3-propil-5-amino-1,2,4-tiadiazolni qahrabo angidridi bilan reaksiyasi

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3141.5 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: 3-propil-5-amino-1,2,4-tiadiazolni qahrabo angidridi bilan reaksiyasi Mundarija KIRISH------------------------------------------------------------------------------ 3 I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI-------------------------------------------- 5 1.1. 5-Amino-1,2,4-tiadiazollar sintezi ----------------------------------------- 5 1.2. Atsillash reaktsiyalari ------------------------------------------------------ 13 1.3. 5-Amino-1,2,4-tiadiazollarni alkillash reaktsiyalari va ularning tuli kimyoviy o’zgarishlari ------------------------------------------------------ 20 II BOB. OLINGAN NATIJALARNING MUXOKAMASI 2.1. 3-Propiltio -5-amino-1,2,4 tiadiazolni qahrabo kislota angidridi bilan reaktsiyasi ---------------------------------------------------------- 28 III-BOB. TAJRIBALAR BO’LIMI 3.1. 3-propiltio-5-amino-1,2,4-tiodiazolni malein kislota angidridi bilan reaktsiyasi- ----------------------------------------------------------- 31 3.2. 3-propilizotiomochevinaning gidrogalogenidlarini sintezi ------------ 32 3.3. 3-propiltio-5-amino-1,2,4-tiodiazolning qahrabo kislotasi angidridi bilan reaktsiyasi ------------------------------------------------------------ 33 3.4. 3-propiltio-5-amino-1,2,4-tiodiazolni malein angidridi bilan reaktsiyasi ------------------------------------------------------------------- 33 HULOSA------------------------------------------------------------------------- 34 ADABIYOTLAR RO’YHATI------------------------------------------------ 35 KIRISH 2

Muammoning dolzarbligi. 5-Amino -1 ,2,4-tiadiazollar turli hil biologik faolliklarni namoyon qiladi. Ular orasidan gerbitsid, fungitsid, insektitsid va farmakologik (antiaritmik, rakka qarshi va boshqa.) hususiyatga ega preparatlar topilgan. Bundan tashqari ularni sanoatning turli tarmoqlari uchun qimmatbaho homashyolar sifatida ishlatilish mumkin. Jumladan, ular bo’yoqlar uchun yarim mahsulotlar, radioprotektorlar va boshqa ko’plab preparatlar olishda qo’llanilishi mumkin. 5-Amino-1,2,4-tiadiazollar o’zida bir necha hil funktsional guruhlar saqlaydi. Ularning reaktsion hususiyatini o’rganish nazariy jihatdan qiziqarlidir. Ya’ni, ta’sir qiluvchi agentlarning tabiatiga va reaksiya sharoitiga qarab, reagentlar endotsiklik yoki ekzorsiklik azot atomi bilan tasirlashishi mumkin. Yuqoridagilarni hisobga olib ularning ko’plab yangi vakillarini sintez qilish mumkin. Bu birikmalar orasidan qishloq ho’jaligi va meditsina uchun yuqori samarali preparatlar, halq ho’jaligida ishlatiladigan mahsulotlar uchun homashyolar qidirib topish mumkin. Ikkinchi tarafdan 5-amino- 1,2 ,4-tiadiazollar ularning elektrofil reagentlar bilan tasirlashishi u yoki bu (ba’zan barobariga) markazga ketishi mumkin. Bu reaksiyaning yo’nalishini aniqlash, unga ta’sir etuvchi omillarni va uning qonuniyatlarini topish katta nazariy ahamiyatga ega. Ishning maqsadi 3-propiltio-5-amino-1,2,4-tiadiazolni sintez qilish va yantar (qahrabo) kislota angidridi bilan atsilash reaktsiyasini o’rganish; -olingan moddalarning fizik-kimyoviy hususiyatlarini aniqlash; - sintez qilingan moddalar orasidan biologik faol moddalar izlash. Ishning ilmiy yangiligi Ilk marotaba 3-propiltio-5-amino-1,2,4-tiadiazolning yantar (qahrabo) kislota angidridi bilan reaktsiyasi o’rganilib, yangi tiadiazol hosilasi sintez qilindi va uning sintezini muqobil sharoiti topildi. 3

Birinchi marta 3-propiltio-5-amino-1,2,4-tiadiazolning qahrabo angidridi bilan o’zaro ta’siri natijasida tegishli tiadiazol hosilasi bilan bir qatorda uni halqalanish reaktsiyasi ketishi aniqlandi. Olingan birikmalarning fizik-kimyoviy hususiyatlari o’rganildi va spektral harakteristikalari tahlil qilindi. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ish 39 matn betida bayon qilingan . Kirish, adabiyotlar sharhi, оlingan natijalar muhоkamasi, tajribalar qismi, хulоsalardan ibоrat bo’lib, 1 ta jadval va 54 ta nоmdagi fоydalanilgan adabiyotlar ro’yхatini o’z ichiga оladi. I BOB. ADABIYOTLAR SHARH I 4

5-Amino-1 , 2,4-tiadiazollar sintezi va ularning kimyoviy o’zgarishlari 1,2,4 -tiadiazollar qatorida ko’plab dorivor preparatlar [1-5], pestitsidlar [ 6-12], bo’yoqlar uchun hom ashyolar [ 13 -16] va undan tashqari boshqa sohalarga kerakli qimmatbaho mahsulotlar topilgan. Mazkur ish 3-propiltio -5-amino-1,2,4-tiadiazolning atsillash reaktsiyalariga bag’ishlangani tufayli biz ushbu adabiyot sharhini 5-amino-1,2,4 tiadiazollarning sintezi va atsillash reaktsiyalariga ko’proq to’htalib, turli hil kimyoviy o’ zgarishlarini q isqacha yoritishga harakat qildik. 1.1. 5-Amino-1,2,4 -tiadiazollar si ntezi Alkil(aril)izotiomochevinalarning natriy rodanidi bilan suvsiz metanoldagi aralashmasiga natriy metilati va brom ta’sir ettirish natijasida 3-alkil(aril)tio- 5-amino-1,2,4-tiadiazollar hosil bo’ladi [17]: R=CH 3 , CH 3 CH 2 , C 6 H 5 Izotiomochevinalar kabi, izomochevinalarning N-hlorli birikmalarining natriy rodanidi bilan o’zaro ta’siri natijasida 3-alkoksi-yoki-ariloksi-5-amino-1,2,4- tiadiazollar olingan [18]: 5RSCNH 2 + NaSCN + Br 2NH CH 3 ONa N N S NH 2 + NaBrRS I

N-(p-Toluolsulfanilamidino)tiomochevina va N-(p-toluolsulfonilamido)- N-feniltiomochevinalar brom ta’sirida halqalanib, 5-amino(fenilamino)-3- (tiosulfonil-amido)-1,2,4-tiadiazollarni yuqori unum bilan hosil qiladi. Bunday halqalanish nisbatan yuqori unum bilan piridin eritmasida arilsulfonilxlorid ishlatilganda ham kuzatiladi [19]. Amidinotiomochevinalar bu usulda bir vaqtning o’zida halqalanish va atsillanish bilan sodir bo’lishi mumkin, bunda 5-amino-3- arilsulfonilamidi-1,2,4-tiadiazollar hosil bo’ladi [10]: Tiomochevina va N,N’-dialmashgan tiomochevinalarning binar aralashmalari etanolda vodorod peroksid bilan vodorod hlorid ishtirokida oksidlanganda turli holatlarda har hil funksional guruhlar saqlovchi tiadiazollar hosil bo’ladi [21]: 6RO –C -NH 2 . HCl + NaOClNH N NH 2N SRO NaSCNRO –C -NH 2 + NaCl + HClNCl R=Alk, Aril NH N NH 2N S NH 2 CNHCNH 2S ArSO 2 Cl -HCl ArSO 2 NH

5-Metilizooksazol-3-il-aroiltiomochevinalarning fosfor(III)-hlorid bilan fosforoksixloridi ishtirokida o’zaro ta’siri natijasida 3-(2-xlorpropen-2-il)- 5-aroilamino-1,2,4-tiadiazollarning E va Z izomerlari olingan [22]: Yuqorida ko’rsatilgan usul bilan N-aroil-N’-(pirazin-2-il)tiomochevinadan 2-(aroilimino) pirazino-[3,2-v]-1,2,4-tiadiazollar sintez qilingan [23,24]: Arilmochevinalar va aroilizotiomochevinalarning o’zaro ta’sirlashishidan tegishli 1-aroil-5-tiodimochevinalar hosil bo’ladi. Ularning oksidlanishi esa 2-aril- 5-aroilamino-2,3-digidro-1,2,4-tiadiazolin-3-onlar hosil bo’lishiga olib keladi [25]. 7 N NRN –R S-HCl RNHCSNHR’ + H 2 NCSNH 2 H 2 O 2 NH 2 R=C 3 H 7 , C 4 H 9 , (CH 3 ) 2 CH, p-CH 3 OC 6 H 4 ; R=C 6 H 5 , MeOC 6 H 4 ROCNH –C –NH NS CH 3O PCl 3 POCl 3 NHCORN SC=CH H 3 C Cl N N NR’ NHC(S)NHCOR PCl 3 POCl 3 NCORS N N N R ’ R-Almashin (ma)gan C 6 H 5 ; R’=H, Cl, Br

