi). Qovushoqlik haddi polimer cheksiz suyultirilib alohida-alohida makromolekulagacha disperslangan eritmasining qovushoqligini ko’rsatadi. Shuning uchun K M ning qiymati alohida makromolekulaning oqimga ko’rsatilgan gidrodinamik qarshiligini belgilaydi deb hisoblash mumkin. Makromolekulada qancha uzun bo’lsa, uning oqimga ko’rsatuvchi gidrodinamik qarshiligi shuncha ko’p bo’ladi. Bundan shu narsa kelib chiqadiki, qovushoqlik bilan erigan polimer zanjirining uzunligi orasida bog’liqlik bo’lishi kerak. Haqiqatan ham, bir xil ximiyaviy tuzilishga ega, ammo molekulyar massalari bilan farq qiladigan polimer eritmalari uchun qovushoqlik haddining qiymati turlicha bo’ladi. Agar polimerning molekulyar massasi katta bo’lsa, qovushoqlik ham katta bo’ladi. Qovushoqlik haddiga erituvchining tabiati ham katta ta‘sir ko’rsatadi. Makromolekula zanjirlari turli erituvchilarda turli konformatsiyaga ega bo’lishidan turli erituvchilardagi polimer eritmalarning qovushoqligi turlicha bo’ladi. Agar erigan polimer zanjiri bir erituvchida sharsimon, ikkinchi erituvchida chiziqsimon bo’lsa, birinchi holdagi gidrodinamik qarshilik ikkinchi holdagi gidrodinamik qarshilikka nisbatan kichik (ya‘ni birinchi erituvchidagi polimer eritmasining qovushoqlik haddi ikkinchisinikidan kam) bo’ladi. Molekulyar massani aniqlash uchun tenglamadagi K va D konstantalarini topish zarur. Yuqoridagi tenglama birmuncha aniq natijalar bersa ham, uning kamchiligi unda Shtaudinger tenglamasi uchun xarakterli bo’lgan universal doimiylikning yo’qligidir. Shuning uchun hozirgi vaqtda molekulyar massani topish ko’pchilik hollarda quyidagi umumiy ko’rinishli empirik tenglama orqali amalga oshiriladi: [ η ] = K M ·M α 1 4

Bunda: K - polimergomologik qatordagi polimerlarning ma‘lum erituvchidagi eritmasi uchun doimiy koeffitsient, uni krioskopik usul bilan tajribadan topish mumkin; α - eritmadagi makromolekula shaklini xarakterlovchi qiymat bo’lib, polimer zanjirining egiluvchanligiga va erituvchining tabiatiga bog’liq [13]. Agar α = 1 bo’lsa, tenglama Shtaudinger tenglamasi ko’rinishiga o’tadi. Polimerlar molekulyar massasini [ η ] = K M · M α tenglama yordamida aniqlash uchun ham polimerning biror erituvchidagi eritmalari uchun K m va α ning qiymatini bilish zarur. To’g’ri chiziqli viskozimetrik tenglama tarkibiga kiruvchi bu koeffitsientlarning qiymati ko’pchilik polimerlar uchun ma‘lum. Birinchi kontsentratsiyadagi eritmaning nisbiy qovushoqligini katta rezervuarli Ubbelode viskozimetrida o’lchash qulay. Viskozimetr rezervuarida eritmani istalgan kontsentratsiyagacha suyultirish mumkin. Olingan ma‘lumotlar asosida η nis , η col va η col / c hisoblab chiqariladi. So’ngra η col /C ning C ga bog’liqlik grafigida egri chizig’i chiziladi; chiziq ordinata o’qi bilan kesishguncha ekstropolyatsiya qilinadi. Shunday qilib, topilgan qovushoqlik haddidan molekulyar massa hisoblab chiqariladi. Kimyoviy usul (Funksional gruppalarni aniqlash usuli bilan molekulyar massani topish). Agar chiziqsimon polimer zanjiri uchida miqdoriy kimyoviy usullar yordamida aniqlanishi mumkin bo’lgan qoldiq funksional gruppalar bo’lsa, kimyoviy analiz ma’lumotlari asosida polimerning o’rtacha molekulyar massasini hisoblab chiqarish mumkin: M = z/n 2 bunda, z – har makromolekuladagi qoldiq funksional gruppalar soni; n – 1 gramm namunadagi funksional gruppalarning gr/mol (ekvivalent) miqdori. Bu usul makromolekula uchlaridagi funksional guruhlar (gidroksil, karboksil, amin va boshqalar) ni, inisiatorlarning nishonlangan fragmentlari (peroksid, azobirikmalar va boshqalar) yoki makromolekuladagi alohida atomlar (xlor, brom, oltingugurt va boshqalar) ni aniqlashga asoslangan. Kimyoviy usul asosan polikondensatlanish yoki polibirikish reaksiyalari orqali olingan chiziqli polimerlarni tahlil qilish uchun qo’llaniladi. Bu usulni padikal polimerlanish orqali olingan polimerlarni, ular makromolekulalari uchlarida tahlil qilish mumkin bo’lgan guruhlar (masalan, nishonlangan inisiator yoki zanjir uzatgichlar) bo’lganda ham ishlatish 1 5

mumkin. Bunda zanjir uzilish mexanizmi va monomerga zanjir uzatilish imkoniyatlarini hisobga olish kerak, chunki ular makromolekulaga to’g’ri keluvchi guruhlar sonini va polimerni olish va tozalash jarayonida zanjir uchlaridagi guruhlar tavsifining o’zgarish imkoniyatlariga ta’sir o’tkazadi. Makromolekula uchlaridagi guruhlar ulushi zanjirlarda kam bo’lganligi sababli, ularni juda aniq usullar yrdamida aniqlanadi. Ularni kimyoviy va fizikaviy (spektroskopik, kalorimetrik, radiometrik va h.k.) usullar bilan aniqlanadi. Polimerning molekulyar massasi ortishi bilan makromolekula uchlaridagi guruhlarning zanjirdagi ulushi kamayib boradi va kimyoviy usulning aniqligi pasayadi. Kimyoviy usul bilan M ≤ 5 . 10 4 bo’lgan molekulyar massani aniqlash mumkin [14], [15]. Zanjir uchlarida guruhlarning tahlili asosida o’rtacha arifmetik molekulyar massani quyidagi formula vositasida aniqlanadi: _ xy M n = 5 . 10 4 ------- Z bunda, x – bitta zanjirga to’g’ri kelgan guruhlar soni; y–zanjir uchlaridagi guruhning molekulyar massasi; z – tajribada topilgan zanjir uchlaridagi guruhlar miqdori. Kimyoviy usul o’rtacha arifmetik (raqamiy) molekulyar massaning qiymatini aniqlashga yordam beradi. Chiziqli poliefirlarning molekulyar og’irligini topish. Chiziqli poliefirlar yuqori molekulyar kislotalar deb qabul qilinsa, ularning molekulyar og’irligi karboksil gruppalar sonini aniqlash yo’li bilan topilishi mumkin: H – [ - O – R – O – C - R – C - ]n – OH || || O O Bunday polimerlarni kaliy gidroksid bilan titrlab, kislota soni (k.s.) aniqlanadi. Molekulyar og’irlikni quyidagi formuladan hisoblab topish mumkin: M = 56 . 1000/k.s. bu formulada: 56 – kaliy gidroksidning molekulyar og’irligi; k.s. – kislota soni, ya’ni kaliy gidroksidning 1gr polimerni titrlash uchun sarflangan miqdori, mg hisobida. Lekin poliefir molekulalarining ikkala uchida gidroksil gruppa yoki karboksil gruppalar bo’lishi mumkin. Shuning uchun, bu gidroksil gruppani va 1 6

karboksil gruppalar yig’indisini aniqlab, ularning molekulyar og’irligini topish usuli ishonchliroq usuldir: 56 . 2 . 1000 M = --------------- k.s. + g.s. bu formulada; k.s. – kislota soni; g.s. – gidroksil soni. Kislota sonini aniqlash. Har birining sig’imi 250 ml bo’lgan konussimon ikkita kolbaga kaliy gidroksidning spirtdagi 0.1 N li eritmasidan 25 ml va 1 gr polimer solinadi. Shu bilan bir vaqtda, polimer solinmagan kontrol tajriba ham o’tkaziladi. 2 soatdan keyin aralashma xlorid kislotaning 0.1N li eritmasi bilan titrlanadi (indikator sifatida fenolftalein olinadi). Kislota soni quyidagi formuladan topiladi: k.s. = (a – b) . T . 1000/g Bu formulada: a – xlorid kislotaning kontrol tajribada titrlashga sarf bo’lgan 0.1N li eritmasi hajmi, ml hisobida; b–xlorid kislotaning asosiy tajribada titrlashga sarf bo’lgan 0.1N li eritmasi hajmi, ml hisobida; T–xlorid kislota eritmasining kaliy gidroksid bo’yicha titri, gr/ml hisobida. g–namunaning og’irligi, gr hisobida. O’tkazilgan ikki tajriba natijalarining o’rtacha qiymati olinadi [16], [17]. 1.2. Polimerlarni fraksiyalash usullari Polidesperslikni o’rganish katta nazariy va amaliy ahamiyatga ega. U polimerlanish yoki polikondensatlanish reaksiyalari mexanizmiga, reaksiyalarning tugallanganligiga, polimerlarni qayta ishlash usuliga, destruksiya va eskirish jarayonlariga bog’liq. Polidesperslikni kelib chiqish sabablari ham mavjud; 1) laboratoriya sharoitida sintez kolbasida polimerlanish reaksiyasi olib borilayapti, reaksiya tezroq ketishi uchun kolba qizdiriladi. O’sayotgan makromolekula temperatura ta’sirida termik destruksiyaga uchraydi. 2) Reaksiya davomida eritma quyuqlashib, diffuziya hodisasi qiyin kechadi, natijada monomer o’sib borayotgan makromolekulaga yetib borishi qiyinlashadi. 3) Monomer tugab qolishi mumkin. 4) 1 7

Zanjirning rekombinasiya usuli bo’yicha uzilishi 5) Zanjirning disproporsiya usuli bo’yicha uzilishi kabi sabablarga ko’ra YuMB lar polidispers holatda bo’ladi. Polidesperslik tajribada polimerlarni fraksiyalarga ajratib aniqlanadi. Fraksiyalarga ajratish ikki xil bo’ladi: 1) preparativ fraksiyalash , bunda fraksiyalar alohida ajratib olinib, ularning xossalari maxsus usullar bilan o’rganiladi; 2) analitik fraksiyalash , bunda fraksiyalar alohida ajratib olinmay tajribalar orqali taqsimlanish egri chizig’i chiziladi. Fraksiyalab cho’ktirish, fraksiyalab eritish, fraksiyalab taqsimlash va shu kabilar preparativ fraksiyalash deyiladi. Turbidimetrik titrlash, ultrasentrafugada sedimentasion muvozanatni aniqlash, yorug’lik sochilishini o’rganish kabi usullar analitik fraksiyalashning eng muhim omillari hisoblanadi. Yuqorida qayd etilgan usullarning deyarli barchasi polimerlarning eruvchanligiga asoslangan. Ma’lumki, polimerga ma’lum miqdorda erituvchi quyilsa, birinchi navbatda molekulyar massasi kichik bo’lgan polimer gomologlari eriydi. Aksincha, polimer eritmasiga cho’ktiruvchi qo’shilsa, eng avval molekulyar massasi yuqori bo’lgan fraksiyalar cho’kmaga tushadi [18]. Polimerlarni molekulyar massasiga ko’ra ajratish aniqligi fraksiyalar sonining ko’payishi bilan ortadi. Odatda polimerlar 20-30 ta fraksiyalarga bo’linadi. Shuni esda tutish kerakki, eritish va cho’ktirish jarayonlari orqali tarkibida bir xil uzunlikga ega bo’lgan molekulalar fraksiyalarini ajratib olish mumkin emas, chunki zanjirlar uzunligi orasidagi farq kamayishi bilan eruvchanlikning bu farqga sezuvchanligi juda pasayib ketadi. Polimerlarning polidespersligi odatda grafikaviy ifodalanadi, bu usul fraksiyalash natijalarini yaxshi tasvirlaydi. Fraksiyalash tajribadan olingan ma’lumotlar asosida molekulyar massaviy taqsimlanish grafigi chiziladi. Har bir ajratilgan fraksiya o’ziga xos xossalarga (temperaturaga, destruksiyaga, gidrolizga chidamliligi; eruvchanligi, bo’kishi, mexanik xossalari) ega bo’lganligi uchun, ma’lum bir talablarga javob beradigan joylarda ishlatish mumkin. Yuqori molekulyar birikmalar (YuMB) ning polidispersligi polimerlarning bo’kish va erishiga, ular eritmalarining xossalariga, fizik-mexanik va boshqa 1 8

