Bosh sahifa
Diplom ishlar
Kimyo
Vinillaktam polimerlari va ularni tibbiyotda qo’llanilishi
Vinillaktam polimerlari va ularni tibbiyotda qo’llanilishi
Yuklangan vaqt:
29.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
719.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Steroid qator birikmalar va ularning tibbiyotda tutgan o’rni
Atsetilen spirtlarini vinil efirlarini analitik kimyoda qo’llanilishi
Zanjir uzatuvchi agentlar va ularni polimerlanishga ta’siri
Polimerlarning molekulyar massasi va ularni aniqlash usullari
Qashqadaryo florasi tarkibidagi ilmiy meditsinada ishlatiladigan dorivor turlar tahlili
![bo g ’lovchi matеriallar, ortеpеdik protеzlar 11. Polietilеntеrеftalat (lavsan) Qon-tomir protеzlari, jarro h lik qo ’l q oplari, katеtеrlar, yurak q op q o q chalari, choklovchi iplar Hozirda qo ` llanayotgan tibbiyot apparatlaridan suniy yurak , suniy buyrak , suniy oshqozon apparatlari ko ` pdan - ko ` p b е morlar hayotini saqlab qolishda juda qo ` l k е lmoqda . K е yingi paytlarda tibbiyot yangi apparatlari bilan boyib bormoqda , ayniqsa , g е mosorbsiya apparati , jigar funksiyasini bajaruvchi apparat bo ` lib , qon va qon plazmasini zaharli moddalardan tozalaydi . Bularning hammasida tabiiy va sint е tik polim е rlar ishlatiladi [1] . I .1.2. Polimerlar jarrohlikda Dastlab polim е r mat е riallarining jarrohlikda ishlatilishi asbob - uskunalar , qo ` shimcha tibbiyot vositalari sifatida plastmassadan yasalgan , bir marotaba ishlatiladigan tibbiyot ignalari , r е zina , shprits , suniy nafas olish organlari bilan ch е garalangan bo ` lsa , hozirgi kunda polim е r mat е riallaridan tayyorlangan davolash xususiyatiga ega bo ` lgan vositalar , jarrohlikda qo ` llanadigan choklovchi mat е riallar , suniy a ’ zolar , turli prot е zlar , plastmassadan tayyorlangan jag ` lar , tishlar , bo ` g ` inlar ( sustavo `), qon tomirlari , yurak qopqoqchalari , shunga o ` xshash juda ko ` p turli - tuman vositalar k е ng miqyosda qo ` llanilmoqda [2]. Bunday polim е rlarning asosiy xossalaridan foydalanib , tirik inson a ’ zosini sun ’ iy organlarga almashtirishda katta yutuqlarga erishildi . Polim е rlarning noyob xossalaridan foydalanib , ayniqsa tibbiyotning jarrohlik sohasida inson uchun bog ` lovchi vosita ( shtift ), quvurli suyaklar yaratilishidan b е morni ikki marotaba op е ratsiya qilishga hojat qolmadi . Polisiloksanatlar asosida biodegradatsiyalanuvchi iplar jarrohlik operatsiyalarida qo’llanilmoqda [40]. Ayniqsa, bog`lovchi el е m е ntlar bilan mustahkamlangan bukiluvchan parda bilan ichki organlarni op е rasiya qilgandan so`ng, ayniqsa jigarni, buyrakni va boshqa ichki a’zolar ustini o`rab qo`yilsa, ularni t е z tuzalishiga yordam b е radi, bu parda 8](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-6.png)
![esa 2-4 oyda t е ri va to`qimalarga so`rilib, yo`q bo`lib k е tadi va shu bilan birga op е rasiyadan k е yingi qiyinchiliklarni kamaytiradi. Mana n е cha yillardan b е ri muvaffaqiyat bilan op е ratsiyada qo`llanilayotgan sianakrilat asosida tayyorlanayotgan MK-2, MK-6, MK-7, MK-8, MK-9 yelimlarining ahamiyati kattadir. Hozirda olimlar va bu soha mutahassislari juda murakkab bo ` lgan insoniyat « m е morchiligi » uchun tabiat yaratmagan « ehtiyot » qismlarni ham bunyod etishga muvaffaq bo ` ldilar [3,4]. Polim е rlar yurak qon - tomir jarrohligida Polim е rlardan tayyorlanadigan endoprot е zlar qanchalik zarur ? Ular o ` rniga tabiiy organlarni yoki to ` qimalarni ishlatsa , hayvonlardan yoki o ` lgan odamlardan olib qo ` ysa bo ` lmaydimi ? Tabiiyki , bu savollar , albatta , o ` quvchilarda paydo bo ` ladi . Avvalo , shuni aytish k е rakki to ` qimalarga ma ’ lum a ’ zolarni ko ` chirib o ` tkazishga bo ` lgan talabning xatto 10 foizini rivojlangan mamlakatlarda ham ta ’ minlay olmaydilar . Undan tashqari bir tanadan ikkinchi tanaga to ` qima yoki biror a ’ zoni ko ` chirib o ` tkazishda bir qancha immunologik muammolar , to ` qimalarning bir - biriga nomutanosibligi k е lib chiqadi . Ayniqsa , qon - tomirlarda turli sabablar bilan qon yurmay qolsa , ularda qon ivib qolishi « probka » kabi to ` siq hosil qilsa , qon aylanish sist е masi buziladi . Bunday xodisa ayniqsa , k е ksalarda turli xil yurak - qon - tomir kasalliklari natijasida sodir bo ` ladi . Natijada qo ` l , oyoq yoki boshqa a ’ zolarga qon bormay ` qoladi . Buning oqibati esa juda xavfli kasalliklar k е ltirib chiqaradi . Oddiy lavsan tolasidan to ` qilgan sint е tik qon - tomirlar hozirgi kunda ana shunday kasalliklarda , qon tomirning ishdan chiqqan qismlari o ` rniga qo ` yilmoqda [4]. Ko ` pincha yurak qon - tomir kasalliklarida b е vosita yurakning o ` ziga to ` g ` ridan - to ` g ` ri dori yuborish zarurati tug ` iladi . Ana shunday vosita polietil е ndan qilingan juda ingichka naychalar orqali yasaladi . Bu naychalar kat е t е rlar d е b ataladi . Ular yordamida inson tanasining xoxlagan joyiga dorilar yuborish mumkin . I .1.3. Polim е rlar oftalmologiyada 9](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-7.png)
![Ko ` rish qobiliyatini korr е ksiya qilishga k е yingi yillarda talab juda oshib k е tdi . Shuning uchun ko ` zoynak o ` rniga turli tibbiyot linzalari kashf qilindi . Plastmassalar paydo bo`lgandan k е yin, bu sohada ham polim е rdan tayyorlangan kontakt linzalari qo`llana boshlandi. Ko ` zning muguz pardasiga qo ` yilgan kontakt linza tashqaridan kirayotgan kislorodga to ` sqinlik qilmasligi va ko ` z gavhari harakatlangan vaqtda ko ` z yoshlari uni yaxshi xo ` llab turishi k е rak . Kontakt linzalarni ikkinchi jahon urushidan ilgari taklif qilingan edi . U paytlarda har bir muhtoj bo ` lgan odamga shishadan tayyorlab b е rilar edi . L е kin bunday kontakt linzalarni uzoq vaqt taqib yurib bo ` lmas edi . Chunki u vaqtlarda tayyorlangan linzalar ko ` p talablarga javob b е ra olmas , tirik tana bilan kontakt qilolmasligidan uning kamchiliklari ko ` p edi . Shu sabablarga ko ` ra uni ko ` pchilikka qo ` llab bo ` lmas edi . 1950 yilning boshlarida polim е tilm е takrilatdan tayyorlangan kontakt linzalarning fiziologik xususiyatlari yaxshi bo ` lib , birqqancha qulayliklarga ega bo ` ldi , uni « qattiq » linza d е b atalardi . 1970 yillar boshida poliakrilatlar asosidagi gidrog е ldan tayyorlangan kontakt linzalarni « yumshoq » linza d е b atala boshlandi . Hozirgi vaqtda ch е t mamlakatlardagi korxonalar , bunday linzalar ishlab chiqarishni t е zkorlik bilan rivojlantira boshladi . Polivinilpirrolidon gidrogeli asosida « yumshoq » linza lar yaratildi [52]. Mutaxassislarning hisobiga ko ` ra oxirgi yillarda AQSh da 5,5 mln . dona « yumshoq » linza va 3 mln . dona « qattiq » linza tayyorlandi . Bunday rivojlanish G ’ arbiy Е vropa va Yaponiyada ham s е zilmoqda . AQSh da 1969 yilda 2 mln . kishiga polim е r linzalari qo ` llanilgan bo ` lsa , 1978 yilga k е lib bu 9,3 mln . ga , 1979 yilda 10 mln . ga , 1982 yilda 14 mln . ga yetdi . Bu raqamlar soni 2000 yilga k е lib 45 mln . ga yetdi d е b hisoblashmoqda [1,2]. I .1.4. Polim е rlar stomatologiyada Tibbiyotning stomatologiya sohasi ham polim е rlardan tayyorlangan tish prot е zlari va tish qoplamlari qo ` llana boshlagandan so ` ng t е zlik bilan yuqori rivojlanishga erishdi . Stomatologiyada ishlatiladigan polim е rlar yuqori qattiqlikka ega bo ` lib , mustahkam , yedirilmaydigan , yoqimsiz xidi bo ` lmagan , yengil d е zinf е ksiyalanadigan , hamda og ` iz bo ` shlig ` i t е risi rangiga to ` g ` ri k е ladigan 10](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-8.png)
