Ipak pillasidan fibroin ajratib olish va uning molekulyar-massaviy tavsiflarini o’rganish - Kimyo - Diplom ishlar

Ipak pillasidan fibroin ajratib olish va uning molekulyar-massaviy tavsiflarini o’rganish

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4134.5 KB

Ko'chirib olish

IPAK PILLASIDAN FIBROIN AJRATIB OLISH VA UNING MOLEKULYAR-MASSAVIY TAVSIFLARINI O’RGANISH mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI

MUNDARIJA KIRISH I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Makromolekulalarning hosil bo’lishi ………………………………….8 1.2. Polimerlanish va uning turlari ……..................................…………......16 1.3. Polikondensatsiya va uning turlari …...........................................……...19 1.4. Polimer molekulasining o‘zgarishlari va modifikatsiyasi ……………...25 1. 5. Polimerlar molekulyar massasi va uning turlari ……………………....29 II BOB. TADQIQOT NATIJALARI VA ULARNING MUHOKAMASI 2.1. Makromolekulalarni tadqiqot qilish uchun polyarizatsion-optik va gidrodinamik usullarni qo‘llash………………..........……………………….. ......35 2.2. Eritmalarni bo‘ylama oqimida fibroin molekulalarining oriyentatsion va relaksatsion xossalari………………………………… ................42 2.3. Tabiiy ipak “oqim-tola” almashishida fibroinni sekretdagi strukturaviy tashkillanishini dinamikasi…………………………………..................................46 2.4. Oriyentatsion-kristallangan fibroinning anizotropik tavsiflari va ularning ahamiyati………………………………………………………….........................50 III BOB. TAJRIBA QISMI 3.1. Fibroin tolasi ning molekulyar massasi ni viskozimetriya usulida aniqlash ………………………………………………………................................54 3. 2 . Qovushoq oqim faollik energiyasini aniqlash ………………...................57 3.3. Effektiv qovushqoqlik (ln  eff .) ning ln qiymatlarini va gradient tezligini aniqlash………………………................................................................................61 3.4. Tuzli polimer eritmaning elektr o‘tkazuvchanligi aniqlash …………......64 XULOSALAR ........................................................................................................66 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ………….………..…......67 2

KIRISH Hurmatli prezidentimiz Islom Karimov O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlisida “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish ustivor maqsadimizdir” mavzusida fikrlarini bayon etdilar. Oliy Majlisning qonun ijodkorligi faoliyatida mamlakatimizda iqtisodiy sohada amalga oshirilayotgan tarkibiy o`zgarishlarni, qulay investission muhitini shakllantirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlash, bank moliya tizimini rivojlantirishni normativ huquqiy jihatdan ta`minlash masalalari alohida o`rin egalladi. Iqtisodiy islohatlarni qonuniy jihatdan ta`minlashga yo’naltirilgan bir qator tadbirlar 2009-2012-yillarga mo’ljallangan, jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini imkon qadar kamaytirilishiga qaratilgan inqirozga qarshi choralar dasturini samarali amalgam oshirishni huquqiy ta`minlash, dunyodagi sanoqli davlatlar qatorida O’zbekiston iqtisodiyotning barqaror o’sish sur`atlarini saqlab qolish va aholining real daromadlarini oshirish imkonini beradi [1]. Uzoq muddatli istiqbolga moljallangan, mamlakatimizning salohiyati, qudrati va iqtisodiyotimizning raqobatboshligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadigan navbatdagi muhim ustuvor yo’nalish, bu asosiy yetakchi sohalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, transport va infra tuzilma kommunikatsiyalarni rivojlantirishga qaratilgan strategik ahamiyatga molik loyihalarni amalga oshirish uchun faol investitsiya siyosatini olib borishdan iborat. Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlarining davlat va jamiyat qurilishi tizimidagi huquq hamda vakolatlarini kengaytirishga qaratilgan qonunchilikni takomillashtirish masalasi ustuvor yo’nalishga aylanishi zarur [2]. Asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. 2010-yilda o’z oldimizga qo’yayotgan yuksak maqsad, vazifa va rejalar qanday og’ir bo’lmasin, bularning barchasi, avvalo mamlakatimizning taraqqiy topgan davlatlar qatoriga chiqishi yangi qadamdir [3]. 3

Mavzuning dolzarbligi. Makromolekulalarning oriyentatsion-tartibli struktura hosil qilishi fizik jarayon bo‘lib, u o‘ziga xos funksional xossali anizotropik polimer materiallar olishga imkon beradi. Ushbu yo‘nalishdagi tadqiqotlar oriyentatsion-kristallanish konsepsiyasini yaratishga olib keldi, uning istiqbolli yo‘llaridan biri bu strukturasiz suyuqlikdan to‘g‘ridan to‘g‘ri polimerlarning oriyentatsion ustmolekulyar shakllanishini amalga oshirish uslubi bo‘lib, u S.Y. Frenkel tomonidan tabiiy ipak fibroinining “oqim - tola” almashishini amalga oshirishga urinishlar asosida tavsiya etilgan. Ammo bu usul bir qator fundamental savollar yechilmaganligi tufayli keng rivojlanmagan: - birinchidan, fibroin eritmalarining hosil bo‘lishini termodinamik qonuniyatlari va uning konfiguratsion va konformatsion tavsiflarini polimerlar statistikasi doirasidagi tadqiqotlari yetarli bo‘lmaganligi sababli ipak qurti (Bombyx mori) sekreti – bioeritmasini “oqim-tola” almashish prinsiplarini amalga oshirish uchun fibroin eritmasining model tizimi olinmagan; - ikkinchidan, zaruriy tajriba usullari bo‘lmaganligi sekretni gelga aylanishi, uni egiluvchan-qovushqoq tolasimon oqimi, fibroinni α-spiraldan β-strukturaga o‘tib kristallanishi, oqimda fibroinni va seritsinni sinerezis effektini hosil qilib fazaviy ajralishi kabi fizik almashishlarni amalga oshishi bilan boradigan tabiiy ipakni oriyentatsion struktura hosil qilish dinamikasini tadqiqot qilishga imkon bermagan. Umuman, mazkur mavzu doirasida ishlab chiqiladigan fundamental muammo quyidagidan iborat: fibroin molekulalaridagi gidrofil va gidrofob funksional guruhlar nisbati uning eruvchanligini va eritmada minimum ozod energiyaga bo‘lgan konfiguratsiyaga intilishini aniqlaydi. Bu zanjirida α-spiral qismlar bo‘lgan g‘adal makromolekulyar g‘ujanak hosil bo‘lishiga olib keladi. Qattiq α-spiral qismlarning mavjud bo‘lishi oqimda makromolekulalar oriyentatsiyasini osonlashtiradi. Bunda tizimning ozod energiyasi ortadi. Energiya pasayishi va tizim yangi muvozanat holatiga kelishi uchun parallel holatga o‘tgan zanjirlar o‘rtasida ko‘p sonli molekulalararo vodorod bog‘larini, ya’ni β-strukturani hosil bo‘lishi energetik jihatdan qulay hisoblanadi. 4

Fibroinning yoyilgan zanjiridagi zvenolarni ketma-ketligi, uning birlamchi struktura deb yuritiladi va ikkilamchi, uchlamchi, to‘rtlamchi strukturasini belgilaydi, ya’ni konfiguratsion ma’lumotni namayon qiladi. Ushbu ma’lumotni amalga oshirish oqsil turgan sharoitlarga bog‘liq bo‘lib, ma’lum sharoitda yagona imkoniyatli konfiguratsiyaga ega bo‘ladi hamda ushbu polimerga xos bo‘lgan struktura hosil bo‘lishi amalga oshadi. Model tizimlarda, ya’ni eritmada fibroin holatiga xos adekvatlik sharoitlarni aniqlash ko‘rib chiqilayotgan muammoning asosiy bosqichlaridan birini tashkil etadi. Bu hol ayrim tuzatishlar bilan bo‘ylama maydonda fibroinning anizotropik plenkalarini olish masalalariga tegishlidir. Bayon etilgan jarayonning energetik sarfi sintetik tola olish uchun sarflanadigan energiyaga taqqoslaganda nihoyatda kamdir. Odatiy tola hosil qilish sharoitida katta siljish yuklanishi va ko‘ndalang tezlik gradiyenti vujudga keladi. Shu tufayli, yuqorida bayon etilgan optimal sharoit amaliyotda amalga oshmaydi va olingan tola kompleks xossalari bo‘yicha tabiiy tolaga nisbatan kamchiliklarga ega bo‘ladi. Tabiiy ipak fabrikalarida pilla egirish jarayonida taxminan naqd fibroinning uchdan bir qismi chiqindiga chiqib ketadi. Ularni qayta ishlab sun’iy tola va plenkalar olishning ilmiy asoslangan usullari hozirgacha ham mavjud emas. Shu tufayli, ko‘rib chiqilayotgan muammoning fundamental aspektlari model tizimlarda fibroin oqsil molekulalarining konfiguratsion ma’lumotlarini inobatga olgan holda, ularni oriyentatsion-tartibli fazoviy strukturasini shakllanish qonuniyatlari belgilashga, oqimda biopolimerlarni oriyentatsion struktura hosil qilish va fazaviy almashish jarayonlarini tadqiqot qilish uchun original o‘zaro bir - birini to‘ldiradigan usullarni ishlab chiqarishga yo‘naltirilgandir. Bayon etilgan muammo olingan natijalarni amaliy jihatdan foydalanish sohalarini aniqlash bilan birgalikda qo‘yilgan tadqiqot mavzusini dolzarb ekanligini belgilaydi. Bitiruv malaka ishining maqsadi. Ishning asosiy maqsadi fibroinni eritmalarda molekulyar tuzilishi, konfiguratsion ma’lumoti va  -  konformatsion almashishlarini inobatga olgan holda oriyentatsion-tartibli anizotropik strukturalar hosil qilish qonuniyatlarini aniqlash, struktura hosil qilishni o‘rganish uchun bir - birini to‘ldiradigan polyarizatsion-optik va gidrodinamik usullarni ishlab chiqish 5

hamda biopolimerlar anizotropik struktura hosil qilishining asosiy prinsiplarini qo‘llanishi mumkin bo‘lgan sohalarni belgilashdan iboratdir. Bitiruv malaka ishining vazifalari. Ushbu belgilangan maqsadga eritish uchun quyidagi vazifalar qo‘yilgan va yechilgan: - amorf-kristal fibroinning tarkibida neytral tuz ionlari bo‘lgan erituvchilarda eritma hosil qilish qonuniyatlarini tadqiqot qilish. Oqimda zanjirlar oriyentatsiyasida konfiguratsion ma’lumot va α-β konformatsion almashishlarni amalga oshirishga imkon beruvchi fibroin eritmalarining model tizimlarini olish uchun tarkibida tuz miqdori minimal bo‘lgan optimal erituvchi axtarish; - fibroinni sekret va model tizim eritmalarida strukturaviy va fazaviy almashishlarini tadqiqot qilish uchun polyarizatsion-optik tizimlarni takomillashtirish va birgalikda qo‘llash; - fibrillyar biopolimerlarni oqimda dinamik fazaviy o‘tishlarini xususiyatlarini aniqlash maqsadida eritmalarni bo‘ylama oqimida ipak fibroinini oriyentatsion- deformatsion va relaksatsion xossalarini qiyosiy tadqiqotlarini turli qattiqlikga ega bo‘lgan polimerlar (polistirol, paxta sellyulozasi, metilsellyuloza, akrilonitril sopolimeri) bilan taqqoslagan tarzda o‘rganish; Bitiruv malaka ishining ilmiy yangiligi. Ishda birinchi marta ipak fibroinini eritmada oriyentatsion struktura hosil qilishi va fazaviy o‘tishining dinamikasi kompleks tarzda tadqiqot qilingan. Tadqiqot asosida oqsil molekulalari strukuturasi va konfiguratsion ma’lumotlarini, ularning eritmalarda oriyentatsion struktura hosil qilish dinamikasiga ta’sir etishini aniqlovchi roli haqidagi ishlab chiqilayotgan ilmiy asos yotadi: - birinchi marta amorf-kristall fibroinni tarkibida tuz bo‘lgan erituvchilarda erishining termodinamik va kinetik qonuniyatlari aniqlangan. Bunda eritma fibroin kristall qismlarini “suyuqlanishi”, zanjirlarini taqsimlanishi va termodestruksiyasi bilan amalga oshishiga asoslangan ketma-ketlikda hosil bo‘lishi ko‘rsatilgan. Oqimda makromolekulalar strukturaviy tashkillanishi dinamikasini tadqiqot qilishga imkon beruvchi tarkibida kam miqdorda tuz bo‘lgan optimal erituvchini tanlash bilan fibroin eritmasini model tizimi olingan; 6

- birinchi marta fibroin uchun molekulyar-massaviy taqsimot aniqlangan, Mark- Kun-Xauvink tenglamasi koeffitsiyentlari keltirib chiqarilgan, Kun segmenti va elementar zvenolar optik anizotropiyasi miqdorlari, zanjirlar oriyentatsiyasida ularning yoyilish darajasi va relaksatsion tavsiflari aniqlangan; - eritmalar bo‘ylama oqimida fibroinning oriyentatsion struktura hosil qilish va fazaviy almashishlarini (  -  konformatsion o‘tish) tadqiqot qilish uchun takomillashtirilgan polyarizatsion-optik va gidrodinamik usullarni birgalikda qo‘llash usuli taklif etilgan; 7

I BOB . ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Makromolekulalarning hosil bo ’ lishi Polimer deb ko‘plab atom guruhlar yoki quyi molekulyar birikmalarning ( monomer yoki elementar ) takroranuvchi zvenolarni zanjirsimon chiziqli va to‘rsimon shakllarda reaksion birikib, hosil qilgan turli konfiguratsiya, konformatsiya va yuqori massali ulkan makromolekulaga aytiladi. Bunday yuqori molekulyar birikmalar tabiiy sharoitlarda va kimyoviy reaksiyalar asosida hosil bo‘ladi va ular mos ravishda tabiiy va sintetik polimerlar deb yuritiladi. Polimerlarda “poli” - ko‘p va “ mer ” - qism degan ma’noni anglatadi va “ poli ” old qo‘shimchasi monomer nomi oldiga quyiladi, masalan, monomer etilen asosida sintez qilingan polimer polietilen deyiladi. Polimer so‘zi kimyoviy sintez qilingan yuqori molekulyar birikmalarga nisbatan qo‘llanishi o‘tgan asrning 30- yillarida Shtaunger tomonidan tavsiya etilgan. Tabiiy polimerlarni aksariyatini nomlanishi nisbatan oldinroq boshlangan bo‘lib, ular turli tabiatshunoslar tomonidan kiritilgan. Masalan, sellyuloza, fibroin, keratin, kollagen, pektin va h.k. Shuni ta’kidlash lozimki, polimer makromolekulasida takrorlanadigan zvenolar to‘liqligicha zanjir tarkibiga kirsa monomer (“ mono” – bir ) deyiladi va aksincha, zvenolar birikishida qo‘shimcha turli elementlar yoki quyi molekulyar birikmalar ajralib chiqsa takrorlanadigan zvenolar monomer emas, balki elementar zveno deb yuritiladi. Monomerlardan farqli elementar zvenolar murakkab tuzilishli, tarkibli va o‘lchamli quyi molekulyar birikmalar bo‘lib, odatda ular tabiiy polimerlar, jumladan, polisaxaridlar va oqsillarning molekulalari tashkil etadi. Umumiy hollarda elementar zvenolar deyilganda monomer zvenolar ham nazarda tutiladi va aksincha. Polimerdagi monomer (elementar) zvenolar soni n bilan belgilanadi va polimerlanish darajasi (PD) deyiladi. Aynan sintetik polimer polietilen uchun quyidagi monomer asosidagi formula o‘rinli bo‘ladi [ –CH 2 – CH 2 – ] n 8

shuningdek, tabiiy polimerlar tipik vakili polisaxarid sellyuloza uchun Odatda monomer zveno nisbiy molekulyar massasi ( M o ) deb belgilanadi va n ga bo‘yicha polimerning nisbiy molekulyar massasi ( M ), ya’ni M = nM o topiladi. Bunda n ning miqdori bir necha donadan 10000 va undan ortiq bo‘lishi mumkin. Demak, n ga, ya’ni polimerlanish darajasiga bog‘liq holda polimerning molekulyar massasi turlicha bo‘ladi va shartli ravishda quyidagi toifalarga bo‘linadi: M = 500 ÷ 10000 bo‘lsa oligomer , undan yuqori M = 10000 ÷ 50000000 bo‘lsa yuqori molekulyar birikma deyiladi. Yuqori molekulyar birikmalar ham molekulyar massalarga nisbatan quyi molekulyar massali ( M = 10000 ÷ 50000 ), o‘rtacha molekulyar massali ( M = 50000 ÷ 5000000 ), yuqori molekulyar massali ( M = 5000000 ÷ 50000000 ), polimerlar ham deb yuritiladi. Eng yuqori molekulyar massali polimerlar sirasiga DNK molekulasi kiradi va hozirda ushbu ulkan makromolekulagina shaklini elektron mikroskopiyada ko‘rishga erishilgan [4]. Polimerlar molekulasida bir xil monomerlar takrorlanib kelsa, bunday birikma gomopolimer , agar har xil monomerlar bo‘lsa – sopolimer deyiladi. Shuningdek, monomerlarning birikishiga qarab makromolekula chiziqli, tarmoqlangan va to‘rsimon (fazoviy) tuzilishlarga ega bo‘ladi. Bunday makromolekulyar tuzilishlarni vujudga kelishi monomerlar xiliga, kimyoviy yoki tabiiy sintezni amalga oshirish mexanizmlariga bog‘liq. Chiziqli polimerlar (yoki sopolimerlar) odatda uzun zanjirsimon tuzilishda bo‘ladi. Agar monomerlarni xiliga qarab turli ranglar bilan belgilasak, unda chiziqli polimer (a) va sopolimer (b) ning molekulyar ko‘rishini quyidagicha tassavvur qilish mumkin: 9

a b Tarmoqsimon polimerlar (a) yoki sopolimerlar (b) ham uzun zanjirsimon tuzilishga ega bo‘lib, ularning makromolekulasi asosiy (yoki bosh ) zanjir va bir qator turli o‘lchamlarga ega yon zanjirlar iborat bo‘ladi. a b Bunday makromolekulalarning asosiy yoki yon zanjirlari qattiq (yoki egiluvchan) bo‘lishi, shuningdek, gidrofilligi bilan farqlanishi mumkin. To‘rsimon yoki fazoviy makromolekula deb monomerlar (elementar zvenolar) uzun zanjirlar bo‘lib bir biri bilan uch o‘lchamli to‘rsimon shaklda birikkan polimer (a) yoki sopolimerga (b) aytiladi. Bunday sopolimerlarda ham monomerlar (elementar zvenolar) turlicha bo‘ladi. a b To‘rsimon makromolekulalar, odatda, yuqori elastiklikka ega bo‘ladi, ular hajmiga quyi molekulyar birikmalar diffuzion tarzda kirishi, erituvchilarda cheklangan miqdorda bo‘kishi va gel-struktura hosil qilishi mumkin, ammo eritmaydi. Bunday tuzulishli makromolekulalarning tipik vakillari kauchuk, jun keratini, teri kollageni kabi yuqori molekulyar birikmalardir. 10