xossalariga ta’sir etadi. Shuning uchun polidesperslikni aniqlash, har bir fraksiyani fizik-mexanik hamda kimyoviy xossalarini o’rganish katta ahamiyatga egadir. Fraksiyalash deb, polimerni tashkil etgan har xil uzunlikdagi polimergomologlarini bir-biridan ajratishga aytiladi. Fraksiyalash laboratoriya sharoitida har xil usullardan; masalan, cho’ktirib ajratish, ekstraksiyalash, erituvchini bug’latish, haroratni pasaytirish, ikkita aralashmaydigan suyuqlik orasida taqsimlanish, adsorbsion xromatografiya, ultrafil’trasiya, turbidimetrik titrlash hamda termodiffuziyalardan foydalanish mumkin [19]. Polimerlarni eritish yo’li bilan ham fraksiyalarga ajratish mumkin. Buning uchun polimer namunasi ketma-ket erituvchi va cho’ktiruvchi har xil nisbatda olingan aralashmasi bilan ishlanadi. Aralashma tayyorlashda cho’ktiruvchi miqdori kamaytirib boriladi. Birinchi aralashma ko’p miqdorda cho’ktiruvchi tutganligi uchun unda faqat quyimolekulyar polimer fraksiyalari eriydi. Eritma quyib olingach qolgan polimer cho’ktiruvchi kamroq bo’lgan aralashma bilan ishlanadi. Bu aralashmada molekulyar massasi avvalgidan kattaroq bo’lgan fraksiya eriydi. Eritma yana ajratib olinadi va qolgan polimer keyingi tarkibdagi aralashma bilan ishlanadi. 1-jadval Polimerlarni fraksiyalash usullarining umumiy asoslari № Usul Fraksiyalarga ajratish sabablari 1 2 3 1 Cho’ktirib ajratish: a) cho’ktiruvchi qo’shish bilan cho’ktirish; b) erituvchini bug’latish; v) haroratni pasaytirish Eruvchanlik molekulyar massa ortishi bilan kamayib boradi va molekulyar massasi yuqori bo’lgan fraksiya birinchi cho’kadi. 2 Eritib ajratish: a) haroratni o’zgartirish yo’li bilan; b) diffuziya tezligi bo’yicha Eruvchanlik va diffuziya tezligi molekulyar massa ortishi bilan kamayadi. Molekulyar massasi eng kichik bo’lgan fraksiyalar birinchi eritmaga o’tib 1 9

ajraladi. 3 Ikkita aralashmaydigan suyuqlik orasida taqsimlanish Taqsimlanish koeffisienti molekulyar massaga bog’liq. 4 Adsorbsion xromatografiya Katta molekulalar yaxshiroq adsorbsiyalanadi. 5 Ultrafil’trasiya Elash (fil’trlash) samarasiga asoslangan. 6 Ultrasentrifugalash Sedimentasiya tezligi molekulyar massasi ortishi bilan ortadi. 7 Turbidimetrik titrlash Cho’kish ostonasi, molekulyar massa va konsentrasiyaga bog’liq. 8 Termodiffuziya Diffuziya va termodiffuziya koeffisentlarining nisbatlari molekulyar massaga bog’liq. Ko’rilgan usullardan har birining afzal va kamchilik tomonlari bor. Cho’ktirish bilan fraksiyalashning asosiy kamchiliklaridan biri, cho’kish jarayonida boshqa molekulyar massali fraksiyalarning mexanik ravishda aralashib chokishidir. Eritish usulida bunday kamchiliklar yo’q, lekin bu usul juda uzoq vaqtni talab qiladi [20]. 1.3. Polimerlar eritmalari nazariyasi Polimerlarning quyi molekulyar suyuqliklar bilan o’zaro munosabatini o’rganish yuqori molekulyar birikmalar sintez qilish, ularni qayta ishlash va ulardan tayyorlangan buyumlardan turli agressiv suyuqliklar muhitida foydalanish kabi jarayonlar uchun muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, polimerlarni qayta ishlash jarayonida plastifikator (ko’pincha–organik suyuqlik)larning polimerlar bilan qo’shila olishiga moyilligi, ya’ni bir jinsli eritma hosil qila olish xususiyatiga bog’liq bo’ladi. Bundan tashqari, polimer eritmalari makromolekulalarning shaklini aniqlash, ularning tarmoqlanish darajasi va xarakterini o’rganishda ham muhimdir. Polimer molekulyar massasini aniqlashning muhim usullari ham eritmalarning ba’zi xossalarini o’rganishga asoslangan. Polimerlarning quyi molekulyar suyuqliklar bilan o’zaro ta’siridan chin eritma, kolloid eritma va iviqlar hosil bo’lishi mumkin. 2-jadval 2 0

Chin eritma va kolloid sistemaning o’ziga xos belgilari № Chin eritmalar Kolloid sistemalar 1 Komponentlari orasida o’zaro moyillik bor. Komponentlari orasida moyillik yo’q. 2 O’z-o’zidan hosil bo’la oladi. O’z-o’zidan hosil bo’la olmaydi. 3 Dispersligi molekula va ion darajasida. Kolloid disperslikga ega. 4 Termodinamik barqaror. Termodinamik beqaror. 5 Disperslik darajasi vaqt o’tishi bilan o’sadi. Disperslik darajasi vaqt o’tishi bilan kamayadi. 6 Agregat holati barqaror. Agregativ beqaror. 7 Bir fazali. Ikki fazali. 8 Ajralgan sirti yo’q. Ayrim sirti va sirtlari orasida chegara bor. Yuqori molekulyar birikmalar eritmasi quyi molekulyar moddalar eritmasi kabi ionlarga ajraladigan elektrolitga hamda ionlarga ajralmaydigan elektrolitmas eritmalarga bo’linadi. Hozirgi vaqtda bir qator ionlarga ajraluvchi sintetik polielektrolitlar sintez qilingan. Ular erish paytida ionlarga ajralib, makromolekulada davriy ravishda qaytarilib turuvchi zaryadlangan ionlarga ajraladi. Misol uchun poliakril kislota, polimetakril kislota va boshqalar. Bunday polimerlarning tuzlari suvda eriganda quyidagicha ionlarga ajralib turadi: ...- CH 2 – CH – CH 2 – CH - ...→ - CH 2 – CH – CH 2 – CH - ... │ │ │ │ COONa COONa COO - Na + COO - Na + Demak, polielektrolitlarning suvdagi eritmasi chin eritmalar namoyon qiladigan xossalarga ega bo’ladi. Biroq polimerlarning ion eritmasi o’ziga xos bir qator xossalari bilan boshqa eritmalardan keskin farq qiladi. Polimerlarning juda suyultirilgan eritmalarini yuqori qovushoqlikka egaligi va erish davrida bo’kish hodisasini kuzatilishi bunga misol bo’ladi. Demak, polimerlarning erish jarayoni juda murakkab bo’lib, u asosan quyidagi faktorlarga: a) erituvchi va polimerning kimyoviy tabiatiga; b) polimerning molekulyar massasiga; 2 1

v) polimer zanjirining qayishqoqligiga; g) makromolekula tarkibiy qismlarining zichligiga; d) polimerning fazoviy holatiga; e) zanjirning kimyoviy tarkibi bir xil emasligi; y) haroratga va boshqa faktorlarga bog’liq bo’ladi. Yuqori molekulyar birikmalar eritmasi termodinamik barqaror sistemadir. Ular istalgan muddatgacha o’z barqarorligini saqlab qola oladi. Yuqorida takidlanganidek yuqori molekulyar birikmalar eritmalarining asosiy xususiyatlaridan biri uning qaytarligidir. Boshqacha aytganda, eritma muvozanatga har tomonlama kela oladi va bu holat muvozanat sodir bo’lishi usuliga bog’liq emas. Shu sababdan ham eritmalarning muvozanat holati tenglamasi – Gibbsning fazalar qoidasini yuqori molekulyar birikmalar eritmalariga ham qo’llash mumkin [21], [22]. Ma’lumki, ko’p fazali va ko’p komponentli sistemalar muvozanat holatining asosiy qonuni Gibbsning fazalar qoidasidir. Fazalar qoidasiga binoan eritmalardagi muvozanat shu sistemaning faza (F) va komponentlar soni (K) hamda erkinlik darajasi (E) ga bog’liq: E=K+2–F bunda: E – erkinlik darajasi, K – komponentlar soni, F – fazalar soni. Termodinamik ta’limot nuqtai nazaridan har qanday geterogen sistema bir modda ichida boshqa bir moddaning ma’lum darajada maydalangan zarrachalar holida taqsimlanish hosilasi bo’lib, uni dispers sistema deb yuritiladi. Sistemaning boshqa qismlari bilan o’zaro chegaralangan, ulardan termodinamik xossalari va kimyoviy tarkibi bilan farq qiladigan qismi dispers faza deyiladi, bu qism taqsimlangan muhit dispersion muhit deb ataladi. Sistemadan ajratib olingan, mustaqil mavjud bo’la oladigan moddalar esa, komponentlar deyiladi. Sistemada mustaqil o’zgaruvchi termodinamik kattaliklar (bosim, hajm, harorat) parametrlar deyiladi. Sistemaning muvozanatiga xalal bermay, uning holatini belgilovchi termodinamik parametrlar soni sistemaning erkinlik darajasi deyiladi. Yuqori molekulyar birikmalar quyi molekulyar birikmalarda erish qobiliyatiga ega. Hosil bo’lgan eritmalar molekulyar – kinetik xossalari bo’yicha (osmotik 2 2

bosimning juda pastligi, diffuziya harakatining kichikligi, yarim o’tkazgich membranalardan makromolekulaning o’ta olmasligi) kolloid eritmalarni eslatadi. Bunday o’xshashlikning sababi shundan iboratki, ikkala xil eritmadagi zarrachalarning o’lchami bir-biriga yaqin bo’lib, oddiy makromolekulalarda buning aksidir. Lekin polimer eritmalari kolloid eritmalaridan tubdan farq qiladi. Kolloid eritmalardagi harakatchan zarrachalar misella shaklida, ya’ni Van-der-Val’s kuchlari yordamida bog’langan molekulalar yig’indisi shaklida bo’ladi, polimerlarda esa, harakatchan zarrachalar juda katta o’lchamga ega bo’lgan mustaqil molekulalardir. Shunday qilib, polimer eritmalari kolloid sistemalardan farq qiladi va oddiy eritmalarga o`xshab bir jinsli va termodinamik barqaror bo`lib, stabilizatorsiz ham turg`un bo`la oladilar, ya`ni polimerlar ma`lum sharoitda chin eritmalar hosil qiladilar. Erish nima? Erish-bir komponentning ikkinchi komponentda tarqalishining hususiy holidir. Erish davrida hosil bo`ladigan chin eritmalar uchun quyidagilar xarakterlidir. 1) Komponentlar orasidagi moyillikning mavjudligi; 2) Erish jarayonining o`z-o`zicha borishi; 3) Vaqt o`tishi bilan eritma konsentratsiyasining o`zgarmasligi; 4) Bir jinslilik; 5) Termodinamik barqarorlik va boshqalar. 1.4. Polimerlarning bo’kishi Yuqori molekulyar birikmalar bilan quyi molekulyar suyuqliklarning bir-biri bilan to’qnashishi natijasida suyuqlikning molekulalari polimer fazasiga osonlik bilan o’ta boshlaydi, mana shu holatda makromolekulalar suyuq fazaga (erituvchi fazasiga) o’tishga ulgurmaydi va natijada polimerning suyuqlikda erishi o’rniga uning bo’kishi boshlanadi. Bo’kish jarayonida polimer makromolekulasi suyuqlikni yoki uning bug’larini o’ziga yutib, suyuqlik molekulalari ta’sirida uning hajmi hamda massasi ortadi va natijada o’zining mikroskopik bir jinsliligini yo’qotmagan holda, 2 3