Benzimidoksim va fenilizotiotsianatlarni o’zaro tasiridan 5 -fenil- amino -3 -fenil -1,2 ,4 -tiadiazol hosil bo’ladi [19]. Bu reaktsiya dastlab benzimidoksimning feniltiomochevinali hosilasi sodir bo’ladi [26,27]: 5-Amino-1,2,4 - tiadiazollar va ularning aminoguruhida o’rinbosarlar bor hosilalari amidinotiomochevina va almashingan amidinotio- mochevinalarning oksidlanishidan hosil bo’lishi mumkin. Masalan; ditsiandiimidga vodorod sulfid ta’sirida olingan amidinotiomochevina yod yoki vodorod peroksid bilan ishlanganda oksidlanib 3,5-diamino-1,2,4-tiadiazolni hosil qiladi [28]: 8H 2 NCONHC 6 H 4 R’ + RC 6 H 4 CONCS RC 6 H 4 CONHC(S)NHCONHC 6 H 4 R’ [O] R CONH N SN R’ R=0-Cl; n-Me, R’=n-Me, n-OMe,O NHC 6 H 5N SN C 6 H 5 NCS + H 2 NCC 6 H 5 C 6 H 5 NHCNHCC 6 H 5NOH S C 6 H 5NOH H 2 NC –NH – CHNH 2S NH [O] NH 2N SN H 2 N

Shu kabi N-alkil-N’ - amidinotiomochevinalarni kislotali muhitda vodorod peroksid bilan ishlov berilganda yuqori unu m bilan 3-amino-5- alkilamino-1,2,4-tiadiazollar hosil bo’ladi [28]: Yuqoridagi usul bilan 3-va 5-holatda turli hil o’rinbosar tutgan tiadiazollar sintez q ilish mumkin [29,30]: N-Galogenamidinlar kaliy rodanidi bilan o’zaro tasirlanishi tegishli 1,2,4- tiadiazollarga olib keladi. Bunga N-xlorformamidindan 5 -amino -1 ,2,4-tiadiazol olinishi misol boladi [31] Adabiyotda N-xlorformamidin bilan ishlash havfli bo’lgani uchun, uning o’rniga formamidin xlorgidratni ishlatish mumkinligi ko’rsatilgan. Bunda uni 9S NH NHRN SN NH 2 H 2 O 2 RNH –C – NH – CNH 2 R=alkil S NH [O] R –NH –C – NH – C –NH –R’ NHRN SN R’HN H 2 N –C =N –Cl + KSCN H NH 2N SN II

natriy metilati, brom va kaliy rodanidi bilan o’zaro tasirlashuvidan 3-metil -5 - amino-1,2 ,4 -tiadiazollar olingan. Bu usul k o ’ p g i n a 3-almashingan -5 -amino - 1 ,2 ,4 -tiadiazollar olish uchun umumiy hisoblanadi. Bu usulda reaktsiya unumi 50-80 % atrofida bo’lib, amaliyot jihatidan ahamiyatlidir [32]: N-Aroilamidinotiomochevinaga 1 ekvivalent HC1 ishtirokida vodorod peroksid ta’sir ettirilganda oksidlanish-halqalanish reaktsiyasi ketib, 5-amino -3 - aroilamino-1,2,4-tiadiazollar hosil bo’lishiga olib keladi [33], 1,2,4-Tiadiazollarni tiobiuretlardan olishda ham yuqorida ishlatilgan oksidlovchilar keng qo’llaniladi. 1-Fenil-2-tio-4- izobiuret va 1-fenil-2- tiobiuret vodorod peroksid yoki brom bilan oksidlanishidan 3-alkoksi(oksi)-5- fenilamino -1 ,2,4 -tiadiazollar yuqori unum bilan hosil bo’ladi [34]; 10CH 3 CNH 2 . HCl + 2NaOCH 3 + Br 2 + KSCN NH 2N SN CH 3NH S NH H 2 N C NH C NH C –C 6 H 5 NH 2N SN O H 2 O 2 H + C 6 H 5 -C HN O C 6 H 5 NH C NHC=NH OCH 3S [O] N SN CH 3 O NHC 6 H 5 C 6 H 5 NH C NHCNH 2O S [O] N SN HO NHC 6 H 5

1-Aroil-5-metil-2-tiobiuretlarni natriy gidroksidi eritmasida 0° C atrofida vodorod peroksid bilan oksidlaganda 5-aroilamino-2-metil-2H-1,2,4-tiadiazolin -3 - onlarga o’tadi [35]. Guanidin ham izomochevinalar va izotiamochevinalar kabi gipoxloridlar bilan N,N-dialmashgan xlorguanidinlar hosil qiladi. Ularga tiotsianatlar tasir qilish bilan 1,2,4- tiadiazollarga o’tish hamma vaqt ham muvaffaq bo’linmaydi. Lekin M-xlor-N,N-difenil, -dibenzilguadinlardan 3-fenil, dibenzilamino- 5-amino-1,2,4-tiadiazollar olingan. Bunda oksidlovchi sifatida brom (natriy metilat i va kaliy rodanidi ishtirokida) ishlatilganda reaktsiya borishi oson ketadi. N-Xlor-N',N' –siklopentametilenguanidinning 1,2,4- tiadiazolga o’tish reaktsiyasi N,N’-difenil- va -dibenzil-N-xlorguanidinlarga nisbatan qiyinchilik bilan boradi. N,N-Dimetilguanidin va dirodandan 3-dimetilamino-5-amino-1,2.4- tiadiazol olingan [18]: 11RC 6 H 4 COHNC(S)NHCONHMe N SN NHCOC 6 H 4 RO H 3 C R 2 NCNH 2 . HCl + Br 2 + NaOCH 3 + KSCNNH N SN R 2 N NH 2 (CH 3 ) 2 NCNH 2 + (SCN) 2NH N SN (CH 3 ) 2 N NH 2+(CH 3 ) 2 NCNH 2 . HSCN

5-Xlor-1,2,4-tiadiazollarni sintez qilish uchun amidin yoki 5-alkil- izotiomochevinaga trixlormetilsulfonilxlorid ta’sir ettirish kerak bo’ladi. Bu u sul bilan atsetiamidindan 5-hlor-3-metil- 1,2,4-tiadiazol, metilizotiomochevinadan 5-xlor-3-metiltio-1,2,4-tiadiazol sintez qilin gan [32]: Olingan tiadiazollar turli hil moddalar ta’sirida nukleofil almashinish reaksiyasiga kirishib turli aminotiadiazollarni beradi. Ularning umumiy reaksiya shemasini quyidagicha tasvirlash mumkin [37, 38, 39]: 12 CH 3 C NH NH 2 + Cl 3 CSCl N SN CH 3 Cl HNCNH 2 + Cl 3 CSClSCH 3 N SN CH 3 S Cl N SN R N R’ R’’ R’R’’NH N SN ClR NH 2 R’ N SN NH 2R N SN NHR’R N SN NH – NHR’ R R=Alk, Ar, Alk-S, Ar-S, H 3 CSO 2 - ; R’R’’=Alk, Ar,COCH 3NH 3 3 NH 2 NHR’

1.2. Atsillash reaktsiyalari 5-Amino-1,2,4-tiadiazolni atsillash reaktsiyasi oson boradi. Uni ortiqcha miqdordagi sirka angidridi bilan qaynatilganda 5-atsetilamino-1,2,4-tiadiazol hosil bo’ladi [40]: 5-Amino-1,2,4-tiadiazollarning 4-holatda o’rinbosarlar saqlovchi analoglari yoki 5-aminohosilalari ham atsillash reaktsiyasida iminoguruh bilan ishtirok etadi. Masalan, 5-imino-4-metil-1,2,4-tiadiazolin ham sirka angidridi bilan yuqoridagi kabi tasirlashib tegishli 5-atsilimino-4-metil-1,2,4-tiadiazolinga o’tadi [40]: 3-Alkil(benzil)tio-5-amino-1,2,4-tiadiazollarni metilxlorformiat va xloratsetilxlorid bilan atsillash reaktsiyalari amalga oshirilgan. Bunda tasirlanish aminotiadiazollarning 5 - holatdagi aminoguruhiga ketib, tegishli 5-metoksikarbonil-, -x loratsetilamino-3-alkil(benzil)tio -1 ,2,4 -tiadiazollar mono- atsilmahsulotlar hosil bo’lishiga olib keladi. 13N SN NH 2 (CH 3 CO) 2 O CH 3 COOH N SN NH –C –CH 3O N –CH 3 SN NH (CH 3 CO) 2 O CH 3 COOH SN N –C –CH 3 ON –CH 3

