Kaliy xloridni silvinitlardan flotatsiya usulida ajratib olish

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

596 KB

Ko'chirib olish

Kaliy xloridni silvinitlardan flotatsiya usulida ajratib olish Reja: Kirish a) Mavzuning dolzarbligi b) Ishning maqsadi va vazifalari v) Ilmiyligi va amaliy ahamiyati g) Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi I. Bo`lim. Adabiyotlar sharhi a) Kaliy rudalarning qayta ishlanishning gallurgiya usuli b) Umumiy ma`lumotlar va himoya tadbirlari v) Iishlab chiqariladigan mahsulot, uning xususiyatlari va unga qo`shiladigan texnik ekspluatatsiya talablar g) Qurilish elementlarini tanlash va ularning izohi. d) Qonunlar, normalar va qoidalar II. Bo`lim. Olingan natijalar a) Silvinit ma`danlarni gallurgik usulda boyitish texnologiyasi b) Galurgiya usulida silvinitni qayta ishlash prinsipial sxemasi v) Kaliy xlorid texnologiyasida asosiy jarayonlar g) Eruvchan tuzlarni flotatsiya qilishning fizik-kimyoviy asoslari III. Bo`lim. Texnologik qism a) Silvinitlarni flotatsiya usulida qayta ishlash b) Kaliyli rudalarning boyitish usullari, kuydirish usuli bilan rudani boyitish v) Flotatsion galurgiya usullarini kombinatsiyalash g) Silvinit madanlarini boyitishdagi yordamchi jarayonlar, quritish va sovutish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati 1

Kirish Qishloq xo`jalik ekinlaridan mo`l-ko`l olish garovi – ularni to`liq va yetarlicha oziqlantirishdir. O`simliklarning hayoti uchun yorug`lik, issiqlik, suv va ozuqaviy moddalar juda zarurdir. Bu shartlarnining barchasi teng qimmatli va juda keraklidir. O`simliklarning ozuqaviy moddalarga bo`lgan thtiyoji – o`simlikning turi va bu moddalarning shakllariga bog`liq bo`ladi. O`simlik tarkibiga 70 dan ortiq elementlar kiradi, lekin ularning 16 tasi hayot faoliyati uchun juda muhimdir. Chunonchi, shunday elementlar qatoriga organogen deb ataluvchi: uglerod, kislorod, vodorod va azotlar kiradi. Undan tashqari, shu qatorga fosfor, kaliy, kaltsiy, magniy va oltingugurt – kul elementlari va moltbden, mis, bor, rux, kobalt – mikroelementlar, suningdek temir va marganetslar kiradi. Xar bir element o`simlikda o`z funktsiyasini bajaradi va shuning uchun bir elementni ikkinchi element bilan almashtirish mumkin emas. Ko`m-ko`k (yashil) o`simlikka atmosferadan o`tadigan asosiy elementlar – uglerod. Kislorod va vodorod hisoblanadi. Bu uch element ulushiga o`simlik quruq og`irligining 93,5% -ga to`g`ri keladi: ya`ni uglerod – 45%, kislorod – 42% va vodorod – 6,5 %. Kaliy (K) – o`simlikning uglevod va oqsil almashinuvida eng muhim fiziologik rol o`ynaydi, azotning ammiakli formada o`zlashtirish sharoitlarinini yaxshilaqdi. O`siklikni kaliy bilan oziqlantirish – o`simlik alohida organlarining rivojlanishi uchun kuchli omil hisoblanadi. Kaliy xo`jayra sharbatida shaker no`planisiga ivkon yaratadi, bu esa o`simlikning qishga chidamliligini oshiradi, tomir taramlarining rivojlanishi, xo`jalarning rivojlanishiga imkon beradi. Undan tashqari poyaning mustahkamligini oshishiga olib keladi va ularni yotib qolishga chdamliligini oshiradi. a) Mavzusining dolzarbligi. O`zbekiston Respublikasida mikroo`itlardan fosforli, azotli, shuningdek 2010 yil 26 avgustdan boshlab kaliyli o`g`itlar ishlab chiqarilmoqda. Lekin ilmiy asoslangan ma`lumotlarga ko`ra respublikamizning kaliyli o`g`itlarga bo`lgan 2

talabi yiliga 282 ming tashkil etadi. Hozirgi kunda faoliyat yuritayotgan markaziy osiyoda yagona bo`lgan “Dehqonobod kaliyli o`g`itlar zavodi” unitar korxonasining yiliga 200 ming tonna kaliy xlorid ishlab chqarishi hatto respublikamiz ehtiyojini qoniqtirish uchun ham yetarli emas. Suning uchun ishlab chiqarish quvvatini yana 400 ming tonnaga, ya`ni ishlab chiqarish quvvatini jami 600 ming tonnaga yetkazish shu kunning dolzarb muammolaridan biri bo`lib turibdi. Prezidenti I.A.Ka rimov oxirgi asarida shuni ko`rsatganlarki, jahon moliya – iqtisodiy inqiroz sharoitlarida birinchi navbatda modernizatsiyaning keyinchalik tezkor o`tkazilishi zarur bo`lib turmoqda, bundan tashqari korxonalarning texnikaviy va texnologik qayta qurollanishi va zamonaviy texnologiyalarni joriy qilish ishlarini amalga oshirish kerakdir. Bu birinchi navbatda iqtisodiyotning bazaviy sohalariga tegishlidir, ular eksportga yo`naltirilgan bo`lishi kerak va ishlab chiqarishlar lokalizatsiya qilinishi zarurdir. 2007 – yil 1 – mayda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning «Kaliyli tuzlar Tyubegatan konining bazasida kaliyli o`g`itlarning Dehqonobod zavodini qurilishini tashkil qilish haqidagi» qarori chiqarilgan. Ushbu qarorga binoan kaliyli o`g`itlar ishlab chiqarilishi 2010 – yilda mo`ljallangan. [2] Azotli va fosforli o`g`itlarning ishlab chiqarilishi O`zbekiston Respublikasida yo`lga qo`yilgan, lekin homashyo bazasi mavjud bo`lsa ham kaliyli o`g`itlar ishlab chiqarilmayapti. 1965 – yilgacha O`zbekiston Respublikasida tuzli konlarning ikkita guruhi ochilgan: Gaurdak – Tyubegatan, Oqbosh, Cheurkalgen, Chekar, Kaypantu – Baysurxan, Kantiu, Gulgan, Qizilmazar, Baybi – ikon, Suraxan. N.P.Petrovning ma`lumotlari bo`yicha Gaurdakning galogenli farmatsiya uchta asosiy gorizantga ajratiladi: pastki angidritli, o`rta tuzli, yuqori gipsangidritli [3] Pastki gorizant galma-gal almashadigan oxaktosh va gipsangidritli qatlamlaridan iborat, tarkibida uya shaklida oltingugurt mavjud. Oltingugurtli 3