makromolekulani tuzilishi o’zgarib, u yumshoq, qovushoq va cho’ziluvchan bo’lib qoladi. Laboratoriya sharoitida bo’kish jarayoni nabuxametr yordamida, yuqori molekulyar birikmalarning quyi molekulyar suyuqliklarni o’ziga yutish (yoki singdirish) jarayoni natijasida polimerlarning hajmiy o’zgarish hodisasiga bo’kish deyiladi. Yuqori molekulyar birikmalar sirtidagi g’avak bo’shliqlar va naychalarning suyuqlik bilan to’lishi va makromolekulaning harakatchan qismlarining suyuqlik molekulalari bilan o’zaro ta’siri natijasida ham sirtqi molekulyar va ichki molekulyar qismlarida bo’kish kuzatiladi. Chunki, yuqori molekulyar birikmalar quyi molekulyar suyuqliklar bilan to’qnashganda suyuqlik molekulalari polimer makromolekulasiga nisbatan ko’proq harakatchan bo’lganligidan ularning makromolekulalari orasiga diffuziyalanib, polimer bo’kadi. Erituvchining diffuziyalanayotgan molekulalari bilan polimer makromolekulasining o’zaro (kimyoviy) ta’siri sol’vatlanish deyiladi [23]. Yuqori molekulyar birikmalarning bo’kishi va erishi ularning molekulyar massasiga bog’liqdir. Molekulyar massa, qanchalik katta bo’lsa, bo’kish va erish ham shunchalik qiyin bo’ladi. Yuqori molekulyar birikmalarning cheksiz bo’kishi, ya’ni polimerning erishi ikki suyuqlikning o’zaro cheksiz aralashishi kabi bo’ladi. Chegarali bo’kish esa, eritmaga o’tmaydigan bo’kishdir. Ya’ni polimer ma’lum darajagacha bo’kkach, jarayon to’xtaydi va erish bo’lmaydi. Buning sababi - yuqori molekulyar birikma bilan erituvchi o’zaro cheklangan ravishda aralasha olish imkoniyatiga egaligidandir. Buning natijasida, jarayon oxirida, sistemada ikkita faza hosil bo’ladi: polimerning erituvchidagi to’yingan eritmasi va erituvchining polimerdagi to’yingan eritmasi (bo’kkan polimer) hosil bo’ladi. Chegarali bo’kishda polimerning hajmi va eritmasining konsentrasiyasi doimiy bo’ladi. Ko’pincha chegarali bo’kish tajriba sharoitining o’zgarishi bilan cheksiz bo’kishga o’tadi. Masalan, jelatina yoki agar- agar moddasi suvda chekli bo’ksa, harorat ortishi bilan unda eriydi. Bo’kish miqdorini aniqlash maqsadida polimerning bo’kish darajasi degan tushunchadan foydalaniladi. U Q = m – m o / m o formula orqali aniqlanadi. Bunda: m o 2 4

– polimerning bo’kishgacha bo’lgan massasi; m – polimerning bo’kishdan keyingi massasi. Namunaning bo’kish darajasini uning hajm o’zgarishi orqali ham aniqlash mumkin. Bu holda tenglama Q = V – V o / V o ko’rinishida bo’ladi. Makromolekulaning o’lchami katta bo’lganidan polimerning bo’kish va erish jarayonlari uzoq vaqtga cho’ziladi. Polimerni ma’lum vaqt oralig’ida tarozida tortish yoki uning hajm o’zgarishini maxsus asbobda o’lchash yo’li bilan polimerning bo’kish jarayoni knetikasini o’rganish mumkin. Quyidagi grafikda har xil turdagi bo’kish knetikasini ifodalovchi chiziqlar ko’rsatilgan. Qaysi polimer mahsuloti qaysi erituvchida bo’kishi yoki erishini bilishimiz zarur. Shunga qarab ulardan qayerda va qaysi erituvchilardan foydalangan holda ishlatish mumkinligini bilamiz [24]. Q 4 Quyidagi grafikda har xil turdagi bo’kish Q 3 max knetikasining ifodalovchi egri chiziqlar Q 2 max 3 2 keltirilgan. 1, 2 – egri chiziqlar cheksiz bo’- kishni; 3, 4 – egri chiziqlar esa, chegarali Q 1 max bo’kishni ko’rsatadi. 1 Bo’kish darajasining yuqori qiymatga ega bo’lish vaqti turli polimerlar uchun turlicha ekanligi grafikdan ko’rinib turibdi. Ba’zi poli- merlarda bo’kish tez, boshqalarida esa, sekin (2) boradi. Cheksiz bo’kadigan polimer vaqt o’tishi bilan eriydi. Molekulalararo ta;sir kuchli va mole- kulyar massasi juda katta bo’lgan ba’zi polimer - → τ lar (masalan oqsillar) juda sekinlik bilan eriydi. Bunday polimerlarning bo’kish darajasini maksimum qiymati juda uzoq vaqt o’zgarmasdan saqlanib qoladi. Chegarali bo’kadigan polimerlarni eritish uchun harorat darajasini oshirish, sistemani aralashtirib turish bilan molekulalararo o’zaro ta’sir kuchini kuchaytirib, polimer makromolekulasini harakatchanligi oshirilsa, ularning erishi tezlashib boradi. Ma’lumki, o’z-oz’idan sodir bo’ladigan izotermik jarayonlar doimiy bosimda sistema izobarik potensiali (∆G) ning va doimiy hajmda erkin energiya ∆F ning kamayishiga olib keladi. Demak, izotermik sharoitda polimer moddaning erituvchida o’z-o’zidan (tashqi kuch ta’sirisiz) erishi (boshqa moddalar erishi kabi) izobarik potensialning (Gibbs erkin energiyasining P = const bo’lgan sharoitda) yoki izaxorik 2 5

potensialning (Gel’m-Gol’s erkin energiyasining v=const bo’lgan taqdirda) kamayishi bilan boradi. Aytilgan bu ikki funksiyaning o’zgarishi quyidagi tenglamalar bilan ifodalanadi: ∆G = ∆H - T∆S ∆F = ∆U - T∆S bunda; ∆G – Gibbsning erkin energiyasi yoki izobarik potensialining o’zgarishi; ∆H – Ental’piya o’zgarishi; T – Absolyut temperatura; ∆S – Entropiya o’zgarishi; F – Izoxor potensial o’zgarishi ( Gel’m – Gol’sning erkin energiyasi); ∆U – Ichki energiyaning o’zgarishi [25], [27]. 1. Agar sistemada borayotgan jarayon uchun ∆H˂O va ∆S˃O bo`lsa, erish davrida issiqlik ajralib chiqadi va sistema entropiyasining qiymati ortib boradi, yani sistemada bir xildagi molekulalarning o`zaro tasir etishida kamayadigan energiyasidan ko`ra turli xildagi molekulalarning o`zaro tasir etish energiyasining kamayish qiymati kattaroq bo`ladi. Malumki, ikki suyuqlik bir-biri bilan aralashganda sistemaning entropiyasi o`zgaradi. Demak, polimerlarning erish jarayonini belgilovchi asosiy omil - entropiyaning o`zgaruvidir. 2. ∆H˂O va ∆S˂O; agar [∆H]˂[T∆S] bo`lganda, erish jarayoni issiqlik ajralib chiqishi bilan boradi (ya’ni ekzotermik jarayon sodir bo`ladi). Biroq sistemaning entropiyasi makromolekula bo`g`inlari atrofida erituvchi molekulalarining immobilizasiyalanashi tufayli solvatlovchan qavatlarning hosil bo`lishi bilan kamayib boradi. Bu hol masalan, makromolekulasi tarkibida ionogen atomlar guruhi bor polimerlarning qutblangan erituvchilarda erish jarayoni davrida kuzatiladi. 3. ∆H˂O va ∆S˃O, agar [∆H]˂[T∆S] bo`lsa, erish jarayoni issiqlik yutilishi bilan boradi (ya’ni endotermik jarayon sodir bo`ladi), bunda sistema entropiyasining ortib borishi qutbsiz erituvchilar ishlatilgan sistemalarda kuzatiladi. 4. ∆H=O va ∆S˃O erish termik jarayon bo`lib, sistemaning entropiyasi ortib boradi, chunki ∆H˃O holda polimerning erish jarayonida molekulalarning o`zaro tasir energiyasi va o`rtacha joylashish zichligi o`zgarmaydi. Yuqorida keltirilgan hollarga asosan, sistemaning hajm birligida aralashish issiqligi berilgan eritma konsentrasiyasi uchun kogeziya energiyasining zichligiga bog`liq bo`ladi. 2 6

Polimerlar erishdan oldin bo’kadi, ya’ni bo’kish erishning birinchi bosqichidir. Bo’kish davrida yuqori molekulyar moddalar suyuqlikni yutadi, og’irligi ortadi, yumshoq va cho’ziluvchan bo’lib qoladi, hajmi hatto 10 – 15 marta ortadi. Bo’kish vaqtida erituvchi molekulalari asosan amorf polimerlarning makromolekulalari orasidagi g’avaklarga joylashadi va asta – sekin makromolekulalarni bir – biridan ajrata boshlaydi. Vaqt o’tishi bilan makromolekulalar orasidagi bog’lanish susayadi va makromolekulalar asta – sekin erituvchi molekulalari orasida tarqaladi, natijada chin eritma hosil bo’ladi [26], [28]. Bo’kish chekli va cheksiz bo’ladi. Cheksiz bo’kish – erishning birinchi bosqichi bo’ladi, so’ngra polimer zanjirlari bir-biridan ajraydi va quyi molekulyar erituvchi molekulalari bilan aralashadi. Bo’kkan polimer, ya’ni quyimolekulyar suyuqlikning polimerdagi eritmasi, ma’lum vaqt toza suyuqlik bilan birgalikda mavjud bo’la oladi. So’ngra makromolekulalar bir – biridan ajray boshlaydi va asta – sekin erituvchi molekulalari orasiga tarqab bir jinsli eritma hosil qiladi. Chekli bo’kish. Bo’kish har doim ham erish bilan tugayvermaydi. Ko’pincha jarayon ma’lum bo’kish darajasiga etishi bilan to’xtaydi. Buning sababi polimer bilan erituvchining chekli aralashishidir. Natijada jarayon oxirida sistemada ikkita faza hosil bo’ladi, yuqori molekulyar birikmaning erituvchidagi to’yingan eritmasi va erituvchining polimerdagi to’yingan eritmasi (iviq). Bunday chekli bo’kish doimo muvozanatda bo’ladi, ya’ni ma’lum darajagacha bo’kkan polimerning hajmi o’zgarmas bo’lib qoladi (agar sistemada kimyoviy o’zgarish bo’lmasa). Bo’kishning bunday turi suyuqliklarning chekli aralashishiga o’xshashdir. Chiziqli polimerlar uchun bu jarayon ikki suyuqlikning chekli aralashishiga o’xshashdir: ma’lum sharoitda (ya’ni harorat yoki komponentlar konsentrasiyasining ma’lum qiymatida) chekli bo’kish cheksiz erishga o’tishi mumkin. 1.5. Polielektrolitlarning tuzilishi va xossalari El е m е ntar zv е nolarida el е ktrolitik dissotsiatsiya namoyon qiladigan funktsional (ionog е n) guruhlari bo`lgan polim е rlarga poliel е ktrolit (poliel е ktrolit 2 7

makromol е kula) d е b aytiladi. Ionog е n guruhlarning tabiatiga bog`liq holda poliel е ktrolitlar kuchli va kuchsiz polikislota va poliasos toifalarga bo`linadi. Kuchli polikislotalar guruhiga misol sifatida quyidagi birikmalarni k е lishtirish mumkin: polivinilsulfon kislota polistirolsulfon kislota Kuchsiz polikislotalar guruhi: poliakril kislota polim е takril kislota Shuningd е k kuchli poliasoslarga quyidagilarni misol qilish mumkin: polivinil-n-tolil- politrim е tilammoniy m е tilammoniy etilm е takrilat Kuchsiz poliasoslarga esa, quyidagi moddalar misol bo`ladi: Poli-n-aminostirol Poli-4-vinilpiridin 2 8