Agar polimerda elementar zvenolar (monomerlar) monoton tarzda takrorlanib kelsa, zanjir bo‘ylab zvenolar “uzoq tartibi” hosil bo‘ladi va polimer regulyar deyiladi. Bunday tartib saqlanmagan polimer noregulyar deb yuritiladi. Noregulyarlikka turli xil sabablar olib keladi. Masalan polimerlanish jarayonida zvenolarni ( ) birikish tartibiga bog‘liq tarzda regulyar (a) va norgeulyar (b) zanjirlar hosil bo‘lishi mumkin: a b Sopolimerlarda ham monomerlarning joylashishi tartibli yoki tartibsiz bo‘lishi mumkin. Mos ravishda bunday makromolekulalar statistik regulyar yoki noregulyar sopolimerlar deyiladi. Chiziqli sopolimerda har bir tipdagi monomerlar molekulyar zanjirning ma’lum uzunligida takrorlanib kelsa, bu qismlar bloklar va makromolekula esa blok-sopolimer deyiladi. Bloklar uzunligi va qattiqligi (egiluvchanligi) hamda boshqa fizik ko‘rsatgichlari bilan farqlanishi mumkin. Bu holat makromolekulaga turlicha xossalarni namoyon qilishga imkon beradi. Aynan shu tipdagi makromolekulalarga suyuq kristall holati xosdir [5] . Tarmoqlangan sopolimerda asosiy zanjir bir tipdagi ( ) monomerlardan va yon zanjirlar boshqa ( ) tipdagi monomerlardan tashkil topgan bo‘lsa, bunday birikma payvandli sopolimer deyiladi. 11

Asosiy zanjirdagi monomer zvenolarda atomlar ketma-ketligiga qarab polimer gomozanjirli yoki geterozanjirli deb ataladi. Asosiy zanjiri bir xil atomlardan, masalan, uglerod, oltingugurt, fosfor kabilardan tuzilgan bo‘lsa, bunday birikma gomozanjirli polimer deyiladi. Asosiy zanjirda faqat uglerod atomi takrorlansa, polimer karbozanjirli deb yuritiladi. Agar asosiy zanjirda monomerlar (elementar zvenolar) ketma-ketligi shakllanishi turli xil atomlar asosida shakllangan bo‘lsa, polimer (sopolimer) geterozanjirli deyiladi, masalan: Atomlarning makromolekulyar birikmalar hosil qilish qobiliyati ularning D.I. Mendeleev davriy tizimida joylashgan tartibiga ham bog‘liq. Birinchi guruh elementlari va bir valentli elementlar (jumladan, vodorod) polimer hosil qilmaydi, chunki zanjirli bo‘lib birikish uchun elementlar kamida ikki valentli bo‘lishi kerak. Davriy tizimning boshqa elementlari zanjirli birikmalar hosil qila oladi, ammo, ularning barqarorligi atomlar o‘rtasidagi bog‘lar mustahkamligiga bog‘liqdir. Polimerlar elementar tarkibiga qarab organik , elementorganik va noorganik kabi tiplarga bo‘linadi. Ular ichida nisbatan keng miqyosda o‘rganilgani va ishlab chiqariladigani organik polimerlar hisoblanadi. Organik polimer molekulasi tarkibiga uglerod atomidan tashqari, vodorod, kislorod, azot, oltingugurt, galogenlar atomlari kiradi. Elementorganik polimerlar zanjirlari asosan uglerod va geteroatomlar tuzilgan bo‘ladi va hamda tarkibiga azot, kislorod, oltingugurt atomlari kirmaydi. Noorganik polimerlar zanjirlarida uglerod atomi bo‘lmaydi. Polimer zanjirida elementlarni birikishi natijasida hosil bo‘lgan bog‘lar qutblangan yoki qutbsiz bo‘lishi mumkin. Odatda bir atomlarni kovalaent bog‘lanishi, masalan, N 2 , O 2 , Sl 2 birikmalar cheklanma qutbsiz bog‘langan deyiladi. Ularda elektron tumani (qobig‘i) ikkala atom yadrosi uchun mutloq 12

simmetrikdir. Cheklanma qutblangan bog‘ elektronni bir atomdan ikkinchisiga o‘tishi natijasida ajratilgan zaryadlar hisobiga hosil bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Aslida elektronni to‘liq o‘tishi kuzatilmaydi. Elektron qaysi atomga tegishli bo‘lganligiga bog‘liq tarzda, uni turli atomlar yadrosi maydonida bo‘lishi turli xil bo‘ladi. Natijada elektronni o‘rtacha zichligi bir atomda ikkinchisiga nisbatan kattaroq bo‘ladi. Buning oqibatida ushbu atomlar asosidagi molekula ma’lum bir elektrik, yoki dipol momentga ( μ o ) ega bo‘ladi va uning miqdori elektr zaryadi ( q ) va ular orasidagi masofaga ( l ) bog‘liq bo‘ladi, ya’ni μ o = ql. Bundan l ≈ 10 -8 cm va q ≈ 10 -10 el.st.b. ekanligidan μ o ≈ 10 -18 el.st.b.sm ≈ 1 D (Debay). SI tizimida 1 D ≈ 3,335*10 -30 Kl.m . Ammo dipol momentining miqdori atomlar turlariga bog‘liq holda μ o ≈ 0 ÷ 10 D diapazonida bo‘ladi [6]. Tuzilishi simmetrik bo‘lgan N 2 , Cl 2 , CH 4 , C 2 H 6 va shu kabi birikmalar, alifatik uglevodorodlar uchun μ o ≈ 0 D bo‘lib, ular qutbsiz molekulalar deyiladi. Bulardan farqli suv molekulasi asimmetrik bo‘lib, uning dipol momenti μ o ≈ 6,14*10 -30 Kl.m ≈ 1,84 D va suv qutbli molekula hisoblanadi. Polimerning asosini tashkil etadigan uglevodorodlar qutbsizdir. Bunday polimerlar sirasiga polietilen, polipropilen, polibutadien, polizopren, poliizobutilen kabilar kiradi. Qutbli polimerlar turiga OH-guruhli polivinil spirt, sellyuloza, kraxmal, xitin, CN-guruhli poliakrilonitril, COOH-guruhli poliakril va polimetakril kislotalar, C-Cl bog‘li polivinilxlorid, OCOON 3 -guruhli atsetat sellyuloza. Ammo, molekulyar zanjirda qutbli guruhlarni bo‘lishi hamma vaqt ham polimerni qutbli bo‘lishiga olib kelmaydi. Umuman olganda molekulyar zanjirda qutbli guruhlar simmetrik joylashgan bo‘lsa, ularning elektrik maydoni kompensatsiyalangan va dipol momenti nolga teng bo‘ladi. Asosiysi makromolekulalarni qutblanganligidan, ularning orasidagi ta’sirlashishlar bog‘liq bo‘ladi. Bu holat makromolekuladagi atomlararo, ya’ni ichki ta’sirlashishlarda va makromolekulalararo, ya’ni tashqi ta’sirlashishlarda kuzatiladi. Bunday ta’sirlashishlar yangi kimyoviy birikmalar hosil bo‘lishiga olib kelmaydi, faqat shu makromolekulalararo tortishish yoki itarishish jarayonlari amalga oshadi. Tortitish kuchlari ta’siri 3÷4 Ǻ da, shushingdek, itarishish kuchlar 13

bundan ancha yaqin masofalarda namoyon bo‘ladi. Itarishish kuchlari kvantomexanik tabiatli bo‘lib, u bitta molekulyar orbitada qarama-qarshi yo‘nalishli spinga ega ikkitadan ortiq elektron joylashisha olmaganligi sababli vujudga keladi. Makromolekulalararo tortishishlar asosan vandervaals (dispersion, deformatsion va orientatsion) va ion ta’sirlashishlar, vodorod bog‘lari hamda komplekslar hosil bo‘lishi orqali namoyon bo‘ladi. Turli qutbli va qutbsiz molekulalararo ta’sirlashishni eng universal turi dispersion ta’sirlashish hisoblanadi. Dispersion ta’sirlashish kuchlarining vujudga kelishi kvant mexanikasi qonunlari yordamida tushuntiriladi va ushbu turdagi ta’sirlashish energiyasi (U disp. ) quyidagi tenglama orqali ifolanadi: U disp. = - (3/2r 6 )[I 1 I 2 /(I 1 – I 2 )] 1  2 bu erda r – molekulalararo masofa; I 1 va I 2 - molekula ionizatsiya energiyasi;  1 va  2 - o‘zaro ta’sirlashayotgan ikkita molekulaning qutblanganligi. Agar ikkala molekula ham dipol tuzilishga ega bo‘lsa, ular orasida dipol – dipol yoki orientatsion ta’sirlashishlar vujudga keladi hamda energiyasi ( U or. ) quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: U or. = - (3/2r 6 )[ μ 1 2 μ 2 2 /kT] bu erda μ 1 va μ 2 - molekulalar dipol momenti; k – Bolsman doimiysi; T – harorat. Agar birinchi molekula dipol tuzilishga ega va ikkinchisi qutbsiz bo‘lsa, unda ikkinchi molekula birinchi molekulaning dipol maydonida qutblanadi. Chunki qutblanmagan molekulada elektronni siljishi va majburiy dipol hosil qilishi mumkin. Ushbu ta’sirlashish deformatsion deb yuritiladi va energiyasi ( U def ) .. quyidagi tenglama bilan ifodanaladi: U def ≈ (2/r 6 ) μ 2  bu erda  - qutbsiz molekulani qutblanishi. Energiyasi U or. dan ancha katta, ammo kovalent bog‘lanish energiyasidan deyarli bir tartibga kichik bo‘lgan vodorod atomi hisobiga amalga oshadigan ta’sirlashish bo‘lib, unda energiyasi U vod = 3 ÷ 30 kDj/mol diapazonida bo‘lgan 14

vodorod bog‘lar hosil bo‘ladi. Quyidagi chizmada vodorod bog‘i N va O o‘rtasida nuqtalar orqali ifodalangan [7] : Odatda vodorod bog‘larni ON, COON, NHCO guruhlar hosil qiladi. Agar molekulada ionlashadigan guruhlar bo‘lsa, ular orasida ion ta’sirlashishlar hisobiga tortishish va itarishish kuchlari namoyon bo‘ladi. Uning energiyasi atomlar orasidagi masofaga teskari proporsioanal bo‘lib, ta’sir etish masofasi vodorod energiyasinikidan ancha katta bo‘ladi. Umuman olganda polimerlarda vandervaals (dispersion, deformatsion, orientatsion) va ion ta’sirlashishlar, vodorod bog‘lari kuchsiz ta’sirlashishlar va bog‘lar deb e’tirof etiladi. Polimerlarda katta energiyali kuchli bog‘lar bu zanjir elementlarini kimyoviy birikib hosil qilgan kovalent ( 250 ÷ 300 kJ/mol ) bog‘lari hisoblanadi. Agar polimer tizimga tashqi fizik (issiqlik, mexanik, nurlanish) faktorlar, shuningdek, turli erituvchilar, ayniqsa, kislotalar, ishqorlar va tuzli eritmalar ta’sir etsa dastlab kuchsiz ta’sirlashishlar va bog‘lar uziladi, so‘ngra kuchli kimyoviy bog‘lar parchalanadi. Odatda kimyoviy bog‘larni uzilishi, ya’ni polimerlarni parchalanishi 300 o C dan yuqori haroratlarda hamda kuchli kislotali va ishqorli muhitlarda ruy beradi. Ammo, teskari jarayon, ya’ni elementlarni kimyoviy birikishi – polimer sintezi nisbatan past haroratlarda va maxsus kimyoviy reaksion muhitlarda amalga oshadi. Masalan tabiiy polimerlar organizm haroratida, ya’ni 50 o C dan past sohada sintez bo‘ladi. Umuman olganda polimerlar, ya’ni yuqori molekulyar birikmalar hosil bo‘lishi polimerlanish va polikondensatsiya reaksiyalari bo‘yicha kimyoviy va tabiiy sintezlar orqali amalga oshadi. Olingan polimer lar ni molekulyar tuzilishini o‘zgartirish uchun esa turli xil modifikatsiya usullaridan foydalaniladi. 15

1.2. Polimerlanish va uning turlari Elementar zvenolarning uchlarida reaksion faol markazlar bo‘lib, ular orqali birikish reaksiyasi – sintez amalga oshadi. Shu faol markazlarning tabiatiga ( radikal yoki ion ) bog‘liq holda polimerlanish radikalli yoki ionli deb farqlanadi. a) Radikal polimerlanish hamma vaqt zanjirli mexanizm bo‘yicha amalga oshadi. Bunda faol markazlar funksiyasini erkin radikallar bajaradi. Radikal polimerlanishni amalga oshiradigan eng taniqli monomerlar guruhiga etilen, vinilxlorid, akrilonitril, metakrilat, stirol, butadien kabilar kiradi. Radikal polimerlanish jarayoni bir nechta elementar kimyoviy bosqichlarni o‘z ichiga oladi: itsinirlash, zanjir o‘sishi, zanjir uzilishi va zanjir uzatilishi. Initsirlash reaksiya muhitida reaksion zanjirlarni boshlovchi erkin radikallarni yaratish jarayonidir. Bunday jarayonni amalga oshiradigan moddalar initsiator deyiladi. Masalan, oksidlovchi-tiklanuvchi tizimlar initsiator bo‘la oladi. SHuningdek, radikal polimerlanishda yorug‘lik kvantini yutish orqali fotokimyoviy initsirlash va yuqori energetik nurlanish (  -nurlar,  -zarrachalar, neytronlar, elektronlar va sh.k.) orqali radiatsion-kimyoviy initsirlash ham qo‘llanadi. Zanjir o‘sishi initsirlash natijasida hosil bo‘lgan erkin radikallarga monomerlarni birikish jarayonidir. Bu jarayon zanjir o‘sishi tezligi doimiysi ( k ) va faollik energiyasi ( E a ) kabi parametrlarga bog‘liq. Odatda E a = 12 – 40 kJ/mol. Zanjir uzilishi zanjirlarni kinetik va material cheklanish reaksiyasi bo‘lib, bu jarayon tizimda faol markazlarni yo‘qolishiga yoki ular o‘rniga etarlicha faol bo‘lmagan monomerlar paydo bo‘lishiga, zanjirlarni o‘sishini to‘xtashiga olib keladi. Natijada turli molekulyar massali zanjirlar hosil bo‘ladi va polidisperslik yuqori bo‘lishi kuzatiladi. Bunda zanjir uzilish faollik energiyasi E a = 6 kJ/mol dan oshmaydi. Zanjirlar uzilishini amalga oshirish, ya’ni radikallar bilan ta’sirlashib reaksiyani to‘xtatish uchun ingibitor moddalar ham qo‘llanadi. Zanjir uzatish reaksiyasida biror bir tanlangan zanjir uzatish molekulasi bilan o‘sadigan radikal atomi uziladi, natijada yangi radikal hosil bo‘ladi va zanjir o‘sishining kinetik reaksiyasi davom etadi. 16