oxaktoshning qatlamlari marmarli angidritga o`tadi. Quvvati 30–35 m bo`lgan angidritlangan gorizantning yuqori qismida quvvati 3 – 5 m bo`lgan oltingugurtli toshli tuzning linzalari paydo bo`ladi. Ikkinchi gorizant tuz tarkibli bo`ladi, quvvati 300 – 350 m bir necha qatlamlarga bo`linadi. Kaliyli tuzlar bilan birgalikda toshli tuzning pastki pachkasiga qizil tuzning qatlamida joylashgan bo`ladi. Silvinitdagi KCl ning miqdori 2 – 4 dan 8 % gacha bo`lishi mumkin [4] Quvvati taxminan 24 m bo`lgan toshli tuzning kaliy tarkibli asosiy pachkasi yuqorida joylashgan ushbu pachka silvinit va karnallit – silvinit qatlamlaridan iborat, qatlamning quvvati 1,5 dan 8 m gacha, KCl ning miqdori taxminan 25 – 39 % ni tashkil etadi. Toshli tuz qatlamini ustida kaliyli tuzlarning 3 ta klassi joylashgan, quvvati 1,5 – 4 m yuqori va past navli silvinitning va toshli tuzlarning quvvati 30 m dan 100 m gacha bo`lgan qatlamlardan iborat, ayrim joylarda karnallit paydo bo`ladi KCl ning miqdori 14 – 34 % ni tashkil etadi [3] Shunday qilib, Gaurdak tumanida yuqori galogenli farmatsiyaning quvvati 700 – 800 m gacha bo`lishi mumkin tuzli garizantning quvvati 300 – 350 m ni tashkil etadi. Ushbu tektognik 35 – 40 km masofada Tyubegatan koni joylashgan [5] Tyubegatan strukturasi uchta qatlamdan iborat: Kursantam, Koragagat va assimetrik tuzilgan tyubegatanning o`zidir. Koning shimoliy sharq qismida yuzaga oxak toshlar chiqadi, ularning ustida gips angidritli qatlamlar mavjuddir. Yuqorida galogenli qatlam mavjud (300 – 350m), bu yerda kaliyli tuzlarning uchta gorizanti mavjud [3]. Janubiy – g`arb yo`nalishida tuz qatlamining quvvati oshib boradi. Xulosa qilish mumkinki, O`zbekistonda yetarli darajada silvinitning koni mavjud va uning asosida o`zimizning kaliyli o`g`itlar ishlab chiqarishni tashkil etish mumkin. Hozirgi vaqtda Respublikamizda kaliyli o`g`itlar valyutaga sotib olinadi. Shuning uchun mahalliy homashyo asosida kaliyli o`g`it ishlab chiqarish dolzarb masala bo`lib turmoqda. b) Ishning maqsad va vazifalari. 4

Quyidagilardan iborat: - ishlab chiqariladigan mahsulot, uning xususiyatlari va unga qo`yiladigan texnik – ekspluatatsion talablar: - mahsulot ishlab chiqarish uchun homashyo va materiallarni tanlash: - yillik ishlab chiqarish hajmini taminlash uchun homashyo va materiallar hisobi: - texnologik jihozlarni tanlash va ularning xarakteristikalari, tuzilishi va ishlash tartibi: - texnologik va yordamchi jihozlarning ish unumini va zaruriy sonini hisoblash: - Qurilish maydonini hisobi: - Qurilish elementlarini tanlash va ularning izohi: - Obyektning rejasi: - Loyihalangan texnologik jarayon bayoni: - Energetik hisoblar: - Asosiy apparatlar hisobi. v) Ilmiyligi va amaliy ahamiyati. Tyubegatan konidan silvinitdan kaliy o`g`itlar flotitsiya usuli bilan ishlab chiqarish texnologiyasi yaratilgan va tegishli texnologik masalalar yechilgan. Tyubegatan koni silvinitdan flotatsiya usulida kaliyli o`g`itlar ishlab chiqarish texnologik sxemasi. Tyubegatan koni silvinitni, kaliy xlorid, natriy xlorid ammiak, magniy xlorid suspenziyalari. Tyubegatan koni silvinitni, kaliyli o`g`itlar flotatsiya usulida ishlab chiqarishning optimal texnologik parametrlarini aniqlash va texnologiyani yaratish uchun tegishli ma`lumotlarni olish. g) Bitiruv malaka ishning tuzilishi va hajmi. 5

I – Bo`lim. Adabiyotlar sharhi. a) Kaliy rudalarning qayta ishlanishning gallurgiya usuli. Gallurgiya bu kimyoviy texnologiyaning bo`limi, tabiiy tuzlishi, homashyoning tarkibi va xususiyatlari hamda unda mineral tuzlar olish usullarini ishlab chiqarishlaridan iboratdir. [6] Gallurgiya sanoati uchun homashyolarning quyidagi asosiy turlari mavjud: Tabiiy tuzlar (kaliy va magniy) minerallangan suvlar, dengiz suvlarini bug`latish natijasida hosil bo`lgan tabiiy namaqoplar, tuzli kullarning namaqoplari yer osti namaqoplari [7]. Gallurgiyaning asosiy vazifalari quyidagicha: tuzli konlarning shakllanish sharoitlari, ularning minerallik tarkibi va tuzilishlarini o`rganish; tuzlar va ularning eritmalarini fizik – kimyoviy xususiyatlari: quyidagicha turli mahsulotlarni tuzli konlaridan ishlab chiqishining sanat usullarini yaratish: K 2 SO 4 , KCl, MgSO 4 , MgCl 2 , Na 2 SO 4 , NaCl, Na 2 CO 3 , bor, yod, brom va boshqa elementlarning birikmalaridir [8] Ushbu vazifalarni yechish uchun gallurgiya fizik – kimyoviy analiz usullaridan qo`llaniladi. Suv-tuzli sistemalarning eruvchanlik diogrammalaridan foydalangan holda konsentratsiyalarida o`tadigan jarayonlar o`rganiladi. Gallurgiya ishlab chiqarishni yaratish uchun xuddi shu diogrammalar qo`llaniladi. Homashyodan kompleKSli foydalanish bilan gallurgiya tafsivlanadi. Namoqoplardan natriy, magniy, kaliy xloridlari va sulfatlari ishlab chiqariladi. [9] Gallurgiya usulida silvinit rudasidan kaliy xlorid ishlab chiqarilishi erishi va alohida kristallizatsiya bilan amalga oshadi. Ushbu jarayon KCl va NaCl larning suvdagi eruvchanlik farqiga asoslangan. Eritish jarayoni 90 – 100 0 C tempereturada amalga oshiriladi va keyinchalik temperetura 20 – 25 0 C gacha pasaytiriladi [10] Ikkala tuz bilan to`yingan eritmalarda temperatura oshishi bilan 20 – 25 0 C dan 90 – 100 0 C gacha kaliy xlorning miqdori taxminan ikki barobar oshadi, natriy xloridning miqdori esa kamayadi. KCl va NaCl eritmalarning Ushbu xususiyati silvinitdan kaliy xlorid olish siklik jarayonida qo`llanilgan. 6

Yopiq siklda kaliy xlorid ishlab chiqarishning asosiy pog`onalari: 1. Silvinitli rudani maydalash. 2. Issiq aylanma eritma bilan silvinitdan kaliy xloridni chiqarish. 3. Issiq quyqani cho`kmadan ajratish va uni tindirish tuzli va loyli shlamdan. 4. Eritma sovitilishda kaliy xlorid kristallizatsiyasi. 5. Eritmadan kaliy xlorid kristallarini ajratish va ularni quritish. 6. Eritmani qizdirish va silvinit eritishiga qaytarish. Eritilish va kristallanishi usuli bo`yicha silvinit rudalaridan kaliy xlorid ishlab chiqarishdagi ushbu texnologik sxema asos bo`lib xizmat qiladi. Jarayonning rejimlarida va texnologik sxemalarida ayrim farqlari homashyo tarkibi o`zgarish va turli konstruksiya apparatlar qo`llanilishi bilan bog`liqdir [11] Eritilish va kristallanishi usuli bilan kaliy xlorid ishlab chiqarish asosi bo`lib KCl – NaCl – H 2 O sistemani xususiyatlari xizmat qiladi. 25 va 100 0 C larda izotermalarni solishtirish shuni ko`rsatadiki, past temperaturalarda evtonik eritma natriy xolidning miqdori oshib borgan. 100 0 C da E 100 evtonik eritmaning tarkibiga muvofiq sistemaning figurativ nuqtasi kaliy xlorid kristallanish maydonida bo`ladi. Demak, KCl va NaCl lar bilan to`yingan eritmasini sovitish natijasida cho`kmaga faqat KCl tushadi, KCl ning to`yingan eritmasiga qattiq NaCl kushilgan holda KCl ning bir qismi eritmadan cho`kmaga siqib chiqariladi [2]. 100 0 evtonik eritma 100 dan 25 0 C gacha sovitilganda KCl chukmaga tushish natijasida eritmaning tarkibi o`zgaradi, uning figurativ nuqtasi kristallanish С n – Е 100 chizigi bo`yicha n gacha boradi. KCl cho`kmasini ajratgandan keyin n eritmasi 100 0 С gacha qizdirilsa, kaliy xlorid bilan kuchli to`yinmagan bo`ladi va natriy xlorid bilan ozgina to`yinmagan bo`ladi. Shuning uchun Ushbu issiq eritma bilan silvinitga ishlov berilsa, asosan kaliy xlorid bilan eriydi [13] Lekin bu qarama-qarshi oqimda slivinitga eritma bilan ishlov berish sharoitlariga bog`liqdir. Tarkibida deyarli kaliy xlor yuk material bilan eritma uchragan holatda kaliy xlorga nisbatan ko`proq natriy xlor eriydi, undan keyin faqat kaliy xlor eriydi va 7