Polikislota va poliasoslar tuzlari, odatda, kuchli poliel е ktrolitlar hisoblanadi. Poliel е ktrolitlar zanjirlarida ham polikislota ham poliasos guruhlar bo`lsa, ular amfot е r yoki poliamfolit makromol е kulalar d е yiladi. Misol sifatida 2-m е til-5-vinil- piridin va akril kislota sopolim е rini k е ltirish mumkin: Poliel е ktrolitlarga biologik muhim yuqori mol е kulyar birikmalar, jumladan, oqsillar, nukl е in kislotalar kiradi. Poliel е ktrolitlar, o`ziga xos ravishda ionog е n polim е rlar va past mol е kulyar el е ktrolitlarning xususiyatlarini mujassam etadi. Poliel е ktrolit eritmalar, boshqa polim е r eritmalar kabi anomal yuqori qovushoqlikga ega bo`ladi. Shuningd е k, oddiy el е ktrolitlar kabi samarali ravishda el е ktr tokini o`tkazadi [29]. Eng e'tiborli tomoni shuki, poliel е ktrolitlarning eritmalardagi gidrodinamik, optik va el е ktrkimyoviy xossalari noel е ktrolit polim е rlar va past mol е kulyar el е ktrolitlarning eritmalardagi xossalaridan k е skin farq qiladi va bir qator o`ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Poliel е ktrolitlarning barcha o`ziga xos xossalari, ularning makromol е kulalaridagi lokal zaryadlarni komp е nsatsiyalanmagan holida namoyon bo`ladi. Bu xossalar asosan zaryadlangan poliion guruhlarni o`zaro va ularni o`rab turgan past mol е kulyar qarama-qarshi zaryadli ionlar bilan ta'sirlashishi bilan aniqlanadi. 2 9

Poliel е ktrolitlar suvli eritmalarda el е ktrolitik dissotsiatsiya hodisasini namoyon qiladi. Bu hodisa mol е kulyar zanjir tarkibiga kiruvchi funktsional guruhlar hisobiga amalga oshadi. Shuning uchun ham poliel е ktrolitlarning suvli eritmalarini o`rganish katta qiziqish uyg`otadi. Bunday polielektrolitlar guruhiga tabiiy polisaxaridlar hosilalari misol bo’ladi, jumladan bular sarasiga sellyulozaning suvda eruvchan hosilasi bo’lmish natriy karboksimetilsellyulozani (Na-KMS) va tabiiy xitindan deatsetillash reaksiyasi bilan olinadigan xitozan (XZ) hosilasini kiritish o’rinlidir. Ushbu polisaxaridlar hosilalarini eritmada polielektrolitik xossalarni namoyon qilishi, ularni amaliyotda biologik faol tizimlar sifatida qo’llanishi uchun katta umkoniyatlar ochib beradi. Natriy karboksimetilsellyuloza, sellyuloza bilan glikol kislotalarning oddiy efiri bo’lib amalda ishqoriy sellyulozaga monoxlorsirka kislota ta’sir ettirish bilan olinadi. Kimyoviy reaksiya tenglamasi quyidagicha: [C 6 H 7 O 2 (OH) 3 · NaOH] n + ClCH 2 COONa → [C 6 H 7 O 2 (OH) x (OCH 2 COONa) y ] n Bu efir tarkibida karboksil gruppalar bo’lganligi uchun karboksimetilsellyuloza kation almashtirish hususiyatiga ega bo’lib, polielektrolit qatoriga kiradi. Odatda KM Ц ning natriyli tuzi sintez qilinadi. U oq yoki sarg’ish rangli qattiq moddadir. KM Ц toza sellyulozaga nisbatan gigroskopik bo’lib, oddiy sharoitda 12 % gacha suvni o’ziga tortib oladi. Karboksimetilsellyulozaning barcha xossalari uning efirlanish darajasiga bog’liq. Masalan: efirlanish darajasi 50 va undan ortiq bo’lgan KM Ц ishqorlarning suyultirilgan eritmasida eriydi. Karboksim е tilts е llyuloza suvda eriydigan polisaxarid bo'lib, uning eritmasi mol е kulyar zanjirlardagi ionog е n guruhlar hisobiga poliel е ktrolit xossasiga egadir. KM Ц ning suvdagi suyultirilgan (C<0,5%) eritmalariga 2% NaCl tuzini qo'shilishi polim е rlar statistikasi qonuniyatlaridan k е lib chiqqan holda gidrodinamik tadqiqotlar o'tkazishda imkon b е radi. R е ologik tadqiqotlar o'tkazishda eritmalarda tuz ionlarini mavjud bo'lishi alohida olingan o'ziga xos xususiyatlarni namoyon bo'lishiga olib k е ladi. Bunday tadqiqotlarni qiyosiy taqqoslash printsiplariga binoan olib borish tizimlarning strukturaviy shakllanish asoslari yuzasidan ma'lum bir fikrlarni yuritishga va xulosalar chiqarishga imkon b е radi [30]. 3 0

Ko’pincha, urug’larni ekishdan oldin qayta ishlashda biologik faol birikmalar preparativ shakllari ishlatiladi. Preparativ shakl minimal ekologik havf mavjud bo’lganda yuqori samara berishi, preparatning ma’lum miqdordagi ta’sir etuvchi meyorini urug’larga etkazishi, preparatni urug’ sirtida bir tekis taqsimlanishi kabi amallarning bajarilishini ta’minlashi lozim. Preparatning tarkibiy komponentlari sifatida deyarli barcha suvda eriydigan polimerlar ( polivinil spirt, polivinilpirrolidon, poliakril kislota, uning tuzlari va boshqalar) amaliy jihatdan qo’llanilishi mumkin. Tabiiy polimarlardan esa, polisaxaridlar va ularning hosilalari jumladan Na-karboksimetilsellyuloza (Na-KMS) va xitozan (XZ) larni qollanilishi maqsadga muvofiqdir. Qishloq ho’jalik ekinlari urug’larini ekishdan avval qayta ishlashning istiqbolli usullaridan biri kapsulalash bo’lib, u urug’lar sirtini suvda eruvchan funksional polimer plyonkalar bilan qoplashga asoslangandir. 3 1

II BOB. OLINGAN NATIJALAR VA ULARNING TAHLILI 2.1. Polielektrolitlar qovushoqligining o’ziga xos jihatlari Qovushqoqlikni o’lchash usuli hozirgi vaqtda eng ko’p tarqalgan usul bo’lib, chiziqli polimerlarning molekulyar massasini o’lchashda yaxshi natijalar beradi. Shtaudinger polimerning molekulyar massasi bilan eritmasining qovushqoqligi orasida bog’lanish borligini topdi:С h K M sol m   1 bu tenglamada: M -molekulyar massa; m K -polimer va erituvchi tabiatiga bog’liq konstanta; h sol - eritmaning solishtirma qovushqoqligi; C – eritmaning konsentrasiyasi. Shuning uchun polimerning nisbiy qovushqoqligini o’lchab, undan solishtirma va xarakteristik qovushqoqlikning qiymatlari hisoblab topiladi. Polimer eritmasining nisbiy qovushqoqligi viskozimetr yordamida o’lchanadi (1  rasm). Viskozimetr U shaklidagi shisha naydan iborat bo’lib, uning bir tirsagi kengroq bo’ladi. Ingichka tirsagiga diametri 0,7-1,0 mm bo’lgan kapillyar ulangan bo’lib, kapillyarning usti 2-3 ml sig’imli shardan iboratdir. Sharning ustki qismi va ostki qismlariga A va V belgilar quyilgan. S h arning uch i ga rezina nay kiydiriladi, viskozimetr termostatga joylashtiriladi. 3 2

1  rasm. Viskozimetrlar: a  Osvald viskozimetri; b  Osvald  Pinkevich viskozimetri Polimer eritmasining nisbiy qovushqoqligini aniqlash uchun dastavval toza erituvchining viskozimetr kapillyardan oqib tushish vaqti o’lchanadi. Buning uchun viskozimetrga 5 ml erituvchi olinib, termostatda 20 minut saqlanadi. So’ngra erituvchi rezina nay orqali so’rilib, sharning ustki belgisi (A) dan oshguncha ko’tariladi. So’rish to’xtatilgandan keyin, erituvchi kapillyar orqali oqib tusha boshlaydi. U sharning ustki (A) belgisiga kelganda, sekundomer yurgizib yuboriladi, erituvchi sharning ostki (V) belgisidan o’tib ketguncha kutiladi. Erituvchi ostki belgidan o’tganda sekundomer to’xtatiladi va erituvchining ustki belgidan ostki belgigacha tushish vaqti yozib quyiladi [31]. Bu jarayon 3-4 marta takrorlanadi, natijaning o’rtacha qiymati olinadi. Shu usulda polimerning har xil 0,5-1 % gacha bo’lgan kontsentratsiyali eritmasining oqish vaqti aniqlanadi. Nisbiy qovushqoqlik quyidagi tenglamadan hisoblab topiladi:0 1 t t nis   bu tenglamada: nis - eritmaning nisbiy qovushqoqligi; t 1 va t 0 - eritma va erituvchining oqish vaqti, sekundlarda. Polimer erigandan keyin erituvchi qovushqoqligining ortishi eritmaning solishtirma qovushqoqligi deb ataladi va quyidagi tenglamadan topiladi: 0 0 1 1 t t t nis sol      Polimerning molekulyar massasi esa quyidagi tenglama asosida aniqlanadi : 3 3