Reaktsiya o’tkazish uchun tiadiazol va atsillovchi agentlar 1:2 nisbatda olinib, trietilamin ishtirokida, sovutilgan holda (O °C atrofida) o’zaro tasir ettiriladi, natijada reaktsiya yuqori unum (xlormetilformiat bilan 85-90 %, xloratsetilhlorid bilan 90-95 %) bilan borishi kuzatilgan. 3-Fenil-5-amino-1,2,4-tiadiazolga trietilamin ishtirokida dixloratsetilxlorid ta’sir ettirish bilan 3-fenil-5-dixloratsetilamino-1,2,4-tiadiazol sintezi amalga oshirilgan [41]: 3-Triftormetil-5-amino-1,2,4-tiadiazol N ,N-dimetilkarbamin kislotasining xlorangidridi bilan o’zaro tasirlashib 1-(3-(triftormetil)-1,2,4-tiadiazol-5-il)-3,3-di- metilmochevinaga o’tadi [42]: 3-Almashgan-5-amino-1,2,4-tiadiazollar piridin ishtirokida benzoil xlorid ta’sir ettirilganda ham reaktsiya ekzotsiklik aminoguruhga ketadi. Bunda monoatsil mahsulotlar hosil bo’lib, 3- almashgan-5-benzoilamino-1,2,4-tiadiazollar olingan. Reaktsiyada piridin, o’rniga kaliy gidroksidni suvli eritmasi yoki ksilol ham ishlatish mumkin [40, 43]: 14N SN NH 2RS + R’ –C O Cl (C 2 H 5 ) 3 N N SN NH –C –R’ RS O R’=CH 2 Cl, CH 3 O N SN NH 2C 6 H 5 Cl 2 CHOCl N SN NHCOCHCl 2C 6 H 5 N SN NH 2F 3 C (CH 3 )NCOCl N SN -HCl F 3 C O NH –C –N(CH 3 ) 2

Shuningdek yuqoridagi usul bilan reaktsiyani benzolsulfoxlorid, almashingan benzolsulfohloridlar bilan olib borilganda ham reagent ekzotsiklik azot atomi bilan ta’sirlashib, tegishli monoatsilamino mahsulotlar hosil qiladi. 3-Metil-5-amino-1,2,4-tiadiazol fenilizotiotsianat bilan o’zaro ta’sirlashib, N-fenil-N’ -(3 -metil-1,2,4-tiadiazolil- 5 )mochevi naga aylanadi [42]: N,N’-Benzilidenbis-(5-amino-1 ,2 ,4-tiadiazollar)ga fenilizotsianat ta’sir ettirilganda 3-almashgan-5-benzilidenamino-1,2,4-tiadiazollar va N-fenil-(-3- almashgan-1 ,2,4- tiadiazolil -5 ) mochevinalar hosil bo’ladi [43]; 15C 6 H 5 COCl -HCl N SN NH 2R N SN R NH –C –C 6 H 5O R=H, CH 3 , Cl 3 C: N SN NH 2CH 3 C 6 H 5 NCO N SN NHCONHC 6 H 5CH 3 N SN NH 2R CHC 6 H 5 C 6 H 5 NCO N SN N=CHC 6 H 5R + N SN NHCONHC 6 H 5R

N N ' - B e n z i l i d e n b i s - [ 5 - a m i n o - 3 -fenil - 1 , 2 , 4 - t i a d i a z o l ] s u v i s h t i - r o k i d a sirka angidridi t a ’ s i r e t t i r i l g a n d a 5 - a t s e t i l a m i n o - 1 , 2 , 4 - t i a - d i a z o l g a a y l a n a d i [ 4 3 ] : 3 , 5 - D i a m i n o - 1 , 2 , 4 - t i a d i a z o l a r o i l h l o r i d l a r b i l a n h a r h i l n i s b a t d a r e a k t s i y a g a k i r i s h i b , m o n o , d i v a u c h a l m a s h g a n m a h s u l o t l a r h o s i l b o ’ l i s h i g a o l i b k e l a d i . M a s a l a n : 3 , 5 - d i - a m i n o - 1 , 2 , 4 - t i a d i a z o 1 e k v i v a l e n t m i q d o r d a g i b e n z o i l h l o r i d t a ’ s i r i d a 3 - b e n z a m i d o - 5 - a m i n o - 1 , 2 , 4 - t i a d i a z o l g a , 2 e k v i v a l e n t b e n z o i l h l o r i d t a ’ s i r i d a e s a 3 , 5 - d i b e n z o i l a m i n o - 1 , 2 , 4 - t i a d i a z o l g a o ’ t a d i [ 2 8 ] : Benzoilxloridni 1:5 nisbatda ishlatilganda di- va triatsil mahsulotlar olingan, ammo 3,3,5,5-tetrabenzoilamino-1,2,4- tiadiazol hosil bo’lishi kuzatilgan emas. Bunda diatsil mahsulotlar unumi 8 % ni, triatsil mahsulotlarniki esa 80 % ni tashkil etadi. Hosil bo’lgan birikmalarning tuzilish i t o ’ l a tasdiqlanmagan [28, 29]: 16N SN NH 2C 6 H 5 CHPh N SN NHCOCH 3C 6 H 5(CH 3 CO) 2 O+H 2 O 2 N SN NH 2NH 2 C 5 H 6 COCl 1:1 1:2 N SN NH 2C 6 H 5 CONH * HCl N SN NHCOC 6 H 5C 6 H 5 CONH . HCl

3 -Amino-5-aril(metil)amino-1,2,4-tiadiazollar va benzoilxlorid miqdorlarini 1:1 nisbatda olinib o’zaro ta’sir ettirilganda monoatsil mahsulotlar hosil bo’lishi aniqlangan. Tiadiazol va benzoilxloridni 1:6 mol nisbatda ishlatilganda, triatsil mahsulotlarga aylanishi to pil gan. B u olingan mahsulotlarga almashingan tiadiazolinlar sifatida qarash mumkin [28, 29]: Benzoilxlorid o’rniga benzolsulfoxlorid, almashgan benzolsulfoxloridlar olinganda ham yuqoridagiga o’hshash natijalar kuzatilgan. 3 -Metil (butil, benzil) tio-5-amino-1,2,4-tiadiazollarning benzoilxlorid, ortotoluilxlorid, metanitrobenzoilxloridlar bilan reaktsiyalari o’rganilgan. Bunda ham tasirlanish tiadiazol halqasining 5-holat farqli o’laroq, mono va bisatsil mahsulotlar hosil bo’lishi kuzatildi. 17N SN NHRNH 2 C 5 H 6 COCl 1:1 1:6 N SN NHRC 6 H 5 CONH N SN COC 6 H 5 C 6 H 5 CON R=CH 3 , C 6 H 5 C 6 H 5 CO NR

18N SN NH 2RS I a-b R’C 6 H 4 COCl -HCl N SN NH –C –C 6 H 4 R’RS XIX O + N SN N( –C –C 6 H 4 R’) 2RS XX-XXI a-b XXII O + R=CH 3 , C 4 H 9 , CH 2 C 6 H 5 : R’=H,o-CH 3 , m-NO 2