shuning birga eritmadan natriy xlor cho`kmaga tushadi. Qattiq natriy xlorni ajratishdan keyin yana issiq E 100 evtonik eritma olinadi va uni sovitish natijasida kaliy xlor ajralib chiqadi. Bundan siklik jarayon yordamida silvinitni KCl va NaCl ga ajratish mumkin. Silvinitdan KCl ni to`liq ajratish uchun uning siklga kiritilayotgan miqdori sirkulyatsiyada yurgan eritmaning miqdoriga muvofiq bo`lishi kerak, agarda silvinitning tarkibida 25 % KCl va 75 % NaCl dan iborat deb qabul qilinadi. [14]. Eritish va kristallanishdan keyin qattiq va suyuq fazalarning amalda olinayotgan tarkiblari yuqoridagi ko`rgan jarayonlarga nisbatan farq qiladi. Silvinit eritilishdan keyin issiq eritmaning tarkibi evtonik eritmaga nisbatan farq qiladi, eritilish usuliga ko`ra kaliy xlorid bilan uning to`yinish darajasi 90 – 96 % ni tashkil qiladi shuning uchun eritma sovitilish natijasida oldin faqat natriy xlorid kristallanadi. To`yinishga muvofiq temperaturaga erishilgandan keyin KCl ning kristallanishi boshlanadi, oldin ajralib chiqqan NaCl faol aralashishda yana erishi mumkin, lekin u KCl kristallari bilan qoplanadi va shuning uchun u erimaydi. [15] Ushbu sababga ko`ra mahsulot natriy xlorid bilan ifloslanadi. Issiq eritmani kaliy xlorid bilan to`yinish darajasi 96 % bo`lgan holda kristallanayotgan tuzda uning miqdori 99,3 % ni tashkil qiladi, 90,6% gacha to`yingan eritmadan 94,3 ga ega bo`lgan tuz hosil bo`ladi. Bu esa KCl ning issiq eritmasini mukammal to`yinish darajasiga va to`g`ri oqimli eritilishning muhim ahamiyatini ko`rsatmoqda. Bu holda eritmada mayda kristalli keyin ajratiladigan NaCl miqdori kam bo`ladi. Qarama-qarshi oqimda kaliy xlorid bilan natriy xloridni tuzsizlantirish natijasida eritmada mayda kristalli NaCl miqdori nisbatan ko`proq bo`ladi [16] Ishlab chiqarish sharoitida issiq eritmani tindirish jarayonida u ozgina sovitiladi va undan bir qancha miqdorda NaCl kristallanadi va tuzli – loyli shlamlar bilan chiqarib yuboriladi, bu yerda issiq eritmaning o`zini o`zi tozalash xodisasi paydo bo`ladi, kaliy xlorid bilan uning to`yinish darajasi oshadi [17]. Eritmani vaakumli usulda 100 dan 20 0 С gacha sovitilish natijasida nazariya bo`yicha kristallanayotgan KCl ni NaCl bilan ifloslanmasdan 12 % suv bug`latilishi mumkin. Amalda kristallanish boshlanishda ajralanayotgan natriy 8

xlorid suv bug`latilishi bilan kaliy xlorid qoplamasi bilan qoplanadi va qayta eritmaga o`ta olmaydi; shuning uchun filtrli suyuqlik NaCl bo`yicha to`yinmagan bo`ladi u asosan qattiq fazada joylashgan bo`lsa ham, KCl va NaCl bilan ifloslanmagani uchun kristallanish boshlanishda yoki undan oldin eritmaga suv – kondensat qo`shiladi [18]. Agar silvinit karnallit bilan ifloslanmagan bo`lsa eritmani sirkulyatsiyasi natijasidauning tarkibida asta – sekin magniy magniy xlorid yigila boshlaydi. Bu holda eritmani yangilash kerak, chunki magniy xlorid mavjudligida kaliy xloridning eruvchanligi kamayadi, magniy xloridning konsentratsiyasi 100 g / 100 g suvdan katta bo`lganda temperaturaning kamayishi bilan kaliy xlorning to`yingan eritmalarida NaCl ning eruvchanligi kamayadi (magniy xlor yukligida oshib boradi). Bu esa kaliy xlorning ifloslanishiga olib keladi, issiq eritmani natriy xlorid bilan sovitish atijasida kaliy xlorid kristallanadi. Silvinitda 1.106 % MgCl 2 mavjud bo`lganda va eritmani sovitish jarayonida 4 % suv bug`latilishi natijasida mahsulotga 87 % KCl hosil bo`ladi, filtrli suyuqlikda MgCl 2 ning konsentratsiyasi 137 g / 1000 g suv va 80 % konsentratsiya 213 g / 1000 g suv bo`lgan holda. Homashyoda KCl ning birinchi holda 90,3 % va ikkinchi holda 92 % tashkil etadi [19]. b) Umumiy ma`lumotlar va himoya tadbirlari. Qayta ishlash kompleksining ish kunlari 330 kunni tashkil qiladi. Ishlab chiqarish va yordamchi ishlab chiqarish tizimlari sutkada 3 ta smena ishlaydi, har smena 8 soatdan iborat. Qayta ishlash kompleksining shtati 701 ta xodimni tashkil etadi. Qayta ishlash kompleksining maydoni 20,16 ga tashkil etadi. Ushbu loyiha bo`yicha flotatsion texnologiya usulida qishloq xo`jaligi uchun bir yilda 200000 tonna kaliy xlorid ishlab chiqarishi mo`ljallangan. Xomashyo sifatida Qashqadaryo viloyatida joylashgan Tyubegatan koni kaliyli tuzlar homashyo sifatida qo`llaniladi. Ishlab chiqarish tizimini texnologik sxemasi quyida keltirilgan: 9