С h K M sol m   1bu tenglamada: m K - konstanta (uning qiymati jadvallardan olinadi); C – eritmaning molyar kontsentratsiyasi. Molekulyar massa xarakteristik qovushqoqlikni aniqlash yuli bilan ham topilishi mumkin. Xarakteristik qovushqoqlikni aniqlash uchun polimerning 0,05; 0,1; 0,2; 0,5; 0,8 g / 100 ml kontsentratsiyali eritmalari tayyorlanib, ularning nisbiy va solishtirma qovushqoqligi aniqlanadi. Olingan natijalar asosida solishtirma qovushqoqlikning eritma kontsentratsiyasiga nisbati bilan kontsentratsiya orasidagi bog’lanish grafigi chiziladi (2  rasm). Grafik ordinata o’qini kesib o’tguncha davom ettiriladi. 2  rasm. Xarakteristik qovushqoqlikni aniqlash grafigi + + + + sol C C, gr/100ml 0,1 0,2 0,3 0,4 0 - - n 0,5 1,0 Xarakteristik qovushqoqlikning qiymati grafik bilan ordinatalar o’qining koordinatalar boshigacha bo’lgan oraliqqa teng; u quyidagi tenglama asosida hisoblab topiladi:   M K h m  Bu tenglamadagi m K va  ning son qiymatlari jadvallarda berilgan bo’ladi. So’nggi vaqtlarda, Shtaundinger tenglamasiga yangiliklar kiritilib, xarakteristik qovushqoqlik bilan molekulyar massa orasidagi bog’lanishni ifodalovchi quyidagi ikkita tenglama topildi: a) chiziqli tenglama:  y M K h m    b) darajali tenglama:   M K h m  3 4

Bu tenglamalarda:  h - xarakteristik qovushqoqlik, u - empirik konstanta,  - makromolekula va erituvchining xossalariga hamda ularning o’zaro ta’siriga bog’liq son. Ba’zi polimerlar uchun m K va  ning qiymatlari, ishlatiladigan erituvchilar 2- jadvalda keltirilgan. Polimer eritmasining absolyut qovushqoqligi eritma kontsentratsiyasiga bog’liq bo’lganligdan molekulyar massasini hisoblashda solishtirma va xarakteristik qovushqoqliklardan foydalaniladi [8]. 3 -jadval Ba’zi polimerlar va erituvchilar uchun m K va  ning qiymatlari Polimerlarning nomi Formulasi Erituvchi Harorat, 0 C K m  Poliakrilonitril  CH 2  CH  n  CN Dimetilfor - mamid 20 1,75  10 - 4 0,66 Polibutadien (-CH 2 -CH=CH-CH 2 -) n Toluol 25 1, 1  10 -4 0,62 Polivinilasetat  CH 2  CH  n  OCOCH 3 A t seton 50 2,8  10 -4 0,67 Polvinilspirt  CH 2  CH  n  OH Suv 50 5,9  10 -4 0,67 Polivinilxlorid  CH 2  CH  n  CL Tetragidro - furan 20 0,26  10 - 3 0,92 Poliizopren (-CH 2 -C=CH-CH 2 -) n  CH 3 Toluol 25 3,6  10 -4 0,64 Polikaprolaktam  -HN-(CH 2 ) 5 -CO  n 40% Н 2 S О 4 20 5,02  10 - 4 0,67 Polimetilmet a krilat CH 3   CH 2  C  n  COOCH 3 Benzol Xloroform Toluol 20 20 85 2,4  10 -4 0,94  10 - 4 0,49  10 - 3 0,54 0,76 0,82 Polipropilen  CH 2  CH  n  CH 3 Toluol 20 9,6  10 -4 0,63 Polistirol  CH 2  CH  n  C 6 H 5 Toluol 30 1, 28  10 - 4 0,70 Polietilen  CH 2  CH 2  n Dekalin 70 0,39  10 - 4 0,74 Dia t setat s ellyuloza  C 6 H 7 O 2 ( OH )( OCOCH 3 ) 2 ] n A t seton 25 1,49  10 - 4 0,82 Nitro t sellyuloza  C 6 H 7 (ONO 2 ) 3  n A t seton 27 0,82  10 - 1,0 3 5

4 Etil t sellyuloza  C 6 H 7 (OC 2 H 5 ) 3  n A t seton 20 6,9  10 -4 0,71 Qovushqoq suyuqlikning ichki ishqalanishi suyuqlik orasida harakat vaqtida yuzaga keladi. Ishqalanish qancha katta bo ’ lsa , xarakatni ( siljishni ) yuzaga keltirish uchun shuncha katta kuch qo ’ yish kerak . Siljish fizik ko ’ chish yoki suyuqlik buzilishida yuzaga kelib quyilishi , to ’ kilishi , aralashishi va hokazo yuqori qovushqoqlikka ega suyuqliklar siljishi uchun kam qovushqoqliklariga nisbatan ko ’ proq kuch qo ’ yish kerak . Suyuqlik oqimining xarakteriga qarab nyuton va nyutonniki bo ’ lmagan suyuqliklar farqlanib , vaqt bo ’ yicha xossasiga ko ’ ra toksitrop va reopekst turlari mavjud . Reologik metodlar gidrodinamiklardan farqli ravishda eritmalar deformatsion oqimini generatsiyalanishiga asoslangan . Polimerlarning reologik tadqiqotlarini o ’ tkazish oqimda deformatsion va oriyentatsion ta ’ sirga yuz tutgan makromolekulalarning tuzilmaviy , strukturaviy , qonuniyatlarini o ’ rganishga asoslangan . “ Reotest -2” qurilmasida tajribalarni o ’ tkazishda “ slindr - slindr ” yacheykalar foydalanib siljish maydonida normal markazdan qochma tezlanish urinma tezlanishning intensivligi va vektoriga bog ’ liq ravishda potensial tezlanish vektorini hosil qiladi . Bunda ilgarilanma – aylanma xarakatdagi makromolekulalarning siljish deformatsiyasi yuzaga keladi . Deformatsiya tezligi ( tezlik gradiyenti ) siljish maydoni ( γ ) da zanjirlarning komformatsion aylanishini tuzilmaviy shakllantirish uchun juda samarali . U eritmalarning nyuton bo ’ lmagan oqimini shakllantirib tezlik gradiyenti va siljish kuchlanishi ( τ ) ga bog ’ liq ravishda shakllanadi [31], [32]. Polimerlarni suyultirilgan eritmalarda qovushqoqlikni o ’ lchash ularning molekulyar massasi va o ’ lchamlarini aniqlashga imkon beradi . Yuqori molekulyar moddaning xarakteristik qovushqoqligi molekulalarning oqish paytida aylanma harakat qilishi uchun sarf bo ’ ladigan qo ’ shimcha energiyaning o ’ lchamidir . Haqiqatdan ham polimer eritmalarining vizkozimetr kapilyar orqali oqishda ham ilgarilanma , ham aylanma harakat qiladi . Buni quyidagi misol bilan tushuntirish mumkin : - eritma kapillyar orqali harakat qilganda oqimning yo ’ nalishiga perpendikulyar ravishda oqish tezligining gradienti hosil bo ’ ladi , natijada oqimning turli nuqtalarida 3 6

makromolekulaga ta ’ sir qiluvchi kuchning kattaligi har xil bo ’ ladi va makromolekula ilgarilanma va aylanma harakat qiladi . Suyuqlikning ichki ishqalanishi qancha katta bo ’ lsa , oqishning tezligini doimiy saqlash uchun shuncha katta kuch bilan ta ’ sir qilish kerak . Buni quyidagi N ’ yuton formulasi bilan ifodalash mumkin :g r  g - tezlikning gradienti . Proportsionallik koeffitsienti  ( etta ) qovushqoqlik koeffitsienti yoki qovushqoqlik deyiladi .  qiymati g ga bog ’ liq bo ’ lmagan suyuqliklar N ’ yuton suyuqliklari deyiladi . Suyuqlikning oqish tezligini doimiy saqlash uchun energiya sarf qilish kerak ; 2g E  Agar suyuqlikning ichida biror modda bo ’ lsa , u suyuqlikning oqish tezligini o ’ zgartiradi va uni doimiy saqlash uchun qo ’ shimcha energiya sarflash kerak bo ’ ladi : 2 0 2 0 2 0 ) ( g g g E E E            bu yerda  va  0 lar eritmaning va erituvchining qovushqoqligi η - η 0 / η 0 - solishtirma qovushqoqlik . η = η sol . / C - keltirilgan qovushqoqlik . Keltirilgan qovushqoqlik koffitsentini kontsentratsiya bo ’ yicha nolga intiltirilgan qiymati xarektiristik qovushqoqlik deyiladi va [  ] simvol bilan belgilanadi. 0 0 0 0 lim lim ] [                 c кел c c c      4 –jadval O qim yo’nalishi 3 7

Qovushqoqliklar va ularni aniqlash formulalari Yozilish va aytilishi Belgisi Ani q lovchi teglama Nisbiy qovushqoqlik  nis нис = 0t t t - eritmani oqish vaqti t 0 - erituvchining oqish vaqti Solishtirma qovushqoqlik  сол  нис - 1 Keltirilgan qovushqoqlik с сол с нис 1  Xarakteristik qovushqoqlik [  ] [  ] =KM α Logarifmik keltirilgan qovushqoqlik с от ln 0 ) lim( c кел c  2.2. Reologik usullarning polielektrolitlarni tadqiq qilishda qo’llanilishi Reologiya turli jismlar deformatsiyasi va oqishi haqidagi fandir. “Reologiya” so’zi yunoncha “  ” so’zidan olinib “oqaman” ma’nosini anglatadi. Moddalarni reologik xossalar asosida ham sinflarga bo’lish mumkin. Shunga ko’ra, barcha haqiqiy jismlar suyuqsimon (ya’ni oqishi uchun berilishi kerak bo’lgan kuchlanishning chegara qiymati nolga teng) va qattiqsimon (ya’ni oqish uchun berilishi kerak bo’lgan kuchlanishning qiymati noldan katta) moddalarga bo’linadi. Suyuqsimon moddalar nyutoncha suyuqlik va nonyutoncha suyuqliklar deb ikki turkumga bo’linadi [33]. Nyutoncha suyuqliklar Nyuton qonuniga bo’ysunadi; ularning qovushqoqligi siljituvchi kuchlanishga bog’liq emas va o’zgarmasdir. Nonyutoncha suyuqliklar Nyuton qonuniga bo’ysunmaydi; ularning qovushqoqligi siljituvchi kuchlanish o’zgarishi bilan o’zgaradi, bular ham o’z navbatida stasionar va nostasionar suyuqliklarga bo’linadi; stasionar suyuqlikarning reologik xossalari vaqt o’tishi bilan 3 8

o’zgarmaydi; nostasionar suyuqliklarning reologik xossalari vaqt o’tishi bilan o’zgarib ketadi. Deformatsiya deb moddiy jism o’zining uzluksizligi buzilmaydigan tarzdagi zarrachalarning bir-biriga nisbatan ko’chishidir. Agar chekli kuchlar ta’sirida jismning deformatsiyasining vaqt bo’yicha ortishi uzluksiz va ko’chmas bo’lsa bu material oqayotgan bo’ladi. Deformatsiyada odatda mazkur jismning shakli va o’lchami o’zgaradi. Lekin bunday holatlar yuz bermaydigan hodisalar ham kuzatilgan. Masalan, rotatsion viskozimetrning tirqishidagi laminar oqimida ko’rish mumkin. Turli deformatsiya ko’rinishlarini ularni yuzaga keltiruvchi kuchlanishlariga bog’liq holda o’rganish reologiyaning predmetlarini tashkil etadi. Umumiy holda yo’nalishiga ko’ra uch turga ajratiladi fenomenologik reologiya, mikroreologiya va makroreologiya. Fenomenologik reologiya bir jinsli va bazi bir jinsli materiallarni uzluksiz muhut sifatida o’rganadi. Makroreologiya barcha materiallarni kuzatuvchiga ko’rinadigan shaklda ya’ni, bir jinsli va tuzilmaga ega emas degan holda o’rganiladi. Lekin fenomenologik jihatdan faqatgina toza suyuqlik va mukammal monokrstallargina bir jinsli bo’ladi. Reologiya nuqtai nazaridan dispersion sistemalarni o’zini suyuqlik sifatida tutuvchi kukunlar va o’zini qattiq jismday tutuvchi gellarga ajratib olish mumkin. Relogiyada o’rganiluvchi ko’plab materiallar ikki yoki undan ortiq fazodan iborat dispersion sistemadan iborat. Kukunlardan bir jinsli fazo yoki dispersion faza emulsiya holatida suyuq va suspenziya holatida qattiq bo’lishi mumkin. Mikroreologiya ikki yoki ko’p fazali sistemalar hususiyatlarini ularning komponentlarini reologik hususiyatlariga bog’lagan holda o’rganiladi. Materiallarning asosiy reologik hususiyatlariga: bikrligi, egiluvchanligi, qayshqoqligi va mustahkamligi kiradi. Bitta materialning o’zida uning holati va quyilish sharoitiga bog’liq ravishda u yoki bu reologik hususiyatlarni ma’lum darajada namoyon qiladi. Masalan suyuq fazali polimerlar sistemada yuklanishning oniy ta’sirida ko’proq o’zini jism sifatida tutib, boshqa yuklanish sharoitlarida esa, qovushqoq va plastiklik hususiyatlarini 3 9