Polimerlanish darajasi ( R ) sintez qilingan polimer uchun kinetik natijalar asosida hisoblanadi. Uning miqdori polimerlanish davrida polimer molekulasi tarkibiga kirgan monomerlar sonini (s) hosil bo‘lgan material zanjirlar soniga ( Z ) nisbatiga teng, ya’ni R = sZ. Shuningdek, R ning miqdori bevosita polimerlanish paytida aniqlashini mumkin. Buning uchun zanjir o‘sish tezligi ( v p ), zanjirni bimolekulyar uzilish tezligi ( v o ) hamda monomer va erituvchiga zanjir uzatish tezligi yig‘indisi ( v uzat ) aniqlanadi va R = v p /(v o +  v uzat ) formula yordamida R miqdori hisoblanadi [8]. b) Ionli polimerlanish kinetik qonuniyatlari va mexanizmlari murakkab bo‘lib, unda oraliq faol markazlar turli shakllarda bo‘lishi mumkin: erkin ionlar, ion juftligi, polyarizatsion komplekslar va sh.k. Zanjirli ion polimerlanish ikki tipga bo‘linadi: kationli va anionli. Kationli polimerlanish jarayonida o‘sayotgan zanjirning reaksion qobiliyatli uchi musbat zaryadlangan bo‘ladi ~ M n + + M → ~ M n + + 1 Anionli polimerlanish jarayonida o‘sayotgan zanjirning reaksion qobiliyatli uchi manfiy zaryadlangan bo‘ladi ~ M n - + M → ~ M n - + 1 c) Steroregulyarlik . Polimer zanjirida monomer zvenolar turli xil fazoviy konfiguratsion shaklga ega bo‘ladi. Konfiguratsiya tushunchasi atomlarni zanjirdagi geometrik joylashishini anglatadi va uni faqat kimyoviy bog‘larni uzish yoki qayta tiklash orqali o‘zgartirish mumkin. Turli xil ketma-ketlikda birikish imkoniyatidan monomer zvenolarining faqat bir xil konfiguratsiyasi takrorlansa yoki bir necha konfiguratsiyalar ma’lum bir qonuniyat asosida takrorlansa polimerlanish stero o‘ziga xoslik deyiladi va polimer steroregulyar deb yuritiladi. Radikal va ion polimerlanishda steroregulyarlik holati kuzatiladi. Polimerlanishda monomer zvenolar “ boshga bosh ” yoki “ boshga dum ” holatlarida birikishi mumkin. Bunday monomerlar tartiblanishiga ega polimerda atomlar psevdoasimmetrik joylashgan bo‘ladi. Makromolekulada psevdo- 17

asimmetrik atomlar konfiguratsiyasi bir xil bo‘lsa, zanjir izotaktik (a), agarda psevdosimmetrik atomlar konfiguratsiyasi qarama – qarshi bo‘lsa va qat’ian ketma-ket kelsa bunday zanjirlar sindotaktik (b) deyiladi. Psevdoasimmetrik atomlarni tasoddifiy ketma-ketlikdagi konfiguratsiyasi mavjud makromolekulalar ataktik (с) deb ataladi. N X N X N X N N X N U N X N N X N X N U N ┼┼┼┼┼┼┼ ┼┼┼┼┼┼┼ ┼┼┼┼┼┼┼ N U N U N U N N U N X N U N N U N X N X N a b с Ushbu formulalar Fisherni psevdoasimmetrik atomlar konfiguratsiyalari ifodalangan polimer zanjirlar proeksion tasvirlaridir. g) Polimerlanish usullari. Amaliyotda polimerlanishning to‘rta usuli kengroq qo‘llanadi: blokda; eritmada; emulsiyada; suspenziyada . Blokda (massada) polimerlanish – bu kondensirlangan fazada erituvchi bo‘lmagan holda monomerlarning polimerlanishini amalga oshirishdir. Reaksiya davomida monolit blok shakllanadi, u o‘zi sintez bo‘lgan idish yoki qolipni shaklini egallaydi. Usulning afzalligi erituvchi ishlatilmasligi va qolipda kerakli shakldagi material va buyumni shakllantirish imkoniyati mavjudligidir. Asosiy kamchilik esa ajralib chiqqan issiqlikni bartaraf etishni murakkabligidir. Eritmada polimerlanish monomerni hosil bo‘ladigan polimer bilan aralashadigan suyuqlikda, yoki faqat monomer eriydigan muhitda olib boriladi. Usulni afzalligi ajraladigan issiqlikni oson chiqarib yuborish imkoniyatini mavjudligidadir. Kamchiliklar esa erituvchi tayyorlash va uni regegeratsiya qilish, olingan polimerni yuvish va quritish bilan bog‘liq qo‘shimcha sarf-xarajatlardir. Emulsiyada polimerlanish aralashmaydigan fazalar orasidagi mukammal sirtli muhitida amalga oshiriladi. Bunday fazalar birida monomer bo‘ladi. Emulgator qo‘shilishi bilan mitsellalar hosil bo‘ladi va unda monomer qisman eriydi va qisman tomchi ( 10 -8 sm ) bo‘lib shakllanadi. Mitsella soni tomchinikidan 10 6 marta katta bo‘ladi. Tomchilar polimerlanishi mitsellada boshlanadi, ya’ni kolloid 18

zarrachalar ulkan lateks zarrachalar aylanadi. Bunday murakkab kimyoviy jarayon emulsion polimerlanish deb yuritiladi [9],[10] . Suspenziyada polimerlanish tomchilar ko‘rinishidagi (10 -5 ÷10 -1 sm) monomerlarni ular erimaydiga yoki o‘ta yomon eriydigan muhitda (odatda suvda) amalga oshiriladi. Tomchilar suvda eriychan polimerlar bilan barqarorlashtiriladi va monomerda eriydigan radikal initsiator yordamida polimerlanish olib boriladi. 1.3. Polikondensatsiya va uning turlari Polikondensatsiya – bu polimer zanjirlarni o‘sishi monomerlar funksional guruhlari orqali ta’sirlashishi va reaksiya tufayli hosil bo‘layotgan funksional guruhlarning o‘zaro ta’sirlashishi hamda buning natijasida quyi molekulyar birikmalar ajralib chiqishi bilan boradigan kimyoviy jarayonidir. Polikondensatsiya reaksiyasida monomerlar ikki va undan ortiq funksional guruhlarga ega bo‘lishi hamda bu guruhlar almashish reaksiyalarida amalga oshirishi kerak. Polikondensatsiya jarayonida zanjir o‘sishini kimyoviy akti umumiy holda quyidagicha e’tirof etiladi: a(M i )a + b(M j )b → a(M i+j )b + ab a(M i )b + a(M j )b → a(M i+j )b + ab bu erda M i , M j , M i+j lar mos ravishda i, j, i + j – o‘lchamli elementar tuzilmalar bo‘lib, i va j butun sonlardir; a va b lar reaksiya paytida uziladigan molekulyar fragmenlardir, ab – esa hosil bo‘ladigan quyi molekulyar birikma mahsulotdir. Polikondensatsiyaga polieterifikalash va poliamidirlash reaksiyalari misol bo‘ladi. Polimerlanishdan farqli polikondensatsiyada polimerning elementar tarkibi monomer birikmalar tarkibi bilan mos kelmaydi. Farq ajralib chiqayotgan quyi molekulyar birikmalar (suv, spirt, ammiak va sh.k.) tarkibi bilan aniqlanadi [11], [12]. Shuni ta’kidlash joizki, polikondensatsiyaga o‘xshash, ammo quyi molekulyar birikmalar ajralmaydigan reaksiya mavjud. Bu polibirikish reaksiyasi deyiladi. Bunga poliuretanni glikol va diizotsianatlardan hosil bo‘lish reaksiyasini misol 19

qilish mumkin. Polibirikish reaksiyasi ham polikondensatsiya kabi reaksion muhitda barcha funksional guruhlar sarf bo‘lguncha davom etadi. Polikondensatsiya jarayonlari polimerlanish jarayonidan molekulyar zanjirlarni hosil qilish usullari bilan prinsipial farqlanadi. Polikondensatsiyani farqlanuvchi belgilari hosil bo‘layotgan mahsulotlar tuzilishi, monomerlar soni va tavsiflari hamda jarayon turlaridir. Chiziqli polikondensatsiya jarayonida bifunksional monomerlar asosida chiziqli polimer sintezi bo‘ladi. To‘rsimon (uch o‘lchamli) polikondensatsiya jarayonini amalga oshirish uchun monomerlarda uch va undan ortiq funksional guruhlar bo‘lishi talab etiladi. Bunday monomerlar asosidagi polikondensatsiya reaksiya natijasida fazoviy tikilgan polimerlar hosil bo‘ladi. Bunday reaksiyalar noyob turi siklopolikondensatsiya bo‘lib, unda narvonsimon, ya’ni ikkita chiziqli zanjirlar parallel ravishda qo‘ndalang zanjirlar bilan tikilgan polimer sintez bo‘ladi. Polikondensatsiyada faqat bir xil tipdagi bifunksional monomerlar ishtirok etsa, jarayon gomopolikondensatsiya deyiladi. Bunday reaksiyalar, masalan, oksikislotalardan poliefirlarni sintez qilishda kuzatiladi [13] . Polikondensatsiya jarayonida turli tipdagi monomerlar qatnashsa va birining funksional guruhlari faqat boshqasining funksional guruhlari bilangina ta’sirlashsa, bunday reaksiya geteropolikondensatsiya deyiladi. Bunga geksametilendiamndan va adapin kislota asosida sintez bo‘ladigan poligeksametilenadipamin polimerini misol qilish mumkin. S h uningdek, sopolikondensatsiya jarayonlari ham mavjuddir. Bunda o‘zi xususiy polimer hosil qila oladigan ikki va undan ortiq tipdagi monomerlar qatnashadi. Masalan, bunday prinsip bo‘yicha aminokapron va aminoenant kislotalar asosida aralashma poliamid sintez bo‘ladi. YAnada murakkab turdagi reaksiya intersopolikondensatsiya deyiladi. Unda kamida uch tipdagi monomerlar qatnashadi: a-R’-a, b-R”-b, c-R”’-c. Birinchi ikkitasi somonomer bo‘lib, ulardagi a va b funksional guruhlar faqat uchunchisi intermonomer tarkibidagi s funksional guruhi bilan ta’sirlashadi. Bunday reaksiya 20

misol sifatida ikki diamin va dikarbon kislotalar asosidagi polikondensatsiya jarayonini keltirish mumkin. Polikondensatsiya jarayonida yuqori molekulyar birikmalar hosil bo‘lishining zaruriy shartlaridan biri reaksiyaga kirishadigan funksional guruhlarning stexiometrik nisbatini ( r ) mos tanlashdir. Bu nisbatdan qanchalik ko‘p og‘ish bo‘lsa, shunchalik ko‘p darajada quyi molekulyar polimer hosil bo‘ladi. Bunday polikondensatsiya mahsulini polimerlanish darajasi ( n k ) quyidagicha aniqlanadi: n k = (1 + r)/(1 + r – 2rx) bu erda x – reaksiyani tugallanganlik darajasi bo‘lib, polikondensatsiya jarayoni to‘liq tugaganda x = 1 bo‘ladi va n k quyidagi formuladan topiladi n k = (1 + r)/(1 - r) Umuman olganda polikondensatsiya jarayonini amalga oshirishning bir qator turlari mavjud bo‘lib, ularni qo‘llashda avvalom bor reaksiyaga kirishadigan moddalar (reagentlar) fizik kimyoviy xossalari va hosil bo‘ladigan polimerning xususiyatlari inobatga olinadi. Shuningdek, harorat ham polikondensatsiyada muhim faktorlardan hisoblanadi hamda unga bog‘liq holda quyi molekulyar massali ( 0 - 50 o C ) va yuqori molekulyar massali ( 200 o C va yuqori) polimerlar sintezi amalga oshadi. Reaksiya muhiti va reagentlar fazaviy holatiga bog‘liq tarzda polikondensatsiyani massada (suyultma); qattiq fazada; eritmada; emulsiyada (suspenziya); ikki fazali tizimda (fazalararo) amalga oshirish turlari mavjuddir. Massa va qattiq fazadagi polikondensatsiya yuqori haroratlarda, emulsiya va fazalaro polikondensatsiya past haroratlarda, shuningdek, eritmada bunday reaksiyalar ham yuqori, ham past haroratlarda amalga oshirilishi mumkin. Polikondensatsiya turlari ko‘p tonnali maxsus sintetik polimerlar, jumladan, oddiy va murakkab poliefirlar, poliamidlar, polikarbonatlar, poliarilatlar, polisulfonlar fenol-, mochevino- va atsetonformaldegid smolalar, kremneorganik birikmalar olishda keng qo‘llanadi. Polikondensatsiya turlari noyob tabiiy polimerlar sintez bo‘lishida ham muhim va asosiy jarayonlar hisoblanadi. Masalan, tabiatda keng tarqalgan va katta 21

miqdorlarda tabiy sharoitlarda ishlab chiqaradigan polisaxaridlar (sellyuloza, xitina, kraxmal, pektin), oqsillar (fibroin, keratin, kollagen, jelatin), nuklein kislotalar (DNK, RNK) sintezi polikondensatsiyaga asoslangandir. Ammo, shuni alohida ta’kidlash joizki, tabiiy polimerlar sintezi organizmda (o‘simliklar, hayvonlar, insonlar) tegishli genlar (genitik kodlar) vositada amalga oshadi. Polisaxaridlarda elementar zvenolar birikish tartibi va ulardagi atomlarni joylashganlik holatiga bog‘liq ravishda makromolekulalar turli tavsiflarga ega bo‘ladi. Odatda polisaxaridlar o‘simliklar (kraxmal, sellyuloza, lignin, pektin kabilar) va hayvonlar (xitin, glyukamin kabilar) organizmlarini tashkil etuvchi makromolekulyar birikmalar hisoblanadi. Masalan,  -D-glyukopiranoza (amiloza) zvenolarni polikondensatsion reaksiyasida  -(1,4)-glyukozid bog‘i hosil qilib biriksa kraxmal yoki  -(1,4)-glyukozid bog‘ini hosil qilsa sellyuloza sintez bo‘ladi[14]:  -(1,4)-glyukozid bog‘i - kraxmal  -(1,4)-glyukozid bog‘i - sellyuloza Kraxmal sellyulozadan farqli  -(1,6)-glyukozid bog‘i bo‘yicha ham birikishi va tarmoqlangan zanjirlar hosil qilishi ham mumkin. Kraxmal molekulalari kompakt joylashsada, ular orasida vodorod bog‘lari deyarli hosil bo‘lmaydi va shu bois oson eriydi. Sellyuloza faqat chiziqli zanjirga ega bo‘ladi va odatda molekulalari ipsimon shaklda joylangan va ular orasida kuchli vodorod bog‘lari mavjud bo‘ladi hamda suvda erimaydi. Pektin polisaxaridi galakturon kislotalari asosida sintez bo‘ladi 22

R = C N 3 yoki N kabi funksional elementlar. Pektin yaxshi eriydigan polisaxariddir. Xitin , ya’ni hayvonot olamida organizmni himoyalovchi qobig‘i vazifasini o‘tovchi polisaxaridning molekulalari N-atsetilglyukozamin zvenolarni b-(1,4)- glyukozid bog‘lari hosil qilishi asosida sintez bo‘ladi. Xitin molekulasidagi atomlar va funksional guruhlarni joylashishi unga fizik mustahkamlikni beradi va shu bois uni eritish ayrim tuzlar va kislotalar muhitida amalga oshirilishi mumkin: Oqsillar sintezi ko‘p bosqichli murakkab jarayon bo‘lib, maxsus organella – ribosomalarda sintez bo‘ladigan oqsilning tuzilishi haqidagi ma’lumot aks etgan genitik kodlar asosida ro’y beradi. Bunday ma’lumot aminokislotalar qanday tartibda oqsil molekulasini tashkil etishi, ya’ni birlamchi tuzilishi haqida bo‘ladi va DNK molekulasining ma’lum bir qismida, ya’ni xromosomasida kodlashtirilgan bo‘lib, gen deb yuritiladi. Bu ma’lumot oqsil sintez bo‘lishidan oldin DNK dan m- RNK (ma’lumotli RNK) ga ko‘chiriladi va ribosomaga o‘tkaziladi. Odatda aminokislotalar to‘g‘ridan to‘g‘ri sintezga kirishishlari uchun etarlicha faol bo‘lishmaydi va ularni faollashtirish uchun adenointrifosfat (ATF) fermenti energiya beradi. Natijada mavjud 20 xil aminokislotalar turli xil kombinatsion tartibda uchtadan bo‘lib birikadi va sintez uchun qobiliyatli bo‘lgan 61 xil triplet hosil qiladi [15],[16]. 23

Har bir tripletni t-RNK (transport-RNK) ketma-ket ravishda ribosomaga olib kiradi va m-RNK ga genitik kod bo‘yicha birikishi olib boradi. Agar triplet tarkibi genitik kodga mos kelsa, undan oldin kelgan tripletga aminokislatalar orqali kondensatsion tarzda, ya’ni bitta suv molekulasi ajratib chiqarib, peptid bog‘i hosil qilib kimyoviy birikadi. Peptidlar bu organik birikmalar bo‘lib, oqsil molekulasining asosini tashkil etadi. Asosi saxarofosfat zanjirlar bo‘lgan elementar zvenosi riboza yoki dezoksiriboza monosaxaridlaridan iborat polinukleotidlar ribonuklein kislotalar ( RNK ) yoki dezoksiribonuklein kislotalar ( DNK ) ga bo‘linadi. Polikondensatsiya reaksiyasi tufayli RNK zanjirida risoboza qoldiqlari va DNK zanjirida esa 2-dezoksiriboza qoldiqlari birikkan bo‘ladi va ular nukleotid zvenolar ham deyiladi. 24

DNK ning birlamchi tuzilishi DNK ning ikkilamchi tuzilishi RNK makromolekulasi nukleotid zvenosi tarkibiga adenin, guanin, sitomin va uratsil kabi molekulyar birikmalar kiradi. DNK makromolekulasi nukleotid zvenosida uratsil o‘rniga timin ishtirok etadi. DNK makromolekulasi massasi 50*10 7 gacha bo‘lib, u asosan hujayraning yadrosida, RNK makromolekulasi massasi 10 4 gacha bo‘lib, u asosan hujayralarning ribosomalari va protivoplazmalari tarkibida bo‘ladi. DNK va RNK makromolekulalari birlamchi va ikkilamchi tuzilishlarga ega bo‘ladi. DNK va RNK birlamchi tuzilishi zanjirlarning nukleotid tarkibi va nukleotid zvenolarni ketma-ketligini anglatadi. DNK ning ikkilamchi tuzilishi esa ikkita parallel (tarmoqlanmagan) nukleotid zanjirlarning umumiy o‘q atrofida o‘ralishi natijada hosil bo‘lgan ikki spiralni yagona tizimi ko‘rinishida bo‘ladi. Bunday ikki spiral tuzilish ko‘plab vodorod bog‘lari asosida shakllanadi [17]. 1.4. Polimer molekulasining o‘zgarishlari va modifikatsiyasi Polimer molekulasining tuzilishini maqsadli o‘zgartirilib yangi tipdagi va muhim xossali yuqori molekulyar birikmalar olinishi jiddiy ahamiyotga egadir. Bunday o‘zgarish reaksiyalari o‘z-o‘zidan borishi, fizik faktorlar, masalan, issiqlik, yorug‘lik, radiatsiya, havodagi kislorod, mexanik kuchlanish, shuningdek, ekspluatatsiya sharoitlari ta’sirlari ostida amalga oshirilishi mumkin. Polimerlar molekulyar o‘zgarish reaksiyasining uchta asosiy turi mavjuddir: 25