Barcha ishlab chiqarish jarayonlari narmal temperatura amalga oshiriladi, faqat quritish jarayoni yuqori temperaturada o`tadi. Ishlab chiqarish uchun homashyolar: kaliyli tuzlar rudasi, flotatsiya reagenti, vodorod xlorid kislotasi, suv tayyorlash reagentlar. Yoqilg`i: Tabiiy gaz Yordamchi materiallar: kislorod atsetilen, elektrod, po`latli materiallar, dizel yoqilg`isi, benzin, smazka, upakovka uchun qoplar. Tayyor mahsulot: qishloq xo`jaligi uchun kaliy xlorid. Kaliy xlorid ishlab chiqarishdan tashqari qayta ishlash kompleksida quyidagi asosiy jihozlar mo`ljallangan; maydalagich, sterjenli tegirmon, flotatsiya mashinasi, konsentrator, gorizantal lentali filtrlash mashinasi, issiq havo pechi bilan qaytaruvchi quritgich, sovitish uchun mashina, avtomatik upakovka mashinasi, Gazli kotelkona suyuq materiallarni tashuvchi jihozlar (nasoslar) va h.k. Qurilayotgan qayta ishlash kompleksi Dehqonobod shahridan 3 km masofada joylashgan. Qurilish hududida qayta ishlash kompleksining maishiy tumani quriladi, bundan tashqari u yerda boshqa aholi yo`qdir. Shuning uchun qayta ishlash kompleksining atrof muhiti mehnat xavfsizligi va gigenaga ta`sir qilmaydi. Qayta ishlash kompleksini maydonining shakli to`g`ri burchakdir. Maydon 20,16 ga yerni egallaydi. Qurilmalar o`rnatiladigan yuzalarning belgilari qayta 10Bo’lakl ash Maydala sh Shlamsizlantirish Suvsizlantirish Ishqorsizlantirish Upakovka SuvsizlantirishXom rudalar Quritish Flotat siya

ishlash kompleksining boshqa yerlar va yo`llar belgilari to`g`ri keladi. Qayta ishlash kompleksining maydoni joyida tayyorlanadi, tuproqni olib kelish yoki olib ketish kerak bo`lmaydi. Qayta ishlash kompleksi maydonida yomg`ir oqavalari yigich orqali qumlarni cho`ktirish yigichga yuboriladi va undan keyin zavoddan tashqarida joylashgan shimoliy – g`arb burchakning pastki qismiga jo`natiladi. Bosh reja komponovkasida quyidagi qoidalarga rioya qilingan: - texnologik jarayonning ketma – ketligini va texnologiyaning qisqa muddat aloqasini taminlanishi natijasida qurilishi provodlarning uzunligi maksimal darajada qisqaradi; - binolar va qurilmalar komponovkasi to`liq darajada quyidagi sharoitlar bilan aniqlanadi: yong`inga va portlashga qarshi himoya, meditsina yordamchi va h.z. Zavodning relefi bo`yicha maydonning tekislangandan keyin uning joylashishi juda tekis bo`lishi mo`ljallangan, shu munosabat bilan vertikal bo`yicha tekis qiyalik bilan aniqlanadi. Qayta ishlash kompleksining o`tishlari tegishli normalar bilan loyihalanadi maydonda ko`chalarning 3 ta kategoriyasi mo`ljallangan, asosiy yo`llarning eni 10 m (ko`cha qoplamasining eni 8,0 m) va 6 m (qoplamaning eni 4,0 m) kichik ko`chaning eni 4 m (ko`cha qalinligining eni 3,0 m) Asosiy ko`chaning aylanish radiusi 12 m, yordamchi ko`chaning 9 m, kichik ko`chaniqi 7 m, sexlararo 1 – 3 m. Vertikal qiyalanish odatda 0,3 % katta bo`lib loyihalanganda, suv olib chiqish uchun gorizantal qiyali 2 % ni tashkil etadi. Bosh reja komponovkasi xavfsizlik masofasi, yorqinlashtirish vitilatsiyalari loyihaviy normalarga binoan bajariladi. Yordamchi binolardan qayta ishlash kompleksi maydonida quyidagilar joylashgan: filtratsiya sexining maishiy korpusi, ishchilarga qulayligi uchun 150 m servisli radius bilan avtotamirlanish sexining maishiy korpusi. Bundan tashqari barcha korpusning personalini gigiyenik talablarini ko`niktirish uchun ayrim ishlab chiqarish binolarida yordamchi xonalar sifatida yuzlanish xona va tualetlar mo`ljallangan. 11

Qayta ishlash kompleksi hududida oshxona medpunkt va boshqa qurilmalar ko`rilmoqda. Qayta ishlash kompleksida qo`llanilayotgan barcha materiallar va homashyolar orasida insonga vodorod xlorid kislotasi korrozion ta`sir ko`rsatadi, boshqa materiallar bevosita zarar keltirmaydilar. Ishlab chiqarish jarayonida flotatsiya reagentlari vodorod xlorid kislotasi yordamida tayyorlanadi, ushbu kislotaning sarfi 16,2 tonnani tashkil etadi. Ishlab chiqarish jarayonida ko`piklash, maydalash, quritish va upakovka bo`limlari chang hosil qiladi. Bu esa operatorga ma`lum miqdorda ta`sir ko`rsatadi. Qaytarma quritgich yuqori temperaturada ishlaydi, u insonni kuydirishi mumkin. Maydalagich sterjenli tegirmon, qaytarma quritgichlar shovqin chiqaradi va bu insonning sog`ligiga salbiy ta`sir ko`rsatishi mumkin. Yoqilg`i sifatida ishlatiladigan tabiiy gaz, atsetilen va kislorodlar portlashga olib kelishi mumkin, Bu esa ham inson sog`ligiga salbiy ta`sir ko`rsatishi mumkin. 1. Ushbu loyihaning bosh rejasi yong`inga, portlashga Qarshi va xavfsiz normalari va qoidalariga muvofiq ishlab chiqilgan. Markazlash asosida texnologik jarayonlar bo`yicha jihozlar o`rnatilgan, o`xshash jihozlarga nisbatan markazlashgan holda o`rnatiladi. Xavfsiz boshqarish va ishlab chiqarish qulayligi uchun bu foydalidir. 2. Yong`inga qarshi normalariga binoan binolarning o`tga chidamlilik darajasi II. Qurilmalarning konstruksiyalari temirbiton minoralar karkos va ramkalardan bajariladi. Binolar materiallari yong`inga va portlashga qarshi talabalarga javob beradi. 3. Markaziy boshqarish va avtomatik yong`inga qarshi signalizatsiya mo`ljallangan. Bosh qurilma SPU da o`rnatiladi. Ishlab chiqarish qurilmalari uchun tuman signalizatsiyalari mo`ljallangan emas. Turli tumanlarda turli sharoitlarda kelib chiqqan talablarga ko`ra detektorlar mo`ljallangan, tutun va yoqilg`i gazsimon moddalarga reaksiya qiladigan yong`inga qarshi telefonlarga, radio, signalizatsiya knopkalari o`rnatilgan. Guruhli sistema mo`ljallangan emas, 12

qayta ishlash kompleksning maydonida yong`in signalizatsiya noavtomatik va avtomatik signalizator orqali ishlaydi. Temperatura oshishi va tutun paydo bo`lishini nazoratli avtomatik signalizatsiya o`tkazadi. 4. Qayta ishlash kompleksining maydonida yo`llarida va ma`lum zavod xonalarida yong`inga qarshi quvurmalar va yong`in gidrantlari mo`ljallangan, hamda binolarning yong`inga qarshi normalariga binoan ma`lum miqdorda kimyoviy olov o`chirgichlar mo`ljallangan. Qayta ishlash kompleksida yong`in deposi mo`ljallangan. 3.1.5. Changdan himoya. 1. Inson sog`ligiga changning salbiy ta`sirini yo`qotish uchun homashyo bilan taminlanishi sistema va materiallarning transportirovka sistemalari ochiq havoda ramkali konstruksiya bilan joylashtiriladi. 2. Zararli moddalarning yig`ilishiga yo`l qo`ymaslik maqsadida tegishli normalarga muvofiq ishlab chiqarish xonalarida ishonchli ventiyatsion sistemasi loyihalanadi. Ko`p miqdorda chang hosil bo`ladigan sexlarda ventilyatsiya va changsizlantirish jarayonidan keyin xavo atmosferasiga chiqarib yuboriladi. 3. Ishlab chiqilgan jarayonida himoya boshqarish, texnologik operatsiya intizomlari kuchayadi. Ko`p chang hosil bo`ladigan joylarda xodimlar changdan himoya qiladigan vositalari bilan yurishi kerak. 3.1.6. Karroziyadan himoya 1. Xom rudalar, ishlab chiqarish jarayonining oraliq mahsuloti, tayyor mahsulotning xlorli ionlari binolar, qurilmalar, jihozlar va materiallarga karrozion ta`sir ko`rsatadi. Material tanlash va jihozlar himoyasiga loyihalanishda zarur bo`lgan choralar mo`ljallangan. 2. Eritilishga qo`llaniladigan vodorod xlorid kislotasi sisterna bilan transportirovka qilinadi. Insonni korrozion suyuqlik (vodorod xlorid kislotasi) kuydirishdan himoya qilish kerak. Vodorod xlorid kislota kislota korrozion xususiyatga ega, oddiy metall bilan reaksiyaga kirishadi va tola bilan korroziya paydo bo`ladi, shu munosabat bilan binolar, quvurmalari va quvurmalarni materiallari shishaplastdan bajarilgan. Ftor plastmassa podkladka bilan transportli 13