3 - M e t i l ( b u t i l , b e n z i l ) t i o - 5 - a m i n o - 1 , 2 , 4 - t i a d i a z o l l a r n i a r o i l x l o r i d l a r b i l a n r e a k t s i y a s i n i s o v u t i l g a n h o l d a , h o n a h a r o r a t i d a v a e r i t u v c h i a t s e t o n d a q a y n a t i s h b i l a n h a m o l i b b o r i l d i . B u n d a h a r o r a t r e a k t s i y a y o ’ n a l i s h i g a v a u n u m i g a d e y a r l i t a ’ s i r q i l m a s a d a , r e a k s i y a t e z l i g i n i s e z i l a r l i o s h i s h i k u z a t i l a d i . B i z n i n g f i k r i m i z c h a a m i n o g u r u h g a b i r i n c h i a r o m a t i k a t s i l g u r u h n i n g k i r i s h i n a t i j a s i d a a z o t a t o m i d a g i P e l e k t r o n l a r n i n g k a r b o n i l g u r u h v a b e n z o l y a d r o s i π e l e k t r o n b u l u t l a r i b i l a n t u t a s h u v i e v a z i g a s h u m a r k a z d a g i i k k i n c h i v o d o r o d n i n g h a r a k a t c h a n l i g i o r t a d i . B u e s a k e y i n g i a r o m a t i k a t s e t i l g u r u h n i n g k i r i s h i n i o s o n l a s h t i r a d i . B u h o l a t a l i f a t i k o ’ r i n b o s a r l i a t s i l l o v c h i a g e n t l a r d a k u z a t i l m a y d i , c h u n k i u l a r d a b u n d a y t u t a s h u v h o s i l b o ’ l m a y d i . U n d a n t a s h q a r i a l i f a t i k q a t o r o ’ r i n b o s a r t u t u v c h i b i r i k m a l a r n i n g f a z o v i y t u z i l i s h i t e t r a e d r b o ’ l i b b u e s a i k k i n c h i a t s i l g u r u h n i n g k i r i s h i g a t o ’ s q i n l i k q i l a d i . A r o m a t i k q a t o r b i r i k m a l a r f a z o v i y t u z i l i s h i y a s s i b o ’ l i b , h a l q a l a r b i r - b i r i g a q u l a y h o l a t d a ( v e n t i l y a t o r p a r r a g i s i n g a r i ) j o y l a s h i s h i m k o n i b o r . Adabiyotlardan ma’lumki o’zida –N=C – N H 2 a m b i d e n t s i s t e m a , t u t g a n g e t e r o t s i k l i k a m i n l a r ( m a s a l a n 2 - a m i n o p i r i d i n ) b e n z o y a n g i d r i d i b i l a n m o n o a t s i l m a h s u l o t h o s i l q i l a d i [ 4 1 ] . S h u n d a n k e l i b c h i q i b , 3 - m e t i l ( b u t i l , b e n z i l ) t i o - 5 - a m i n o - 1 , 2 , 4 - tiadiazollarni benzoy angidridi bilan reaktsiyasi o’rganilgan. Natijada yuqori unum bilan monoatsil mahsulotlar-3-metil (butil, benzil) tio-5-benzoilamino-1,2,4- tiadiazollar hosil bo’lishi aniqlangan. 19

Reaktsiyani 2 soat davomida 125-130 °C da qizdirish bilan olib borilgan. Bizning fikrimizcha 3-alkil (benzil) tio-5-amino-1,2,4-tiadiazollarning benzoy angidridi bilan monoatsil mahsulotlar hosil bo’lishining sababini, benzoy angidridining benzoilhloidga nisbatan reaktsion qobiliyati pastligi va uning fazoviy jihatdan katta hajmni egallashi bilan tushuntirish mumkin. 3-Metil (buti l, benzil ) tio -5-amino-1,2,4-tiadiazol va benzoidhloridning miqdorini 1:1 va 1:2 nisbatlarda o’zaro tasirlashuvidan hosil bo’lgan reaktsion aralashma tarkibidan monoatsil mahsulotning unumi YuQX usuli yordamida aniq landi. Standart sifatida yuqorida sintez qilingan 3-metil (butil, benzil) tio-5-benzoilamino-1,2,4-tiadiazollar ishlatildi. 3-Metil-5 -amino- 1,2,4-tiadiazol va etoksimetilenmalon kislotasining dietil efirini trihlorbenzolda qaynatilganda bitsiklik birikma - 3 -.metil -5- karbetoksi- 4 -okso -1 -tia -2 ,3a ,7-triazainden, yani 1,2,4-tiadiazolning pirimidin halqasi bilan birikkan va N-4 azot atomi umumiy bo’lgan modda hosil bo’lishi topilgan [44]: Shunday qilib, 5-amino-1,2,4-tiadiazollarni atsillash reaktsiyasi asosan ekzotsiklik aminoguruhga ketadi. 3,5-Diamino-1,2,4-tiadiazol bu reaktsiyaga kirishib mono-, di- va triatsil mahsulotlar hosil qiladi. 20N SN NH 2RS (C 6 H 5 CO) 2 O N SN RS NHCOC 6 H 5 R=CH 3 , C 4 H 9 , CH 2 C 6 H 5 : XIX a-b N SN NH 2CH 3 + C 2 H 5 OC 2 H 5 O O COOC 2 H 5 S N N CH 3 N O C 2 H 5 OOC

1.3. 5-Amino -1,2,4-tiadiazollarni alkillash reaktsiyalari va ularning turli kimyoviy o’zgarishlari. 5-Amino-1,2,4-tiadiazolni metil yodid bilan metanol eritmasida alkillanganda reaktsiya 4-holatdagi endotsiklik azot atomiga ketib tegishli 5-imino-4-metil-1,2,4- tiadiazolinlarga aylanishi ma’lum [45]: 21N SN NH 2+ CH 3 I t 0 N-CH 3 SN NH . HI CH 3 I CH 3 NHC=NH SCH 3 Ag 2 O N SN NHCH 3

R e a k t s i y a n i s b a t a n q a t t i q s h a r o i t d a o l i b b o r i l g a n d a S , N - d i - m e t i l - i z o t i o m o c h e v i n a l a r h o s i l b o ’ l i s h i g a o l i b k e l a d i . 4 - M e t i l - 5 - i m i n o - 1 , 2 , 4 - t i a d i a z o l k u m u s h o k s i d i b i l a n t a ’ s i r l a n g a n d a q a y t a g u r u h l a n i b 5 - m e t i l a m i n o - 1 , 2 , 4 - t i a d i a z o l g a a y l a n a d i . B a ’ z a n 4 - m e t i l - 5 - i m i n o - 1 , 2 , 4 - t i a d i a z o l i n l a r n i n g b i r q a n c h a v a q t t u r i s h i n a t i j a s i d a h a m q a y t a g u r u h l a n i s h s o d i r b o ’ l a d i v a 1 - a m i n o h o l a t d a g i b i r i k m a g a o ’ t i s h i m u m k i n [ 3 6 ] . Y u q o r i d a g i r e a k s i y a e t i l y o d i d i b i l a n h a m o ’ t k a z i l g a n . B u n d a h a m m e t i l y o d i d b i l a n o l i b b o r i l g a n i s i n g a r i r e a k t s i y a 4 - h o l a t d a g i a z o t a t o m i g a k e t i b , s o ’ n g r a 5 - h o l a t d a g i a m i n o g u r u h g a q a y t a g u r u h l a n i s h i k u z a t i l a d i [ 4 6 ] . 3 -Butiltio - 5 - a m i n o - 1 , 2 , 4 - t i a d i a z o l n i e t i l e n h l o r g i d r i n d a ( 1 : 4 m o l n i s b a t d a ) q a y n a t i l g a n d a 3 5 % u n u m b i l a n 3 - b u t i l t i o - 4 - β - o k s i e t i l - 5 - i m i n o - 1 , 2 , 4 - t i o d i a z o l i n h o s i l b o ’ l g a n , y a ’ n i , a l k i l l a s h r e a k t s i y a s i e n d o t s i k l i k N - 4 a z o t a t o m i g a k e t a d i [ 5 2 ] . 3-Metil (buti l, benzil ) tio -5-amino-1,2,4-tiadiazollarning epixlorgidrin bilan reaktsiyasi o’rganilgan. Bunda ta’sirlanish muzlovchi sirka kislotasida olib borilgan va natijada 3-gidroksi-2,3,4,5-tetragidropirimido [2,1-v] tiadizol-1,2,4 hosilalarini 25-51 % unum bilan ajratib olingan. [53-54]: 22N S NH 2C 4 H 9 S + HO –CH 2 –CH 2 –Cl N – CH 2 CH 2 OH S NH 2C 4 H 9 S

Mualliflarning fikricha dastlab epixlorgidrinning elektrofilligi yoqori bo’lgan (xlor atomi tutgan) tomoni bilan tizdiazol halqasining N-4 azot atomiga hujum qiladi. So’ngra epoksi halqasi aminoguruh bilan ta’sirlashadi va natijada tsiklik birikmaga aylanadi. 5-Amino-1,2,4-tiadiazollarni difenil va trifenilmetilgalogenidlar bilan alkillanganda yuqoridagi reaktsiyalardan farqli o’laroq alkillovchi agentlar tiadiazol halqasining 5-holatidagi aminoguruh bilan ta’sirlashadi [46]: Bu reaksiyalar uchun alkillovchi agent sifatida galoidketonlar ham ishlatilgan, α-Bromketonlar 5-amino-1,2,4-tiadiazollarning 4-holatdagi endotsiklik azot atomiga hujum qiladi. Bunda ularning gidrobromid tuzlari hosil bo’lib, ularni asos holiga aylantirilgan. Reaktsiya davomida halqalanish sodir bo’lib, qo’shimcha modda sifatida imidazo [1,2-d]-1,2,4-tiadiazollar hosil bo’ladi [21]: 23N SN NH 2RS + o CH 2 Cl N SN RS N OH I, a-b XV a-b R=CH 3 , C 4 H 9 , CH 2 C 6 H 5 : R=H, CH 3 , C 6 H 5; R’=H,CH 3N SN NHR’R (C 6 H 5 ) 2 HBr (C 6 H 5 ) 3 CCl N SN N R R’ CH(C 6 H 5 ) 2 (-C(C 6 H 5 ) 3 )