- polimerlanish darajasi saqlanadigan polimeranalogik va ichki molekulyar o‘zgarishlar ; - polimerlanish darajasi oshishiga olib keladigan tikilish, payvandlash va blok- sopolimerlanish; - polimerlanish darajasi kamayishiga olib keladigan parchalanish - destruksiya . Polimeranalogik o‘zgarishlar - bu makromolekulaning kimyoviy bog‘larini uzmasdan va skeletini o‘zgartmasdan yon (asosan funksional) guruhlar yoki asosiy zanjir atomlarini quyi molekulyar birikmalar bilan reaksiyaga kirishishi amalga oshadigan jarayondir. Uning ikkita asosiy yo‘nalishi mavjud: 1. Ayrim polimerlarni bevosita monomerlardan sintez qilinmaydi yoki bunday sintezni amalga oshirib bo‘lmaydi. Ular boshqa polimerlarni turli xil kimyoviy qayta ishlash, masalan, gidroliz qilish orqali olinadi. Jumladan, polivinil spirt polivinil atsetatni gidroliz qilish orqali olinadi, shuningdek, xitinni ishqoriy gidrolizi, ya’ni deatsetillash orqali xitozan olinadi. 2. Polimerlarda yangi xossa bo‘lishi, masalan, eruvchanligini oshirish uchun makromolekulasining funksional guruhlari kimyoviy o‘zgartiriladi, ya’ni modifikatsiyalanadi. Bunday modifikatsiyalar orqali ko‘p holatlarda polimer molekulasiga unda mavjud bo‘lmagan reaksion faol funksional gururhlar kiritiladi yoki almashtiriladi. Bunga klassik misol tariqasida sellyulozani turli xil hosilalarini (atsetat sellyuloza, nitrat sellyuloza, karboksimetilsellyuloza va sh.k.) olinishini keltirish mumkin [18]. Ichki molekulyar o‘zgarishlar - bu asosiy zanjirdagi funksional guruhlar yoki atomlarni kimyoviy reaksiyasi tufayli makromolekulaning tuzilishida o‘zgarishlar amalga oshadigan jarayondir. Bunday o‘zgarishlar asosan ikki guruhda bo‘ladi: 1. Makromolekulani tuyinmagan bog‘lar tizimlari bilan reaksiyasi. Bunga misol qilib polivinil spirtdan yoki polivinilxloriddan qo‘sh bog‘li ketma-ketlikka ega bo‘lgan polivinlen molekulalarining hosil bo‘lishini keltirish mumkin. 2. Makromolekulani ichki siklizatsiya reaksiyasi. Bunday reaksiyalaga poliakrilonitrildan qo‘sh bog‘li tizim bilan politsiklik polimer hosil bo‘lishi yoki poliakril kislotadan siklik angrid zvenolar olinishi misol bo‘ladi. Shuningdek, 26

politsiklik ichki molekulyar o‘zgarishlar reaksiyasi quyi molekulyar birikmalar ishtirokida ham amalga oshishi mumkin. Masalan, polivinilxloridni sink ishtirokida qizdirilsa uch hadli sikllar hosil bo‘ladi. Molekulalararo reaksiyalar – bu bir necha makromolekulalarni bir biri bilan o‘zaro ta’sirlashish reaksiyasidir. Bunga misol etib kauchuk vulkanizatsiyasini, ya’ni chiziqli makromolekulalarni uch o‘lchamli tikilishi misol bo‘ladi. Bu kabi molekulalararo reaksiyalarga suyuq reaksion oligomerlarni tikuvchi vositalar yordamida qattiq to‘rsimon tikilishiga asoslangandir. Masalan atsetonformaldegid smolani natriy gidroksid ishtirokida yoki epoksid smolani poliaminlar yordamida tikilishida kuzatiladi. Polimerlar ekspluatatsiya qilishda va qayta ishlashda bir qator faktorlar, jumladan, issiqlik, yorug‘lik, havodagi kislorod, kimyoviy reagentlar, mexananik kuchlar, mikroorganizmlar ta’siri etadi. Bunda turli xil fizikaviy va kimyoviy jarayonlar amalga oshadi va ular o‘z navbatida polimerlarning fizik-mexanik xossalarini yomonlashishiga sabab bo‘ladi. Ko‘p hollarda ekspluatatsion tavsiflarni yomonlashishi kimyoviy bog‘larni uzilishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Bu hol o‘z navbatida molekulyar massani pasayishiga, ya’ni destruksiyaga olib keladi [19]. Polimerlar destruksiyasi – bu makromolekulalarni turli xil fizik faktorlar kimyoviy agentlar ishtirokida parchalanishidir. Destruksiya tufayli polimerning molekulyar massasi pasayadi, uning tuzilishi hamda fizik va kimyoviy xossalari o‘zgaradi. Polimer yaroqsiz holatga kelib qoladi. Destruksiya faqat salbiy natijalarga emas,balki ayrim hollarda ijobiy ham bo‘ladi, masalan, oqsillardani parchalab aminokislotalar olish bunga misol bo‘ladi. Destruksiyalar ham o‘z navbatida fizik va kimyoviy tiplarga ajratiladi. Fizik destruksiya odatda fizik faktorlar ta’sirida ruy beradi: issiqlik ta’sirida termodestruksiya , yorug‘lik ta’sirida fotokimyoviy destruksiya, ionizatsion nurlanishda radiatsion destruksiya, polimerlarni maydalash va ishqalashda ular mexanik parchalanadi, ya’ni mexanokimyoviy destruksiya kuzatiladi. 27

Kimyoviy destruksiya odatda kimyoviy reagentlar va fermentlar ta’sirida amalga oshadi. Bunda oksidlanish, gidroliz, atsidoliz, aminoliz va sh.k. parachalanish jarayonlari kuzatiladi. Destruksiya jarayoni ham amalga oshish mexanizmi bo‘yicha ikki xil bo‘ladi: - tasoddifiy qonuniyat destruksiyasi va zanjirli destruksiya . Bunday molekulyar o‘zgarishlar polimerlarni turli xil molekulyar tuzilish va massalarga ega bo‘lishiga hamda fizik xossalarini jiddiy o‘zgarishiga olib keladi. Tasoddifiy qonuniyat destruksiyasi asosiy zanjirda bir biriga bog‘liq bo‘lmagan bog‘larni uzilishi bilan amalga oshadi va bunda makromolekular uzunligi qisqarib boradi. Bunday destruksiyalar, odatda kimyoviy (kislota, ishqor va sh.k.) reagentlar ta’siri ostida ruy beradi [20]. Zanjirli destruksiya – bunday polimer zanjirini parchalanishida radikal yoki ion tipidagi faol markazlar orqali asosiy zanjirda bir nechta parchalanish aktlari ruy beradi. Odatda zanjirli destruksiyani initsirlash fizik faktorlar, jumladan, issiqlik, yorug‘lik, radiatsiya hamda erkin radikallar va ionlar ta’siri ostida amalga oshadi. Bunday destruksiya jarayonllari makromolekulalarni to monomerlargacha parchalanishiga qadar davom etishi mumkin. Destruksiyada xususiy hol deb depolimerizatsiya jarayoni e’tirof etiladi. Ushbu jarayon polimer zanjiridan monomerlarni ketma-ket tarzda uzib borilishi bo‘lib, bunda hajmda monomerlar hosil bo‘ladi va to‘planadi [21],[22]. Blok va payvandli polimerlanish ko‘p hollarda polimerlarni kimyoviy modifikatsiya qilishda qo‘llaniladi. Bunday modifikatsiyalar tufayli polimer zanjirining asosiy qismida maxsus funksional tavsifli bloklar joylashi yoki payvandlash orqali asosiy zanjirga yon tomondan turli xil funksional zanjirlar ulanishi mumkin. Polimer material sirtini himoyalash yoki faollashtirish payvandlash modifikatsiyasi samaralidir. Masalan, polimer tolalar va plenkalar sirtida funksional guruhlar bo‘lishiga shunday reaksiyalar asosida erishiladi. Payvandlash orqali gaz va bug‘ kiruvchanligi yuqori bo‘lgan materiallar va ion almashuvchan membranalar olish amalga oshiriladi. 28

1. 5. Polimerlar molekulyar massasi va uning turlari Polimerlar ham quyi molekulyar birikmalar kabi molyar massa , mutloq ( absolyut ) va nisbiy molekulyar massalar bilan tavsiflanadi. Odatda mutloq molekulyar massa kg (g) va molyar massa kg/mol (g/mol) birliklarida ifodalanadi. Nisbiy molekulyar massa birliksiz bo‘lib, uning son miqdori molyar massanikiga to‘g‘ri kelishi mumkin, agarda molyar massa g/mol bo‘lsa. Mutloq molekulyar massani juda kichik miqdorlarda bo‘lishi va amaliy jihatdan qo‘llanishi noqulay bo‘lganligi tufayli IUPAK (1979) uning o‘rniga molyar massa va nisbiy massalardan foydalanishni tavsiya etgan[23],[24]. a) Molyar massa. Polimer molekulasi tarkibida takrorlanuvchi zvenolar atomlardan tashkil topgan bo‘lib, ularning molyar massasini davriy sistema yordamida hisoblash mumkin. Masalan, polistirol (PS) zvenosi S 6 N 6 ning molyar massasi M o = 10 4 g/mol . Agar zvenolar soni n zv = 1000 ta bo‘lsa, unda polistirolning molyar massasi (M o ) PS = n zv M o = 104000 g/mol , shuningdek, nisbiy molekulyar massasi (M n ) PS = n zv M o = 104000 bo‘ladi. Demak, polimerlarni aniq molyar massaga ( M o ) ega ( n zv ) ta zvenolardan tashkil topganligi, ularni ushbu parametrlar asosida molyar va nisbiy molekulyar massalarini aniqlashga imkon beradi [25],[26]. b) Mutloq (absolyut) molekulyar massa. Makromolekulalar tarkibini ko‘p sonli atomlar tashkil etadi va shu bois mutloq massani atomlar asosida tahlil etish o‘rinli. Ma’lumki, atomlar proton ( r ), neytron ( n ) va elektron ( e ) kabi elementar zarralardan tashkil topgan bo’lib va ularning mutloq massalari m p = 1,673*10 -24 g , m n = 1,675*10 -24 g va m e = 9,11*10 -28 g. Molekulyar massalarni aniqlashda asos qilib olinadigan uglerod izotopini 12 C olsak, undagi 6 proton, 6 neytron va 6 elektronlar mutloq massalari yig‘indisi M a ≈ 20,088*10 -24 g va uning 1/12 qismi, ya’ni k ≈ 1,674*10 -24 g muhim koeffitsient hisoblanadi. Ushbu koeffitsient yordamida nisbiy molekulyar massasi ( M ni s ) ma’lum bo‘lgan moddalarning mutloq molekulyar massalari hisoblanishi mumkin: 29

M a ≈ kM n ≈ 1,674*10 -24 M n . , g Shuningdek, ma’lumki 12 gramm 12 C da 6,02*10 23 ta uglerod atomi bor. Bu miqdor muhim fizik parametr bo‘lib, bir mol dagi zarrachalar sonini, ya’ni Avogadro soni N A = 6,02*10 23 mol -1 ni ifodalaydi. Agar molyar massa ( M o ) miqdori ma’lum bo‘lsa, unda M a quyidagicha topiladi [27]: M a ≈ M o /N A ≈ M o /6,02*10 23 , g Har ikkala holatda ham M a ni aniqlash uchun molekulaning nisbiy yoki molyar massasi miqdorlari kerak bo‘ladi va M a ning miqdori o‘ta kichik tartiblarda ( g ) bo‘lib, undan amaliy foydalanish ancha mushkil. Ammo, zvenolarning molyar massasi va o‘lchamlariga bog‘liq, ularning molekulyar massalari bilan bir qatorda zanjirining uzunligini aniqlash mumkin [28]. 1-jadval. Turli xil polimerlarning molekulyar massalari, zanjir uzunligi va diametrlari Makromolekula Molyar massasi, g/mol Mutloq massasi, g Zanjir uzunligi, mm Diametri, nm Har xil manbadan olingan DNK: - baliq pufagi - bakteriya - poliomielit virusi Kraxmal: - amilopektin - amiloza Polietilen: - ultra yuqori molekuli - odatiy 69*10 12 25*10 8 3*10 6 25*10 7 2*10 6 3*10 6 1*10 5 1,15*10 -10 4,15*10 -15 4,98*10 -17 4,15*10 -16 3,32*10 -17 4,98*10 -17 1,66*10 -18 34700 1,3 0,0015 129 1,0 0.027 0,00091 2,0 2,0 2,0 0,74 0.74 0,49 0,49 30

v) Nisbiy molekulyar massa. Odatda polimerlarning massalari nisbiy molekulyar massalar orqali ifodalanadi. Bunga asosiy sabab: - birinchidan , polimerlarning mutloq molekulyar massasi miqdorlari 10 -18 kg dan 10 -26 kg gacha bo‘lgan oraliqda, va nisbiy molekulyar massalari esa 10 4 dan 10 7 gacha oraliqdagi tartiblarda bo‘ladi. Amaliy hisoblashlar olib borishda massaning mutloq miqdoridan foydalanish nisbiy miqdorga qaraganda bir muncha noqulayroqdir; - ikkinchidan , molekulyar massalarni aniqlashning chiziqli polimerlar uchun prinsiplarini chizig‘li bo‘lmagan to‘rsimon polimerlar uchun joriy noo‘rindir. Chunki bunday polimerlar ustmolekulyar tuzilishga ega bo‘lib, ularni parchalamasdan molekulyar massasini aniqlashning iloji bo‘lmaydi; - uchinchidan , polimer molekulasining sintezi amalga oshiralayotgan muhitda, o‘ziga xos termodinamik va kinetik to‘sqinliklar vujudga keladi hamda ular bir molekulyar massali namunalar olish imkoniyatini bermaydi. Faqat ayrim biosintez jarayonlarida, ya’ni genetik kod asosida sintez amalga oshganda monodispers makromolekulalar hosil bo‘lishi kuzatiladi. g) O‘rtacha molekulyar massalar. Umuman olganda nisbiy molekulyar massalari 10 000 dan 70 000000 gacha diapazonda bo‘lgan birikmalar polimerlardir. Ko‘plab zvenolarni birikib polimer hosil bo‘lishida termodinamik imkoniyatlar cheklanganligi tufayli turli molekulyar massaga ega makromolekulalar sintez bo‘ladi. Shu bois polimerlarning molekulyar massasini baholashda o‘rtacha molekulyar massa miqdorlarini qo‘llash o‘rinli hisoblanadi. Ular shartli ravishda uch turga, ya’ni o‘rtacha sonli molekulyar massa, o‘rtacha massali molekulyar massa va o‘rtacha molekulyar massalarga bo‘linadi. O‘rtacha sonli molekulyar massa (M n ) polimer namunasining umumiy massasini ( M i N i ) makromolekulalarning umumiy soniga (  N i ) nisbati bilan aniqlanadi: M n =  M i N i ¤  N i 31

bu erda N i - massasi M i bo‘lgan makromolekulalar soni. Bunga binoan formulani quyidagicha ifodalash mumkin [29],[30]: M n = 1 ¤ f i ¤ M i bu erda f i - massasi M i bo‘lgan makromolekulalardan iborat fraksiyaning massaviy ulushidir: f i = M i N i ¤  M i N i Demak, polimerning o‘rtacha sonli molekulyar massasi ma’lum massaga ega makromolekulalar soni orqali ifodalanadi. M n ni aniqlashda tugal guruhlar usuli va termodinamik ( ebulioskopiya, krioskopiya, osmometriya ) usullardan foydalanadi. O‘rta massali molekulyar massa ( M w ) polimerning umumiy molekulyar massasida ma’lum molekulyar massali ( M i ) fraksiyalarning massaviy ulushini inobatga olgan holda aniqlanadi: M w =  M i 2 N i ¤  M i N i yoki M w =  M i f i Demak, polimerning o‘rtacha massali molekulyar massasi ma’lum massaga ega makromolekulalar massalari orqali ifodalanadi. M w miqdorini aniqlashda yorug‘likning sochilishi va tezlik sedimentatsiya usullaridan foydalanadi. O‘rtacha molekulyar massa ( M z ) quyidagi formula orqali ifodalanadi: M z =  M i 3 N i ¤  M i 2 N i Polimerning o‘rtacha molekulyar massasi ( M z ) bevosita tajribada, jumladan, muvozanatli sedimentatsiya usuli yordamida olingan natijalar asosida hisoblanadi. Shuningdek, polimerlar molekulyar massalarini tavsiflashda o‘rtacha gidrodinamik molekulyar massalar ham qo‘llanadi. Ular gidrodinamik usullar yordamida aniqlanadi, jumladan, tavsifli qovushoqlik [  ] yordamida aniqlangan bo‘lsa ( M  ), tezlik sedimentatsiyasi doimiysi ( S o ) asosida topilsa ( M s ) va ilgarilanma diffuziya doimiysi ( D ) bo‘yicha hisoblangan bo‘lsa ( M D ) deb belgilanadi va quyidagi formulalar bilan ifodalanadi: 32