va tushiruvchi nasos sifatida sentrifuga tanlangan. Vodorod xlorid kislotasi saqlagich yopiq aylanma bo`lib mo`ljallangan, yuqorisida nafas oluvchi tom, quvurmalar havo bilan zichlovli material orqali kontaktda bo`ladi, vodorod xlorid kislotaning mumkin bo`lmagan miqdorda bug`lar atmosferaga chiqolmaydi. Vodorod xlorid kislotaning sathini bilish uchun sathini ko`rsatadigan priborlar o`rnatilgan. Detal, kuvurmalar va vodorod xlorid kislotaning kontaktli qismlarida noushlar mo`ljallangan. Saqlagichlar alohida joyda o`rnatiladi, yong`inga qarshi damba va pol ushbu joylarda vodorod xlorid kislotadan himoya qoidalari, yong`inga qarshi damba yonmaydigan metallardan qurilgan va joylashgan mahsulotning statik bosimiga chidaydilar. Saqlagichning asosida kislotadan himoya mo`ljallangan. Saqlash hududida quyoshdan himoya qilish uchun maxsus neveslar o`rnatiladi, tez yordam berish uchun vanna, yuvgich. Saqlash hududining tashqarisida tez yordam berish uchun dush va h.k. lar o`rnatilgan. Kislotani neytrallash uchun sotib olingan bochkali ishqorlar saqlagich hududida saqlanadi. Reagnetlar tayyorlash xonasida yuvgich verezervuar saqlagichlar o`rnatiladi natriy bikarbonat uchun, xodimlar himoya qiladigan qo`lqoblar va boshqa himoya vositalarida yurishi kerak. Vodorod xlorid kislota insonga sochilishi xolatida, tezligi katta miqdordagi suv bilan yuvish kerak. Vodorod xlorid kislota insonga sochilishi xolatida, tezda katta miqdordagi suv bilan yuvish kerak, undan natriy bikarbonatning 0,5 % li eritmasi bilan yuvish kerak. Agar kislota ko`zga sachrasa, tezda katta miqdorda suv bilan yuvish kerak va xodimni medpunktga jo`natish kerak. Zarur bo`lgan joylarda ko`zni yuvish uchun quvurmalar o`rnatiladi. Bundan tashqari reagentlar tayyorlash xonasida natriy bikarbonatning rezervuar – saqlagichi o`rnatiladi. v) Ishlab chiqariladigan mahsulot, uning xususiyatlari va unga qo`yiladigan texnik – ekspluatatsion talablar. 14

Kaliy xlorid KCl kubli panjara bilan (a = 0,629 nm, z = 4 F m 3 m guruh) rangsiz kristall; 298 0 C va 1,95 Mpa da Cs Cs o`xshash kubli modifikatsiya hosil bo`ladi. Qaynash temperaturasi 1500 0 C zichligi 1,989 g/sm 3 ; C 0 r = 51,30 Dj () Ushbu BMI xomashyo materiallar quyidagilardan iborat: Tyubegatan konining silvinit, flotoreagentlar, boshlang`ich suv, tabiiy gaz, dizellar, benzin, smazka va qoplar. Obyektning elektr taminlanishi 6 kv li I va II shinalar bilan taminlanadi qurilayotgan PS 110/35/6 kv bilan. Boshlang`ich (xom) rudani kimyoviy tarkibi quyidagicha (%): KCl – 31,93; NaCl – 64,46; MgCl 2 - <0,35; CaSO 4 - <1,26;e. к - < 2,0. Ushbu qayta ishlash kompleksida quyidagi boyitish reagentlar qo`llaniladi: depressor (SL – 1), yig`uvchi (amin С 16 ва С 18 ), ko`p hosil qiluvchi (gligal efiri yoki oksal), apolyarli (katalitik gazoyl,) flokulyant ( ПАА 23 – 17 млн а . е . т .molekular massasi bilan), chang bosuvchi (industrial moy U – 40), vodorod xlorid kislota (30 %). Boshlang`ich suv Pachkamar suv omboridan 669,97 m 3 /d hajmida olinadi. Maishiy va ishlab chiqarish suvlarini tozalash kerak, chunki boshlang`ich suvning tarkibida ko`p miqdorda tuzlar mavjud. Maishiy va ishlab chiqarish yoqilg`i sifatida tibbiy gaz qo`llaniladi. Ishning normal rejimi xolatida tabiiy gazning istemoli 1030 st.m 3 /g tashkil qiladi (gazning yillik sarfi 4,8*10 6 tashkil qiladi, chiqish bosmi 0,6 Mpa). Bu ishda yirik donali flotatsion texnologiya qo`llaniladi. Flotatsiya jarayoniga kirayotgan xom rudalarning o`lchami 1 mm ni tashkil qiladi. Flotatsiya jarayoniga xom rudalarning bo`laklash, maydalash, klassifikatsiyasi va shlamsizlantirishdan keyin kelib tushadi. Flotatsiya jarayoni uchun asosiy flotatsiya va uch karra qayta tozalanishi qo`llaniladi. Asosiy flotatsiya ko`pik mahsulotni klassifikatsiyasidan panjara osti mahsulot birinchi qayta tozalanishi qo`llaniladi. Asosiy flotatsiya ko`pik mahsulotni klassifikatsiyasidan panjara osti mahsulot birinchi qayta tozalanishga beriladi, 15

panjara osti mahsulot esa va qayta tozalanishning ko`pik mahsulot III aralashtiriladi va dastlabki kaliy xlor hosil bo`ladi. Suv bilan shlamsizlantirishdan keyin dastlabki kaliy xlor konsentratga aylanadi. Konsentrat lentali konveyer bilan barabanli sovitgichga beriladi sovitilish uchun, shuning bilan bir vaqtda ushbu sovitgichning kirishida chang ham bo`lishi va tayyor mahsulotni yopishqoqligi bo`lmasligi uchun chang bosuvchi va yopishqoqlikga qarshi moddalar qo`shiladi. Sovitilish uchun tutun tortuvchi yordamida mahsulotning temperaturasi 80 – 100 0 C dan 40 0 С gacha pasayadi. Sovitilishdan keyin kaliy xlorid mahsuloti lentali konveyer bilan upakovka bo`limining tayyor mahsulot bunkeriga beriladi. Upakovka mashina (XW 0801 A/B) sifatida 1 ta ishchi va 1 ta zaxirali qo`llaniladi. Quritilish va sovitilishdan keyin kaliy xlorid mahsulot upakovka №1 (V 0801 A) bunkeri ostida joylashgan №1 (XW 0801 A) upakovka mashinasiga yuboriladi yoki yuk tashuvchi (M 1601) bilan upakovka №2 (V 0801 B) bunkerini ostida joylashgan upakovka №2 (XW 0801 B) mashinasiga jo`natiladi. Avtomatik shtabel joylashtiruvchi yordamida qoplar upakovka qilingan tayyor mahsulot 2 t og`irlik bilan shtabel tayyorlanadi. Undan keyin vilokli yuklovchi (L 0803 A/B) qoplar tayyor mahsulot omboriga joylashtiriladi. Shtabel joylashtirish uchun 1 ta ishchi va zaxirali mo`ljallangan. Changni bosish uchun yengli chang ushlovchi mo`ljallangan. Lentali konvyeyyerning yuk tushirish va upakovka joyida vakum hisobiga yengli filtr ishlaydi. Filtrda ushlangan chang tayyor mahsulot sifatida qaytariladi. Upakovka uchun siqilgan havo zavodning kamperessor stansiyasidan keladi. Ushbu B.M.I. qurilish qismini loyihalash hajmi quyidagi sanoat qurilmalaridan iborat: xom rudalar bunkeri bilan xom rudalar ombori lentali konveyer N1 – N6 maydalash stansiyasi maydalangan rudalarning bunkeri ishlab chiqarish korpusi quritish bo`limii sovitish tuguni tayyor mahsulot ombori bilan upakovka bo`limi shlamlar quyiqlashtirgichi filtratning rezirvari dumbalar quyiqlashtirgichi avariyali basseyn filtratsiya korpusi hamda ishlab chiqarish 16