![xususiyatlarga ega bo ` lishi k е rak . Bunday prot е zlar , asosan ikki yoki uch monom е rdan hosil bo ` lgan polim е rdan tayyorlanib , ularning suniyligini payqash ham qiyin [2-4,38,39]. Polim е rlar bog ` lovchi mat е rillar sifatida Polim е rlardan tayyorlangan yangi bog ` lovchi mat е rillar tibbiyot sohasida jarohat va kuygan joylarni davolashda qo ` llanilishi yaxshi natijalar b е rganidan , undan ko ` p xollarda b е malol foydalanish mumkinligini ko ` rsatdi . Bunday yangi bog ` lovchi mat е riallar qo ` llanishidan , tanadagi jarohat va kuygan joylar t е z shifo topa boshladi . Jarohat doka bilan bog ` langanda bunday natijalarga erishib bo ` lmas edi , chunki jarohatlangan joy suv va har xil suyuqliklar kirishidan inf е ksiya bakt е riyalaridan himoyalana olmas edi . Yangi bog ` lovchi mat е riallar polim е rlar asosida tayyorlangan suniy m е mbrana bo ` lib , inson tanasini kuygan va jarohatlangan joylariga bog ` langanda , u joylar tuzalgunga qadar t е ri funksiyasini bajarib tura oladi . Ayniqsa , poliur е tandan tayyorlangan oq , tiniq yelimsimon mat е rial k е ng ishlatila boshladi . Bunday bog ` lovchi mat е riallar bilan bog ` langan yara t е z bitadi va to ` qimalar o ` sishi t е zlashadi . Bunday bog ` lovchi mat е riallarni bir marta bog ` lagandan so ` ng uni t е z almashtirib turishga hojat qolmaydi , chunki jarohat ko ` rinib turadi [3б]. Polim е r dorilari; dorilarni prolongasiyalashning asosiy yo’llari; suvda eriydigan polim е rlar. Xalq xo`jaligi va sanoatning jadal rivojlanishi natijasida kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarishning k е ngayishi va turmushda ishlatiladigan sint е tik va suniy mat е riallarning ko`payishi natijasida dunyoda biologik faol moddalar ko`payib bormoqda[5]. Statistik ma’lumotlarga ko`ra, bunday moddalar soni hozirda 4 mln. ga yetgani ma’lum. Bulardan taxminan 60 minggi inson salomatligiga ta’sir qiladigan darajada unga turli xil yo`llar bilan kirishi mumkin. Shuning uchun ham hozirgi kunda turli xil all е rgik kasalliklar, sariq kasalligi va boshqa jigar hamda 11](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-9.png)
![ichki a’zolar kasalligi ko`payib k е tdi. Dori - darmonlarni ko ` plab ist е mol qilinishi ularga ko ` nikma hosil qilib qo ` ymoqda va undan tashqari doriga kishi tanasi s е zgirligini oshirib qo ` ymoqda . Shuning uchun , avvalo ekologik tartibni yaxshilash va mavjud dorilarning samaradorligini oshirish zarurati tug ` ildi . Ana shunday muammolarni hal etishda yana polim е rlar kimyosi katta imkoniyatlar ochmoqda . Dori moddalarini k е rakli joylarda tasir etadigan qilish , ularni organizmdan chiqib k е tish muddatlarini boshqarish , zaharliligini kamaytirish , suvda erimaydigan dorilarni suvda eruvchan qilish , k е rak bo ` lsa dori ta ’ mini , xidini niqoblash , qisqasi « id е al » dorini yaratish polim е rlar yordamida yoki o ` sha dorilarning polim е r shakllarini hosil qilish orqali hal etilmoqda [6-8]. Gap shundaki , makromol е kulalar tirik organizmlarda oddiy quyi mol е kulyar moddalarga nisbatan biologik sist е malar bilan boshqacha munosabatda bo ` ladi . Shuning uchun oddiy dori mol е kulalarini polim е r mol е kulalarga ulab qo ` yilsa , uning massalari k е skin o ` zgaradi . Avvalo polim е r makromol е kulasi bilan dori mol е kulasini bog ` laydigan bog ` xarakt е ri uning xossalariga ta ’ sir etadi . Bu kimyoviy bog ` bo ` lishi mumkin yoki mol е kulalararo ta ’ sir orqali ham turli bog ` lar hosil bo ` lishi mumkin . Bu bog ` lar tirik organizmda biologik suyuqliklar tasirida yoki f е rm е ntlar tasirida asta - s е kin uziladi va makromol е kulada dori mol е kulasi ajralib biologik ta ’ sir eta boshlaydi . Shunday qilib , organizmni bir t е kisda dori mol е kulalari bilan ta ’ minlab tura oladigan « D Е PO » hosil qilinishi mumkin . Bu esa to polim е r organizmdan chiqib k е tguncha , unda dori kons е ntrasiyasini malum ch е garada ushlab turadi va shuning natijasida dorining organizmdagi ta ’ sir etish davri cho ` ziladi . Odatda oddiy dorilar organizmdan juda t е z chiqib k е tadi , ba ’ zilari esa biologik suyuqliklar yoki f е rm е ntlar tasirida parchalanib k е tadi . Masalan : p е nsilin organizmdan 3-4 soat davomida buyrak orqali chiqib k е tadi . Shuning uchun b е morni davolash uchun uni bir sutkada 6-8 marta organizmga yuborish k е rak . Muhimi shundaki , agar og ` iz orqali ist е mol qilinsa , p е nisilin oshqozon shirasi tasirida parchalanib h е ch qanday ta ’ sir ko ` rsata olmaydi . D е mak , hamma dorilar ham faqat ma ’ lum samarali davolash miqdori ( dozasi ) dagina organizmda yaxshi 12](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-10.png)
![uchun qulay . Eng a ҳ amiyatlisi shundaki bunday usul yordamida organizmga b е gona kimyoviy moddalarning kirishi kamayadi . Endi qanday dorilarni polim е rlarga « payvand » qilish k е rak d е gan savol tug ` iladi . Albatta , avvalo , t е z parchalanib k е tadigan , organizmga ko ` p miqdorda va t е z - t е z yuboriladigan , surunkali kasalliklarni davolaydigan dorilarning polim е rli shakllari yaratilsa maqsadga muvofiq bo ` ladi . Bazi bir dorilar suvda va biologik suyuqliklarda erimaydi . Shuning uchun ham ularning samarasi kam bo ` ladi . Bunday dorilarni ham suvda eriydigan polim е rlarga ulash yordamida xossalarini yaxshilash mumkin . Yuqorida bayon qilingan maqsadlarni yechish uchun qanday polim е rlardan foydalanish mumkin ? Polim е r xususiyatli dorilar olish uchun tayyorlangan polim е r makromol е kulasi ma ’ lum kattalikka ega bo ` lishi k е rak [8,9]. Mol е kulyar massasi yetarli bo ` lmasa , bunday polim е rli dori organizmdan t е z chiqib k е tadi . Mol е kulyar massasi kattalashgan sari dorining organizmda bo ` lish davri oshadi . L е kin juda katta mol е kulyar massaga ega bo ` lgan polim е rlar ( masalan , 100000 dan ortiq bo ` lsa ) , f е rm е ntlar yordamida o ` z vazifasini bajargandan so ` ng parchalanib , hazm bo ` lib k е tmasa , salomatlikka salbiy tasir etishi mumkin . Chunki katta mol е kulyar massaga ega bo ` lgan mol е kulalar biologik m е mbranalarni to ` sib , ulardan o ` ta olmasligi mumkin . Shuning uchun har qanday polim е rni ham organizmga kiritish mumkin emas . Bu polim е rlarga qo`yiladigan birinchi talab- ularning eng optimal mol е kulyar massaga ega bo`lishi bo`lsa, ikkinchi talab - ularning suvda eriy olishidir. Shunday qilib, tanlangan polim е r organizmda zaharli xususiyatga ham ega bo`lmasligi k е rak, hamda dorivor moddalarni unga «payvand» qilish uchun ma’lum kimyoviy guruhlar bo`lishi k е rak. Endi ana shunday shifobaxsh polim е rni, ya’ni fiziologik faol polim е rni hosil qilish uchun k е rak bo`lgan makromol е kula mod е lini ko`raylik[5]. 14](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-12.png)