M = { N i M i a ¤  N i M i } 1¤ a M s = { N i M i (1-b) ¤  N i M i } 1¤ (1-b) M D = { N i M i -b ¤  N i M i } 1¤ b bu erda a va b - polimer-erituvchi tizim doimiysi. Polimerlarning o‘rtacha molekulyar massalari va makromolekulyar o‘lchamlarini aniqlashning eng oddiy gidrodinamik usullaridan biri viskozimetriya bo‘lib, uning yordamida o‘rtacha molekulyar massani hisoblash uchun qo‘llanadigan tavsifli qovushoqlik [  ] o‘lchanadi (7-bobga qarang). Molekulyar darajada [  ] miqdori suspenziya zarrachalari uchun Eynshteyn formulasini Flori tomonidan o‘zgartirilgan ko‘rinishida ifodalanadi: [  ] ≈ F[<h q 2 > 3/2 /M]  3 bu erda <h q 2 > - polimer g‘ujanaksimon zanjirining uchlari orasidagi masofani q - erituvchidagi miqdori;  - bo‘kish parametri bo‘lib, u polimer g‘ujanagining yaxshi erituvchida chiziqli o‘lchamini ortishini ifodalaydi; F – Flori parametri, uni q - erituvchidagi miqdori 2,84*10 21 , agar [  ] miqdori dl/g larda o‘lchansa [31],[32]. Bo‘kishni molekulyar massaga bog‘liqligi umumiy tarzda  ~ M e kabi ifodalanadi: - yaxshi erituvchi va molekulyar massa katta bo‘lgan holatda e = 1; q -erituvchida kichik diapazanli molekulyar massalarda e <1; polielektrolit va qattiq zanjirli makromolekulalar uchun e >1 dir. Shuningdek,  polimer eritmalar osmotik bosimini ifodalovchi Vant-Goff tenglamasidagi ikkinchi virial koeffitsient A 2 bilan bog‘langandir: p /RTc = 1/Mc = A 2 c + A 3 c 2 Bularni e’tiborga olsak va (3.1.11) formuladagi barcha doimiy koeffitsientlar va ko‘paytuvchilarni K  bilan belgilasak Mark-Kun-Xauvink tenglamasiga ega bo‘lamiz: 33

[ ] ≈ K  M a bu erda a = 3/2 + 3e - 1 – tenglama koeffitsienti. Shu kabi analogik tarzda qovushoqligi  o muhitda sharchani harakatini ifodalovchi Stoks tenglamasidan foydalanilgan holda, formuladan ilgarilanma ishqalanish koeffitsientini ( f ) aniqlash tenglamasini hosil qilish mumkin va uning yordamida molekulyar massalarni aniqlash uchun zarur bo‘lgan sedimentatsiya va diffuziya koeffitsientlarini topish mumkin [33]. f =  o P<h 2 > 3/2  bu erda P  5,1 1 bo’lgan Florining boshqa bir parametri. Bunda ham (3.1.13) formuladagi kabi o‘zgartirish asosida K f – koeffitsient va Mark-Kun-Xauvink tenglamasi ko‘rinishidagi ifoda ega bo‘lamiz: f = K f M b bu erda b = ½ + e – tenglama koeffitsienti. Ushbu ifodadagi f miqdori bevosita o‘lchanmaydi, balki uni diffuziya koeffitsienti D =k t /f va sedimentatsiya doimiysi s o =M(1- ur )/N A f ni eksperimental aniqlash orvali topish mumkin. Bunda u - polimerning parsial solishtirma hajmi va r - zichligidir ; k – Bolsman doimiysi . Boshqacha aytganda D ~ M b va s ~ M b-1 . Shuni ta’kidlash joizki, o‘rtacha molekulyar massalarni aniqlashda asosan nisbiy molekulyar massalar qo‘llaniladi. Ammo molyar massalar va mutloq molekulyar massalarni qo‘llanishi cheklanmagan. O‘rtacha molekulyar massalar polimerning konfiguratsiyasi va konformatsiyalari singari muhim parametri hisoblanadi hamda uni batafsil anivlash uchun makromolekulyar fraksiyalar va molekulyar massaviy taqsimotlarni o‘rganishni talab etadi [34],[35]. II BOB. TADQIQOT NATIJALARI VA ULARNING MUHOKAMASI 34

2.1. Makromolekulalarni tadqiqot qilish uchun polyarizatsion-optik va gidrodinamik usullarni qo‘llash Polimer eritmalarining kirishuvchan oqimida bo‘ylama gidrodinamik maydon vujudga keladi va unda makromolekulalar oqim bo‘ylab yoyiladi va oriyentirlanadi hamda oriyentatsion kristallanishga uchraydi. Ammo, hozirgi paytgacha oqimlarda makromolekulalar oriyentatsion struktura hosil qilish dinamikasini o‘rganishni optimal eksperiment usullari mavjud emas, bunday struktura fibroin uchun  -spiral qismlarni parchalanishi va  -strukturani hosil qilishi bilan amalga oshadi. Makromolekulalarni eritmalarda strukturaviy tashkillanishini tadqiqot qilish uchun keng ko‘lamda polyarizatsion-optik usullarni, jumladan, qo‘sh nurni sinishi (DLP) usulini zanjirlar oriyentatsiyasi o‘rganish, optik aylanish dispersiyasi (DOV) va aylanma dixroizm (KD) ni  -spirallar va  -strukturalarni tadqiqot qilish, polyarizatsion ultramikroskopiya (PUMK) ni polimerlarning fazaviy holatini nazorat qilish uchun qo‘llash mumkin. Ammo, bu usullarni birgalikda oqsillarni oqimdagi holatini nazorat qilish uchun qo‘llash bo‘yicha muammo mavjud edi. Ushbu muammoni yechish maqsadida yuqorida aytilgan optik usullarni yagona polyarizatsion nurdan foydalanib, birgalikda, ya’ni ushbu umumiy nurni turli (kapillyar, tirqishli, silindrik) konstruksiyaga ega gidrodinamik yacheykalarda vujudga keltiraladigan bo‘ylama maydonga perpendikulyar yo‘nalgan tarzda qo‘lladik (1-rasm). Bo‘ylama gidrodinamik maydonda makromolekulalarni oriyentatsion- deformatsion xususiyatini o‘rganish uchun DLP usuli Frank-Keller tomonidan 1971 yilda tavsiya etilgan bo‘lib, u Frenkel-Brestkin tomonidan 80-yillardan boshlab jiddiy rivojlantirilgan. Bu usul bo‘yicha tezlik gradiyenti g Q/Sh (bunda Q – eritmani sekundli sarfi va Sh – uning element hajmi) bo‘lgan bo‘ylama maydonda zanjirlarning yoyilganlik darajasi (  ) ni qo‘sh nur sinishini keltirilgan miqdori bo‘yicha aniqladik  n/  n    2 35

bu yerda  n   /2 p d - o‘lchanadigan DLP, unda  - oddiy va g‘ayri oddiy nurlar orasidagi fazalar farqi, d – anizotrop soha qalinligi;  = 0,56*10 -4 см – monoxromatik nur uzunligi. Qo‘sh nur sinishining maksimal mumkin bo‘lgan miqdori  n  ni Peterlin formulasi bo‘yicha hisobladik  n   2 p (n 2 + 2) 2 (9n) -1 (a 1 - a 2 ) N' bunda n –eritmani sindirish ko‘rsatgichi; N'=N A C/M o –elementar zvenolarni konsentratsiyasi С bo‘lgan element hajmdagi soni (polimer qattiq fazada bo‘lganda С o‘rniga uning zichligi r ni ishlatdik); (a 1 - a 2 ) – elementar zvenoni optik anizotropiyasi. Fibroin ( М о ≈ 345, r ≈ 1,33 г/см 3 ) uchun (a 1 - a 2 ) ni miqdorini (  n в ) ipak tolasini DLP ni o‘lchash va  n   n  , deb olib, quyidagi formula orqali hisobladik (a 1 - a 2 )  9n  n в М о /[2 pr N A (n 2 + 2) 2 ] Natijada (a 1 - a 2 )  4,2*10 -25 sm 3 ва (a 1 - a 2 )  4,4*10 -25 sm 3 , mos tarzda, tarkibida tuz bo‘lgan dimetilformamidli va suvli erituvchilar uchun aniqladik. 36 и – yorug‘lik manbai;  - monoxromator; Р - polyarizator;  /4 - to‘lqin plastinkasi; PR - optik prizma; А - analizator; OK1 - DLP va DOV uchun prizma; OK2 - KD uchun okulyar; OK3 - PUMK okulyar; FEU – fotoelektrik qayd etgich; Ls - oqim; Fo – oddiy va Fe - g‘ayri oddiy nurlar; SI - raqamli indikator; x, y, z - koordinatalar;  ,  o ,  1 ,  3 , q - polyarizatsion nur tekisligini aylanish burchagi; Lt - linii toka rastvora; An - opticheskaya anizotropiya; Я – yacheyka.1-rasm. Makromolekulalarni oqimda strukturaviy va fazaviy almashishlarining dinamikani o‘rganish uchun polyarizatsion-optik va gidrodinamik usullarni birgalikda qo‘llanishini chizmasi.

Aslida, Frank-Keller qurilmasini optik aylanish dispersiyasi [ ] o‘lchash uchun mo‘ljallangan polyarimetr asosida yig‘dik. Shuning uchun bu qurilma Moffit-Doti usuli bo‘yicha tadqiqot o‘tkazib, optik aylanish konstantasi ( b o ) ni quyidagi formula bo‘yicha aniqlashga imkon berdi: ( 3M o [  ]/100(n 2 +2)/(  o 2 /(  2 -  o 2 )  b o (  o 2 /(  2 -  o 2 )+ a o Fibroinni  -spirali,  -strukturasi va g‘ujanaksimon holatlarini b o konstantani ishorasi va miqdori bo‘yicha muhokama qildik: b o > 0 holda oqsillar  -struktura bilan tavsiflanadi, b o < 0 bo‘lsa  -spiral konformatsiyaga ega bo‘ladi. Zanjirlarning  va  konformatsiyalari mavjud bo‘lsa UB yorug‘ligining polyarizatsion nuri eng samarali tarzda yutiladi. Nurning bu sohasida Bolotina- Brua tomonidan tavsiya etilgan aylanma dixroizm usuliga muvofiq molekulyar elliptik [ q ] ni aniqladik va Fasman-Grenfeld usuli bo‘yicha fibroin zanjirlarining  va  konformatsion qismlarini miqdoriy tavsiflarini aniqladik. Polyarizatsion-ultramikroskopiya bevosita oqimda Faradey-Tindal konusini vujudga kelishi kuzatgan holda, tizimning fazaviy holatini va polimer assotsiatlar, gellar, kristallar hosil bo‘lishini nazorat qildik. Umumiy polyarizatsion nurdan foydalanish oriyentatsion-tartiblangan zanjirlardan struktura hosil qilish haqida ma’lumot olishga imkon berdi. Shunday qilib, eksperimental tarzda aniqlangan fibroin elementar zvenolarini optik anizotropiya miqdorlaridan foydalanib, polyarizatsion-optik va gidrodinamik usullarini birgalikda qo‘llash uslubi tavsiya etildi. Bu uslub fibroin eritmalarni turli konstruksiyali gidrodinamik yacheykalarda vujudga keladigan bo‘ylama maydonda  -spiraldan  -shaklga o‘tish tufayli ro‘y beradigan makromolekulalarning strukturaviy va fazaviy almashishlarini tadqiqot qilish uchun qo‘llanildi. Amorf-kristall fibroinni eritmalarini hosil qilish qonuniyatlari Fibroin tola va tolasimon chiqindilarda amorf-kristall holatda bo‘ladi, unda kristall qismlar antiparallel  -strukturani hosil qiladi. Uning erishi murakkab 37

jarayon bo‘lib, 60 - 70 % li tuz-suv erituvchilarida uzoq muddat qizdirish va jadal mexanik aralashtirish natijasida eriydi. Bunda makromolekulalararo  -struktura parchalanadi va bir - biridan ajralgan makromolekulalar molekulyar ichki (-spiral qismlarini hosil qiladi. Ammo, tuzlarning ko‘p bo‘lishi fibroinni erish jarayonini hamda uni ipak tolasini struktura hosil qilishi kabi oriyentirlanib, α-spiraldan  - strukturaga o‘tib biopolimer material hosil qilish jarayonini yetarli darajada nazorat qilishga imkon bermaydi. Ushbu masalani yechish tarkibida tuz ionlari minimal miqdorda bo‘lgan erituvchini tanlashga olib keldi. Tadqiqotlarni “polimer – erituvchi” o‘zaro ta’sirlashish (  12 ) xususiyatlarini tuz ionlari va haroratga bog‘liq tarzda tarkibida tuz bo‘lgan erituvchining faolligi ( а ) ni hisobga oladigan Flori- Xaggins va Debay-Xyukkel nazariyalaridan kelib chiqqan holda olib bordik [36], [37]. Bunda polimer fazasiga erituvchini faol kirib borishi uchun tuzni tanlash muhim edi. Bundan kelib chiqqan holda litiy xlorid ( LiCl ) tuzini tanladik, bunda fibroin uchun Gofmeystr qatoridagi ionlar orasida litiy ioni radiusi eng kichigidir. Shuningdek, binar erituvchini asosi tashkil etuvchi suvni organik aproton erituvchi dimetilformamid (DMFA) bilan almashtirdik. Bunday yo‘l fibroinni eritish uchun tuz miqdorini 6 martaga kamaytirishga erishdik va bu hol makromolekulyar saviyada polyarizatsion-optik, termo- va gidrodinamik, potensiometrik tadqiqotlar o‘tkazishga imkon berdi [38]. Ta’kidlanganidek amorf-kristall fibroinni erishi, uni qizdirish natijasida  - strukturasini parchalanishi bilan amalga oshadi. Bu jarayonni qaratilgan gaz xromatografiya (QGX) usulida tadqiqot qildik. Natijalar LiCl-DMFA sorbat sifatida qo‘llanilganda fibroinning kristall strukturasini parchalanashi 110 oS (383 K) harorat atrofida ro‘y berishini ko‘rsatdi. Bu harorat polimerni suyuqlanish harorati bo‘lib, tuyuladigan “tuyulma suyuqlanish” ( Т пл ) deb hisoblanadi, bu fibroin uchun samarali tarzda LiCl miqdori 2,5 M bo‘lganda kuzatildi. Buni differensial-termik tahlil (DTT) natijalari ham tasdiqladi. Tajribalar suyuqlanish nofaqat tuzning miqdoriga, balki binar erituvchining hajmiy ulushi ( 1 ) ga ham bog‘liq ekanligi ko‘rsatdi. Bunda (  1 ) kamayishi Т пл ortishiga olib keldi. Garret 38

usuli bo‘yicha  1  0 ekstrapolyatsiyasini o‘tkazib, fibroinni muvozanatli suyuqlanish harorati Tplo ( 210 о С ekanligini aniqladik. T пл , T пл о va  1 parametrlar miqdorlarini ishlatgan holda, ifodaga [(1/T пл ) - (1/T пл о )]/  1  (RV м /  H м V 1 )-(BV м /  H м )(  1 /T пл ) bu yerda V м va V 1 – elementar zveno va erituvchi molyar hajmlari; B   12  1 / RT –“polimer - erituvchi” juftligi o‘zaro ta’sirlashishi kogeziya energiyasiga muvofiq [(1/T пл ) - (1/T пл о )]/  1 ni  1 / T пл ga bog‘liqlik grafigini tuzdik. Ordinata o‘qini kesib o‘tishda hosil bo‘lgan kesmani miqdori bo‘yicha fibroin elementar zvenosining suyuqlanish entalpiyasi miqdori  Н м ≈ 2800 kal/mol ekanligini aniqladik.  Н м miqdori DTT egri chiziqlari cho‘qqilari ostidagi yuza bo‘yicha hisoblangan entalpiya miqdori  Н м * ≈ 2600 kal/mol ga yaqindir. Bundan, Т пл о ≈  H м /  S м ga muvofiq entropiya miqdori  S м ≈ 5,79 kal/mol ekanligini aniqladik. Т пл ,  H м , Т пл о miqdorlari hamda polimerni hajmiy ulushi ((2) ni va kristallik darajasi ( С кр ) hisobga olib, “polimer – erituvchi” o‘zaro ta’sirlashish parametri miqdorini (  12 ) aniqlash bo‘yicha poluempirik hisoblashlar o‘tkazdik  12  {  1 - [(1/T пл ) - (1/T пл о )] (RV м /  H м V 1 ) -1 }/  1 бу ерда  1 =  2 (1- C кр )/[1+  2 +  2 (1-C кр )]. Haroratni 90 dan 125 о С gacha oshishi bilan  12 miqdorini 0,6 dan 0,2 gacha pasayishini aniqladik. Bu erituvchining termodinamik sifatini “yomon” dan “yaxshi” gacha o‘zgarishidan dalolat beradi. Haroratni xona haroratigacha pasayishi  12 < 0,4 gacha sezilarli o‘zgarishiga olib keldi. Erishilgan natija 2,5 М LiCl-DMFA ni umuman olganda, fibroinni erigan va izolyatsiyalangan holatdagi molekulalari uchun termodinamik yaxshi erituvchi ekanligini ko‘rsatdi. Parallel tarzda fibroinning erish jarayonini DLP usuli bo‘yicha nazorat qildik. Haroratning ( 110 о С sohasida  n/  n  ni jadal ravishda 0,8 dan 0,02 gacha pasayishini aniqladik. Bu oriyentirlangan zanjirlarni, ularning kristall strukturalarini parchalanishi bilan tartiblanishidan dalolat berdi. Bunda, makromolekulalarni izolyatsiyalangan izotrop holatga o‘tgan holda erituvchi 39