yordamchi qurilmalar VOS, kompressorlar xonasi, katellar xonasi, aylanma filtratning nasoslar xonasi, avtotamirlash sexi, moy ombori kompleKSli ombor, kompressorlar xonasi, tamirlar sexlarning bloki, GRP, podstansiya ПТ N2, yoq`i bilan taminlash stansiyasi operator xonasi, SZL, yong`in deposi va maishiy servisli qurilmalar – mamuriy korpus, oshxona, maishiy korpus va x.k. Ushbu loyihaning asosiy sanoat binolari quyidagilardan iborat: tayyor mahsulot ombori bilan upakovka bo`limi, maydalash stansiyasi, maydalangan rudalarning bunkeri, ishlab chiqarish korpusi, filtratsiya sexi va katellar bo`limii. Bu binolar romli va qator kirkisli temir beton konstruksiyalaridan bajarilgan. Yordamchi ishlab chiqarish qurilmalar quyidagilardan iborat: quritish bo`limii, sovitish bo`limii, sovitish tugini. Lentali konveyer N1 – N6 shlamlar quyuqlashtirgichi, dumbalar quyuqlashtirgichi, suv tayyorlash qurilmasi, kompressorlar xonasi, yong`in deposi. Bu binolar monomit romli va qatorli karkazli temir beton konstruksiyalaridan bajarilgan: xom rudalar bunkeri bilan xom rudalar ombori, kompleks ombor, tamirlash sexlarining bloki va avtomirlash sexlar qatorli karkasli temir beton konstruksiyalaridan bajarilgan: VOTS, aylanma filtratning nasoslar xonasi, operator xonasi bilan yoqilg`i stansiya, mamuriy korpus, oshxona, maishiy, SZL, moy omborlar g`isht beton konstruksiyalaridan bajarilgan. Ushbu B.M.I. bo`yicha qurilish maydoniga yaqin joyida maishiy servis 0 rayon qurilgan. Shu munosabat bilan ishlab chiqarishga zaruriyat bo`lgan zavod hududida faqat maishiy servis qurilmalari joylashgan bo`ladi. Personalning umumiy soni 701 kishini tashkil qiladi. Oshxona maishiy korpus (dush, kir yuvish xonasi va h.k.) maishiy xonalar 3 ta joyda joylashgan bo`ladi, betongishtli konstruksiyasi 150, 102 va 40 kishidan iboat bo`lgan personalga xizmat qiladi. Har bir qavatning balandligi 3,3 m tashkil etadi. Oshxona bu ramkali konstruksiyaga ega bo`lgan bino, qavat balandligi 4,2 m, qurilish maydoni 796 m 2 112 ta joy mo`ljallangan. Betong`ishtli konstruksiya bilan 1 ta mamuriy korpus 1 ta yer osti 3 ta yer usti qavatlardan iborat, qavatlarning balandligi 3,6 m, yer osti kanalining qurilishi maydoni 730, yer usti kanallarining 17

maydoni 2240 m 2 mamuriy korpus tarkibida medpunkt, tyelefonli kommutator xonasi, majlislar xonasi va kabinetlar mo`ljallangan. g) Qurilish elementlarini tanlash va ularning izohi . Asos va fundament. Ushbu mavzu uchun hozircha muhandis – geologiya qidiruv ishlari mavjud bo`lmagani uchun, zavod joylashgan tuman haqida olingan ma`lumotga binoan yer yuzasidagi tuproq loydan iborat deb hisoblaymiz. Loyli asosning tashish imkoniyatining tavsifiy qiymatini vaqtincha f ak =150k Pa deb hisoblaymiz. Tayyor mahsulot ombori bilan upakovka bo`limi, maydalash stansiyasi, maydalangan rudalar bunkeri, ishlab chiqarish korpusi, filtratsiya sexi, katellar xonasi, quritish bo`limi, sovitish stansiyasi, lentali konver, N1 – N6, shlamlar quyuqlashtirgichi, dumbalar quyuqlashtirgichi, kompressorlar xonasi, yong`in deposi, xom rudalar bunkeri bilan xom rudalar ombori, kompleKSli ombor, tamirlash sexlar bloki, aftotamirlash qurilmalari uchun alohida turadigan temir betonli fundament qo`llaniladi yoki temir betonli fundament qo`llaniladi yoki temir betonli lentali fundament: VOTS, aylanma filtratning nasoslar xonasi, operator xonasi bilan yoqilg`i stansiyasi, mamuriy korpusi oshxona, maishiy korpus, SZL va moy ombori qurilmalari uchun lentali fundament quriladi. Zavod binolarini fundamenti sifatida tabiiy asos qo`llaniladi. Zaruriyat bo`lgan holda lokal masshtabda suniy qayta ishlangan asoslar qo`llanishi mumkin. Katta yuklamalar bilan asosiy sanoat binolarining fundamentlari uchun tayanch qatlami sifatida ikkinchi yoki uchinchi pog`ona IGE qo`llaniladi. Sanoat yordamchi kam yuklama bilan sanoat binolar uchun birinchi darajali IGE qo`llaniladi. Fundamentlarning chuqurligi 1,5 mm dan kam emas deb qabul qilingan. Korroziyaga qarshi tadbirlar. Beton va temirbeton konstruksiyalarida joylashgan armaturada uchastkadagi asosning tuproqlari kam va o`rta korrozion ta`sir qiladi. Metall konstruksiyalarga ular o`rta va kuchli ta`sir ko`rsatadilar. Shuning uchun beton sifatida 0,000 ostida sulfatga chidamli sement qo`llaniladi: armirlanmagan betondan tayyorlangan fundamentning mustahkamligi C25 dan past bo`lishi kerak emas, temirbetonning mustahkamligi C30 ni tashkil qiladi, 18

beton uchun sementning minimal sarfi 300 kg/m 3 tashkil etadi, suv va sementning maksimal nisbati 0,5 CI maksimal miqdori (sement sarfidan foiz) 0,10 tashkil etadi. Asos va fundamentlarning korroziyadan himoyalash. Fundamentlarning pastki yuzasidagi korroziyaga qarshi konstruksiyalar: - fundamentlarning pastidan strukturasi buzilgan tuproqlarni olib tashlash, tayanch qatlamga qarshi 100 mm; - galka va asfoltdan 100 mm qalinlikda qatlam o`rnatish; - issiq asfoltning bir qatlami; - tamirlanmagan 100 mm beton. Fundamentning tepa va yon boshi yuzalaridagi korroziyaga qarshi konstruksiyalar; - bir marta tuproqli bo`yoqni o`tkazish: - ikkita qatlam issiq asfogat o`tkazish. Fundamentli balkalar ostida va fundamentlar yon yuzalarida (shu jumladan fundamentli balkalar ustidagi devorning yon yuzalari): - bir marta tuproqli bakni o`tkazish; - ikkita qatlam issiq asfogat o`tkazish. Yer usti konstruksiyalar butun yuasini korrozion suyuqliklardan: - buzilgan struktura va suv bilan shimirilgan asos tuproqlarini olib tashlash, kul qazilgan joylarga qayta kam o`tkazuvchiligi va uni 300 mm qalinlikda zichlash, zichlash koefitsienti 0,94; galka yoki shebenka asfolt bilan 120 mm qalinlikda o`rnatish; - 120 mm qalinlikda С 30 klassdagi betonni quyish va tekislash; - Tekislash uchun nisbatan 1:2, qalinligi 20 mm bo`lgan kumsementli eritma qo`llash; - Izolyatsiya qatlami sifatida SBS turidagi qalinligi 4 mm bo`lgan rulonli material qo`llash; - qalinligi 40 mm bo`lgan qum sementli eritma va asfoltni o`rnatish. Oddiy betun yuzaning yer usti konstruksiyalari: 19