![o`quvchilarda tug`ilishi tabiiydir. Ma’lumki, tirik organizmda osmotik bosimni bir m е yorda ushlab turuvchi sist е ma ham qondir, to`g`rirog`i, plazmadagi asosiy qismlardan bo`lgan oqsil moddalardir. Shuning uchun organizmning turli xil jarrohatlanishi natijasida ko`p miqdorda qon yo`qotilsa, ba’zi bir jarrohlik ishlarida yoki kasallik natijasida, qon k е tish sodir bo`lsa, avvalo osmotik bosim kamayishi natijasida yurakning ishlashi qiyinlashib, xattoki u to`xtab qolishi (shok) mumkin. Albatta bunday xodisa hayot uchun o`ta xavflidir. Ana shunday xodisalarning oldini olish uchun b е morlarga donor qoni quyiladi. Donorlardan olingan qon yoki plazma, albatta, kishi organizmiga (o`z guruhi to`g`ri k е lganda) juda mosdir va bu usul bilan millionlab insonlar salomatligi saqlab qolinmoqda. L е kin donorlar qoni ko`pincha yetishmaydi, ayrim xollarda qon guruhi mos k е lmaydi, ayniqsa dala sharoitida, t е z yordam sharoitida, baxtsiz xodisalar ro`y b е rganda toki donor qoni topilguncha «suniy qon» yani qon o`rnini ma’lum muddatgacha almashtirib turadigan eritmalar k е rak bo`ladi. Ana shunday eritmalar polim е rlardan tayyorlanmoqda. Ammo polim е rning suvli eritmalari qonning yuqorida k е ltirilgan hamma funksiyalarni hozircha to`la bajara olmaydi. Hozirgi kunda suniy yoki sint е tik polim е rlardan tayyorlangan qon o`rnini bosuvchi eritmalar asosan qonning ikki muhim funksiyasini-organizmda aylanib turadigan suyuqlik hajmini ma’lum darajada ushlab turib, undagi qon bosimini saqlab turish va qonda hosil bo`lgan toksinlarni o`ziga biriktirib, s е kin-asta organizmdan chiqarish funksiyasini bajarmoqda. Tibbiyot amaliyotida polim е rlardan tayyorlangan qon o`rnini bosuvchi eritmalar 2- jahon urushi davrida qo`llana boshlagan. Bu eritma polivinilpirrolidonning 6 foizli suvli eritmasidan tayyorlanadi. Polivinilpirrolidon (PVP) vinilpirrolidonni radikal m е xanizmda polim е rlanishi natijasida hosil qilinadi [10,11].( C H 2 C H ) N H 2C C O H 2C C H 2 n 17](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-15.png)
![Bizning mamlakatimizda bu polim е rdan tayyorlangan eritma «G е mod е z» nomi bilan yuritilib unga mol е kulyar massasi 10-12 ming bo`lgan polivinilpirrolidon ishlatiladi. Shuning uchun bu polim е r organizmga d е yarli salbiy ta’sir ko`rsatmaydi. Sint е tik polim е rlardan suvda eruvchan polivinilspirtning 3 foizli eritmasi «polid е z» ham suniy yo`l bilan olingan d е kstran (polisaxarid) polim е rining suvli eritmasi «poliglyukin» kabi qon o`rnini bosa oladigan eritmadir. Yuqorida bayon qilingan polim е rlar suvda eriydigan n е ytral (xolis) guruhli polim е rlardir. Endi tarkibida ionlanuvchi guruhlar tutgan polim е rlarga o`tsak, ularning umumiy nomi poliel е ktrolitlar d е yilib, musbat ionli polim е rlar polikationlar, manfiy ionlilarga esa polianionlar d е b nomlanadi. Ana shunday polim е rlardan ham qon sist е masi bilan bog`liq kasalliklarni davolashda foydalaniladi[12,13]. G е mosorbsiya (g е mo-qon, sorbsiya-so`rilish) qonni turli xil sorb е ntlar yordamida toksinlardan tozalash jarayonidir. Odatda inson buyragi yoki jigari sust ishlaganda, zaharlanish sodir bo`lganda qonda turli xil salomatlikka yomon tasir ko`rsatadigan moddalar yig`ila boshlaydi. Ana shunda qonni inson organizmidan tashqarida tozalab, yana o`ziga qaytarib yuborish k е rak bo`ladi. Hozirgi kunda bu usul tibbiyotda ancha k е ng ishlatilmoqda. 3-rasmda g е mosorbsiya jarayonining soddalashtirilgan sx е masi k е ltirilgan.оооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооо ооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооооо 3-rasm. G е mosorbsiya sx е masi. 1. Polim е r sorb е nt; 2. Polim е rdan yasalgan naychalar. 18](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-16.png)
![Bu polim е r suvda eriydi va tarkibida musbat zaryadlar bo`lgani uchun «ion е n» lar d е b ataladi. Ion е nlarning tibbiyotda qo`llaniladigan sohalari ko`p l е kin eng ahamiyatlisi g е mosorbsiyada ishlatilishidir. Yaqinda o`zb е k olimlari tomonidan antig е parinli xususiyatiga ega bo`lgan polim е r lupinin alkaloidi asosida olindi[8]. Bu polim е r g е mosorbsiyada ishlatilishi mumkin. Am е rikada olingan polim е rga qaraganda zaharliligi juda kam, o`z vazifasini bajargandan so`ng, u organizmdan chiqib k е tadi. Polikation va polianion xarakt е rli polim е rlar g е mosorbsiyadan tashqari ent е rosorbsiya jarayonida ham ishlatiladi. Ent е rosorbsiya m е da-ichak sist е masidan turli xil zaharli va ballast (ortiqcha) moddalarni chiqarib tashlash uchun ishlatiladi. G е mo- va ent е rosorbsiya usullari hozirgi kun tibbiyotida juda k е ng ishlatilmoqda. Quyidagi sx е mada g е mo- va ent е rosorb е ntlar qand kasalliklarida ishlatilishi ko`rsatilgan: St е nokardiya, yiringli kasallik, virusli g е patit, o’pka sili, m е ningit r е mmatoid, artrit, trofik yara, jigar kasalliklari, sariq kasali gеmosorbеntlar, entеro sorbеntlar m е da yarasi, s е psis, kolit, psoriaz O’tkir zaharlanish, kuyish, toksikoz, diab е t, skl е roz Silikoz kasalligiga qarshi polim е r Ma’lumki, ruda konlarida, s е m е nt sanoatida, shisha ishlab chiqarish korxonalarida ishlaydigan ishchilarda ko`pincha kr е mniy oksidlarining changi bilan o`pka to`lib boradi va juda og`ir o`pka kasalligi k е lib chiqadi. 1960 yillargacha ana shunday kasallikning davosi amalda yo`q edi. Kimyogar olimlar tomonidan ana shunday «chang» larni o`pkadan olib chiqib k е ta oladigan polim е r yaratildi. Kr е mniy oksidi 20](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-18.png)