Yuqorida keltirilgan adabiyot sharhi shuni ko’rsatdiki, 5-amino- 1,2,4 - tiadiazollarni alkillash reaktsiyasi har hil yo’nalishda boradi. Reaktsiyaning endotsiklik azot atomi yoki ekzotsiklik amino(imino) guruhiga yoki ikkala markazga barobar yo’nalishi alkillovchi agentning hajmiga va tabiatiga, erituvchining, halqadagi va aminoguruhdagi o’rindoshlarning tabiatiga hamda boshqa omillarga bog’liq bo’ladi. Masalan, alkillovchi reagentning hajmi katta bo’lganda (difenil-, trifenilhlormetan) u ekzotsiklik aminoguruhga yo’naladi. Olingan natijalar yana shundan dalolat beradiki, alkillash reaktsiyasini yo’nalishini chuqurroq o’rganish va unga tasir etuvchi omillarni aniqlash kerak. 3-Almashgan-5-amino-1,2,4-tiadiazollardagi aminoguruh yetarli darajada asoslik hususiyatiga ega. Boshqa amino guruh saqlovchi geterotsiklik birikmalar singari u aldegidlar bilan ham reaktsiyaga kirishadi. 3-Almashgan-5-amino-1,2,4-tiadiazollar va aromatik aldegidlarning miqdorlarini 1:1,3 mol nisbatda olinib piridin eritmasida qizdirilganda 3-alma- shingan-5-benzilidenamino-1,2,4- tiadiazollar hosil bo’ladi. Bu birikmalarni yuqori unum bilan olish uchun piridin o’rniga erituvchi sifatida toluol olingan va reaktsiya bariy oksidi ishtirokida o’tkazilgan [43]. Amin va aldegid miqdorini 1,5:1 nisbatda olinib, o’ zaro ta’sir ettirilganda benzilidenbisaminlar hosil bo’ladi [43]: 24N SN NH 2R + BrCH 2 COAr N + SN NH 2R CH 2 COAr N SN NR ArBr - N SN NH 2R CH 2 COAr

Aromatik aldegidlardan farqli o’laroq formaldegid va trixlorsirka aldegidining 3 -fenil-5-amino-1 ,2,4 -tiadiazol bilan reaktsiyasi α-amino- karbinollar hosil bo’lishi bilan boradi [43]: 3 - A lmashi ngan- 5 -amino-1,2,4-tiadiazollarga chumoli kislotasi eritmasi ishtirokida natriy nitrit [ 2] yoki nitrit kislotasi t a ’ s i r ettirilganda 3-almashgan -5 - n i t r o z o - a m i n o - 1 ,2,4 -tiadiazollar h o s i l bo’ladi [47,48]. 3 -Almashingan-5 -nitrozoamino-1,2,4-tiadiazollarni metanoldagi eritmasini bir qancha vaqt (3-12 soat) hona t e m p e r a t u r a s i d a q o l d i r i l g a n d a 25N SN NH 2R + R’ C O H 1:1,3 1,5:1 N SN N=CH R’R N SN NH 2R CH R’ R=H, CH 3 , SCH 3 , C 6 H 5 C 6 H 5; N SN NH 2 + RCHOPh N SN NH –CHOH R R R=H, CCl 3 : N SN R NH 2+ NaNO 2 +H + N SN NH –NOR R=CH 3 , C 2 H 5 , C 6 H 13 , C 6 H 5 , C 6 H 5 CH 2 , CH 3 O, C 6 H 11 O, C 6 H 5 O , C 6 H 5 CH 2 OR’=H, 2-OH, 2-NO 2 , 3-NO 2 , 4-NO 2 , 3-N(CH 3 ) 2 , 4-N(CH 3 ) 2

y o k i q i z d i r i l g a n d a u l a r d i m e r l a n i b , 1-3-bis(3-almashgan-1 ,2,4 - tiadiazolil-5) triazen-(1) larga a y l a n i s h i kuzatilgan [48]: 3-Almashgan-5-amino-1,2,4,-tiadiazollar sirka k i s l o t a s i ishtirokida nitroziltetraftorborat yoki kislotali sharoitda natriy nitrit tasir ettirilganda diazoniy tuzlariga o’tadi. Bundan tashqari yuqorida ko’rsatilgan d i a z o n i y t u z l a r i n i n i t r o z o a m i n o 1 , 2 , 4 - t i a d i a z o l l a r g a p e r h l o r a t , t r i f t o r b o r a t , s u l f a t k i s l o t a l r t a ’ s i r e t t i r i s h o r q a l i h a m s i n t e z q i l i s h m u m k i n [ 4 9 ] : Olingan t u z l arga alifatik aminlar a t s e t o n i t r i l eritmasida ta’sir ettirilganda triazenlar hosil bo’lishi ko’rsatilgan: Alifatik aminlar o’rniga anilin ishlatilganda esa reaktsiya triazenlarga va azobirikmalarga olib keladi. Bunda, diazoniy tuzi bilan anilinni mol miqdorlariga va reaktsiya sharoitiga qarab hosil bo’layotgan moddalarning (triazen va azabo’yoq) miqdorlari nisbati turlicha bo’ladi. Masalan: 1mol 5-amino 1,2,4-tiadiazoldan olingan diazoniy tuziga 2 mol anilin ta’sir ettirilganda 25 % triazen va 63 % azobirikma hosil bo’ladi [49]: 26N SN NH –NOR 2 N SN N=N –NHR N S N R +HNO 2 R=CH 3 , C 2 H 5 , C 6 H 5 , CH 3 O C 2 H 5 S. N SN NH –NOR NaNO 2 +HCl N SN N 2 XR BF 3 yoki (H 2 SO 4 ,HClO 4 ) N SN R NH 2 R=H, CH 3 , C 2 H 5 , o-CH 3 , CH 2 C 6 H 5 , C 6 H 5 , SCH 3 , SC 6 H 5+ - N SN N 2 XR +2R 2 NH CH 3 CN N SN N=N –NR 2R + R 2 NH 2 X

Yuqorida qayd qilingan 3-almashgan-5-amino-1,2,4-tiadiazollarning diazoniy tuzlariga aromatik va geteroaromatik aminlar tasir ettirish bilan bir qancha azobo’yoqlar olingan [42-50]: 3-Trixlormetil-5-amino-1,2,4-tiadiazol trixlormetilsulfoxlorid bilan trietilamin ishtirokida reaktsiyaga kirishib tegishli 3-trixlormetil-5-trixlormetiltio- amino-1,2,4-tiadiazol hosil qiladi [51]: 3-Almashgan-5-amino-1,2,4-tiadiazollar tionil hloridning benzoldagi eritmasi tasirida 3-almashgan-5-sulfonilamino- 1 ,2,4-tiadiazollarga aylanadi. Hosil bo’lgan birikmalar hona haroratida ekvimolyar miqdorda bitsiklo [2,2,1 ]gept-2-en (norbornen) bilan o’zaro tasirlashishi natijasida tetratsiklik 1,4-metano-1,2,3,4, 4a10a-geksagidro-1,2,4-tiadiazolo [5,4-s |-1,2,4-benzotiadiazin-5-oksidlarga o’tadi [2.1]: 27N SN N 2 XR + C 6 H 5 NH 2 N SN N=N –NH –NHC 6 H 5R N SN N=NC 6 H 4 NH 2R N SN Cl 3 C NH 2+ Cl 3 CSCl N SN Cl 3 C NHSCCl 3

3-Almashgan -5 -sulfonilamino- 1,2,4 -tiadiazollar etilen yoki atsetilen hosilalari bilan 1,4-tsiklobirikmalar hosil qiladi. Bunga misol qilib 3-almashgan -5 - sulfonilamino- 1,2,4 -tiadiazollar bilan etoksiatsetilenning o’zaro tasirini ko’rsatish mumkin. Bunda 5-etoksi-1,2,4-tiadiazolo[5,4-c]-1,2,4-tiadiazin-7-oksid hosil bo’ladi [21]. 3-Etiltio-5-amino-1,2,4tiadiazollar 1mol ftal monoperkislotasi (yoki vodorod peroksid) [47] bilan reaktsiyaga kirishib, etil-(5-amino - 1,2,4-tiadiazol-3- il) sulfoksidgacha, 2 mol ftalpersulfat kislotasi bilan esa etil-( 5 -amino- 1,2,4 -tia- diazol-3-il) sulfongacha oksidlanadi [17] va 3-alkilsulfonil -5 -aminio-1 ,2 ,4- tiadiazol- larga o’tadi. 5-amino-1,2,4-tiadiazollarning kimyosi bo’yicha adabiyotlar tahlili shuni ko’rsatadiki, ularni har hil olish usullari yetarli darajada o’rganilgan. 5-Amino- 28N SN R NH 2SOCl 2 N SN R N=SO N SN R N SOH H HC C -OEt N SN R N SOOEt R=SCH 3 , Ph N SN CH 3 CH 2 S NH 2 [O] 2 [O] N SN CH 3 CH 2 SO NH 2 N SN CH 3 CH 2 SO 2 NH 2