- buzilgan struktura va suv bilan shimirilgan asos tuproqlarini olib tashlash, ko`p qazilgan joylarga qayta kam o`tkazuvchanli tuproq solish va uni 300 mm qalinlikda, zichlash koeffitsienti 0,94; - golka yoki shebenka asfolt bilan 1200 mm qalinlikda o`rnatish; - 120 mm qalinlikda С 30 klassdagi betonni quyish va tekislash; - sementli qatlamning bir qatlami (qurilish kley bilan); - tekislash uchun nisbati 1:2, qalinligi 200 mm bo`lgan qumsementli eritma qo`llash. Suvuruvchan plitaning korroziyaga qarshi konstruksiyalari: - bo`lingan struktura va suv bilan shimirilgan asos tuproqlarini olib tashlash, ko`p qazilgan joylarga qayta kam o`tkazuvchanli tuproq solish va uni 300 mm qalinlikda zichlash, zichlash koeffitsiyenti 0,94. eni 1800 mm tashkil etadi; tashki ko`ndalang qiyasi 5 %; - golka yoki shebenka asfolt bilan 1200 mm qalinlikda o`rnatilishi, eni 1500 mm; - eni 1500 mm qalinligi 60 mm bo`lgan С 20 klassdagi beton tayyorlash; ena 10 mm bo`lgan kengayish va qisqarish choklarini har 10 metrdan mo`ljallash; devor bo`yicha bo`ylama yo`nalishda eni 10 mm bo`lgan deformatsiya choklarini mo`ljallash; barcha choklar qurilish neftli, bitusli qumli eritmalar qo`yiladi; - 1:2,5 qalinligi 200 mm bo`lgan konsentratli eritma yordamida tekisldash va zichlash; eni 10 mm bo`lgan kengayish va qisqarish choklarini har 10 metrdan mo`ljallash; devor bo`yicha bo`ylama; - yo`nalishda eni 10 mm bo`lgan deformatsiya choklarini mo`ljallash; barcha choklar qurilish neftli, bitumli qumli eritmalar qo`yiladi; Kanallarning korroziyaga qarshi konstruksiyalari: - buzilgan struktura va suv bilan shimirilgan asos tuproqlarning olib tashlash, ko`p qazilgan joylarga qayta kam o`tkazuvchanli tuproq solish va uni 300 mm qalinlikda, zichlash koeffitsienti 0,94; - golka yoki shebenka asfolt bilan 1200 mm qalinlikda o`rnatish; 20

- qalinligi 1200 bo`lgan klass С 30 betoni bir vaqtda qo`yiladi va tekislanadi, bo`ylama yo`nalishi bo`yicha har metrdan kengayish va qisqarish choklari mo`ljallangan; - ichki qismida po`latga varaqa qo`yilishi mo`ljallangan, kanalning barcha uzunligi bo`yicha qalinligi 4 mm; - boshida po`latli varaqada zangni olib tashlash kerak, darajasi SA2 yoki St3 bo`lishi kerak; 2 marta temir oksidli qizil korroziyaga qarshi b``yoqni o`tkazish; har safar 40 m km; 3 marta metal korroziyaga qarshi PSQ buyoqni o`tkazish, har safar 40 m km, bo`yoqning umumiy qalinligi 200 m km tashkil qiladi. Shovqin va vibritsiyaga qarshi tadbirlar. Ushbu loyihada maydalash stansiyasi, ishlab chiqarish korpusdagi maydalash bo`limlarida qattiq shovqin bo`lganligi uchun shovqindan izolyatsiya qilingan navbatchi xonalar mo`ljallangan. Ishlab chiqarish korpusga vibratsiyaning ta`sirini kamaytirish uchun tegirmon, maydalagich, groxot elaklari bosh konstruksiyasidan alohida o`rnatilgan. d) Qonunlar, normalar va qoidalar. Ushbu loyihada mehnat xavfsizligi va gigiyenasi O`zbyekiston Respublikasining tegishli qonunlariga binoan loyihalanayapti va boshqarilmoqda. G50016 – 2006 «qurilmalar loyihalashini yong`inga qarshi qoidalari» GB12801 – 91 «ishlab chiqarish jarayonida xavfsizlik va gigiyenani umumiy normalari» GB5083 – 1999 “ishlab chiqarish jarayonida xavfsizlik va gigiyenasi loyihalash bo`yicha umumiy instruksiya” GB50116 – 98 “Yong`inlarning avtomatik signalizatsiyasini loyihaviy qoidalari” GB50187 – 93 “Sanoat korxonalarining bosh rejasini loyihaviy qoidalari” GBZ1 – 2002 - “Sanoat korxonalarining loyihaviy sanitar qoidalari” GB156003 – 95 “Odatdagi kimyoviy xavfli moddolarning saqlashning umumiy qoidalari” GB50160 – 92 “Neftkimyosi korxonalarining yong`inga qarshi loyihalash qoidalari” (1992 – yil versiyasi). 21

SH047 – 63 “Neft kimyo sanoat korxonalarining kasbiy xavfsizlik va gigiyenalarini loyihaviy qoidalari” GB50058 – 92 “Portlashga va yong`inga qarshi sharoitlarga elektrqurilmalarni loyihalash bo`yicha instruksiya” GB12158 – 2006 “Statik elektr avariyasidan himoya qilishni umumiy qoidalari” SH3033 – 2001 “Sanoat korxonalarining yoriqlashtirish loyihalash bo`yicha instruksiya” GB50034 – 2004 “Sanoat korxonalarining yoriqlashtirish loyihalash bo`yicha instruksiya” GB50058 – 92 “Portlashga va yong`iga qarshi sharoitlarda elektr qurilmalarini loyihalash bo`yicha instruksiya” GB2894 – 1996 “Xavfsizlik belgilari” GB16179 – 1996 “Xavfsizlik belgilarini qo`llash bo`yicha instruksiya” GB40533 – 93 “Sanoat uimosi uchun fiksatsiyalangan perellarning xavfsiz texnologik sharoitlari” GB40534 – 83 “Issiqlik taminlash, ventilyasiya, konditsionlashlarning loyihaviy qoidalari” GB50057 – 94 “Chaqmoqdan himoya qilish qurilmani loyihalash bo`yicha instruksiya” (2000 yil versiyasi) GB13955 – 2005 “Elektr yo`qolish protektorining o`rnatilishi va harakati” GB5817 – 86 “Sanoat zarari bo`yicha ishlab chiqarish jarayonida changning kategoriyasini ajratish” GBT4200 – 1997 “Yuqori temperatura sharoitida ish kategoriyasi” GB12348 – 90 “Sanoat korxonalari maydonlariga shovqin normasi” GBJ87 – 85 “Sanoat korxonalarining shovqin boshqarish bo`yicha loyihalash instruksiyasi” HG/T23001 – 92 «Kimyoviy sanoat korxonalarini xavfsiz boshqarish bo`yicha ish normalari» 22