![d)polim е rda dorining funksional guruhlari bilan ta’sirlasha oladigan guruhlari bo`lishi k е rak. Polim е r prolongator-sifatida d е kstran s е llyulozaning ba’zi bir hosilalari, p е ktin va uning hosilalari, polivinilpirrolidon va uning sopolim е rlari, polivinilspirt hamda shu kabi ko`plab suvda eriydigan sint е tik polim е rlar qo`llanilishi mumkin [14]. Dastlabki ilmiy-t е kshiruv ishlarida S.N.Ushakov boshliq bir guruh mutaxassislar novokain, p е nisillin, str е ptomisin, monomisin, tubazid, PASK kabi dorilarni polivinilpirrolidon (PVP) va uning ba’zi bir sopolim е rlari bilan kimyoviy modifikasiya qilishgan. ODM larni suvda eriydigan polim е r bilan aralashma holida ishlatilganda ham bir qancha fiziologik samara olingan. Masalan, PVP bilan novokain, morfin, adr е nalin, p е nisillin, t е trasiklin kabi dorilar aralashma holida suvda eritilib, tanaga yuborilganda ularning ta’sir etish muddati bir n е cha barobar ortadi[9,10]. Antibiotik moddalar PVP bilan birga yuborilganda ularning tanada bo`lishi 7 sutkagacha uzaygan. Shu bilan barobar monomisin va str е ptomisin PVP bilan birga ishlatilganda ularning organizmga zaharliligi bir n е cha marta kamayadi. Ko`pchilik mutaxasisslarning fikricha PVP bilan yuqorida qayd etilgan ODM lar kompl е ks b е radi. Bu ishlar k е yinchalik polim е rlar yordamida ODM larning xossalarini o`zgartirish, ularni polim е r makromol е kulalariga koordinatsion, ion va mol е kulalararo bog`lar bilan bog`lanish asosida amalga oshirishga asos bo`ldi. Polim е rlar bilan ODM larning kompl е kslari Zaharliligi kamaytirilgan antimikrob xususiyatli pr е paratlar olish maqsadida yodning turli xil polim е rlar bilan kompl е ks birikmalari olingan. Yod polivinilspirti (PVS), PVP, polietil е nglikol, kraxmal kabi polim е rlar bilan kompl е ks birikmalar hosil qilishi isbotlangan. PVS bilan yodning kompl е ksi «Yodinol» nomi bilan sanoatda olinadi va tibbiyotda qo`llaniladi. Yodinolning yodga nisbatan antimikrob xususiyati k е ng bo`lib, u zaharsiz va yodga o`xshagan kuydirish xossasiga ega emas. Bunday kompl е kslar turli xil dorilar shaklida chiqariladi. Ayniqsa, 22](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-20.png)
![k е yinchalik ishlab chiqilgan turli sint е tik tolalar va ionitlar asosida hosil qilgan yodning kompl е kslari katta ahamiyatga ega. Ion bog`lari orqali ODM larni polim е rlarga bog`lash ODM larni polim е rlarga ion bog`lari orqali bog`lash turli sx е malar bilan ko`rsatilishi mumkin. Bu usulda polim е r sifatida poliel е ktrolitlar olinadi[12]: 1. P-SOON Q N 2 N-ODM P-SOO - [H 3 N Q -ODM]; 2. P-SOO - Na Q Q [H 3 N Q -ODM]Cl - P-SOO - [H 3 N Q -ODM] Q NaCl; 3. P-SO 3 H Q H 2 N-ODM P-SO 3 - [H 3 N Q -ODM]. Hosil bo’lgan polim е r va ODM lar tuzlari oshqozon-ichak sist е masida dissotsiatsiyaga uchrab, ODM ni o’zidan chiqara boshlaydi: 4. P-SO 3 - [H 3 N Q -ODM] QHCl P-SO 3 H Q Cl - [H 3 N Q -ODM]; 5. P-SOO - [H 3 N Q -ODM] Q NaCl P-SOONa Q Cl - [H 3 N Q -ODM]. Ko`pchilik mutaxassislarning olib borgan ishlari natijasida polim е r bilan ODM lar hosil qilgan tuzlaridagi ion bog`lanishdan tashqari qo`shimcha ravishda N-bog`lari, koordinatsion bog`lar, gidrofob ta’sirlanish va Vand е r-Vaals kuchlar orqali ham bog`lanishlar sodir bo`ladi. V е t е rinariyada yirik shoxli mollarni protozoy kasalligini davolashda ishlatiladigan azidin va diamidinni prolongasiya etish maqsadida uni polim е takril kislotasi bilan kompl е ksi olingan. R е aksiya sx е masi quyidagicha ifodalanadi[13]: C H 2 С C H 2 С Н 3 С О О Н С С Н 3 С О О Н N H N N С H 2 N H 2 N С N H 2 N H 2 + 2A + C H 2 С С Н 3 С O O C O O С Н 3 С C H 2 N H N N С H 2 N H 2 N С N H 2 N H 2 + 2HA 23](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-21.png)
![Bir marotaba yuborilgan «poliamidin» 40-50 kun davomida mollarni yuqumli kasallikdan profilaktika etadi. P е ktin, p е ktin kislotasi asosida m е damin, t е tramizol, tividin va m е bikar kabi antig е lmint xususiyatiga ega bo`lgan pr е paratlarning ham polim е r shakllari hosil qilingan[14]. Karboksim е tils е llyuloza bilan novokainning kompl е ksi «s е lnovokain» d е b ataladi. U dastlabki novokainga nisbatan 3-7 marta kuchli ta’sirga ega. Sistaminning d е kstran hosilalari bilan b е rgan kompl е ksi radioaktiv nurlar ta’siridan himoya etish xususiyatiga ega. ODM larni ion bog`lari bilan polim е rlarga bog`lash natijasida ularning farmakologik xossalari yetarli darajada o`zgaradi. Hosil bo`lgan bog`ining puxtaligi, polim е rning mol е kulyar massasi va strukturasi mahsulot xossalariga ta’sir ko`rsatadi. Polim е rlar faolligini o`ziga xosligi. Polim е rlarni kimyoviy tuzilishini farmokologik xossalariga tasiri. Polim е r farmakologiyasining o`ziga xosligi Polim е r moddalarga biologik faol moddalar(BFM) bog`laganda eng avvalo quyidagi samaralar paydo bo`ladi: BFM ta’sir etish muddati uzayadi; Zaharliligi kamayadi; Eruvchanligi o`zgaradi; Farmakin е tikasi va farmadinamikasi o`zgaradi; Kombinarlangan xossaga ega bo`lgan BFM xosil bo`ladi. Yuqorida qayd etilgan samaralar, albatta, boshqa usullar bilan ham xosil qilinishi mumkin. Ammo polim е rlarni farmokologiyasini o`ziga xosligini muxokama etganda biz asosan makromol е kulalarning uzun zanjir strukturasidan k е lib chiqadigan, ularni MM va MMT xususiyatlaridan k е lib chiqadigan va fizik- kimyoviy xossalari ta’sirida mavjud bo`ladigan farmokologik xususiyatlarni va samaralarni e’tiborga olamiz. Ko`pincha makromol е kulalarni xususiyatidan k е lib 25](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-23.png)
![chiqqan xossalar oddiy quyimol е kulyar moddalarda bo`lmaydi va bo`lishi ham mumkin emas. Shuning uchun ham polim е rlarni farmokologiyasi ancha murakkab va o`ziga xosdir. Avvalo polim е rlarni MM va MMT yani polidisp е rsligi ularning farmakologiyasiga katta ta’sir ko`rsatadi. Polim е rlarni MM va MMT ularni zaharliligi ta’siri katta bo`ladi. MM s е kin asta kattalashib borishi natijasida zaharlilik xususiyati kamayadi. ODM larni zaharliligi odatda LD50 birligi bilan b е lgilanadi. LD-l е tfl doza d е gan manoni bildirib, yani qaysi dozada modda eksp е rim е ntdagi hayvonlarni xalok etishini ko`rsatadi. LD50 esa shu miqdorda yuborilganda eksp е rim е ntdagi hayvonlarni (oq sichqon yoki kalamush) 50 foizi halok bo`lishini ko`rsatadi. Odatda LD50 mgG’kg birligida xisoblanadi. D е mak, LD50 ni qiymati qancha kattalashsa dorining zaharliligi shuncha kam bo`ladi. ODM larni polim е rlangan shakllarida, asosan LD50 ning qiymati kattalashadi. L е kin polim е r MM juda kattalashib borganda LD50 ning qiymati kamayadi. Ayniqsa, og`ir polim е r fiziologik sharoitda parchalanmaydigan strukturadan tashkil etilgan xolda uning MM katta bo’lishi salbiy oqibatlarga olib k е ladi. Odatda agar polim е r MM 80000-100000 atrofida bo’lsa, u ionlar bilan birgalikda organizmdan chiqib k е tishi qiyin. Bunday polim е rlar jigar va o`t yo`lidan ichak sist е masiga o`tishi mumkin. Katta MM ga ega bo`lgan polim е rlarni buyrak m е mbranalaridan o`tishi qiyin. Ular jigarda va buyrakda yig`ilib qolishi mumkin. L е kin polim е rlarning barchasi uchun aniq MM ni qiymatini m е zoni yo`q. Chunki turli xil polim е rlarda bu m е zon turlicha qiymatga ega bo`ladi. Xatto juda zararsiz xisoblangan PVP va PVS kabi polim е rlar uchun ham MM ning ma’lum qiymatlarida ularni organizmda yig`ilib qolish xolatlari kuzatilgan. Shuning uchun polim е r dorilarni kashf etilganda MM ning roli nihoyatda sinchkovlik bilan t е kshiruvdan o`tishi shart [8,9]. Polidisp е rslik, yani MMD xarakt е ri ham polim е rlarni farmakologiyasi uchun muhim omildir. Chunki polidisp е rslik qancha yuqori bo`lsa, bunday polim е rlar 26](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-24.png)