hajmida tekis taqsimlanganligini aniqladik. Bu hol PUMK kuzatish natijalari bilan tasdiqlandi, ya’ni bunda tizim makromolekulyar-dispers tizimga xos shaffoflik darajasiga erishdi. Fibroin >120 о С da eritilganda jadal tarzda destruksiya borishini kuzatdik. Bu jarayon eritmani sariq-pushti ranga o‘tishi bilan amalga oshdi. Ammo, <120 oС sohada esa fibroinni erishi sezilarli darajada zanjirlar destruksiyasi bilan tavsiflanmadi. Fibroin poliamfolit xossalarini viskozimetriya va potensiometriya usullari yordamida o‘rgandik. Izoelektrik nuqta (IET) рН  4,2 va izoion nuqta (IIT) рН  5 ekanligini aniqladik. Izoion erituvchini qo‘llanishi gidrodinamik, jumladan, viskozimetrik va tezlik sedimentatsiya tajribalarida konsentratsion anomaliyani yo‘qotishga imkon berdi. Natijalar asosida fibroin fraksiyalari molekulyar massalarini ( lgM ) qovushqoqlik ( lg[ ] ) va sedimentatsiya konstantasi ( lgS o ) ga bog‘lanishini tuzib, Mark-Kun-Xauvink tenglamalari koeffitsiyentlarini aniqladik [  ] = 1,23*10 -3 M s  0,91 , см 3 /г S o = 1,74*10 -15 M s  0,35 , c -1 Fraksiyalar ( f i ) kumulyativ massa ulushlarini W ( M i ) = 0,5 f i +  f i hisobladik va fibroinni molekulyar massali taqsimotini tuzdik. Polidisperslikni M w / M n  1,5 ga teng ekanligini aniqladik, bu fibroinni erishida, ayniqsa, jarayonni oxirida sezilarli termodestruksiyaga uchrashidan dalolat beradi. Fibroin molekulalarini muvozanatli qattiqligi, ya’ni Kun segmenti uzunligini А f  1065*10 -8 cm va А n  1050*10 -8 sm teng ekanligini zanjirlar “chuvalchang” modeli asosida ilgarilanma va aylanma ishqalanishlar nazariyalari tenglamalari bo‘yicha hisoblashlar orqali aniqladik: S o /(1- ur o ) =  o (PN A ) -1 (M L /A) 0,5 M 0,5 +M L (3 p o N A ) -1 (lg(A/d) -1,056) (M 2 /[  ]) 1/3 = Ф -1 /3( М L /A) 0,5 M 0,5 +M L (k/3 p A o 100 1/3 )(lg(A/d) -1,056) 40

bu yerda А о =3,7*10 -10 erggrad-1mol -1/3 -gidrodinamik invariant; Р = 5,11 va F = 2,86*10 21 –gidrodinamik doimiylar;  о = 1,18*10 -2 пз – erituvchi qovushqoqligi; М L = M o /  s – fibroin elementar zvenosi massasi;  s ≈ 4*10 -8 sm - elementar zvena uzunligi  s ' = ( 1/3 p o )(f/Z ) [ln(Z/d) + 0,38], tenglama orqali aniqlangan, bunda f =kT/D; Z = M/M o – polimerlanish darajasi. Kun segmentining aniqlangan ( А ~ 1000*10 -8 cm) miqdori  -spiral konformatsiyali qattiq zanjirli polimerlarga xosdir. Ammo fibroin zanjirida yirik aminokislotalar bo‘lganligi tufayli to‘liq spiral holatga o‘ta olmaydi. Shuning uchun aniqlangan A qisman spirallangan zanjirlarga xos bo‘lib, fibroin yarim qattiq zanjir deb qaralishi mumkin. Fibroinning erish kinetikasini kristallik darajasi С кр = 8 % va С кр = 48 % bo‘lgan namunalarni fraksiyalab eritish yo‘li bilan o‘rgandik. Yuqori kristallik darajasiga ega bo‘lgan namunada makromolekulalarni polimer fazasidan erituvchi hajmiga o‘tishi notekis tarzda amalga oshishini aniqladik. Buni ayniqsa, erish oxirida, ya’ni fibroinni sezilarli destruksiyasi mumkin bo‘lgan sharoitda aniq namoyon bo‘lishini kuzatdik. Tajribalar asosida amorf-kristall fibronni eritmasini hosil bo‘lish qonuniyati ketma-ket jarayonlar (2-rasm), ya’ni bo‘kish, kristall qismlarni suyuqlanishi (  - struktura parchalanishi), makrolekulalarni α-spiral konformatsion qismlar hosil qilib, erituvchi hajmida taqsimlanishi va destruksiyasiga uchrashi mumkinligiga asoslanganligi aniqlandi. 41

2 -rasm. Amorf-kristall fibroin bosqichma - bosqich erishini chizma tasviri (matnda tushuntirilgan) Shunday qilib, polimerlar statistikasi doirasida o‘tkazilgan tadqiqotlar asosida fibroinni tanlangan 2,5 M LiCl-DMFA erituvchisida oqsil molekulalarning eritmalardagi barcha xususiyatlar bilan, jumladan, tashqi maydonlar ta’sirida oson parchaladigan  -spiral qismlarga ega zanjirlar xos tavsiflanishlari ko‘rsatib berildi. Fibroinning bu xususiyatlari, uning eritmasini, ya’ni zanjirlarini oqimda oriyentatsion struktura hosil qiladigan model tizim deb qarashga imkon beradi. 2.2. Eritmalarni bo‘ylama oqimida fibroin molekulalarining oriyentatsion va relaksatsion xossalari Polimerlar eritmalari uchun katta sikldagi tadqiqotlar asosida bo‘ylama gidrodinamik maydon ta’sirida egiluvchan molekulalar uchun I tur “g‘ujanak – yoyilgan zanjir” va qattiq molekular uchun II tur “g‘ujanak – yoyilgan zanjir” dinamik fazaviy o‘tishlar aniqlangan. Bu jarayonlarni makromolekulalar relaksatsion xossalariga bog‘liqligi va ularning yoyilgan holati nomuvozanatli ekanligi ko‘rsatilgan. Bu holatni ushlab turilishi uchun doimiy energiya berib turilishi zarurdir. Ushbu izoh oriyentatsion kristallizatsiyaga tegishli emas, chunki unda jarayon hajmiy fazani hosil bo‘lishi bilan boradi va energiya sarfi kristallanish hisobiga qoplanadi. Fibroinni yoyilgan va oriyentatsion holatga o‘tish tavsifini tadqiqot etish hozirgacha o‘tkazilmagan edi, chunki dinamik o‘tish mexanizmi ancha murakkab bo‘lib, unda zanjirlarni kinetik qattiqligi, ya’ni (-spirallarni oqimni deformatsion ta’siriga nochidamligini nazorat qilishni imkoni bo‘lmagan. Buning uchun ma’lum 42

yechim Y.V.Brestkin tomonidan Frank-Keller qurilmasi kapillyar yacheykasiga qo‘shimcha tarzda yuqori sezgirlikga ega, kuchli bo‘ylama maydonni hosil qilishga imkon beradigan tirqishli yacheykani qo‘llashni tavsiya etgandan keyin topildi. Ushbu uslubni qo‘llagan holda fibroinni (FB1) va (FB2) eritmalarini (mos ravishda 2,5 M LiCl-DMFA va 7,7 M NaCNS-suv erituvchilarida) yarim qattiqlikga ega bo‘lgan polimerlar metilsellyulozani (MS) suvdagi, paxta sellyulozasini (XS) kadoksendagi eritmalari hamda egiluvchan polimerlar polistirolni (PS) bromoformdagi, akrilonitril sopolimerini (AN:MA:AK) 51,5 % NaCNS-suvdagi eritmalari bilan taqqoslab tadqiqotlar o‘tkazdik. Eritmalarda namunalar zanjirlari quyidagicha segmentlar soniga ega edi: MS N ( 15, ХЦ N  90, ПС N  1200, AH:MA:AK N  950, ФБ 1 N  10, ФБ 2 N  12. Olingan natijalar 3-rasmda keltirilgan bo‘lib, unda barcha polimer molekulalari qattiqliklariga bog‘liq holda bo‘ylama maydonni turli tezlik gradiyentlarida (g) yoyilgan va oriyentirlangan holatga o‘tishi ko‘rsatilgan: - fibroinni suvli eritmasi bo‘lganda zanjirlar yoyilganlik darajasi  n/  n   0,3 va tezlik gradiyenti kritik miqdori g кр  5*10 3 с -1 bo‘lib, bu hol yarim qattiqlikga ega polimerlar uchun xosdir (masalan, MS). Bu fakt segmentlar soni N < 13 bo‘lgan polimerlar uchun “g‘ujanak – yoyilgan zanjir” dinamik fazaviy o‘tish nazariyasi bilan yaxshi mos keladi [1, 2, 5]. Bundan kelib chiqqan holda, fibroinni tarkibida tuz bo‘lgan suvli eritmalarini bo‘ylama oqimida makromolekulalarini oriyentatsion holatga o‘tishi II tur dinamik fazaviy o‘tish mexanizmi bo‘yicha amalga oshishi ko‘rsatildi; - tanlangan boshqa N > 13 li polimerlar oriyentatsiyasi g ning nisbatan kichik va tor intervalida  n/  n  miqdorini keskin ortishi bilan amalga oshadi. Bu I tur dinamik fazaviy o‘tish amalga oshganidan dalolat beradi. Bunday egiluvchan polimerlarga xos hodisa fibroinni 2,5 M LiCl-DMFA dagi eritmasi uchun ham kuzatildi, bunda fibroin dastlabki vaziyatda yuqori darajada qattiqlik (N ≈ 10) bilan tavsiflangan edi [39].  n/  n  43

Bo‘ylama maydonda fibroinni yoyilishi va oriyentatsiyasi mikrofotografiyasi va chizmasi: ФБ 2 ФБ 1 Fibroinning bunday xususiyatini DOV va KD usullari bo‘yicha oriyen- tatsiyaga o‘tishda zanjir-lar konformatsiyasini nazorat qilish orqali tahlil qildik. Bo‘ylama maydonda fibroin mo-lekulalarini  -spiral-larini parchalanishini va bunda zanjirlar kinetik qattiqligini keskin pasayishi ya’ni N >>13 ortib ketishini aniqladik. Bunga sabab, fibroin molekulalarini  -spiral qismlarini parchalanishi uchun bo‘ylama maydon ta’siri ostida yetarlicha vaqt mobaynida bo‘lishidir. Bu DMFAli eritmaning 6 marta kam (massasi bo‘yicha) tuz tutganligiga qaramasdan, suvli eritmaga nisbatan yuqoriroq qovushqoqlikga ega ekanligi bilan bog‘liqdir. Shunday qilib, bo‘ylama maydonda fibroin molekulasini  -spirallarini parchalanishi, ya’ni kinetik qattiqligi pasayishi natijasida I tur dinamik fazaviy o‘tish mexanizmi bo‘yicha yoyilgan va oriyentirlangan holatga o‘tishini aniqladik. Fibroinni erishilgan yoyilgan oriyentirlangan holati nomuvozanat bo‘lib, relaksatsion tavsifga egadir. Fibroinni kuchsiz deformatsiyalangan zanjirlarining 44 3 -rasm. Turli polimer eritmalari uchun keltirilgan qo‘sh nur sinish miqdorini ( n/  n  ) bo‘ylama maydon tezlik gradiyentiga ( g ) bog‘liqligi: 1 - ПС; 2 - ФБ 1 ; 3 -ХЦ; 4 - АН:МА:АК; 5 - МЦ; 6 - ФБ 2

yoyilish relaksatsiya vaqtini [40] ga muvofiq va Kun-Peterlin formulasi hamda kuchli deformatsiyalangan yoyilgan zanjirlarni relaksatsiya vaqtini Y.V.Brestkin usuli bo‘yicha aniqladik. Fibroinni DMFAli eritmasida yoyilish va yoyilgan zanjirlar relaksatsiya vaqtlari 2 tartibga farqlanishi aniqlandi. Bu hol bo‘ylama maydonda yuqori darajada yoyilgan va oriyentirlangan polimerlar uchun tavsiflidir. 2 -jadval Bo‘ylama maydon ta’sirida fibroin molekularini yoyilishidagi va yoyilgan zanjirlarining relaksatsiya vaqtlari Formulalar FB1 - 2,5 M LiSl-DMFA FB2 -7,7 M NaCNS-suvt эксп = 0,5 /g кр t к = M [  ]  o /RT t б =  t пер /  ln  o /  5,5*10 -4 с 5,0*10 -4 с 7 ,5*10 -2 с 1,0*10 -4 с 0,9*10 -4 с - Fibroinning konsentirlangan eritmalarini (С >10 %) Frank-Keller qurilmasini tirqishli yacheykasida tadqiqot qilishda bo‘ylama maydon ta’siri tugatilgan keyin ham yoyilgan va oriyentirlangan molekulalarni DLP (optik anizotropik faza) si 15 soatdan ko‘proq vaqt saqlanib qolishini ko‘rsatdi (4-rasm). Bu hodisa boshqa tanlangan polimerlar uchun kuzatilmadi. Aftidan, bu bo‘ylama maydonda fibroinning oriyentirlangan molekulalari assotsiatsiyasi bilan bog‘liq, chunki, bu biopolimerga tabiiy ipak hosil bo‘lishidagi “oqim – tola” almashishida molekulalararo  -struktura hosil qilish tavsiflidir. Shunday qilib, qiyosiy tadqiqotlar fibroin molekulalarini model tizimlarda bioeritma, ya’ni sekretni tabiiy ipak hosil bo‘lishidagi kabi (-spirallar parchalanib yoyilgan va oriyentirlangan holatga o‘tishi va yoyilgan zanjirlar yuqori relaksatsiya vaqtiga, ayniqsa, konsentirlangan eritmalarda bunday ko‘rsatgichlarga erishishi ko‘rsatib berildi. 45Tirqish orqali eritmani siljishi anizotropik faza 4-rasm. Tirqish kirish zonasida fibroin eritmasi anizotropik fazasi mikrofotografiyasi.

2.3. Tabiiy ipak “oqim-tola” almashishida fibroinni sekretdagi strukturaviy tashkillanishini dinamikasi Ma’lumki, tabiiy ipak tolasi ipak qurti sekretini tortib cho‘zish orqali hosil qilinadi va bunda biorastvor bir nechta oraliq fizik holatlarga almashadi, jumladan, ipak qurti bezi rezervuarida gel holatida bo‘lgan sekret egiluvchan-qovushqoq holatda “kapillyar” (juft chiqarish kanali) orqali tashqariga chiqariladi va ingichga oqimda qotadi [16]. Bunday, aslida dinamik jarayonda, fibroin zanjirlari yuqori strukturaviy tashkillanishga, ya’ni  -  konformatsion o‘tish bilan oriyentatsion kristallanishga erishadi. Bunday o‘tishlar dinamikasi hanuzgacha zaruriy eksperimental usullar bo‘lmagani tufayli to‘liq o‘rganilmagan edi. Ushbu masalalarni ma’lum darajadagi yechimlariga polyarizatsion-optik va gidrodinamik usullarni birgalikda ipak qurti bezi bo‘limlarida bioeritmani fizik holatlari va almashish jarayonlarini tadqiqot qilish orqali erishdik. Buning uchun ipak qurti ichidagi ikki bezdan biri olib, Frank-Keller qurilmasi gidrodinamik yacheykasi o‘rniga o‘rnatdik (5-rasm). Keyin esa tola hosil bo‘lishi uchun o‘sha bezdan sekretni ingichka oqim qilib, aylanayotgan baraban yordamida cho‘zdik (1 sm/s tezlikda). Bunda sekret va bez devori (qalinligi ≈ 0,05 sm) ni shaffofligi optik o‘lchashlarni amalga oshirishga imkon berdi. 46 5-rasm. Sekretni bezning turli bo‘limlarida siljishi va ipak tolasi hosil bo‘lishida fibroinni strukturaviy tashkillanishini tadqiqot qilish uchun polyarizatsion-optik usulni qo‘llanish chizmasi. Ozod oqim Cho‘ktirilgan oqim