HG20571 – 95 “Kimyoviy sanoat korxonalarini va xavfsizlik gigiyenasini loyihaviy qoidalari” HG/T20649 – 1998 “Kimyoviy sanoat korxonalarining bosh reja transportini loyihaviy qoidalari” GB50046 – 95 “Sanoat korxonalarini korroziyadan himoya qilishning loyihaviy qoidalari” GeB 2894 – 1996 “Xavfsizlik belgilari” GeB 16179 – 1996 “Xavfsizlik belgilarini qo`llash bo`yicha instruksiya” GeB 4053,3 – 93 “Sanoat himoyasi uchun fiksatsiyalangan perilalarning xavfsiz texnologik sharoitlari” GeB 4053,4 – 83 “Issiqlik taminlash ventilyatsiya, konditslanishlarning loyihaviy qoidalari” Ge 50057 – 94 “Chaqmoqdan himoya qilish qurilmani loyihalash bo`yicha instruksiya” (200 yil versiyasi) GeB 13955 – 2005 “Elektr yo`qolish protektorining o`rnatilish va harakati” GeB 5817 – 86 “Sanoat zarari bo`yicha ishlab chiqish jarayonida changning kategoriyasini ajratish” GeB/T 4200 – 1997 “Yuqori temperaturada sharoitida ish kategoriyasi” GeB 12348 – 90 “Sanoat korxonalari maydonlarida shovqin normasi” GeBJ 87 – 85 “Sanoat korxonalarining shovqini boshqarish bo`yicha loyihalash instruksiyasi” HGe/T 23001 – 92 “Kimyoviy sanoat korxonalarini xavfsiz boshqarish bo`yicha ish normalari” He 20571 – 95 “Kimyoviy sanoat korxonalarini xavfsizlik va gigiyenasini loyihaviy qoidalari” HGe/T 20649 – 1998 “Kimyoviy sanoat korxonalarining bosh rejasi transportini loyihaviy qoidalari” GeB 54046 – 95 “Sanoat korxonalarini korroziyadan himoya qilishining” 23

II Bo`lim. Olingan natijalar a) Silvinit madanlari gallurgik usulda boyitish texnologiyasi Agar erish 100 ° С da izotermik holatda olib borilsa С 1 nuqtada NaCl ning to`yinish chizigida yotadi va shu bilan NaCl ni madandan erishi tuganydi. X nuqtada sistema suyuq faza va erimagan NaCl dan iborat. Suyuq fazaning tarkibini kannada А х qurib (NaCl ning kristallanish nuri) va uni КЕ chizig`ini kesguncha davom ettirib у nuqtani aniqlaymiz. Shunday qilib suyuq fazaga modanni yana qo`shib borilsa madandan KCl eriydi. NaCl erimagan holda qoladi. Suyuq fazaning figurativ nuqtasi С 1 УЕ egri chizigi bo`ylab suriladi. Bunda erish davomida suyuq fazada NaCl miqdorining kamayishi faqatgina og`irlik qism konsentratsiyasi kattaligi bo`yicha emas ( С 1 УЕ egri chizigi hamma joyda manfiy qiyalikda bo`lgani uchun) balki hisobda suv miqdorining o`zgarmay qolishi bunda KCl , NaCl ni kristallga aylantiradi. С 1 В nur С 1 eritmaning KCl bilan aralashish С 1 У 1 У 2 uchastkasi NaCl ni tanlanish ichki sohasiga kiradi. Shunga binoan С 1 eritma KCl ning qo`shilishi NaCl ning kristallanishiga olib keladi. Kristallanayotgan NaCl ni eritmadan ajratib olishda galit donachalari o`smaydi, balki tuzli yupqa dispersli faza hosil bo`ladi. Shunday qilib silvinit madanidan KCl ni eritish tuzli dispers faza hosil bo`lishi bilan olib boriladi va uning miqdori madanning erish nuri С 0 С 1 uchastkada qanchalik kichik bo`lsa shunchalik ko`p bo`ladi. Silvinit madanini eritishda tuzli shlam hosil bo`lishi maqsadga muvofiq emas va tuzlarni erish kinetikasi bilan aniqlanadi. Suvsiz tuzning figurativ nuqtasi cheksizlikda bo`ladi. Bu holatda suvsiz yoki nam kristallar ishtirokidagi jarayonlarni kuzatishda noqulayliklar tugdiradi. Lekin, boshlang`ich holatlarda bunday diagrammalarning afzalliklari bor. Yuqoridagilarni 4.2- rasm yordamida tushuntiramiz. NaCl to`yinish chizig`i (koordin ataning vertikal ukini kesib o`tadi.) Manfiy qiyalikka boradi va shuning uchun КС l ishtirokida NaCl kristallandi deb xulosa qilinadi. Boshqa tomondan КС l ning to`yinish chizigi (koordinataning gorizontal chizigini kesadi) vertikal emas va manfiy qiyalikka ega. 24

$Demak, КС l- NaCl ishtirokida tuz eruvchanligi kamayadi. Shu bilan birga, КС l ishtirokida NaCl konsentratsiyasining pasayishi NaCl ishtirokida КС l konsentratsiyasining pasayishiga qaraganda ancha keskin. NaCl ni КС l ning tuzsizlanishiga ta`siri КС l ning NaCl tuzsizlanishiga ta`siridan anchagina kuchliroq. Quyidagi diagramma yordamida bug`lanishning borishini kuzatish mumkin. Shunday qilib, boshlang`ich eritma f 1 temperaturaga t 2 , bo`lsa (masalan, 75°S) bug`latishdan so`ng tarkibi f 2 , temperaturasi t 3 , f 1 va f 2 nuqtalarning izoterma t 3 ga nisbatan joylashishiga qaraganda ko`rinadiki, f 1 - to`yinmagan eritma, f 2 - КС l krista llarining suspenziyasi, chunki f 1 nuqtasi izoterma t 3 dan chaproqda joylashg an. f 2 suspenziyasida (eritmadagi) suyuq faza tarkibini aniqlash uchun gorizontal to`g`ri chiziq – КС l ning kristallanish nurini chizamiz va uning izoterma bilan kesishgan ot nuqtasini topamiz. 1 kg suv m eritmada hisobida f 1 eritmasini bug`latish natijasida chiqadigan f 2 va m nuqtalar abssissalari o`rtasidagi farqi КС l kristallarining ogirligini beradi. Bundan so`ng, КС l kristallarining umumiy og`irligi ( m . f 2 ) . { m * } га teng, bunda ( m . f 2 ) - КС l ning kristallanish nuri uzunligi, {m * } – m kompleks tarkibidagi s uvning og`irligi. Bug`lanib ketgan suv miqdori richag qoidasiga binoan topiladi: bunda kompleksning shartli ogirligi uchun suv sistemasining baritsentrik komponentini olsak: │H * │: │ f 1 * │=( f 1 f 2 ): (H f 2 ) 4.1 bu yerda │ H * │, │ f 1 * │- │ H │- bug` tarkibidagi va ( f 1 ) bug`latilayotgan eritmadagi suv og`irligi; ( f 1 f 2 ) , ( H f 2 ) – bug`lanish nurining uzunligi. f 1 f 2 va Hf 2 bo`laklarining uzunligi nisbatini oldingidek, abssissa o`qidagi nuqtalar proyeksiyasining farqi bilan almashtirish mumkin. Kristallanayotgan NaCl -massasining t 2 temperaturada q 1 eritmasi izotermik bug`lanayotganda, kristallanayotgan NaCl miqdori q 2 nuqtasi bilan namoyon qilinayotgan holati q 2 Р bo`lak uzunligi bilan, I Р *\ suv ogirligi Р kompleksining oxirgi tarkibi bilan aniqlanadi va { д 2 Р )-\ Р *\ ko`paytmasiga teng. 1 g -temperaturada е 2 h olatigacha в \ 25$