nomoyon qiladi. Shu sababli birinchi navbatda tadqiq qilayotgan deformatsiya sharoitlarida materialning qanday hususiyatlari asosiy, belgilovchi bo’lishini anglab olish zarur [34]. Polimer sistemalar orasida shunday materiallar uchraydiki ularning reologik xususiyatlari xilma-xildir. Texnalogik qayta ishlov jarayonida bitta mahsulotning o’zi bir reologik holatdan boshqasiga o’tish holatlari ma’lum, bunday xususiyatlarning birinchisi ikkinchisiga zid bo’lishi ham mumkin. Masalan, polimer qotishmalar shaklga quyilishda, sovitilishda qaynoq (oquvchan) holatdan qattiq (mo’rt) holatga o’tib, xuddi shunday holat polimer tolalarini, pliyonkalarini, plastikli va hokazo ishlab chiqarishda yuz beradi. Tashqi kuchlar ta’siri ostida jismning shakli va o’lchamlari o’zgaradi. Deformatsiyada jism zarrachalari orasida ichki kuchlar yuzaga keladi. To’la, normal va urinma kuchlanishlari farqlanadi. Kuchlanish ichki bikrlik kuchlarining intensivligi o’lchovi bo’ladi. Reologiyada oniy va kechikuvchi bikr deformatsiya farqlanadi. Oniy qayshqoq deformatsiyaning tarqalish tezligi juda katta shu sababli deformatsiyaning hosil bo’lish vaqti haqli ravishda nolga teng deb olinadi.Oniy qayishqoq deformatsiya Guk qonunida ifodalanadi va kechikuvchi qayishqoq deformatsiyasi vazqt bo’yicha yuz berib, uning ortish tezligi doimiy kuchlanishda monotop ravishda kamayib boradi. Kuchlanish olingach bu deformatsiya monotop ravishda xuddi shunday kamayib tugaydi. Bu hodisa qayshqoqning qayta tiklanishi deyiladi. 2.3. Viskozimetriya usulini qo’llanishi Polimerlarning molekulyar xossalarini aniqlash odatda gidrodinamik usullar yordamida amalga oshiriladi. Tatqiqotlarni oolib boorish uchun eng oddiy va qulay gidrodinamik usullardan biri bo’lgan Ubellode viskozimetriya usulini tanlab oldik. An’anaviy tarzda keng qo’llanadigan ushbu viskozimetriya usuli yordamida polimer eritmasining nisbiy qovushoqligi (  nis ) bir nechta konsentratsiyada aniqlanadi;  nis =  i ∕  o 4 0

bu yerda  i - ma’lum bir konsentratsiyali (C i ) eritmaning va  o – erituvchining viskozimetr kapillyari orqali oqib o’tish vaqti. Odatda tanlangan viskozimetrda erituvchining oqib o’tish vaqti 50–150 sekund oralg’ida bo’lishi talab etiladi. Shunungdek, eritmaning dastlabki konsentratsiyasi (C 1 ) ni oqib o’tish vaqti (  1 ) erituvchinikiga nisbatan kamida 2 marta katta bo’lishi lozim, yani  1 = 2  o . Solishtirma qovushoqlik  sol =  nis - 1 kabi aniqlab, uni konsentratsiya (C) ga nisbatini hisoblasak, keltirilgan qovushoqlikni  kel =  sol /C topamiz [35]. Suyultirilgan eritmalar sohasida keltirilgan qovushoqlikni konsentratsiyaga bog’liqligi Xaggins formulasi orqali ifodalanadi, ya’ni  sol /C = [  ] + k[  ] 2 C bu yerda k – Xaggins koeffisenti; [  ] – tavsifli (xarakteristik) qovushoqlik bo’lib, uni polimer eritmasini konsentratsiyasini suyultirib borish asnosida qovushoqligini o’lchash orqali  sol /C ni C ga bog’liqlik grafigini tushish va С  0 ga intiltirilgan holda, yani gipotetik C= 0 da (  sol /C) = [  ] deb olish oraqali aniqlanadi. Bunda  sol /C ni C ga bog’liqlik grafigi tog’ri chiziqli bo’lishi talab etiladi. Odatda polielektrolitlarda konsentratsiyani pasaytirib borish polimer molekulalari orasida elektrostatik ta’sirlashishlarni o’zgarishiga sabab bo’ladi, natijada konformatsion o’zgarishlariga olib keladi va  sol /C ni C ga bog’liqlik grafigini egri chiziqli bo’ladi. Buni barta’raf etish uchun erituvchi tarkibiga ma’lum miqdarda tuz ionlarini qo’shiladi. Masalan, 2 % NaCl qo’shilishi Na-KMS va xitozan eritmasida polielektrolitik xossasini bartaraf etish uchun etarli bo’ladi. Asosiy parametr [  ] ning polemer molekulyar massasiga (M  ) bog’liqligi Mark- Kunn-Xauvink tenglamasi orqali ifodalanadi; M  = ([  ]/K) 1/a Bu yerda K va α koeffisentlar bo’lib, Na-KMS uchun K = 2,33*10 -4 dl/l, α = 0,78 va xitozan uchun K = 1,40*10 -4 dl/l, a = 0,83 ga teng. 4 1

Demak, Mark-Kun-Xaunk tenglamasi yordamida Na-KMS va xitozanning molekulyar masssalari aniqlash mumkin. Reologik usulni qo’llanishi. Reologik tadqiqotlar “Reotest-2” (Germany) qurilmasida olib bo’rildi [36]. a b 3 - rasm. “Reotest-2” qurulmasi (a) va uning yacheykalari (b). Qurilma ikki turdagi ishchi bo’g’inlarga ega bo’lib, birinchisi termostatik kamera va ikkinchisi konus tekislik qurilmasidan iborat. Termostatik kamera bu koaktsial silindrlar sistemasi, va konus tekislik esa, siljish tezliklarining ishchi diapozoni bo’lib 0,2 - 4,86*10 3 s -1 ni tashkil etadi. O’lchanadigan qovushqoqlik kattaligi 1 dan 4 . 10 7 MPa . s gacha. Reologiya materiallar deformatsiyasi va oqishini o’rganish elastik, qovushqoq va plastik hususiyatlarni ham o’z ichiga oladi. Ko‘rish sohasi va ultrabinafsha yorug‘lik nurlarini o‘zgarmasdan ta’sir etishida namunalarni fotoparchalanishi juda sekin (250 soatda 0,5 %) amalga oshishi va fotoparchalanishni anizotropiyaga bog‘liqligi kuchsiz ifodalanganligi kuzatildi. Bu anizotropik namunalarni issiqlikga nisbatan yorug‘lik ta’siri nisbatan ancha chidamligidan dalolat berdi. Tadqiqotlar qurilmaning biri ikkinchisini ichiga joylashadigan silindr-silindr tizimli yachiykasida (R 2 >R 1 ) olib boriladi (4 - rasm). Ichki silindr (R 1 ) rotor bo’lib, uning aylanish chastotasi ( ) ni o’zgarishini o’lchash panelidagi indikator ko’rsatgichi (  ) bo’chicha qayd etiladi. Bunda silindrlar orasiga (  R = R 2 - R 1 ) polimer eritma yoki aralashmasi h balandlikgacha miqdorda solinadi. 4 2

4 - rasm. Koaksial “silindr-silindr” yachiykaning kesimlari chizmasi: a - yon tomondan; b - ust tomonidan Ushbu usul yordamida turli konsentratsiyasili polimer eritmasining siljitma oqimi amalga oshiriladi va unda makromolekulalar deformatsion tartiblanadi hamda nonyoton oqim kuzatiladi. Bunda siljish kuchlanishi ( ) va siljish tezligi (  - tezlik gradienti) M. Reyner formulasi bilan aniqlanishi mumkin:   M/2 π R 1 2 h   2 π  R/(R 2 – R 1 ) Bu yerda М – aylanish momenti; R = (R 2 + R 1 )/2 – o’rtacha radius; h – ichki silindrdagi suyuqlik balandligi. Nyuton qonuniga muvofiq siljish kuchlanishini tezlik gradientiga nisbati bo’yicha samarali qovushoshlik (  эфф ) aniqlanadi:  /   эфф 4 3Siljish deformatsiyasi

“Reotest-2” qurilmasida  miqdori 12 holatda  ning 0,5 dan 1320 s -1 gacha diapazonida indikator ko’rsatgichi  ni miqorini silindr doimiysi z ga ko’paytirish orqali aniqlanadi:    z ln  эфф ni  ga bog’lanish grafida   0 intiltirish orqali dinamik qovushoqlik (  ) miqdori aniqlanadi [37]. Odatda  ni miqdori turli haroratlarda (T) aniqlanadi va Frenkel – Eyring formulasiga muvofiq qovushoq oquvchanlik faollik energiyasi ( E a ) hisoblanadi ln   ln А + E a R/T bu yerda; А – koeffisent, R=8,31 – universal gaz doimiysi. III BOB. TAJRIBA QISMI 3.1. Vinilxloridni vinilasetat bilan sopolimerini fraksiyalarga ajratish 4 4

Polimerlarni fraksiyalarga ajratish ular eruvchanligining molekulyar og`irligiga bog`liq ekanligiga asoslangan, chunki molekulyar og`irligi katta bo`lgan gomologlar oz, kichik bo`lganlari esa, ko`p eriydi hatto polimer eritmasiga cho`ktiruvchi qo`shilganda ham kattaroq makromolekulalar oldin cho`kadi. Lekin polimerlarning fraksiyalarga ajratishda ham og`irligi bir xil bo`lgan molekulalarni ajratib bo`lmaydi. Chunki erituvchilardan og`irligi jihatdan bir-biridan kam farq qiladigan moddalarni alohida-alohida eritish xususiyati bo`lmaydi. Natijada fraksiyalarga ajralgan polimer hamda aralashmadan iborat bo`lib, polidisperslik darajasi avvalgiga qaraganda ancha kamaygan bo`ladi. [13]. Fraksiyalarga ajratish 2 xil bo`ladi: 1. Preparativ fraksiyalash - bunda polimer yoki sopolimer fraksiyalarga ajratib olinib, ularning xossalari maxsus usullar bilan tekshiriladi. 2. Analitik fraksiyalash - bunda fraksiyalarga alohida ajratib olinmay, tajribalar orqali taqsimlanish diagrammasi chiziladi. Vinilxloridning vinilasetat bilan sopolimerini fraksiyalarga ajratishda preparativ fraksiyalashning fraksiyalab cho’ktirish usulidan foydalandik [26]. Dastlab sopolimer uchun eng yaxshi erituvchi tanlash kerak. Buning uchun og`zi zich yopiladigan proberkalarga maydalangan sopolimer namunasidan 1 grammdan va erituvchilar (suv, benzol, toluol, aseton, spirt, kselol, DMFA, xloroform va tetraxlormetan) dan 10 ml dan solib, xona temproturasida 1 sutka saqladik. Proberkalar vaqti-vaqti bilan chayqatib turildi. Natijada sopolimer spirtda, toluolda yaxshi erishi, titraxlormetanda bo’kkanligi, suv, benzol, ksilol, aseton va DMFA erimasligi, xloroformlarda esa, bo’kkanligi aniqlandi. Toluolli sistemalar uchun eng yaxshi cho`ktiruvchi DMFA bo`lganligi uchun biz erituvchi sifatida toluolni cho`ktiruvchi sifatida esa, DMFA ni tanladik. Ikki og`izli kolbada sopolimerning 200 ml li to`yingan eritmasini tayyorladik, erimay qolgan qismi va qo`shimchalardan filtirlash orqali tozaladik. Tiniq sopolimer eritmasiga byuretka orqali 2 ml DMFA (cho`ktiruvchi) qo`shib aralashtirilganda, eritma loyqalandi. Loyqalangan eritmaning ajratgich voronkaga solib, 1-1,5 soat tindirib qo`ydik. Bu vaqt ichida eng katta makromolekulalar cho`kib, 4 5