1,2,4-tiadiazollarning aminoguruhi boshqa geterosiklik aminlar singari alkillash, atsillash, nitrozolash, diazoreaktsiyalarga kirishishi va boshqa hususiyatlarga ega. 5-amino-1,2,4-tiadiazollarning atsillash reaktsiyalari yetarli yoritilgan, ammo dikarbon kislota angidridlari bilan umuman o’rganilmagan. Mana shu reaktsiyalarni o’rganish, ularning qaysi yo’nalishida borishini va unga ta’sir etuvchi omillarni, qonuniyatlarni topish albatta katta nazariy va amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi. Shularni hisobga olib, biz 3-propiltio-5-amino-1,2,4- tiadiazollarni dikarbon kislota angidridlari vakili bo’lgan yantar(qahrabo) kislota angidridi bilan atsillash reaktsiyalarini o’rganish va unga ta’sir etuvchi omillarni aniqlashni maqsad qildik. II-BOB. OLINGAN NATIJALARNING MUXOKAMASI Dastlabki moddalar sintezi Dastlabki modda-3-Propiltio-5-amino-1,2,4-tiadiazol olish uchun biz birinchi bosqichda tiomachevinaga H-propilyodid ta’sir ettirdik. Bunda tegishli S-H-propilizotiomochevina oldik. Uni brom bilan ishqoriy sharoitda, ya’ni natrimetilat ishtirokida natriy rodanidi ta’sir ettirdik. Bunda halqalanish sodir bo’lib tegishli 3-H-propiltio-5-amino-1,2,4-tiazol hosil bo’ladi. Bu ishni biz [17] metil bilan olib bordik. Olingan birikma petrolein efiri (90-110 0 C) dan qayta kristallanadi. 2.1. 3-Propiltio -5-amino-1,2,4 tiadiazolni yantar kislota angidridi bilan reaktsiyasi Malumki, hozirgi kunda yantar kislotasi qishloq ho’jaligida o’stiruvchi modda sifatida keng ishlatilib kelinadi. Bundan ko’rinadiki, 5-amino-1,2,4- 29

tiadiazollarni qahrabo kislotasining angidridi bilan reaktsiyasini o’tkazib, ulardan yangi biologik faol birikmalar sintez qilish mumkin. Bundan tashqari, 5 - amino -1,2 ,4- tiadiazollar qahrabo kislotasi angidridi bilan reaktsiyasini o’rgaish nazariy tomondan qiziqish uyg’otadi. Ya’ni reaktsiya natijasida bir necha hil birikmalar hosil bo’lishi mumkin. Nazariy jihatdan qaralganda reaktsiya quyidagi birikmalarga olib kelishi mumkin. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqilgan holda, 3-propiltio5-amino-1,2,4-tia- diazolning qahrabo kislotasining angidridi bilan reaktsiyasini har hil nisbatlarda olib bordik. 3-propiltio5-amino-1,2,4-tiadiazolning qahrabo kislotasining angidridini 2:1, 1:1,1:2 nisbatlarda tolualda va erituvchi ishlatmasdan reaktsiyalarini o’rgandik. Barcha holatlarda ham reaktsiya tiadiazol halqasining aminoguruhiga yo’nalib tegishli tizdiazolning monoatsil hosilasi 3-propiltio-5-karboksietil- karbomoil-1,2,4-tiadiazollar sintez qilindi. 30N SN NHCOCH 2 CH 2 COOH SN N –C –CH 2N –C –CH 2 OO A B SN NHCOCH 2 CH 2 COOHн –H 7 C 3 N –COCH 2 CH 2 COOH Vн –H 7 C 3 н –H 7 C 3

Reaktsiyani 2:1 nisbatda qo’yishimizdan maqsad A tipdagi moddani 1:1 nisbatda qo’yishimizdan maqsad esa B tipdagi birikmani sintez qilishdan iborat edi. Reaktsiyalar 1:2 nisbatda olib borilganda esa bisatsil mahsulotlar hosil bo’lishi kuzatiladi. Reagentlar nisbatini 2:1 nisbatda olganimizda reaktsiya unumi esa 39 %ni 1:1 va 2:1 nisbatda olganimizda esa 67 % ni tashkil etadi. 3-propiltio-5-amino-1,2,4-tiadiazolning qahrabo kislotasi bilan reaktsiyasini erituvchi ishlatmasdan olib borganimizda erituvchida olib brogan reaktsiyamizga nisbatan unumi kam bo’lishi kuzatildi. Masalan, reaktsiyani erituvchida olib borganimizda mahsulot hosil bo’lishi 61 % unum bilan sodir bo’lgan bo’lsa, erituvchi qo’llamasdan reaktsiya o’tkazganimizda 41 % unumni tashkil etdi. Sintez qilingan mahsulotlarning YuQH si qo’yilganda hosil bo’lgan mahsulotning R f qiymati dastlabki modda va qahrabo kislotasining angidridi dog’iga nisbatan kislota hususiyatiga ega ekanligini, yani B tipdagi mahsulot olinganligini aniqlash uchun suyultirilgan ammiakning eritmasida eritildi, bundan hosil bo’lgan moddaning kislota tabiatiga ega ekanligi isbotlandi. Sintez qilingan 3-propiltio-5-karboksietilkarbomoil-1,2,4-tiadiazolning YaMR-spektri shuni ko’rsatadiki, metal (C-CH 3 ) guruhining kimyoviy siljishi 0,95m.ularda triplet holida, 1ta metal (C-CH 2 C) guruhiniki esa 1,7m.ularda mutiplet holida, oltingugurt atomiga bog’langanmetilen (S-CH 2 ) guruhi 3,1m.unda va qahrabo kislotasining qoldig’idagi ikkita metilen (-CH 2 -CH 2 -)guruhi protonlari esa 2,65-2,8m.ularda mutiplet holida namoyon bo’ladi. 31N SN NH 2 + O O O N SN н –H 7 C 3н –H 7 C 3 NHCOCH 2 CH 2 COOH

III-BOB. TAJRIBALAR BO’LIMI 3.1. 3-propiltio-5-amino-1,2,4-tiodiazolni malein kislota angidridi bilan reaktsiyasi. Atsillash reaktsiyalarini davom ettirib 3-propiltio-5-amino-1,2,4-tiadiazol- larning malein kislotasining angidridi bilan reaktsiyasini o’tkazdik. Bunda ham qahrabo kislotasining angidridi singari reaktsiya aminoguruhga ketib 3-propiltio- 5-amino-1,2,4-tiadiazollarning adabiyotlarda nomalum bo’lgan hosilasi YaMR ’ H- spektrlari ishchi chastatasi 400MGts bo’lgan UNITY 400 plus (Varian) priborida (ichki standart GMDS va TMS 5shkala, erituvchilar: deyterometanol, deytero- benzol) olindi. Mahsulotning tozaligi va reaktsiyalarning borishi yupqa qavatli hromatagrafiya (YUKH) usuli bilan silufol UV-254 plastinkasida tekshirildi. YuKH uchun sistema benzol-atseton 2:1 3:1, 15:1. Ochiltiruvchilar: Yod bug’lari, UB-nur, KMnO 4 +H 2 SO 4 +H 2 O (1g:4ml:96ml). Olingan birikmalarning suyuqlanish harorati Boetus mikroskopida aniqlandi. Ishlatilgan reaktivlar Moddalar Suyuq. T 0 C Qaynash. T 0 C Brom -73 58 Natriy rodanid 287 Kaliy rodanid 173 500 Natriy metali 79 872 Qahrabo angidridi 120 261 32