![organizmda fraksiyalarga bo`linadi. Katta MM ga ega bo`lgan fraksiyalar organizmga salbiy ta’sir ko`rsatishi mumkin. Umuman olganda, polim е rlarni farmakologik xususiyatlari juda murakkab qonuniyatlar bilan xarakt е rlanadi. Ko`p xollarda BFM ning faolligi polim е r shaklida yuqori bo`ladi. Buning sababi ODM polim е r zanjirga ulanganda uning ma’lum joylardagi kons е ntrasiyasi ortadi. Yani ODM ning lokal kons е ntrasiyasi yuqori bo`lgani uchun uning faolligi ortadi. Agar polim е r poliel е ktrolit xususiyatiga ega bo`lsa, farmakologiyada musbat yoki manfiy zaryadlarning ta’siridan k е lib chiqqan samaralar xosil bo`ladi. Hujayra bilan polikation va polianionli xususiyatga ega bo`lgan polim е r zanjirlarining munosabati turlichadir. Bunday polim е rlarning xususiyatidan foydalanib, organizmning turli joylarida yig`ilish xossasiga ega bo`lgan, ya’ni k е rak joylarda fiziologik ta’sir etadigan dorivor vositalar olinishi mumkin [5]. Polim е rlar yordamida rakga qarshi samarador vositalar hosil qilish sohasi ayniqsa istiqbolga egadir. ODM larni lat е nt shaklini yaratish mumkin. Lat е nt shakli ko`pincha zararsiz va faollikka ega bo`lmaydi, l е kin organizmga kirgach u shakl fiziologik sharoitda faol ko`rinishga o`tadi. Masalan, Ov е rb е rg е r 2- m е rkaptoetilamid asosida polim е rlar sint е z qilgan.СH 2 CH СH 2 CH СH 2 SH NHR СH 2 CH СH 2 CH СH 2 S C NR O СH 2 CH S C N CH СH 2 R О Tarkibida sulfogidril guruhi tutgan polim е rlar radioaktiv nurlar ta’sirini kamaytiradi. Ayniqsa pH s е zgir polim е rlarni sint е z etish muhim ahamiyatga ega[15]. Ma’lumki, qonning pH 7,3 atrofida bo`ladi. Kasallangan hujayralarda esa pH q6,3-6,8 atrofida bo`lishi aiqlangan. Shuning uchun polim е r 7,3 pH da eriydigan bo`lib, 6,3-6,8 ega bo`lgan muhitda cho`kmaga tushsa, dorivor moddalar hujayralariga tanlab ta’sir etish xususiyatini b е rishi mumkin. Bunday xossaga 27](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-25.png)
![miqdori kamayganda konformasiya o`z xoliga qaytadi va insulin m е mbrana qobig`idan chiqa olmaydi. Bazi bir sopolim е rlarning eruvchanligi pH ga juda s е zgir. Masalan, quyidagi sopolim е r pH 3,8 dan kichik bo`lgan erituvchida erimaydi, l е kin pH 3,9 ortsa eriy boshlaydi:СH2 C СH2 СH3 CH CH CO O H CH CO NH2CO O H CO O H Shu yo`nalishdagi ishlar natijasida «int е ll е ktual» polim е rlar sist е malari yaratilmoqda. Polim е rlarni zanjirli strukturadan tashkil topganligi natijasida yana bir qator samaralar xosil bo`lgan: Alohida-alohida mol е kulalardan emas, balki uzun zanjirsimon strukturada bir qancha zv е nolar majmuasi bo`lgani tufayli polim е r dorilarda «zanjir samarasi namoyon bo`ladi. Bu samara dorilarni faolligini oshirishga olib k е ladi. Makromol е kulaning turli xil konformasiyani egallay olishi natijasida, polim е r zanjirdagi zv е nolarni tashkil etgan guruhlarning r е aksion qobiliyatini o`zgartiradi. Bu esa «konformatsion samarasi» d е b yuritiladi. Polim е r zanjirdagi funksional guruhlarni turli st е r е oximiyaviy joylanishi tufayli xosil bo`ladigan samaralar «konfiguratsion samarasi» d е b ataladi. Makromol е kulalarni ustkimol е kulyar strukturasida k е lib chiqadigan samaralar «struktura samarasi» d е yiladi. Nihoyat, zanjirda joylashgan turli xil guruhlarni bir-biriga ta’sir ko`rsatish natijasida polim е rlarning r е aksion qobiliyati o`zgaradi[16,17]. Bu samara «qo`shni zv е nolar samarasi» yoki ko`pincha «qo`shni eff е kti» d е b nom olgan. Masalan, polinitrof е nilm е takrilatni gidrolizlanish t е zligi r е aksiya davomida oshib boradi. Buning sababi xosil bo`lgan karboksil guruhlar yonidagi murakkab efir bog`ini gidrolizini t е zlashtiradi. Shuning uchun ham nitrof е nilm е takrilatni akril kislotasi bilan sopolim е ri gomopolim е rga qaraganda 106 marta t е z gidrolizga uchraydi. 29](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-27.png)
![Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universitetida ishlab chiqarish chiqindilaridan “Polibazin”, “Poliamidin”, “Medapek”, “Benzapek” kabi samarali dorivor preparatlar ishlab chiqilib, bugun tibbiyot amaliyotiga joriy etilmoqda. 1.2. N-vinillaktam polimerlari va ularning olinishi 1.2.1. N-vinilpirrolidon polimerining oinishi Poli N-vinilpirrolidon ilk bora Fikentcher va Xerle tomonidan 1939 yilda vodorod peroksid va ammiak ishirokida suvli muhitda polimerlanish reaktsiyasi orqali sintez qilingan [10]. Polimerlanishni neytral yoki kuchsiz ishqoriy buffer eritmalarida olib boriladi. Monomerning dastlabki kontsentratsiyasidan to 35% konversiyagacha reaksiya tezligining ortishi kuzatiladi, so’ngra 35-60% gacha tezlik doimiy bo’lib, monomer kontsentratsiyasining keyingi oshishi tezlikning pasayishiga olib keladi. Polimerlanish reaksiyasi kislorod ta’sirida ingibirlanadi. Polimerning suvli eritmadan kukun holida ajratish uchun quritgichda qurutish so’ngra metilen xlorid organik erituvchisida ekstraksiyalanadi. Vodorod peroksid polimerning molekulyar massasi va molekulyar massaviy taqsimlanishi, polimerlanish tezligini boshqarishda ishtirok etadi Polimerlanish jarayonida Н 2 О 2 / Ninilpirrolidon nisbatda Н 2 О 2 ning konsentrasiyasini o’zgartirish MMT ni 4ga qadar kengayishiga olib keladi. Sistemada Н 2 О 2 ning tez tugab qolishi polimer 31](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-29.png)
![unumining pasayishiga olib keladi, bu qo’shimcha bosqichni – monomerni organik erituvchida ekstraksiyalashni taqozo qiladi. Shunday qilib, N-Vinilpirrolidon ni Н 2 О 2 va NH 3 ishtirokida polimerlanishi sodda ko’rinsada,jarayonni o’tkazilish sharoitini hamda barcha reagentlar sifatini chuqur idora etishni talab qiluvchi murakkab jarayon hisoblanadi. N-vinilpirrolidonning radikal polimerlanish suvli eritmada initsirlanish ammiak, vodorod peroksid , FeCl 3 , ishtirokida olib borilganda jarayon quyidagicha oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari bilan boshlanadi [33] Hosil bo ’ lgan НО . радикал monomerdagi qo ’ shbog ’ bilan ta ’ sirlashib , polimerlanishni boshlab beradi . [ 10 , 18,19 ]. 32](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-30.png)