DLP va DOV usullari yordamida bezning turli bo‘limlari va tola uzunliklari (l) bo‘yicha optik anizotropiyani o‘lchadik hamda zanjirlar oriyentatsiya faktori ( n/  n  ) va  -  konformatsiyalarini tavsiflovchi bo konstantani o‘lchadik. Bezning fibroin bo‘limi va rezervuarida oriyentatsiya faktori minimal (  n/  n   0,01) ekanligi, bunga konstanta b о <0 miqdorlari to‘g‘ri kelishini aniqladik. Bu esa [5] ga muvofiq fibroin molekulalari  -spiral konformatsiyaga ega va izotrop holatda ekanligini ko‘rsatdi. Faktor oriyentatsiya miqdorini bez “kapillyarida” keskin ortishi (  n/  n   0,5), uning miqdori tolada maksimal (  n/  n   0,7) bo‘lishi kuzatildi. Bu sohalarda b о > 0 bo‘lib,  -struktura hosil bo‘lganligidan dalolat beradi. “Rezervuar – chiqarish kapillyari” tutashgan joyida bezning diametri konussimon kichraygan bo‘lib, unda konoidal teshiklariga xos kirishuvchan oqim chiziqlari tezlik profili vujudga keladi. Hosil bo‘lgan anizotropik faza oqim bo‘yicha zanjirlarning majburiy oriyentatsiyasi natijasi hisoblanadi. Sinflanish bo‘yicha bu o‘tish II tur dinamik fazaviy o‘tishlar guruhiga oiddir. Anizotropik fazani vujudga kelishi juft chiqarish kanali kirish sohasida, ya’ni gelsimon sekretni egiluvchan-qovushqoq cho‘ktirilgan oqimida bo‘ylama maydon vujudga kelganligini tasdiqlaydi. Ipak qurtidan tashqariga chiqqan qovushqoq sekretdan ozod oqim tortilganda ham tezlik gradiyentlari bo‘ylama maydonga tavsifli bo‘lgan kirishuvchan oqim chiziqlari vujudga keladi. Bu maydonda makromolekulalar oqim bo‘ylab yoyilgan va oriyentirlangan bo‘lib, ular  - struktura hosil qilib kristallanishga nihoyatda moyildir. Shuning uchun ham bunday sekretni bir oz tortib cho‘zish uni tola hosil qilishi bilan yakunlanadi. Tajribalar natijalari bezning chiqarish kapillyari orqali gelsimon sekretni egiluvchan-qovushqoq holatda oqishi, sekretni bo‘kishi va kuchli hajmiy kengayishi natijasida fizik gelni parchalanishi tufayli mumkinligini ko‘rsatdi. Shuningdek, globulyar oqsil seritsinga nisbatan fibrillyar oqsil fibroin molekulalari kirishuvchan oqim ta’sirida yuqori oriyentirlangan holatga o‘tishi va assotsiyalanishi aniqlandi. Bu ushbu oqsillarni fazaviy ajralishi, ya’ni ozod oqim sirtiga seritsinni chiqarilishining asosiy sababidir. 47

Fibroinni sekretda aniqlangan strukturaviy tashkillanish xossalari asosida oriyentatsion kristallanish konsepsiyasiga muvofiq “eritma – gel - kristall” tizimi uchun de Jennning likvidus fazaviy diagrammalarini tuzdik (6-rasm). Bunda, fibroin molekulalari oriyentirlanmaganda sekretni fazaviy diagrammasini tahlil etish, uni konsentratsiyasi oshishi “eritma – gel” fazaviy o‘tishiga (A chiziq) va haroratni pasayshi “gel – kristall” (B chiziq) ajralishiga olib kelishini ko‘rsatdi. Bu shubhasiz fakt, polimerlar fazaviy o‘tishlarini nazariy prinsiplari bilan yaxshi mos keladi [41]. 6- rasm. Tabiiy ipak “oqim - tola” almashishida sekret uchun likvidus fazaviy diagrammasi. Fibroinni oqimda oriyentatsion-tartibli tola hosil qilishi xona haroratida amalga oshishi tufayli, bu fazaviy o‘tishning binodali haroratni katta sohasiga siljiydi. Bu hol oriyentatsion kristallanish konsepsiyasining asosini tasdiqlaydi. Ammo sekret fazaviy diagrammasi 2 ta bir - biridan farqli binodal bilan tavsiflanishini ko‘rsatdi. Ulardan biri bez ichida cho‘ktirilgan oqimda bo‘kish natijasida gelsimon sekretni egiluvchan-qovushqoq eritmaga almashishini tavsiflaydi, boshqasi esa bezdan tashqarida ozod oqimda fibroin seritsinli qobiq hosil qilib tolaga aylanishini yakunlashini ifodalaydi. Birinchi holda binodal kichik konsentratsiya tomon (S chiziq), ikkinchi holda esa katta konsentratsiya tomon 48 Sekret holati: 1 – fibroin eritmasi; 2 – fibroin va seritsin geli; 3 – fibroin va seritsinni egiluvchan-qovushqoq eritmasi; 4 – fibroinni gel-tolasi; 5 – seritsin eritmasi; 6 – ikki fazali sekret; 7 – fibroin tolasi; 8 –seritsin qobiq; A –eritma va gel ajratuvchi chiziq; V, S, D – fazaviy diagramma binodallari. Fibroin massa ulushi

siljiydi (D chiziq). Bu tabiiy ipakning “okim – tola” almashishida sekretni oraliq fizik holatlarini amalga oshishini inobatga oluvchi fibroinni oriyentatsion struktura hosil qilishini tavsifli xususiyatidir. Shunday qilib, fibroinni sekretdagi oriyentatsion struktura hosil qilishi va fazaviy almashishlari polyarizatsion-optik va gidrodinamik usullar yordamida tadqiqot qilindi. Ipak qurtidan chiqarib olingan bezdan sekretni oqim ko‘rinishida to‘g‘ridan - to‘g‘ri tortish yo‘li bilan tola hosil qilish imkoniyatlari ko‘rsatib berildi. Ipak qurti bezining “rezevuar – chiqarish kapillyari” tutashgan joyida gel- strukturali sekretni bo‘kish va parchalanishi hisobiga, uni egiluvchan-qovushqoq tarzda oqish mexanizmi belgilandi. Fibrillyar va globulyar oqsillarni oriyentirlangan holatga o‘tishga turlicha moyilligi tufayli fibroin va seritsinni fazaviy ajralishining dinamikasi aniqlandi. Tabiiy ipak tola hosil qilishida sekretni oraliq fizik holatlarini hisobga oladigan fibroinni oriyentatsion struktura hosil qilishini tavsiflovchi likvidus fazaviy diagrammasi tavsiya etildi. 2.4. Oriyentatsion-kristallangan fibroinning anizotropik tavsiflari va ularning ahamiyati Fibroin plenka namunalarining 2-jadvalda keltirilgan qiyosiy ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, ular optik va mexanik anizotropik хоссалар билан тавсифланади. 3 -jadval Fibroin namunalarini boshqa polimerlar bilan taqqoslangan anizotropik xossalari Ko’rsatkichlar Plenkalar Tola PE (yuqori zichlikli) PETF Gidrat sellyuloza Ipak fibroini Ipak fibroini Optik anizotropiya Elementar zveno (a1 - a2), 10-2, sm3 Makromolekulyar oriyentatsiya faktori, ∆n/∆n( 7 0,85 70 0,60 30 0,70 64 0,75 64 0,85 Mexanik anizotropiya O‘zilishda mustahkamlik, MPa: bo‘ylama cho‘zish ko‘ndalang cho‘zish 72* 25* 210* 140* 126* 49* 55 17 580 - Namlik yutilishi, 24 soat, % 0 - 0,01 ~ 0,005 45-115 45-70 18-25 49

Issiqlikga chidamlilik, oS 104* 260* 130* 110 150 Muhim farqlanish namlik yutishida, ya’ni namunalar ushbu ko‘rsatgichning yuqori miqdori bilan tavsiflanadi. Shubhasiz, bu hol fibroin molekulalarining gidrofil guruhlarini suv molekulalari bilan samarali ta’sirlashishi bilan bog‘liqdir. Aslida, anizotropik xossalar ipak tolasi uchun tavsiflidir, ammo ularda fibroin plenkalariga qaraganda kichikroq daraja namoyon bo‘ladi. Bu kabi o‘xshashlik fibroinni oriyentatsion struktura hosil qilganligi natijasidir. Namunalarning tuz ionlarini sorbsiya qilishi tadqiqot qilingan. Fibroinni kristallik darajasi 20 - 30 % bo‘lganda tuz ionlarini eng samarali tarzda ushlab qolishi aniqlangan. Bunda, kationlarning radiusi ortib borishi bilan ionlarni samarali ushlab qolish namunalar kristallik darajasi miqdorini katta sohasiga siljishiga olib kelishi kuzatilgan. Fibroin plenkalarning suv bilan ta’sirlanishini o‘rganish, uning molekulalarini oriyentatsiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan anizotropik bo‘kish mavjudligini ko‘rsatdi (11-rasm). Qiyosiy tajribalar fibroinni model tizimlarda struktura hosil qilishini yassi tirqish (1) va ikki qarama-qarshi yo‘nalishda aylanadigan silindrlar (2) da bo‘ylama oqimlarni amalga oshirib hamda fibrillyar zarrachalar mavjud bo‘lgan (3) va mavjud bo‘lmagan (4) hollarda cho‘ktirish natijasida olingan plenkalar bilan o‘tkazildi. Bo‘kishda plenkalar qalinligi uzunligiga qaraganda 2 tartibga ortishi aniqlandi. Suv desorbsiyasi ham anizotropik effekt bilan tavsiflanishi ko‘rsatib berildi. Natijalar asosida lng н – t grafiklarini tuzib, to‘g‘ri qismlarini og‘ishidagi boshlang‘ich darajali bo‘kishida ( g но ) plenkalar deformatsiyasi relaksatsiya vaqti (t ) miqdorlarini Maksvell formulasiga binoan hisobladik: t =  t /  ln (g н /g но ) (14) 50

7- rasm. Fibroin plenkalarini suvda bo‘kish (a) va desorbsiya (b) kinetikasi: 1, 2, 3, 4 qalinligi bo‘yicha; 1’, 2’, 3’, 4’ uzunligi bo‘yicha. Bunda grafiklar ikkita to‘g‘ri chiziqli qismlarga ega ekanligini ko‘rsatdi. Ular bo‘yicha namunalarning relaksatsion tavsiflarini aniqladik (3-jadval). Bo‘kish va desorbsiya relaksatsiya ma’lumotlari gisterezis samarasi mavjudligini ko‘rsatdi. 4- jadval Fibroin plenkalari bo‘kishi va desorbsiyasi relaksatsiya vaqti Jarayon Yo‘nalish τ, I qismda τ, II qismda bo‘kish desorbsiya qalinligi bo‘yicha uzunligi bo‘yicha qalinligi bo‘yicha uzunligi bo‘yicha 4*10 с 0,5*10 с 4*10 2 с - 2*10 3 с 1*10 4 с 2*10 2 с 7*10 3 с Anizotrop namunalarning tashqi ta’sirlarga chidamliligini o‘rganish uchun issiqlik, yorug‘lik va Pseudomonas и Bacillus turidagi tuproq mikroorganizmlari ta’siri ostida ruy beradigan fizik va biologik parchalanish jarayonlarini tadqiqot qildik. Haroratni 150 о С dan yuqoriroq oshishida plenkalarning issiqlikdan parchalanishini tezlashishi kuzatildi. Namunalarni anizotropiya darajasi oshishi bilan parchalanishni sekinlashishi va notekis amalga oshishi ko‘rsatib berildi. Shubhasiz, bu hol kristall qismlarni parchalanishi uchun qo‘shimcha issiqlik sarflanishi bilan bog‘liqdir, chunki oriyentatsion-kristallangan namunalarni anizotropiyasi kristallanishga adekvatlidir. 51 1 2 3, 4 1 ’, 2’, 3’, 4’

Ko‘rish sohasi va ultrabinafsha yorug‘lik nurlarini o‘zgarmasdan ta’sir etishida namunalarni fotoparchalanishi juda sekin (250 soatda 0,5 %) amalga oshishi va fotoparchalanishni anizotropiyaga bog‘liqligi kuchsiz ifodalanganligi kuzatildi. Bu anizotropik namunalarni issiqlikga nisbatan yorug‘lik ta’siri nisbatan ancha chidamligidan dalolat berdi. Bioparchalanish mikroorganizmlar tomonidan fibroin molekulasidagi uglerod atomlarini yemirishga asoslangan bo‘lib, bu jarayonni izotrop plenkalarda (2-4 kun) anizotropik namunalarga (28-30 kun) nisbatan jadalroq amalga oshishi kuzatildi. Bunday farqlanish, shubhasiz, fibroinni strukturaviy tashkillanishi, ya’ni anizotropik namunalarda, oriyentatsion-kristallangan oqsil molekulalarini uglerod atomlariga mikroorganizmlarni yetib borishini murakkabligi bilan bog‘liqdir. Shunday qilib, fibroinning oriyentatsion-kristallangan plenka namunalari optik va mexanik anizotropik xossalar bilan tavsiflanadi, yorqin ifodalangan ko‘rsatgichlari namlik yutilishi, bo‘kish va sorbsiya anizotropiyalari bo‘lib, ular namunani kristallik darajasiga bog‘liqdir. Namunada erituvchini bo‘kishi va desorbsiyasi gisterezis effekti bilan tavsiflanadi. Bu hol ushbu jarayonlarning kinetikasi va relaksatsion xossalarini o‘rganish orqali aniqlandi. Namunalarning fizik va biologik parchalanishi, ularning anizotropik darajasiga bog‘liqligi aniqlandi. Bu namunalarni turli parchalanish jarayonlariga chidamliligini boshqarish, buni esa bevosita fibroinni model tizimlarda oriyentatsion-tartibli struktura hosil qilishi amalga oshirish mumkinligini ko‘rsatadi. Ushbu bo‘limda muhokama qilingan natijalar ipak fibroini asosida oriyentatsion-kristallanish konsepsiyasini rivojlantrishda ham fundamental, ham amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan ushbu dissertatsiya doirasidagi tadqiqotlarining muhim yutug‘idir. 52

III BOB. TAJRIBA QISMI 3.1. Fibroin tolasi ning molekulyar massasi ni viskozimetriya usulida aniqlash Ishning maqsadi: turli konsentratsiyali polimer eritmalarning qovushoqligini aniqlash va polimerning molekulyar massasi va konformatsion parametrlari hisoblash Namumuna va reagent: fibroinni 2,5 M LiCl-DMFA dagi eritmasi Qurilma va jihozlar: Ubbelode kapillyarli viskozimetri ( 8 -rasm), shisha termostat, pipetkalar ( 1 – 5 sm 3 ), sekundomer, rezina grusha, suv-oqimli vakuum nasos. Tadqiqot bajarish usuli. Fibroin tolasini molekulyar massasini viskozimetriya yordamida aniqlashda erituvchi va harorat jadvaldan Mark-Kun- Xauvink tenglamasi koeffitsientlarini inobatga olgan tarzda tanlanadi. Dastlab, erituvchini oqib tushish vaqti (t o ) aniqlanadi. Buning uchun V o = 10 ml erituvchi viskzimetrni (1) rezervuariga (2) nayi orqali solinadi va 10 – 15 min termostatda (T) belgilangan (25 o S) haroratda 53

tutib turiladi. So‘ngra (6) nay yuqoridan yopiladi va (3) nayga grusha (yoki suv- oqimli nasos) ulanadi hamda vakuum ostida erituvchi kapillyar (5) orqali A belgidan yuqoridagi sharcha to‘lguncha ko‘tariladi. Keyin (3) naydan grusha (yoki suv-oqimli nasos) uziladi, so‘ng (6) nay ochiladi. 8 -rasm. Ubbelode kapillyarli viskozimetri Bunda (6) nayga qisman ko‘tarilgan erituvchi darhol pastga oqib rezervuarga (1) tushadi va (5) kapillyar osti erituvchidan xolis bo‘lib qoladi. Ammo (5) kapillyardan A belgi ustidagi shargacha bo‘lgan masofada erituvchi bo‘lib, u sekin oqib tusha boshlaydi, chunki kapillyar diametri ( 0,3 mm ) naycha diametridan deryali 30 marta kichikroq bo‘ladi va unda ichki ishqalanish (qovushoqlik) yorqin namoyon bo‘lishi kuzatiladi. O‘lchashlar A belgidan B belgigacha erituvchi oqib tushish vaqtini qayd etish orqali amalga oshiriladi. Bunda erituvchining oqish tushish vaqti t o = 80÷100 s diapazonida bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. O‘lchashlar 3 ÷ 5 marta amalga oshiriladi t o ning o‘rtacha arifmetik qiymati aniqlanadi va 5- jadvalga kiritiladi. Keyin bosqichda viskozimetr erituvchidan yuvib, quritib tozalangach qayta termostatga o‘rnatiladi. Tadqiqotlar o‘tkazish uchun fibroinni 2,5 M LiCl-DMFA dagi S = 0,15 g/dl (0,0015 g/ml) eritmasi tayyorlanadi va viskozimetrga V 1 = 10 ml polimer eritma solinadi. Yuqorida erituvchi uchun bajarilganidek termostatda ushlab turiladi va oqib tutish vaqti (t i ) o‘lchanadi. Bunda eritmaning oqib tushish vaqti erituvchinikidan t i /t o =2 ÷3 katta bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Viskozimetrik o‘lchashlarda eritmani oqish vaqti ( t i ) erituvchi oqib tutish vaqti ( t o ) ga nisbati eritma qovushoqligi ( η i ) ni erituvchi qovushoqligi ( η o ) ga nisbatiga proporsionallik prinsipi mavjud bo‘lib, unga muvofiq nisbiy qovushoqlik ( η nis ) quyidagicha topiladi t i /t o ≈ η i / η o = η nis . Bundan solishtirma qovushoqlik ( η sol ) quyidagicha aniqlanadi η sol = η nis – 1 Eritmaning har bir C lari uchun keltirilgan qovushoqlik ( η kel ) aniqlanadi η kel = η sol /C 54

O‘lchash va hisoblashlar natijalari 5 -jadvalga k el ti rilg a n . 5 -jadval № t o , s t i , s η nis η sol η sol /C , dl/g С, г/дл 1 32 0 2 35,2 1,10 0,10 0,52 0,2 3 40,0 1,25 0,25 0,64 0,4 4 46,4 1,45 0,45 0,75 0,6 5 53,4 1,67 0,67 0,84 0,8 6 62,0 1,94 0,94 0,94 1,0 Natijalar asosida η ud /S ni S ga bog‘liqlik grafigi tuziladi va Xaggins qonuniga  sol /S = [ η ] + k[ η ] 2 C bu erda k – Xaggins doimiysi; [ η ] –tavsifli qovushoqlik, dl/g . binoan grafikdan C  0 ekstrapolyasiya qilish orqali η sol /C = [ η ] tengligi, ya’ni tavsifli qovushoqlik miqdori topiladi. Mark-Kunn-Xauvink tenglamasi bo‘yicha tavsifli qovushoqlik [ η ] polimer molekulyar massasi ( M  ) ga bog‘liqdir, ya’ni [ η ] = KM  a bu erda K = 2,33*10 -4 ml/g va a = 1,28 koeffitsientlar, uning miqdorlari tadqiqot qilinayotgan fibroinni 2,5 M LiCl-DMFA dagi eritmasi uchun adabiyotlardagi jadvaldan olingan. Molekulyar massani aniqlash. Ushbu tenglamadan fibroinni molekulyar massasi (M  ) quyidagi formula yordamida hisoblanadi; M  = ([ η ]/K) 1/a 55