3.2. 3-propilizotiomochevinaning gidrogalogenidlarini sintezi Tiomochevinaga (0,3mol) 100ml spirt solib, qaynaguncha qizdirildi. So’ngra bir soat davomida 0,35mol propel angidridni 10ml spirtdagi eritmasini tomchilatib qo’shildi. Reaktsion aralashma 6soat davomida qaynatildi va bir kechaga qoldirildi. Erituvchi rotorli bug’latgichda haydaldi, qoldiqni esa atsetonda qayta kristallandi. 3-propiltio-5-amino-1,2,4-tiodiazol sintezi Dastlab natriy metilati tayyorlab olindi. Buning uchun 150ml hajmdagi kolbaga sovutgich o’rnatilib 70ml absalyut metanol quyiladi va unga 5g natriy metalini mayda bo’laklarga bo’lib asta-sekin qo’shiladi. 500ml hajmdagi to’rt og’izli kolbaga mehanik aralashtirgich va sovutgich o’rnatildi. Unga 75ml metanol, 0,135mol maydalangan kaliy (yoki ntriy)rodanid va aralashtirgich yordamida aralashtirilib turilgan holda 0,11 mol propiltiomochevina- ni gidrogalagenidli tuzi qo’shildi. Reaktsion aralashma -12-15 0 C gacha sovutildi va yuqorida tayyorlab qo’yilgan natriy metilatidan 15ml qo’shildi. So’ngra bir vaqtning o’zida tomchilatgich voronkasi orqali bir tomondan natriy metilati, ikkinchi tomondan 60ml bromning metanoldagi eritmasi 1-1,5soat davomida tomchilatib qo’shildi. Reagentlar qo’shib bo’lingandan keyin hona haroratida bir soat aralashtirilib turildi va bir kechaga qoldirildi. Cho’kmaga tushgan kaliy (yoki natriy) bromid filtrlandi. Metanolni rotorli bug’latgichda haydaldi. Qoldiq suv bilan yuvildi va petrometin efirida qayta kristallandi. Ayrim moddalar benzolda faollangan ko’mir qo’shib qaynatildi va qaynoq holda filtrlandi. Sovutilganda cho’kma tushdi. Cho’kma filtrlandi. T suyu.h-72-73 0 C. Unumi 61 %. 33

3.3. 3-propiltio-5-amino-1,2,4-tiodiazolning qahrabo kislotasi angidridi bilan reaktsiyasi 1)erituvchi shtirokida reaktsiya. Buning uchun 20ml li kolbaga 0,342 (2mmol) 3-propiltio-5-amino-1,2,4-tiadiazolga 0,22g (2mmol) qahrabo kislotasi angidridi qo’shildi va 5ml toluolda 3soat davomida qaynatildi, qaynash davomida daslabki mahsulotlar erib, eritma rangi sarg’aya boshladi va cho’kma tusha boshladi. Reaktsion aralashma sovutildi cho’kma filtrlab olinib, spirtda qayta kristallandi. Suyuqlanish harorati 96-98 0 C. Unumi 0,174 (61 %) R f =0,218. 1) erituvchisiz olib borilgan reaktsiyasi (1:1 nisbatda) 0,57g (1mmol) 3-propiltio-5-amino-1,2,4-tiadiazol va 0,112 (1mmol) qahrabo kislotasi angidridi olib havonchaga solib yahshilab maydalab aralashtirildi, aralashmani moy hammomida 80 0 C gacha 0,5 soat qizdirildi, aralashma dastlab siyuqlanib keyin qota boshladi. Hosil bo’lgan mahsulotni spirtda qayta kristallandi, Suyuqlanish harorati 0 C, unumi 0,12g (41 %) 3.4. 3-propiltio-5-amino-1,2,4-tiodiazolni malein angidridi bilan reaktsiyasi. 0,17g (1mmol) 3-propiltio-5-amino-1,2,4-tiadiazol va 0,122 (1,2mmol) molein angidridi 5ml toluolda 3soat davomida qaynatildi, qaynatish davomida cho’kma tushdi. Cho’kma filtrlandi va spitrda qayta kristallandi. Suyuqlanish harorati 0 C unumi 0,19g (68%) R f =0,290. 34

XULOSALAR 1. Birinchi marta 3-propiltio-5-amino-1,2,4-tiadiazollarning dikarbon kislota angidridlari bilan reaktsiyasi o’rganildi va bunda atsillash ekzotsiklik azot atomiga ketishi ko’rsatib beriladi. 2. Qahrabo va malein kislota angidridlari bilan atsillash reaktsiyalari ham erituvchi ishtirokida ham erituvchisiz olib borildi. Bunda erituvchi bilan reaktsiya olib borilganda mahsulot unumi yuqori bo’lishi aniqlandi; reaktsiya ketishining muqobil usullari topildi. 3. Olib borilgan tadqiqotlar natijasida adabiyotlarda nomalum bo’lgan 5ta yangi 1,2,4-tiadiazol hosilalari sintez qilindi va ularning fizik-kimyoviy konstantalari hamda tuzilishlari aniqlandi. 4. Sintez qilingan birikmalar potensial farmakalogik faol moddalar bo’lganligi sababli, ularning biologik hususiyatlari o’rganilib yangi-biologik hossalar namoyon qiluvchi yangi preparatlar topish uchun biologik tekshirishlarga tayyorlandi. 35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Smith. Colin W.; Chacrabati Jiban K.;Williamson, W.R.N. Five- membered heterocyclic amines as potential antirheumatoid arthritis agents/ Bioorg. Med. Chem. Lett. 1994 4(14), 1673-1678. 2. Chem. Abstr. -1994. - V.121. -157584 3. Pat. 5,412,141 U.S. Bisphosphonic acid derivatives as antiarthritic agents/Nugent, Kichard.A. Chem. Abstr-1995. -Vol.123. -169898. 4. Pat 22245 Eur. Aminothiadiazolyl derivatives and pharmaceutical compositions containing them/ Csendes, Ivan; Mueller, Beat; Scartazzini, Riccardo -Chem. Abstr. -1982.-V.96. -49868. 5. Pandeja S.N., Ram. P.Sinthesis & Biological Activites of 4- Arylformamidinothiosemicarbozone & 1 .2.4-Thiadiazole// Indian J. Chem Sect. B. -1981. -V.20. -N9.-P.825-827 6. Pat. 0228,1.70 Jap. Kokai Tokkyo Koho Jp. Preparation of a 2-(5- amino-1,2,4-thiadiazo-3-yl)-2-ohoacetic acid Derivative as an intermediate for p- lactam antibacterials/ Kamaiya, Taku; Naito, Toshihico; Komatsu Takeki; Kai, Yosunobu; Nacamura, Takaharu; Sasho, Manabu; Yamauchi, Hirochi. -Chem. Abstr. -1990. -V. 113. -40334. 7. Krutovekih GL., Rusanov A.M., Gornaeva G,F., Vartanyan L.P., Kolesova M.B., Muravich-Aleksaidr H.L., Smirnova N.S., Cherkezova S.S.. Radiozashitnoe deystvie i toksichnost sero- i azotsoderjashih geterotsiklov// Him.- farm. j.uri.-1977. -T 2. -S. 82-85. 8. Pat. 893,872 Beld. Ergo line derivatives/ Bernardi, Luigi; Temperilli, Aldemio; Bosisio, Germano; Ttaquandi, Gabrietla; Eccef Rosanna; Rossi, Alessandro; Salvati, Patricia. -Chem. Abstr-1983. -V.98. -198529 9. Melnikov H.H. Pesgntspdı, Himiya, tehnologiya i primenenie. Ml Himiya. -1 s >8"". S. 618 10. Pat. 4,207,089 U.S. Thiolcarbamate derivatives of 3-trihalomethyl- 1,2,4-thiadiazoles and their use as herbicides/ Gay, Walter A. (Olm Gorp.). -Chem. Abstr. -1980.-V. -204666. 37