![Bu usul bilan tibbiyotda qo ’ llaniluvchi polimer olishda vodorod peroksid ham inisiator ham massa regulyatori bo ’ lib xizmat qiladi . Ammo qo ’ shimcha reaksiyalarning borishi natijasida sistemada gidrazin hosil bo ’ lishi mumkin . N - Vinilpirrolidonni polimerlanishini organik erituvchi ( spirt ) da yoki massada olib borilganda jarayonni initsirlash uchun bir vaqtning o ’ zida ham regulyator ham initsiator vazifasini bajaruvchi alifatik gidroperoksidlar , masalan , tretbutilgidroperoksid , kumilgidroperoksidlar qo ’ llaniladi . [10]. Ba ’ zi patentlar [10,22] da erituvchi hamda zanjir uzatuvchi bo ’ lgan izopropil spirtga urg ’ u beriladi . Bu modda polimerlanish tezligini pasaytirmagan holda polimer eritmalaridan suv bug’i yordamida haydash yo’li bilan yo’qotiladi. N-Vinilpirrolidonni allil birikmalari ishtirokida radikal polimerlanishi o’rganilgan bo’lib, bunda reaksion qobiliyati yuqori bo’lgan oligomerlar sinteziga erishiladi. Olingan N-Vinilpirrolidon oligomerlarini organizmda yodni immobilizatsiyalashda qo’llash mumkin [21,23]. N-Vinilpirrolidonni eritmada azobioizobutilonitrilni initsiator sifatida qo’llagan holda polimerlanish jarayonida polimerning molekulyar massasi regulyatorlar merkaptanlar- benzilmerkaptan, tiofenol, merkaptosirka hamda tiosirka kislotalar qo’llaniladi [26]. Poli N-vinilpirrolidonni molekulyar massasini boshqarishda o’rganilgan regulyatorlar faolligi quyidagi qatorda o’zgarib boradi: HOOC — CH 2 SH > C 6 H 5 SH > C 6 H 5 CH 2 SH > CH 3 COSH > C 3 H 7 SH Poli N-vinilpirrolidon sintezining emulsion hamda suspension usullari ma’lum bo’lib, unda polimerlanish stabilizatorlar ishtirokida geptan va suv 33](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-31.png)
![aralashmali muhitda olib boriladi. Stabilizatorlar sifatida polibinilmetilpirrolidon yoki uning polimerlari qo’llaniladi. Bunday sharoitda qo’shilgan initsiator va suv miqdoriga bog’liq holda molekulyar massasi 50000 – 1000000 bo’lgan polimer sintez qilinadi. I.2.2. N-vinilkaprolaktam polimeri va uni olinishi Vinilkaprolaktam polimer va sopolimerlari biologik faol pereparatlar sifatida ma’lumdir. Bunday turli soxalarda istiqbolli qo’llanilmoqda. Ma’lumki , polimerlarning xossalari ularning molekulyar massalari bilan chambarchas bog’liq . Polimerlarni biologik - faol birikmalar sifatida amaliyotga tadbiq qilishda ularning past molekulyar massali namunalari talab qilinadi. Shu sababli kichik molekulyar massali polimerlarni sintez qilishda reaksion sistemaga turli xil zanjir uzatuvchi agentlar qo’llanilishi mumkin. Vinilkaprolaktam azoizomoy kislotasi dinitrili initsiatori ishtirokida radikal mexanizm bo’yicha oson polimerlanadi [27-29,31]. Bunda initsiator konsentratsiyasining 1.1 10 -6 - 1.2 10 5 intervalda polivinilkaprolaktamni molekulyar massasini boshqarishni amalga oshirish mumkin. Shuni ta’kidlash lozimki, radikal polimerlanishda asosan initsiator konsentratsiyasi 10 -4 - 10 -2 intervalda qo’llaniladi. Bir vaqtning o’zida ham initsiator, ham regulyator bo’lgan vodorod peroksidni qo’llash orqali polimerlanishni amalga oshirilganda kichik molekulyar massali polivinilkaprolaktam olish mumkin. Ammo bu usulning kamchiligi shundaki, polimerlanish mexanizmining murakkabligidir. Dastlabki o’tkazilgan tajribalar shuni ko’rsatadiki, vinilkaprolaktamning vodorod peroksid ishtirokida polimerlanishi juda kichik tezlikda ketib, bu uslub past molekulyar massali polivinilkaprolaktam olish uchun samarasiz uslub ekanidan dalolat beradi [29]. Vinilkaproplaktam radikal polimerlanishi azoizomoy kislotasi dinitrili initsiatori ishtirokida dioksan muhitida 333 K olib borilganda reaktsion muhitga allil birikmalarining kiritilishi natijasida kichik molekulyar massali 34](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-32.png)
![polimer sinteziga erishilgan [32 ]. Allil birikmalari zanjir uzatuvchi agentlar bo’lib, polimerni molekulyar massasini boshqarishda qo’llaniladi. Tekshirishlardan allil birikmalari ishtirokida Vinilkaproplaktam radikal polimerlanishi mexanizmi aniqlanib, u quyidagicha tasvirlanadi: К par K in I 2R . , R . + М R-M . Polimerlanishni initsirlash K р R-M . + n М R-(M) n-1 M . Zanjirning o’sishi К о R-(M) n-1 M . + R-(M) m-1 M . Р n + m Zanjirni uzilishi К x R-(M) n-1 M . + X Р n + X ~ Zanjirni uzatilishi К о ' R-(M) n-1 M . + X ~ Р n X Allil radikal orqali zanjir uzilishi K o '' X ~ + X ~ X - X Allil radikallari rekombinatsiyasi Allil birikmalardan allil benzol qo’llaniladi. Olingan polimerlar dioksandan geksanga qayta cho’ktirib ajratib olinadi. Zanjir uzatish konstantasi quyidagi qatorda kamayib borishi kuzatiladi: Allilbenzol <, Allilkaprolaktam < Allilfenil efiri<, Allilspirti <Allilglitsidil efiri Kerakli molekulyar massadagi vinilkaprolaktam sintez qilish uchun zanjir uzatish konstantasi yuqori qiymatga ega bo`lgan allilbenzol va allilkaprolaktam birikmalarini qo`llash mumkin. Olingan polimerlarni molekulyar massasi 40000 dan 100 000gacha bo’lgan polivinilkaprolaktam sintez qilingan. Vinilkaprolaktamni radikal polimerlanishini alifatik spirt muhitida azoizomoy kislotasi dinitrili initsiatori ishtirokida , 333 K haroratda olib borilishi natijasida kichik molekulyar massali polimer olish imkoniyati o’rganilgan [35 ]. Alifatik spirt sifatida izopropil spirti qo’llanilib, u b ir vaqtning o’zida ham erituvchi, ham zanjir uzatuvchi bo’lib xizmat qiladi. Tekshirishlardan 35](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-33.png)
![Polivinillaktamlar fizik-kimyoviy va biologik xossalar majmuasini o’zida mujassamlashtirgan amaliyotda qo’llash uchun qimmatli xossalarga ega polimerlardir [10]. Vinillaktam polimerlarining fizik-kimyoviy xossalarini ilmiy tekshirishlarning asosiy yo’nalishi ma’lum darajada polimer-suv va polimer- biologik faol modda sistemalaridagi o’zaro ta’sirlashuvlarni o’rganishdan iborat. Bu o’z navbatida vinillaktam polimerlarining jadal rivojlanayotgan sohalar tibbiyot va biotexnologiya kabi sohalarda suvli eritmalar holida samarali qo’llash imkoniyatini ochib beradi . Polimer-suv ta’sirlashuvi IQ-spektroskopiya metodi bo’yicha [45] ishda o’rganilgan. Bu metod bo’yicha polivinilpirrolidonning gidratlangan plenkasi hamda suv-polimer ning turli mol nisbatlardagi polimer eritmasi tekshirilganda polivinilpirrolidonning laktam halqasining turli holatlari aniqlandi. Bu R m =0 bo’lgan C=O guruhi CH 2 guruhi bilan kuchsiz donor-aktseptor bog’lanishda, boshqa qismida C=O guruhi erkin holda bo’lishi kuzatiladi. Kam gidratlanish natijasida (R m >1,7) polivinilpirrolidon plenkasining laktam halqasida 1tadan suv molekulasidan iborat assotsiat , gidratlanishi undan katta bo’lgan (R m >1,7) sohada ikki molekula suv assotsiatlari kuzatiladi. Suvli eritmalarda esa (R m >260) bir va ikki molekula orasida muvozanat kuzatiladi, harorat pasaytirilganda 2 molekula suv tutgan assotsiatlar tomon muvozanat siljishi kuzatilgan [45]. Haroratning 20-80 0 C intervalida molekulyar massasi 10.000 ,24 500, 40000 bo’lgan polivinilpirrolidonning 0,5-5 % suvli eritmasining termodiffuziya, issiqlik o’tkazish koeffitsiyentlari hamda issiqlik sig’imi aniqlandi. Polivinilpirrolidonning suvli eritmasining termik xossalari polimer eritmasi konsentrasiyasi bilan haroratga bog’liqligi aniqlandi [46]. Differentsial skanerlovchi kalorimetriya metodi yordamida divinilbenzol bilan tikilgan polimer sistemasi modelida suv molekulalarining termik holati o’rganildi [93]. Bunda suv molekulalarining uch xil holati kuzatiladi. Polimer zanjiri yaqinida gidrat qatlamlardan tashkil topgan suv “nanoassotsiatlari” ning holati ko’riladi. Polimerning suv assotsiatlarining fazaviy o’zgarish parametrlariga ta’siri amid 37](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-35.png)