eritma tiniydi. Ajratgich voronkaning ostgi qismidagi 1-franksiyani ajratib oldik. Keyin eritma loyqalanguncha DMFA ya’ni cho`ktiruvchi qo`shib, tindirib 2- fraksiyani ajratib oldik. Shu tartibda sopolimer eritmasini 5 ta fraksiyaga ajratib oldik. Sopolimerni fraksiyalarga ajratishdan asosiy maqsad shu sopolimer uchun erituvchisi va cho`ktiruvchisini tanlash, hamda, har bir fraksiyani xarakteristik qovushqoqligini [η] aniqlash orqali molekulyar massasini hamda polimerlanish darajasini hisoblab topishdan iboratdir. 3.2. Sopolimerning bo`kish tezligi va darajasini o’rganish Yuqori molekulyar birikmalarning quyi molekulyar suyuqliklarni o`ziga yutishi (yoki singdirish) jarayoni natijasida polimerni hajmiy o`zgarishi hodisasiga bo`kish deyiladi. Bo`kish jarayonida polimer makromolekulasi suyuqlikni yoki uni bug`larini o`ziga yutib suyuqlik molekulalari ta`sirida uning hajmi hamda massasi ortadi va natijada mikroskopik bir jinsliligini tuzilishi o`zgarib, u yumshoq, qovushqoq va cho`ziluvchan bo`lib qoladi. Yuqori molekulyar birikmalarning bo`kishi va erishi ularning molekulyar massasiga bog`liqdir. Molekulyar massa qanchalik katta bo`lsa, bo`kish va erish shunchalik qiyin bo`ladi. Molekulyar massaning kamayishi bilan polimerning erishi quyi molekulyar birikmalarning erishiga o`xshab ketadi [27]. Polimerning bo`kish miqdorini aniqlashda bo`kish darajasi degan tushunchadan foydalaniladi va u quyidagi formula yordamida topiladi:Q = m - m o m o 100% Bu yerda, m 0 – polimer yoki sopolimerning bo`kishgacha bo`lgan massasi, m - bo`kishdan keyingi massasi. Namunaning bo`kish darajasini uning hajmi o`zgarishi orqali ham aniqlash mumkin: Q = v - vo vo 100% Vinilxloridning vinilasetat bilan sopolimerining bo`kish darajasini aniqlash uchun 1 gramm sopolimerni shkalali nabuxametrga solib ustidan 10 gramm 4 6

tetroxlormetan soldik. Har 2-3 soatda namunaning massasi ortishi bo`yicha bo`kish darajasini o`lchab bordik, 10-soatdan keyin massasi o`zgarmay qoldi. Natijalar deyarli bir xil chiqdi. Olingan 10 gramm tetraxlormetandan 9,13 gramm qoldi. Olingan sopolimer namunasining massasi esa, 1,87 gramm ekanligi aniqlandi. Demak, tetraxlormetanning 0.87 gramm miqdori sopolimerga yutilgan bo’lib, bo’kish darajasini quyidagicha aniqlash mumkin:= Q = m - m o m o 100% 1,87 - 1 1 100% = 87% Olingan natijalarga asoslangan holda sopolimer tetraxlormetanda yaxshi bo`kadi, hatto ozgina qizdirilganda erishi ham mumkin degan xulosaga kelish mumkin. 3.3. Sopolimer eritmasining qovushqoqligini vizkozimetr yordamida aniqlash Odatda polimer yoki sopolimer eritmalari qovushqoqligini o`lchash uchun vizkozimetrlardan foydalaniladi. Viskozimetrlar har xil tuzilishli bo`lib, polimer yoki sopolimer qovushqoqliklarini o`lchash uchun Ubbelode vizkozimetri qulay va ko`p tarqalgandir. Puazeyl qonuniga asosan, vizkozimetr kapilyaridan suyuqlik oqayotganda uning qovushqoqligini quyidagi kattaliklarga bog`liq bo`ladi [28]: η=P·π·r 4 ·t/8·r·l Bu yerda: P-tashqi bosim, t-r-radiusli l- uzunlik vizkozimetr kapilyar nayi orqali v-hajmli suyuqlikning oqib o`tish uchun ketgan vaqti. Polimer yoki sopolimer eritmalarining qovushqoqligini aniqlash uchun polimer yoki sopolimer toza erituvchida eritiladi va viskozimetr yordamida ularning nisbiy qovushqoqligi o`zgarishi hisoblanadi. Ma`lum konsentratsiyali polimerning nisbiy qovushqoqligini topish uchun eritmaning viskozimetr orqali oqib o’tish vaqtini (t 1 ), erituvchining oqish vaqtiga (t 0 ) bo`lish lozim: 4 7

η nis = t / t o Bu yerda: t 1 - polimer eritmasini, t o - erituvchini viskozimetr kapilyari orqali oqib o`tish vaqti, Solishtirma qovushqoqlik esa, quyidagi formula yordamida topiladi: η sol = η nis -1= t 1 -t o /t o η sol /C ni sopolimer eritmasi konsentrasiya (C) ga bog’liqlik grafigini chizib, xarakteristik qovushqoqlik [ η ] ni aniqlanadi. + + + +s o l C C , g r / 1 0 0 m l 0 , 1 0 , 2 0 , 3 0 , 40 --n 0 , 51 , 0 5-rasm. Vinilxloridning vinilatsetat bilan sopolimerini toluoldagi η sol /C ni C ga bog’liqlik grafigi. Mark-Kun-Xaunk tenglamasidan [ ] = K m ·M α foydalanib, sopolimerni molekulyar massasi hisoblab chiq iladi [14] . 3.4. Sopolimer ning molekulyar massasi ni viskozimetriya usulida aniqlash Ishning maqsadi: T urli konsentratsiyali so polimer eritmalar i ning qovushoqligini aniqlash va so polimerning molekulyar massasi ni hamda polimerlanish darajasini hisoblash . Namumuna va reagent: Sopolimerni toluol dagi eritmasi 4 8

Qurilma va jihozlar: Ubbelode kapillyarli viskozimetri ( 6 -rasm), shisha termostat, pipetkalar ( 1 – 5 sm 3 ), sekundomer, rezina grusha . Tadqiqot bajarish usuli. Sopolimerni molekulyar massasini viskozimetriya yordamida aniqlashda erituvchi va harorat jadvaldan Mark-Kun-Xauvink tenglamasi koeffitsientlarini inobatga olgan tarzda tanlanadi. Dastlab, erituvchini oqib tushish vaqti (t o ) aniqlanadi. Buning uchun V o = 10 ml erituvchi viskzimetrni (1) rezervuariga (2) nayi orqali solinadi va 10 – 15 min termostatda (T) belgilangan (25 o C) haroratda tutib turiladi. So‘ngra (6) nay yuqoridan yopiladi va (3) nayga grusha (yoki suv-oqimli nasos) ulanadi hamda vakuum ostida erituvchi kapillyar (5) orqali A belgidan yuqoridagi sharcha to‘lguncha ko‘tariladi. Keyin (3) naydan grusha (yoki suv- oqimli nasos) uziladi, so‘ng (6) nay ochiladi. 6 -rasm. Ubbelode kapillyarli viskozimetri Bunda (6) nayga qisman ko‘tarilgan erituvchi darhol pastga oqib rezervuarga (1) tushadi va (5) kapillyar osti erituvchidan xolis bo‘lib qoladi. Ammo (5) kapillyardan A belgi ustidagi shargacha bo‘lgan masofada erituvchi bo‘lib, u sekin oqib tusha boshlaydi, chunki kapillyar diametri ( 0,3 mm ) naycha diametridan deryali 30 marta kichikroq bo‘ladi va unda ichki ishqalanish (qovushoqlik) yorqin namoyon bo‘lishi kuzatiladi. O‘lchashlar A belgidan B belgigacha erituvchi oqib tushish vaqtini qayd etish orqali amalga oshiriladi. Bunda erituvchining oqish tushish vaqti t o = 80÷100 s diapazonida bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. O‘lchashlar 3 ÷ 5 marta amalga oshiriladi t o ning o‘rtacha arifmetik qiymati aniqlanadi va jadvalga kiritiladi. Keyin bosqichda viskozimetr erituvchidan yuvib, quritib tozalangach qayta termostatga o‘rnatiladi. Tadqiqotlar o‘tkazish uchun sopolimerni har xil konsentrasiyali eritmalari tayyorlanadi va viskozimetrga V 1 = 10 ml sopolimer eritmasi solinadi. Yuqorida erituvchi uchun bajarilganidek termostatda ushlab turiladi va oqib tushish vaqti (t i ) 4 9

o‘lchanadi. Bunda eritmaning oqib tushish vaqti erituvchinikidan t i /t o =2÷3 marta katta bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Viskozimetrik o‘lchashlarda eritmani oqish vaqti ( t i ) erituvchi oqib tushish vaqti ( t o ) ga nisbati eritma qovushoqligi ( η i ) ni erituvchi qovushoqligi ( η o ) ga nisbatiga proporsionallik prinsipi mavjud bo‘lib, unga muvofiq nisbiy qovushoqlik ( η nis ) quyidagicha topiladi: t i /t o ≈ η i / η o = η nis Bundan solishtirma qovushoqlik ( η sol ) quyidagicha aniqlanadi: η sol = η nis – 1 Polimer eritmaning qovushoqligi konsentratsiyasiga bog‘liqligidan uning oqib tushish vaqti ( t i ) ni eritmasini suyultirib borib o‘lchanadi. Suyultirishlar bevosita viskozimetrdagi eritmaga erituvchini V i = 2 ml; 2 ml; 4 ml; 4 ml; 8 ml hajmlarda ketma-ket qo‘shib borish orqali amalga oshiriladi. Bunda har bir V i qo‘shilganda t i ni miqdori yuqoridagilar kabi o‘lchanadi. Konsentratsiyani o‘zgarishlari ( C i ) quyidagicha hisoblanadi C i = C 1 V 1 / (V 1 + V i ) Eritmaning har bir C lari uchun keltirilgan qovushoqlik ( η kel ) aniqlanadi η kel = η sol /C Erituvchi va sopolimerning 0,2; 0,4; 0,6; 0,8; 1,0 g/dl eritmalarini viskozimetr orqali oqishini o‘lchash va qovushqoqliklarni hisoblashlar natijalari 5-jadvalga keltirilgan. 5 -jadval Erituvchi va sopolimer eritmalarining qovushqoqliklari № t o , s t i , s η nis η sol η sol /C , dl/g С, г/дл 1 34 0 2 36,5 1,07 0,07 0,35 0,2 3 42,5 1,25 0,25 0,62 0,4 4 50,3 1,48 0,48 0,80 0,6 5 58,0 1,70 0,70 0,87 0,8 6 66,6 1,96 0,96 0,96 1,0 Natijalar asosida η sol /C ni C ga bog‘liqlik grafigi tuziladi va Xaggins qonuniga binoan xarakteristik (tavsifli) qovushqoqlik topiladi. 5 0

sol /S = [ η ] + k[ η ] 2 C bu erda k – Xaggins doimiysi; [ η ] – xarakteristik qovushoqlik, dl/g . binoan grafikdan C  0 ekstrapolyasiya qilish orqali η sol /C = [ η ] tengligi, ya’ni xarakteristik qovushoqlik miqdori topiladi. + + + + sol C C, gr/100m l 0,1 0,2 0,3 0,4 0 - - n 0,5 1,0 7-rasm. Vinilxloridning vinilatsetat bilan sopolimerini toluoldagi η sol /C ni C ga bog’liqlik grafigi. Demak, uchinchi fraksiya uchun xarakteristik qovushqoqlik [ η ] = 0,32 teng ekan. Ajratib olingan 5 ta fraksiyalarning ham η nis. , η sol. qovushqoqliklari aniqlangandan so’ng, η sol /C ni Cga bog’liqlik grafigini chizib, xarakteristik qovushqoqlikning qiymatlarini aniqladik. + + + + sol C C, gr/100m l 0,1 0,2 0,3 0,4 0 - - n 0,5 1,0 8-rasm. Sopolimer fraksiyalarini toluoldagi η sol /C ni C ga bog’liqlik grafigi. 5 1