$11. Pat. 4,224,49. U.S. Herbicidal Biuret derivatives of 3-trihalomethyl- 1,2,4-thiadiazoles/ Tobin, John.; Gay, Walter A.; Kats, Lawrence E. (01 in Gorp). - Chem. Abst. -1981. -V.94 - 192343. 12. Pat. 4,337,081 U.S. 5 -Amido-3-trihalomethyl-1,2,4-thiadiazoles and their use as herbicides Waller A. ( 0 1 in Gorp), -Chem. Abstr. -1982 -V.97. - 182427. 13. Pat. 589,697 Swiss. Azo dyes/ Groebke, Wolfgang: W-irz, Roswitha - Chem Abstr.-1977. -V.87. -119240. 1 4 . S h . 1-Y, Sh1,M4.&eg. Water -msoluble monoaso dyes. / Farbenfabriken Bayer A.-g (Karl Taube, Inventor). -Chem. Abstr. -1955. - V.49. - 12842. 15. Pat. 2,752, 805. Ger, (offen) (CI. S 09 B39\Q). Azo dyes/ Grand, Norbert; Hansen, Guenter; Kaaek, Hermann; Kermer, Wolf Dieter. -Chem. Abstr. - 1979 -V.91. -75709. 16. Pat 340, 723 Eur. Thiadiazolylazo pyrazole yelloW dye-donor element for thermal transfer/ Chapman, Derek David; Weber, Helmut. -Chem. Abst -1990. -V .U2. -160480. 17. Goerdeler J., Linden P. Uber 1,2,4-Thi.odiazole, VII. MitteiL; Herslollung von 2-Alki lmercupto-5-amiai- 1 ,2,4 -thiadiazoIenaus L 1- isothioharnstoffen/ Chem. Ber. -1956.-Jg.89 . -N12.-S .2742-2747. 18. Goerdeler J., Bechlars F.Uber 1,2,4-Thiodiazole, III. N-Halogen- isoharnstoffe, N-Radon-methylhamstoff and 3-Alkohy-5-amino- 1 ,2,4- Thiodiazole// Chem. Ber. -.1955. -Jg88. -N6. -S.843-851. 1 9. Kurzer B.F. Thiadiazoles. Part V.The ohidation of N- (A.rensulphonamidino)t.hioureas/7 J. Chem.Soe, -1957. -N7.-P.2999-3004. 20. Гетероциклические соединение / Под редакцей Элдерфилда Р.М. .: Перевод с анг., 1965. - T .7.-С.427-428. 21. Katritzky A.R. Adv. Heterocycl. Chem. -New York. 1982. -Vol. 32. - P.298-302. 38$ $22. Kurzer B.F. The cyclization of thiobiurets to substituted 1,2,4- thiadiazoles// Chem. Ind. -1956. -Vol.49, -P. 1482 23. Kamala K.., Rao P. J., Reddy K.K. Synthesis of 3-(2- chloropropenyl)-aroylamino-1,2,4-thiadiazoles// Synth. Commyn. -1989 - V.19. -N13-14. -P.2621-2626. 24. Sambaiah T., Rao P.J., Reddy K.K. Synthesis of 2-(aroylimino)- pyrazino[3,2-b ]-l ,2,4-thiadiazolines// Sulfur. Lett. -1988. -V.8. -N3 - S.131-136. 25. Foule F.A., Saban M.E., Yaussef A.S.A. Addition of arylureas to an>y 1 i sot iocyanates and the synthesis of l -aroyf -2 -thioduireK and 2 -a.ryl -5- (aroylamiainino)2,3-dihydro - l ,2,4-thia.diazo-3-ones/7 J. Prakt. Chem. -1987. -V. 329. -N2. -S.203-208. 26. Kurzer P.Uber Abkommlingedes Benzenylamidohims// Ber. Deu. Cem. Ges. -1885. -V.18. -N3. -S.l 053-1055. 27. Kurzer P. Uber Abkommlinge des benzcnylamidohims// J. Chem. Soc.- 1955.-NI-6. 28. Kurzer B.F. Thiadiazoles. Part II. 3.5-Diamino-l,2,4-thiadiazole and ist 5-Alkyl Homologues// J. Chem.. Soc. -1955. -N7.-S.2288-2295. 29. Kurzer B.F. Thiadiazoles. Part III. 3-Amino-5-arylaminoand 3,5- Di(aralkylamino)-1,2,4-thiadiazoles// J.Chem. Soc. -1956. -N7. -S.2345-2352. 30. Kurzer B.F. Thiadiazoles. Part IV.The ohidation of N- (Aroylamidino)thioureas// J. Chem;. Soc-1957. -Nl l.-S.4524-453.1. 31. Coerdeler .1. Cher 1.2.4- Fhiadia/ole. l.MiiteiL; Darnel; una u : llyenschaficu der 5-Amiiio-l .3.4-ihiadia/olc Chcm.Ber. -1954. 87. -N1 -S.57-67. 32. Geterotsiklicheskie soedineniya\ Pod redaktsey Tlderfil ia R. \1.:11ersvod s ang. 1975-T.7.- S.427-428. 33. Ivur/er B.F. The cacliaion of thiobiurets to substituted 1,2,4- thiadiazoles// Chem. ind. -1976. -Vol.49. - P . 1482 34. Cho N.S., SHon H.I. Synthesis of 5-(aroylamino)-2-methil-2H-l,2,4- Thiadiazol-3-ones. By ohidative cyclization of 1 –aro-1,5-methy 1-2-thiobiurets// J. Heterocycl. Chem. -1991.-V.28. -N7. - P. 1645-1649. 39$

35. Pat 35743 Isroeli. 3-lsopropyl-5-amino-l,2,4-thiadiazole compounds/ Bracha, Peretz, Lovieh, Moshe. - Chem. Abstr.- 1985. - Vol.83.-43332. 36. Goerdeler J, Andreas Hupperts tmd Kurt Wember: Uber 1,2,4- Thiadiazole, LMitteil.; N-Methyl-Derivate der Aminothiadiazole unci Imino-thiadiazoline// Chem. Ber. -1984. -Jg87. -Nl.-S.68-78. 37. Goerdeler und Karl-Heinz Heller. Uber 1,2,4-Thiadiazole HVI. Praparative und kinetische Untersuchungen der nukleophilen substitution von halogen thiadiazolen/7 Chem Ber-1984. -Jg.97. -S.225-229 38. Goerdeler J. Uber 1,2,4-Thiadiazole, l.Mitteil.; Darstellung und Eigenschaften der 5-Amino-l ,2,4-thiadiazole// Chem.Ber. -1974. -Jg 87. -N1 - S.57-67. 39. Pat. 68 05,643, Amido-1,2,4-thiadiazole herbicides/ Matsger, Carl; Borrmann, Dieter; Wagler, Richard; Eue, Ludwig; Hack, Helmuth. - Chem. Abstr. -1980 -V.70. -79057. 40. By P. Anne Lyon and Colin B.Reese. The Structures of Di- N- Aroyiy Derivatives of Adinosine and 2 -Aminop} ridine.W J. Chem Soc. Perkin Trans.L- 1 984.-23. -P .2645. 41. Pat. 4 .343 945 U.S. 5-Benzamido -3 -trichloromethil-1,2,4 thiadiazoles and their use as herbicides, fungicides and insecticides. Cem Abstrs- 1992,-v.97. -216193. 42. Katoitzsky A. Adv.HeterocuclchemNew yor:-1982.-V5.-p170. 43.Wordeler J, H.Ruppert. Uber 1,2,4-Thiadiazole, Aromatike and Benryliden bis-amine// Chem. Ber.-1983.-Jg. 96.-N6.-5. 1630-1642. 44. Rastogi R. Sharma S. 2-aminobenzimidazoles in organic synshesis.// Syuthesis-1983-n.11.-p.811-866. 45. Обшая органическая химия подред Когеткова Н. К. 1,2,4- тиадиазолиы. М . Химия , 1985.- Т .9.- с 541-545. 40

46. Yoerdeler Y. And Roth w. Uber die Alkylierung liniger Aminoheterocuclen und die Umlegecung heterocuclisher Ynune in Amine// Chem. Ber-1983. Yg. 96-12-9. 534-539. 47. Yoerdeler J. and Deselaers K uber 1,2,4-Tiadiazole. Structer und Chemishes verhaltes der 5-Nitros-amino-1,2,4-Thiadiazole, zugleich ein Beitrag zar Heterocyclischen Diasochenie// Chem. Ber.-1978. –Jy. QI. –N5.-5. 1025.1037. 48. Yoerdeler J., Deselaers K., Alfred Y.Die Umsetzung von 5- Nitrozaamino-thiadiazolen 24 Diazoamina thiadiazolen// Chem. Ber.-1980.-Yg 93.-N4.-s. 963-974. 49. Winsberg and woerdeler Y. Uber 1,2,4-Thiadiazole. Thiadiazol-3 and diazoniumsalze//Chem. Ber.-1981.-Jg: 94-N8.-s. 2043-2060. 50. Pat. 3,433,927. wer. Diazo dyes for use in liq. Crystal displays and on syuthetic polymers or fabrics. /Etzbach, Karl Heinz.-chem. Abstr.-1986-v.105.- 228494. 51. Pat. 4,254,265 11.s. Selected 5-trichloromethyl thioamino deriratires, 07 3-trihalomethyl-1,2,4-thiadiazole and their use as fungicides/. Way, walter A., Twohif Elizabeth A.-Chem. Abstr.-1981-v. 95.-25073. 52. Hakimov M.M, Saprikina V. A., Ambartsumova R.F, Shohidayotov H. M. 3-Alkil (benzyl) tio-1,2,4-tiadiazoli. T. Reaktsiya s uksusnim angidridom// Uzb. Him. J.-1999.-N5-6.- s.44-47. 53. Hakimov M.M., Ambarsumova P. F. Shohidayotov H.M.Nukleodimnoe zameshenie v redu 3-alkiltio-1,2,4- tiadiazolov// Himiya prirod. Soedin.-1997.-Sish vikus. –s.38-40 54. Hakimov M.M., Ambarsumova P. F. Toshhodjaev B., Antinin M.Yu., Shohidayotov H.M. Regioselektivnost alkilirovaniya 3-zameshennih 5- amino- 1,2,4-tiadiazolov // Himiya geterosikl. Soedin.-2011.-N8.-C. 1095-1100. 41

O'xshashlar

Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidini atsillash va xlorlash reaksiyalari va ularning kimyoviy o‘zgarish

Mochevina-furfurol smolasini olinishi va fizik-kimyoviy xossalari

p-xloratsetilfenilsirka kislota sintezi

Ikkilamchi, uchlamchi va to’rtlamchi aminlar asosida sintez reaksiyalarini o’rganish

Melamin furfurol smolasini olish va xossalarini o’rganish