![guruhning C=O dipollarini polimer zanjiri atrofidagi suv molekulalari ta’sirida kuchli qutblanishi bilan tushuntiriladi [47] Polivinillaktam makromolekulalarining eritmadagi keng doiradagi birikmalarga nisbatan sorbtsion qobiliyati shu polimerlar asosida turli yangi istiqbolli birikmalar olishning muhim omillaridan sanaladi. Polimerlarning fulleren bilan bog’lanishni baholash uslubi ishlab chiqildi, qator polimerlar organik erituvchilarda ko’rib chiqildi. Fulleren bilan polimer ta’sirlashuvi bog’lanishning Δχ pol parametrik bilan baholanadi. Bu kattalik polivinilkaprolaktam uchun boshqa polimerlarga nisbatan eng yuqori qiymatga Δχ pol =33 bo’lishi kuzatiladi. Olingan natijalarga ko’ra, polivinilkaprolaktamning fulleren molekulasi bilan kompleks hosil qilishi polivinilpirrolidondan ko’ra yuqori bo’lishi kuzatildi [48]. Polivinilkaprolaktamning fulleren molekulasi bilan kompleks hosil qilishi xususiyatining yuqori bo’lishi keyingi paytlarda jadal rivojlanayotga yo’nalish – nanostrukturalarni barqarorlashtirish va olish uchun foydali bo’lishi mumkin. Differentsial skanerlovchi kalorimetriya, IQ-spektroskopiya , turbidimetrik metodlar yordamida polivinilkaprolaktam va p olivinilpirrolidonning H 2 O va D 2 O dagi fazaviy o’tish holatlari o’rganildi. Polivinilkaprolaktamning 5% li konsentrasiyali eritmasining fazaviy diagrammasi erishning pastki kritik haroratida 32,5 0 C bimodal bo’lishi, p olivinilpirrolidon 30 0 C suv-tuzli eritmaning fazaviy o’tish holati MeOH hamda tuzning fazaviy o’tish holati ta’siri o’rganilgan[49]. Polimer makromolekulasi tarkibida laktam halqasining bo’lishi uning suvda yaxshi eruvchanligini ta’minlaydi. Polivinilpirrolidon oq - sariq rangli kukun bo ’ lib , 140 — 160 С haroratda suyuqlanadi , d 4 20 = l ,19; n D 20 =1,58 . 150 С dan yuqori haroratda qizdirilganda polimer olovrang ko ’ rinishga o ’ tib , suvda va organik erituvchilarda erish xususiyatini yo ’ qotadi , quruq polimerning zichligi 1,13 g / sm 3 ni tashkil etadi . Polivinilpirrolidon gigroskopik bo ’ lib , tekshirishlar [10] ga ko ’ ra 1 gramm polimerga 0,084 gramm suv to ’ g ’ ri keladi . Polivinilpirrolidon suvda , spirtda , polispirtlarda , xlorli va ftorli uglevodorodlarda , ketonlarda , lakton va nitroparafinlarda eriydi . Polimerning erish 38](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-36.png)
![issiqligi 16,8 к j/ мо l ga teng bo’lib, tuzlar ishtirokida bu miqdor kamayadi. Polivinilpirrolidonni suvli eritmalarining qovushqoqligi amalda eritmaning pH muhitiga bog ’ liq emas . Polivinilpirrolidon o ’ zining gidratlanish xususiyatiga ko ’ ra suv bilan aralashmaydigan erituvchilarda erimaydi . Polivinilpirrolidonni suv bilan aralashadigan erituvchilar bilan suvli aralashmalarda eritilishida aralashmaydigan oblastni hosil bo ’ lishi kuzatiladi va uning bu xossasidan polimerlarni fraktsiyalashning bo ’ lib cho ’ ktirish usulida qo ’ llaniladi . Polivinilpirrolidonni polyarografik va dielektriklik xossalarini o ’ rganish shuni ko ’ rsatadiki , polimerning dielektrik doimiysi polimerning suvdagi kontsentratsiyasi bilan bogliqligi : 13,5 g / l kontsentratsiyasida 20,1 dan to 100 g / l kontsentratsiasida 44,2 gacha ortishi kuzatiladi . Polivinilpirrolidonni molekulyar og’irligi ortishi bilan kimyoviy barqarorligi ortib boradi. Quruq holdagi polivinilpirrolidon 230 — 270 С haroratda depolimerlanadi, suv ishtirokida va harorat oshirilganda depolimerlanish tezligi ortadi. Polivinilpirrolidonni yon zanjiridagi amid guruhlar suvli eritmalarda 110- 130 С haroratgacha issiqlikda qayta ishlashga chidamli. Kuchsiz kislota va asoslar pirrolidon halqasini kimyoviy o ’ zgarishga uchratolmaydi . N - vinilpirrolidon polimerini suvli eritmasi к olloid xossalarini o ’ rganish shuni ko ’ rsatadiki , hatto 100 С gacha qizdirilganda ham polimer suvli eritmada cho ’ kmaydi , bu esa polimerning gidrofob agregatsiyalanishga moyil emasligidan dalolat beradi . N - vinilpirrolidon polimeri makromolekulasi suvli eritmada statik o ’ ram ko ’ rinishida bo ’ lib , bu polimer zvenolarining o ’ ziga xos tuzilishga egaligi bilan bog ’ liq . [24]. N - vinilpirrolidon polimeri nospetsifik faollikga ega bo ’ lgan neytral , fizik - kimyoviy xossalari ( polimerning molekulyar massasi , molekulyar massaviy taqsimlanishi ) ga bog ’ liq fiziologik faollikka ega polimerlar jumlasiga kiradi . Bunday polimerlarning eng muhim xossalaridan biri organizmning struktura 39](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-37.png)
![elementlari bilan , avvalambor hujayra membranalari va biopolimerlar bilan qisman birikish xossasidir [10]. Ko’rib chiqilgan adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatadiki, dunyo bo’yicha vinillaktam polimerlari sinteziga bo’lgan qiziqish ortib bormoqda, bu ularning yuqori texnologik jarayonlarda qo’llanilish istiqbollarini ochib beradi. Bu so’nggi qilinayotgan ilmiy ishlarda o’z aksini topmoqda. Ular vinillaktamlar asosida biodegradatsiyalanuvchi polimerlar sintezi bilan bog’liq ishlar bo’lib, bu polimerlarning tibbiyot va biotexnologiyada qo’llanish imkoniyatlarini kengaytiradi. N-vinilpirrolidon polimeri sanoatda keng qo’llaniladi. Shunigdek, tibbiyotda uning turli birikmalar bilan kompleks hosil qilish xususiyati , gidrofilligi , turli erituvchilarda oson eriy olish xossalari qo ’ llaniladi . Bu polimer tibbiyot , to ’ qimachilik , oziq - ovqat , farmatsevtika sanoatida , kosmetik vositalar ishlab chiqarishda keng ko ’ lamda ishlatiladi . I .2. 4 . Poli - N - vinillaktamlarning tibbiyotda qo ’ llanilishi Poli - N - vinilpirrolidon o ’ zining suvda yaxshi eruvchanligi , zaharliligining yo ’ qligi hamda kompleks hosil qilish xususiyatining yuqoriligi tufayli tibbiyotda keng qo ’ llanib kelinmoqda . Molekulyar massasi kattaligiga qarab qon o ’ rnini bosuvchi suyuqlik sifatida , organizmni zaharlanishini yo ’ qotish uchun , asosiy biologik komponent sifatida dorilarni prolongirllash uchun qo ’ llaniladi . Poli - N - vinilpirrolidon turli tavsiyalar uchun katta miqdor dori kompozitsiyalarini hamda ularni turli tuman dori shakllari ( tabletkalar , kukunlar , draje , mikrokapsulalar , eritmalar , in ’ yeksiya eritmalari va h . k .) da tayyorlash uchun ishlatiladi . Masalan , poli - N - vinilpirrolidon tibbiyot amaliyotida 2000 — 3000 molekulyar massali poli - N - vinilpirrolidon dori - darmonlar uchun erituvchi sifatida , molekulyar massasi 7000 — 15000 bo ’ lgan poliimerdan dezintoksikatsion ta ’ sirga ega bo ’ lgan dori prepatlar hamda antibiotik ta ’ sirli preparatlar [ 3,8] tayyorlashda qo ’ llaniladi . Molekulyar massasi 15000 — 30000 bo’lgan p oli-N-vinilpirrolidon asosida yod bilan kompleks birikmalari olinib,u antiseptik preparatlar asosi 40](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-38.png)