Biz adabiyotlardan foydalangan holda α = 0,75; K=2,54 . 10 -4 va tajriba natijalari ga asoslangan holda, [ ] = 0,22; 0,28; 0,32; 0,36; 0,38 ekanligini aniqladik. Mark-Kunn-Xauvink tenglamasi bo‘yicha xarakteristik qovushoqlik [ η ] polimer molekulyar massasi ( M  ) ga bog‘liqdir, ya’ni [ η ] = KM  a bu erda K = 2,54 . 10 -4 ml/g va a = 0,75 koeffitsientlar, uning miqdorlari tadqiqot qilinayotgan sopolimer eritmasi uchun adabiyotlardagi jadvaldan olingan. 3.5. Mark-Kun-Xaunk tenglamasidan foydalanib, sopolimerning molekulyar massasini va sopolimerlanish darajasini hisoblash [  ] = K m ·M α tenglamadan foydalanib, sopolimerni molekulyar massasini hisoblab chiqdik. Ushbu tenglamadan sopolimerni molekulyar massasi (M  ) quyidagi formula yordamida hisoblanadi; M  = ([ η ]/K) 1/a Suyultirilgan eritmalarning qovushqoqliklarini o’lchash orqali polimer va sopolimerlarning molekulyar massasini topish oddiy va keng tarqalgan usul hisoblanadi. Adabiyotlardan ma’lumki, α ni qiymati 0,5 ≤ α ≤ 1 oraliqda bo’lsa, makromolekula egiluvchan zanjirli polimer yoki sopolimer turiga kiradi. 5 2

036912 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 С, 10 3 , g/mlsol/C, 10-2, ml/l 9-rasm. Sopolimerni uchinchi fraksiyasining toluoldagi η sol /C ni C ga bog’liqlik grafigi. Xaggins formulasiga  sol /C = [  ] + k[  ] 2 C asosan  sol /C =  kel ni C ga bog’lanish grafigini tuzib, C  0 bo’lganda  kel  [  ] tengligidan uchunchi fraksiya uchun xarakteristik qovushqoqlik qiymati [  ]  0,32 dl/g ekanligini aniqladik : M v = ([  ]/K) 1/a = (320/2,54 . 10 -2 ) 1/0,75 = (12598) 1,33 = 284000 u.b. Shu usulda sopolimerning qolgan fraksiyalarini ham molekulyar massalari hisoblab chiqildi: Fraksiyalar 1 2 3 4 5 [η] 0,38 0,36 0,32 0,28 0,22 M v 359513 332241 284000 237843 172570 Har bir fraksiyalarning molekulyar massalarini yig’indisini fraksiyalar soniga bo’lib, o’rtacha molekulyar massani aniqladik: 359513+332241+284000+237843+172570 M v = ------------------------------------------------------ = 277233 u.b. 5 5 3

Har bir fraksiyaning og’irligini zvenoning og’irligiga bo’lib, har bir fraksiyaning polimerlanish darajasini hisoblab topish mumkin: 359513 332241 P 1 = ------------- = 2420,9 P 2 = ------------ = 2237,3 148,5 148,5 284000 237843 P 3 = ------------- = 1912,4 P 4 = ------------ 1601,6 148,5 148,5 172570 P 5 = ------------- = 1162,0 148,5 277233 O’rtacha polimerlanish darajasi esa, P o’rtacha = ------------- = 1866,8 ga teng ekan- 148,5 ligi hisoblab topildi. XULOSA 1. Vinilxloridni vinilasetat bilan sopolimerini eruvchanligi o’rganilib, eng yaxshi erituvchisi toluol va cho’ktiruvchisi esa, DMFA ekanligi aniqlandi. 2. Sopolimerni tetraxlormetandagi bo’kish vaqti (10 soat) va bo’kish darajasi (87% ekanligi) aniqlanib, qizdirilsa hatto erishi ham mumkin degan xulosaga kelindi. 5 4

3. Cho’ktirish usuli bilan sopolimer beshta fraksiyaga ajratildi. 4. Ubbelode viskozimetridan foydalanib, ajratilgan har fraksiyaning  nis. ,  sol. va [  ] - xarakteristik qovushqoqliklari aniqlandi. 5. Adabiyotlar 0,5≤ α ≤1 dan foydalangan holda, olingan natijalarga ([  ] = 0,32; α = 0,75; K=2,54 . 10 -2 ) asoslanib, bukiluvchan zanjirli sopolimerlar sinfiga kirishi o’rganildi. 6. Mark-Kun-Xaunk tenglamasidan foydalanib, sopolimerning o’rtacha molekulyar massasi M=277233 u.b. ga teng ekanligi hisoblab topildi. 7. Har bir fraksiyaning molekulyar massasini zveno og’irligiga bo’lib, o’rtacha polimerlanish darajasi P o’rtacha = 1866,8 ga teng ekanligi aniqlandi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. I.A.Karimov ”Bizning asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir.” Toshkent, ”O’zbekiston” 2010. 2. I.A.Karimov ”Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent, ”Ma’rifat” 2008. 5 5

3. I.A.Karimov ”Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari.” Toshkent, ”O’zbekiston” 2009. 4. M.Asqarov, O.Yoriyev ”Polimerlar fizikasi va kimyosi” Toshkent, ”O’qituvchi” 1993. – 248 b. 5. M.A.Asqarov, B.I.Oyxo’jayev, A.B.Alovuddinov ”Sintetik polimerlar kimyosi” Toshkent, ”O’qituvchi” 1981. 3 11 b. 6. U.N.Musayev, T.M.Bobyev, B.Sh.Hakimjonov “Polimerlarning fizik-kimyosi” Toshkent, ”ToshDU” 1994. - 108 b. 7. Sh.A.Qurbonov, U.N.Musayev ”Polimerlarning kimyoviy xossasi va destruksiyasi” Toshkent, ”ToshDU” 1998. – 98 - 112 b. 8. U.N.Musayev ”Yuqori molekulyar birikmalar kimyosi” Ma’ruzalar matni. Toshkent, ”O’zMU” 1999. – 24 - 36 b. 9. У.А.Мусаев, А.Каримов, С.С.Хамидов «Некоторые аспекты синтеза полимеров медицинского назначения» Ташкент, ФАН, 1978. – 23 c . 10. U.N.Musayev, S.R.Yo’lchiboyev, T.M.Boboyev ”Yuqori molekulyar birikmalar kimyosi” kursi bo’yicha amaliy mashg’ulotlar uchun metodik ko ’ rsatma . Toshkent, 1987. – 8 – 12 b. 11. Ш.А.Курбонов, А.А.Ким «Химические свойства и деструксия» Ташкент, 1984. – 22 – 24 c . 12. Sh . A . Qurbonov , U . N . Musayev , S . Qilichov “ Polimerlarning kimyoviy xossalari va destruksiyasi ” Toshkent , ” Universitet ” 1998. – 134 b . 13. В.А.Кабанов «Практикум по высокомолекуларным соединениям» Под.ред. Москва, «Химия» 1987. - 47 c . 14. В.А.Кабанов, В.П.Зубов, Ю.Д.Семчиков «Комплексно-радикалъная полимеризация» Москва, «Химия» 1987. – 84 – 92 c . 5 6

15. Ю.Э.Кирш «Поливинил пирролидон и другие поли- N -виниламиды» Москва, «Наука» 1998. - 238с. 16. И.Э.Сулейменов, Е.А.Бектуров «Полимерные гидрогени» Алма-Аты, Гылым, 1998. 1 4 c. 17. Г.М.Бартенев, У.В.Зеленов «Физика и механика полимеров» Москва, «Высшая школа» 1983. – 104 – 120 c . 18. A . M . Шур ”Высокомолекульярный соединения” Москва, «Высшая школа» 1981. 144 – 148 c . 19. В.Р.Говарнер, В.Н.Висванатхан «Полимеры» Москва, «Наука» 1990. -396с. 20. A . A . Ta гер ”Физика-химия полимеров” Учебник, Москва, «Высшая школа» 1978. – 128 - 156 c . 21. У.К.Годовский «Теплофизика полимеров» Москва, «Химия» 1982. – 280 с. 22. А.А.Стрепихеев, В.А.Деревицкая «Основы химии высокомолекул ь ярных соеддинений» Москва, «Химия» 1976. – 48 -56 c . 23. Бектуров Е.А., Кудайберганов С.Е., Шаяметов Ш. Физическая химия растворов полимеров . - Алматы.:Санат , 1995. – 248 с . 24 . Нестеров А.Е., Липатов Ю.С. Термодинамика растворов и смесей полимеров. - Киев: Наукова думка , 1984. – 300 с. 2 5 . Андрианова Г.П., Шестакова И.С., Куциди Д.А. Химия и физика высокомолекулярных соединений в производстве искусственных кожи, кожи и меха. - М.:Легпромбытиздат , 1977. – 464 с. 2 6 . Рафиков С.Р., Будтов В.П., Монаков Ю.Б. Введение в физикохимию растворов полимеров. - М.:Наука , 1978. – 328 с. 2 7 . Эскин В.Е. Рассеяние света растворами полимеров и свойства макромолекул. - Л.:Наука , 1986. - 288 с. 28 . Папков С.П. Равновесие фаз в системе полимер-растворитель. -М.:Химия , 1987. – 272 с. 5 7

$29. Мамадалимов А.Т., Рашидова С.Ш., Холмуминов А.А. Полимер толалар физикаси. – Тошкент. :Университет. – 2009. -124 с. 30. www.ioffe.ru/journals/jtf/1999/01/p 104-108.pdt 31. www.polymerbranch.com 32. www.pms.ru/himiya/118.html 33. xxt2006.chtd.ptu/ru/uploads/pdf\759-818.pdf 3 4 . www.macro.ru/rus/pade5.html . 35. http//www.chem.msu.ru 36. http//www.rtis.him.ru 37. http//www.hemi.nsu.ru 5 8$

O'xshashlar

Yuqori molekulyar birikmalarning molekulyar massasi va uni viskozimetrik usulda aniqlash

Polietilenadipat poliefirini fizik-kimyoviy xossalarini o’rganish

Fenol formaldegid smolasini olish va xossalarini o’rganish

Melamin furfurol smolasini olish va xossalarini o’rganish

Ipak pillasidan fibroin ajratib olish va uning molekulyar-massaviy tavsiflarini o’rganish