0 3 6 9 12 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 С, 103 , g/ml sol/C, 10-2, m l/l M v = ([  ]/K) 1/a = (310/1,23*10 -2 ) 1/0,81 = (25200) 1,23 = 260000 u.b. 3. 2 . Qovushoq oqim faollik energiyasini aniqlash Nazariy asoslar. Polimer eritmalarni oqimida molekulyar zanjirlarining yorqin konformatsion o‘zgarishlar namoyon qilishi ushbu tizimlarga nonyuton suyuqlik xususiyatlarini beradi. Nonyuton suyuqliklar uchun bir qator nazariy asoslar mavjud bo‘lib, ular asosan empirik ravishda oqish tabiatini yoritishga asoslangandir. Suyuqlik oqimining muhim reologik ko‘rsatgichi qovushoqlik (  ) bo‘lib, u nafaqat molekulalarni ichki ishqalanishi va deformatsion o‘zgarishiga, balki ma’lum darajada harorat, bosim, konsentratsiya, zarrachalar o‘lchamini o‘zgarishlariga ham bog‘liq bo‘ladi. Qovushoqlik unga berilayotgan bosim, ya’ni kuchlanish ta’sirida bog‘liq tarzda o‘zgaradi. Haroratni oshishi bilan qovushoqlikni pasayishi ichki ishqalanish kuchlarini molekulalarning kinetik energiyasidan oshib ketishi bilan izohlanadi. Polimer suyuqliklar uchun qovushoqlik (  ) ni harorat (T) ga bog‘liqligi Eyring-Frenkel formulasi orqali ifodalanadi. 56

 = Ae Ea/RT yoki ln  = lnA + E a /RT bu erda A – ko‘paytirish koeffitsienti; E a – qovushoq oqim foallik energiyasi; R – universal gaz doimiysi. Polimerni molekulyar massasi oshishi bilan sezilarli ravishda suyuqlikni qovushoqligi ortadi lg  = B + 3,4 lg M bu erda V – konstanta; M – molekulyar massa. Ushbu (2) tenglama molekulyar massasi 500 dan 1,5*10 6 kg/mol gacha bo‘lgan polimerlar uchun o‘rinlidir. Demak, qovushoq oqim faollik energiyasi molekulyar massaga bog‘liq bo‘ladi. Agar molekulyar massa o‘zgarmas bo‘lsa, unda tashqi kuch (F) ta’sirida suyuqlik sirti (S) ga beriladigan bosim, ya’ni kuchlanish ( t = F/S) tufayli erishiladigan oqimni tezlik gradienti (  = dv/dt) makromolekulalar konformatsion o‘zgarishiga bog‘liq bo‘ladi. Buning asnosida qovushoqlik effektiv deb e’tirof etiladi va quyidagicha ifodalanadi  eff. = t /  Odatda,  eff. miqdori reotestlar yordamida aniqlanadi. Shuningdek,  eff ni  ga bog‘lanish grafigidan,   0 ga ekstrapolyasiya qilish orqali  eff =  miqdori topiladi. Agar tajribalar turli haroratlarda o‘tkazilsa, odatdagi  eff ni T ga bog‘lanish grafigidan ln  ni 1/T bog‘lanish grafigiga o‘tish mumkin hamda (1) formulaga binoan grafikning og‘ish burchagi  = E a /R ga teng bo‘ladi va undan E a ni miqdori topiladi. 57

“Reotest -2” z  Tadqiqot ob’ekti: fibroinni 2,5 M LiCl-DMFA dagi eritmasi Tadqiqot qurilmasi. Reotest-2 qurilmasi, S/S2 - soaksial silindrlar tizimi va uni doimiysi Z = 8,06 ( 9 -rasm). 9 -rasm. Reotest-2 qurilmasi O‘lchashlar . Tajribalar II b rejimda siljish maydonini  ning 12 holatida o‘tkaziladi. Bunda indikator ko‘rsatgichi  ni miqdori qayd etiladi va siljish kuchlanishi t =  *z dan aniqlanadi hamda 6-jadvalga kiritiladi. Effektiv qovushoqlik  eff. = t /  hisoblanadi va natural logarifm (ln η eff .) miqdori topiladi. Tajribalar 25, 40, 55, 70 o S da o‘tkaziladi va har harorat uchun ln η eff . ni  ga bog‘liqlik grafigi tuziladi hamda   0 shartidan  eff =  miqdori topiladi. Natijalar asosida Eyring-Frenkel formulasi (1) ga binoan  ni 1/T ga bog‘lanish grafigi tuziladi va og‘ish burchagidan E a ni miqdori aniqlanadi. Qovushoq oqim faollik energiyasi (Е f ) ni aniqlash 58

3 3,5 4 4,5 5 2,9 3 3,1 3,2 3,3 103 , 1/T, 1/K ln, Па.с 12- Rasm . Xarakteristik qovushqoqlik (η) ning ln qiymatini temperatura ( t ) ning teskari qiymatiga bog ’ liqlik grafigi ln  = lnA + (E a /R)1/T –Eyring-Frenkel formulasi А – koeffitsiyent; К =8,31 – universal gaz doimiysi; Е f – Qovushoq oqim faollik energiyasi ( Е f ) ni aniqlash E f /R = (ln  1 – ln  2 )/[(1/T) 1 – (1/T) 2 ] = (4,7 - 3,5)/ (3,3 – 2,9)*10 3 = 3*10 3 E f = 3*10 3 R = 3*10 3 * 8,31 = 24930 J/mol = 24,93 KJ/mol Demak siljish maydonida fibroin molekulalari orasida vodorod bog’lari uzular ekan. Chunki vodorod bog’lar energiyasi 3 – 25 kJ/mol diapazonda bo’ladi. 3.3. Effektiv qovushqoqlik (ln  eff .) ning ln qiymatlarini 59

va gradient tezligini aniqlash Tajriba Z = 5,6 konstantali S/S1 silindrlar sistemasidan foydalangan holda, Реотест -2 asbobida o’zgarmas temperaturalarda (25, 40, 55, 70 о С ) bajarildi: 6-Jadval а) 25 о Сda  ning Реотест-2 asbo bidagi qiymatlari yozib olindi Asbob ko’rsatkichlari t =  *Z , P а Gradiyent tezligi,  , s -1 Effektiv qovushqoqlik, ηeff. = t /  , P а. s Effektiv qovushqoqlikning ln qiymati , lnηeff ., Pa . s№  1а 39 218,4 3,0 72,8 4,23 2а 46 257,6 5,4 46,0 3,83 3а 52 29 1,2 9,0 32,4 3,48 4а 59 330,4 16,2 20,4 3,02 5а 68 380,8 27,0 14,1 2,65 6а 78 436,8 48,6 8,9 2,19 7а 90 504,0 81,0 6,2 1,83 8 а 145,8 7-Jadval б) 40 о С da  ning Реотест -2 asbobidagi qiymatlari yozib olindi Asbob ko’rsatkichlari t =  *Z , P а Gradiyent tezligi,  , s -1 Effektiv qovushqoqlik, ηeff. = t /  , P а. s Effektiv qovushqoqlikning ln qiymati , lnηeff ., Pa . s№  1а 29 162 ,4 3,0 54,1 3,99 2а 34 190,4 5,4 35,3 3,56 3а 38 212,8 9,0 23,6 3,16 4а 44 246,4 16,2 15,2 2,72 5а 49 274,4 27,0 10,2 2,31 6а 57 319,2 48,6 6,57 1,88 7а 66 369,6 81,0 4,56 1,52 8 а 78 436,8 145,8 2,99 1,09 9-Jadval в) 55 о С da  ning Реотест -2 asbobidagi qiymatlari yozib olindi 60

Asbob ko’rsatkichlari t =  *Z , P а Gradiyent tezligi,  , s -1 Effektiv qovushqoqlik, ηeff. = t /  , P а. s Effektiv qovushqoqlikning ln qiymati , lnηeff ., Pa . s№  1а 18 100,8 3,0 33,6 3,51 2а 22 123,2 5,4 22,8 3,12 3а 25 140 9,0 15,6 2,74 4а 28 156,8 16,2 9,7 2,27 5а 32 179,2 27,0 6,6 1,89 6а 36 201,6 48,6 4,2 1,42 7а 42 235,2 81,0 2,9 1,07 8 а 50 280 145,8 1,9 0,65 10-Jadval g) 70 о С da  ning Реотест -2 asbobidagi qiymatlari yozib olindi Asbob ko’rsatkichlari t =  *Z , P а Gradiyent tezligi,  , s -1 Effektiv qovushqoqlik, ηeff. = t /  , P а. s Effektiv qovushqoqlikning ln qiymati , lnηeff ., Pa . s№  1а 1 2 67,2 3,0 22,4 3,11 2а 1 4 78,4 5,4 14,5 2,67 3а 1 6 89,6 9,0 9,9 2,29 4а 1 8 100,8 16,2 6,2 1,83 5а 20 112 27,0 4,2 1,42 6а 22 123,2 48,6 2,5 0,93 7а 25 140 81,0 1,7 0,55 8 а 2 9 162,4 145,8 1,1 0,11 61

012345 0 50 100 150  , c -1ln  эфф ., Па.с 70 oC 55 oC 40 oC 25 oC 10-Rasm. Har xil temperaturalarda: а ) 25 о С ; б ) 40 о С ; в ) 55 о С , г ) 70 о С effektiv qovushqoqlik (ln  eff .) ning ln qiymatlarini gradient tezligiga bog’liqlik grafigi ln  = 4,7 P а .s  =109,9 P а .s t = 25 o C da yoki T = 298 K 1/T = 0,0033 = 3,3*10 3 ln  = 4,3 P а .s  =73,7 P а .s t = 40 o C da yoki T = 313 K 1/T = 0,0032 = 3,2*10 3 ln  = 3,9 P а .s  =49,4 P а .s t = 55 o C da yoki T = 328 K 1/T = 0,0030 = 3,0*10 3 ln  = 3,5 P а .s  =33,1 P а .s t = 70 o C da yoki T = 343 K 1/T = 0,0030 = 2,9*10 3 62

0 50 100 150 20 30 40 50 60 70 80 t, o C , Па.с 11 - Rasm . Xarakteristik qovushqoqlik (η) ni temperatura ( t ) ga bog ’ liqlik grafigi 63

XULOSA Tadqiqotlar natijalari asosida quyidagi xulosalarga kelindi: 1. Tabiiy ipak fibrioni tolasi uchun eng yaxshi erituvchi LiCl-DMFA ekanligi tajribalar asosida aniqlandi. 2. Viskozimetriya usulida fibrion tolasi eritmasining nisbiy, solishtirma va xarakteristik qovushqoqliklari (ɳ nis. =1,45; ɳ sol. =0,45 va [ɳ]=0,31 ekanligi) o’rganildi. 3. Mark-Kun-Xaunk tenglamasidan foydalangan holda, fibroin tolasining o’rtacha molekulyar massasi (M v =260000 u.b. teng ekanligi) hisoblab topildi. 4. Polimer massasining oshishi uning eritmasi qovushqoqligini oshishiga to’g’ri proporsional [ɳ]=f(M) ekanligi tasdiqlandi. 5. Eyring-Frenkel formulasidan foydalangan holda, fibroin tolasining qovushoq oqim faollik energiyasi (E f =24,93 kj/mol) hisoblab topildi. 6. Reotest asbobi yordamida fibroin tolasining 25, 40, 55, 70 0 C temperaturalardagi efektiv qovushqoqligi va gradient tezliklari aniqlandi. 64

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. I.A. Karimov Bizning asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yanada yuksaltirishdir. Toshkent. ,,O’zbekiston” 2010. 2. I.A. Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent. “Ma’naviyat” 2008. 3. I.A. Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari” Toshkent “O’zbekiston” 2009. 4. Бартенев Г.М., Френкель С.Я. Физика полимеров. Л.:Химия, 1990. 5. Цветков В.Н. Жесткоцепные полимерные молекулы. Л.:Наука. 1986. 6. Кленин В.И. Термодинамика систем с гибкоцепными полимерами. Саратов.:СарГУ 1995. 7. Де Женн П. Идеи скейлинга в физике полимеров. Пер. с англ. под ред. Хохлова Р.A. М. Мир, 1982. 8. Гросберг А.Ю., Хохлов А.Р. Статистическая физика м акромолекул. М.: Наука, 1989. 9. Вундерлих Б. Физика макромолекул //Пер. с англ. М.:Мир, 1976. 10. Кабанов В.А. Практикум по высокомолекулярным соединением. М.:Химия, 1985. 11. Френкель С.Я., Цыгольный И.М. Молекулярная кибернетика. Львов.: Свит, 1990. 12. Куличихин В.Г. Реологические свойства жидкокристаллических полимеров //В кн. Жидкокристаллические полимеры. М.:Химия. 1988. 13. Готлиб Ю.Я., Даринский А.А., Светлов Ю.Е. Физическая кинетика макромолекул. Л.:Химия, 1986. 14. Аввaкумова Н.И., Бударена Л.А., Дивгун С.М. и др. Практикум по химии и физике полимеров, М.:Химия. 1990. 15. Уильямс В., Уильямс Х. Физическая химия для биологов Пер. с англ. под ред. Я.М.Варшавского М.:Мир, 1976. 65

16. Нестеров А.Е. Свойства растворов и смесей полимеров. Киев. :Наукова Думка, 1984. 17. Тагер А.А. Физико-химия полимеров. М.Наука, 2007. 18. Перепечко И.И. Введение в физику полимеров. М.Химия, 1978. -312с. 19. В.Н.Кулезнев, В.А.Шершнев. Химия и физика полимеров. М.Высшая школа. 1988. -312с. 20. Женн де П. Физика жидких кристаллов , М.Наука, 1989. 21. Перепелкин К.Е. Физико-химические основы процессов формирования химических волокон. М.: Химия, 1978. 22. Давид Р. Введение в биофизику //Пер. с англ. под ред. М.Д. Франк- Каменецкого, М.:Мир, 1982. 23. Захарченко В.Н. Коллоидная химия. М.:Высшaя. шкoла,1989. 24. Кулезнев В.Н., Шершнев В.А. Химия и физика полимеров, М. : Высшaя. шкoла, 1988. 25. Элиас Г.Г. Мегамолекулы //Пер. с англ. под ред. С.Я.Френкеля. Л.:Химия, 1990. 26. Перепелкин К.Е. Структура и свойства волокон. М.:Химия, 1985 . 27. Марихин В.А., Мясникова Л.П. Надмолекулярная структура полимеров, Л.:Химия, 1977. 28. Ельяшевич Г.К., Френкель С.Я., Термодинамика ориентации растворов и расплавов полимеров. Ориентационные явления в растворах и расплавах полимеров. Под ред. Малкина А.Я. и Папкова С.П. М.:Химия. 1980. 29. Рафиков С.Р., Будтов В.П., Монаков Ю.Б. Введение в физикохимию растворов полимеров. М.:Наука, 1978. 30. Болдырев А.И. Физическая и коллоидная химия. М.:Высш. шк. , 1974. 31. Асқаров М.А., Исмаилов И.И. Полимерлар кимёси ва физикаси. Тошкент:Ўзбекистон, 2004, б. 408. 32. Блайт Э.Р., Блур Д. Электрические свойства полимеров М. : Высшaя. шкoла, 1988. 66

33. Помагайло А.Д., Розенберг А.С., Уфлянд И.Е. На ночастицы металлов в полимерах . М., Химия, 2000 г. 34. Воронков А.Г., Ярцев В.П. Исследование физико-механических свойств полимеров и полимерных композитов М.Наука, 1989. 35. Вшивков С.А., Русинова Е.В . Фазовые переходы в полимерных системах, вызванные механическим полем. - Екатеринбург, 2001. - с.172. 36. Сулейменов И.Э., Будтова Т.В., Рустемова Э.М., Бектуров Е.А. Проблемы физической химии полиэлектролитов . - Алматы-С.Петербург , 2007. - 236 с 37. Малкин А. Я. Реология: концепции, методы, приложения // авториз. пер. с англ. Малкин А. Я., Исаев А. И.. - СПб.: Профессия. - 2007. – р.210. 38. Хохлов А.Р., Кучанов С.И. Лекции по физической химии полимеров. М.Мир, 2000. -192 с. 39. А.Т. Мамадалимов, С.Ш. Рашидова, А.А. Холмуминов . Полимер толалар ф изикаси , Тошкент , Университет - 2009 , 124 б. 40. A .Р. Хохлов, А.Ю.Гросбергер Giant Molecules . New - York 2002. 41. Сутягин В.М., Бондалетова Л.И. Химия и физика полимеров, Томск: ТПУ, 2003. 208 с. 67

O'xshashlar

Melamin furfurol smolasini olish va xossalarini o’rganish

Fenol formaldegid smolasini olish va xossalarini o’rganish

Kaliy xloridni silvinitlardan flotatsiya usulida ajratib olish

Tabiiy gazlardan propan va butan aralashmasini ajratib olish usullarini takomillashtirish

Anodli shlamlardan misni ajratib olish va detallarga mis qoplash sexini loyihalash