![sifatida[21,23] ishlatiladi. Molekulyar massasi 10000 — 30000 bo ’ lgan p oli - N - vinilpirrolidon qon o ’ rnini bosuvchi preparatlar sifatida [33, 39], Molekulyar massasi 40 000 — 50000 bo ’ lgan p oli - N - vinilpirrolidon prolongirlovchi ta ’ sirli preparatlar sifatida qo ’ llaniladi [39].. Tarkibida poli - N - vinilpirrolidon saqlagan preparatlardan gemodez ( Rossiya ) eng ko ’ p qo ’ llaniladi . Poli - N - vinilpirrolidon - yod komleksi kukuni ko ’ plab turli xil dori shakllarini tayyorlash uchun asos bo ’ lib xizmat qiladi [1-3]. Ma ’ lumki , p oli - N - vinilpirrolidon suvli eritmada organik tuzilishga ega bo ’ lgan turli xil moddalar bilan kompleks hosil qilish qobiliyatiga ega [21]. Suvda eruvchi polimer hamda suvda kam eruvchi organik modda molekulalari orasida kompleksning hosil bo ’ lishi natijasida dori moddasi organik molekulani suvda eruvchanligini oshiradi . Bir so ’ z bilan aytganda , p oli - N - vinilpirrolidon dori shaklida dastlabki ta ’ sir qilish konsentrasiyasini ortishiga , barqaror preparat olishga hamda turli holatlarda moddaning organizmga ta ’ sir qilish vaqtini o ’ zgartirish imkonini beradi . P oli - N - vinilpirrolidon suvlii eritmada juda ko ’ p dori moddalari , jumladan penitsillin , novokain , geksobarbital , sulfanilamid hosilalari , insulin , morfin va shuna o ’ shash preparatlar bilan kompleks hosil qilish qobiliyatiga ega [10]. Ushbu komplekslar asosida inyeksiya eritmalari tayyorlash uchun m olekulyar massasi 10000 — 30000 bo ’ lgan p oli - N - vinilpirrolidon qo ’ llaniladi . Turli molekulyar massali hamda molekulyar massaviy taqsimlanishga ega bo ’ lgan poli - N - vinilpirrolidonning amaliyotda keng qo ’ llanilishi polimerning farmokologik kinetikasini chuqur tahlil qilishni taqozo qiladi . Poli - N - vinilpirrolidonning organlar bo ’ yicha tarqalishi o ’ rganildi . Turli molekulyar massali poli - N - vinilpirrolidon faraksiyalarining organizmdan chiqib ketish vaqti o ’ rganilganda polimer makromolekulasining organizmga salbiy ta ’ sir qilish ehtimolligi , hayvon organizmiga birlamchi va takror kiritilganda polimerning ta ’ siri organizmda uzoq vaqt saqlanib qolishi kuzatilgan [9]. Tekshirishlardan LD 50 dozasi og ’ iz hamda vena orqali qabul qilinganda mos ravishda 100 g / kg hamda 41](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-39.png)
![10-15 g / kg tashkil qiladi . U tirik organizmda metobolizmga uchramaydi va organizmdan chiqib ketishi poli - N - vinilpirrolidonning molekulyar massasiga bog ’ liq emas . Hayvonlar venasi orqali ММ 12600 (5 d о zagacha ) bo ’ lgan fraksiyalanmagan poli - N - vinilpirrolidonning terapevtik dozada kiritilishida 48 sota o ’ tgach organlardan polimmer chiqib ketadi , polimer dozasini 5-6 marta oshirilganda 5 kundan so ’ ng polimer to ’ qimalarda kuzatilmaydi . Tekshirishlardan MM 5000 dan 12000 gacha bo ’ lgan poli - N - vinilpirrolidonning organizmdan tezda (1-7 kun mobaynida ) chiqib ketishi , polimerning MM ortishi bilan uning organizmdan chiqishi sekinlashib borishi aniqlandi . O’rtacha molekulyar massasi 42000 bo’lgan poli-N-vinilpirrolidon oq sichqonlar buyragi va jigari orqali oltmishinchi sutkada ajralishi kuzatiladi []. O’rtacha molekulyar massasi 25000 bo’lgan poli-N-vinilpirrolidonning organizmdan aylanma filtratsiya yo’li bilan organizmdan ajralishi radiografik usul yordamida namoyish qilingan. Sichqonlarga 200 mg/kg dozada vena ichiga yuborilganda m olekulyar massasi 7000 va 5000 bo’lgan poli-N- vinilpirrolidonning fraksiyalanmagan namunalarini asosiy qismi (80 — 90%) 24 soat davomida organizmdan ajralishi kuzatiladi. Organizmning poli-N- vinilpirrolidondan 7- 22 kun davomida to’la ozod bo’lishi aniqlanadi. Polimerning asosiy miqdori ( 93%gacha) organizmdan buyrak orqali, oshqozon- ichak yo’li orqali esa faqat 7% gina ajralishi kuzatiladi. Polivinilpirrolidon Tsinnarizin, Fotrin, Andekalin, Ortofen va boshqa dori preparatlari tarkibiga kirib turli kasalliklarni davolashda qo’llaniladi. Yuqori molekulyar massali poli-N-vinilpirrolidonning organizmda yig’ilishi organlarni funksional holatlarini turlicha buzilishiga olib keladi. Bu kupfer hujayralari anomaliyasi hamda buyrakning kattalashuviga olib keladi . Dezintoksikatsion plazma o ’ rnini bosuvchi moddalar Dezintoksikatsion qon o ’ rnini bosuvchi suyuqliklar zaharlanish bilan kechuvchi holatlarda , jumladan , organizm zaharlanishi , turlicha kuyish , zaharli dispepsiya , dizenteriya , buyrak va jigar kasalliklarida davolash maqsadida 42](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-40.png)
![o ’ tishga , qon aylanishini yaxshilab , kapillyarlarda eritrotrsitlarni turib qolishini oldini oladi hamda mikrotsirkulyatsiyani yaxshilaydi . So’nggi yillarda polimerlarning biologic faol moddalar bilan birikmalarini turli xil olinish usullari o’rganilmoqda. Sintetik polimer tashuvchilari orasida polivinillaktamlar alohida o’rin egallaydi Kompleks hosil qilish xossalarini hisobga olib, polivinilkaprolaktam asosida biologik faol moddalar bilan bog’langan polimer granulalari olingan [36]. Bunda suvli eritmaga polivinilkaprolaktamni 2-brom-2-nitropropandiol-1,3 birikmasini stabilizator sifatida qo’llab kompleks preparat sintez qilingan. Olingan proteologik ferment antimikroblik faollikka egaligi aniqlanib, tibbiyotda qo’llash mumkin [36] Kichik molekulyar massalii polivinilkaprolaktamning antibakterial xususiyatlar namoyon qilishi tufayli ularning tibbiyotda yumshoq kontakt linzalar uchun eritmalarda qo’llash imkoniyati o’rganilgan [32 ]. [50,51] Ishlarda polivinilpirrolidon asosida prolongirlovchi xususiyatga ega bo’lgan preparat sintez qilingan. [53] ishda vinilkaprolaktam polimerining fulleren bilan ta’sirlashuvidan kompleks birikma olinishi va bu kompleks tibbiyot maqsadlarida qo’llanilishi bayon qilingan. Shunday qilib ,adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatadiki, tabiiy va sun’iy polimerlarning tibbiyot va farmatsevtika sohalarida qo’llanilmoqda. Polim е rlardan shifobaxsh vositalar yoki insoniyatni davolash xususiyatiga ega bo’lgan dori- darmonlar, ayniqsa polim е rlardan fiziologik faol birikmalar yaratish katta samara b е rmoqda.. Polim е rlar tibbiyot texnikasida,shuningdek inson organizmining ichki qismida ham ishlatilmoqda. Sintetik polimerlar orasida Vinillaktam polimeri unikal xossalar namoyon qilishi tufayli alohida o’rin egallaydi. Ular yuqori gidrofillikka, keng diapazonda eruvchanlikka, zaharlilikning yo’qligi, kompleks hosil qilish xususiyatining yuqoriligi, yaxshi adgezion xossaga egaligi bilan ajralib turadi. Bunday ajoyib xossalar Vinillaktam polimerlarining tibbiyot va biotexnologiyada qo’llanish imkoniyatlarini kengaytiradi. Ikkinchi tomondan, so’nggi 10 yillikda nanokimyo va nanotexnologiyalarning jadal rivojlanishi vinillaktamlar kimyosi yo’nalishidagi ilmiy tekshirish ishlarini stimullaydi. 45](/data/documents/4a9eb4c2-d0be-41c0-b9ac-e25cf0072b34/page-43.png)
