Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidini atsillash va xlorlash reaksiyalari va ularning kimyoviy o‘zgarish

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

433.6591796875 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………… 2-6 I.BOB. TIOAMIDLAR VA TIOIMID TUZLARI. Adabiyotlar sharhi …..………………………………………………..…… 10 I.1. Tioamidlarning kimyoviy xossalari. Tioamidlarning gidrolizi, aminolizi va oksidlanish-qaytarilishi…….…………………………………………... 10-22 I.1.2. Tioamidlarning kislota xlorangidridlari, aldegid va ketonlar bilan reaksiyalari…...……………………………………… 22-26 I.1.3. Tioamidlarni alkillash va tioimid tuzlarining kimyoviy o‘zgarishlari………… …………………………...………………... 27-39 II-BOB. TAJRIBA QISMI II. 1 Foydalanilgan reagentlarning ba’zi bir fizikaviy kattaliklari --------------------40 II.2. N-Atsetilantranil kislota 2-Metilxinazolon-4--------------------------------------41 II.3 . Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidi va morfolidi--------------------------42 II.4. Xinazolon-4 qatori tioimid tuzlarini olishning umumiy usuli-------------------43 II.5. Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidining benzoilxlorid bilan atsillash.43 II.6. Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidining natriyli va kaliyli tuzlarini.43 olish III. BOB. OLINGAN NATIJALARNING TAHLILI……………… III.1.Dastlabki moddalar sintezi ……………………………………….. 44-45 III.2.Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidini atsillash va xlorlash reaksiyalari 45-50 I II. 3 .(-(Xinazolon-4-il-2)-N –fenil (morfolin)-S-alkil (benzil) tioimid yodidlarning aromatik va geterotsiklik aminlar bilan reaksiyalari ……………………51-53 SINTEZ QILINGAN BIRIKMALARNING BIOLOGIK FAOLLIG-----------53-54 XULOSALAR ………………………………………………………………… . 55 ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………...……………………………. 56-60

KIRISH Bugungi kunda O‘zbekiston neft-gaz sanoati nafaqat yer osti boyliklarini qazib olish, balki xomashyoni qayta ishlash va mahsulot ishlab chiqaruvchi majmualar tizimiga aylandi. Bu tarmoq yuksak rivojlangan sanoat ichki va tashqi bozorlarda talab yuqori bo‘lgan mahsulotlar ishlab chiqarish va sotish bo‘yicha qator yirik korxonalarni birlashtirdi. Hozirgi bosqichda tarmoqning asosiy iqtisodiy yo‘nalishlaridan biri uglevodorod xomashyosini chuqur qayta ishlash va undan qo‘shimcha qiymatga ega mahsulotlar ishlab chiqarish, xorijiy investitsiyalarni jalb etish hamda eksport geografiyasini kengaytirish hisoblanadi. Bu boradagi loyihalarni amalga oshirish uchun mamlakatimizga neft va gazni qazib chiqarishda yetakchi qator yirik chet el kompaniyalari jalb etilmoqda. Rossiyaning “Lukoyl” neft kompaniyasi bilan hamkorlikda “Qandim-Xauzak-Shodi-Ko‘ng‘irot” mahsulot taqsimoti bitimi doirasida bunyod etilgan Qandim gazni qayta ishlash majmuasi ulardan biridir. Korxona foydalanishga topshirilgach, 2 mingdan ortiq doimiy ish o‘rni yaratildi. Qandim gazkondensat konlari guruhi negizida bunyod etilgan mazkur sanoat korxonasi O‘zbekiston – Rossiya hamkorligining yuksak namunasidir. Uning ishlab chiqarish quvvati yiliga 8,1 milliard kub metr tabiiy gazni qayta ishlashga mo‘ljallangan. Majmua to‘la quvvat bilan ishlaganda 212 ming tonna sof oltingugurt, 134 ming tonna barqarorlashtirilgan gaz kondensati olinadi, tozalangan tabiiy gaz eksportga yo‘naltiriladi. Davlatimiz rahbari Harakatlar strategiyasiga muvofiq amalga oshirilayotgan ishlar sanoatning yetakchi yo‘nalishlarini izchil rivojlantirishga xizmat qilayotganini ta’kidladi. Yoqilg‘i-energetika tarmog‘iga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar jalb etilayotgani, Qandim gazni qayta ishlash majmuasi O‘zbekiston bilan Rossiya hamkorligi barcha sohada jadal rivojlanib borayotganining yorqin namunasi ekanini qayd etdi.Yangi korxona viloyat iqtisodiyoti uchun o‘ziga xos lokomotiv bo‘libgina qolmasdan, butun mamlakatimizni uglevodorod mahsulotlari bilan ta’minlash tizimini tubdan yaxshilash va eksport hajmini oshirish imkonini 2

beradi. Davlatimiz rahbarining 2016 yil 28 sentabrdagi «2016 – 2020 yillarda uglevodorod xom ashyosini chuqur qayta ishlash negizida eksportga yo‘naltirilgan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni ko‘paytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori asosida bu boradagi ishlar izchil rivojlantiriladi. Umumiy qiymati 3 milliard dollardan ziyod ushbu ulkan loyihada Janubiy Koreyaning "Xyunday injenering" kompaniyasi asosiy quruvchi-pudratchilardan bo‘ldi. Hech shubhasiz, bu yangi sanoat kompleksi nafaqat O‘zbekiston, balki Markaziy Osiyo mintaqasidagi noyob sanoat obyektlaridan biriga aylandi. Prezident Shavkat Mirziyoyev alohida ta’kidlaganidek, O‘zbekiston faqat tabiiy xomashyosi bilan cheklanmay, uni chuqur qayta ishlashda Qandim majmuasi katta imkoniyat yaratadi. Qandim gazni qayta ishlash majmuasining 19 aprel 2018 yilda ishga tushirilishi O‘zbekistonda gaz konlarini o‘zlashtirishda yangi bosqichni boshlab berdi. O‘zbekiston iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridan biri bo‘lgan neft-gaz sohasi rivoji mamlakatimiz iqtisodiy yuksalishi va xalqimiz farovonligi yanada oshishida muhim omil bo‘ladi. Energetika sohasini yanada rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlarga muvofiq, Jizzax viloyatida zamonaviy neftni qayta ishlash kompleksi barpo etiladi. Qiymati 2,2 milliard dollar bo‘lgan loyiha yiliga 5 million tonna neft xomashyosini qayta ishlash imkonini beradi. Rejaga ko‘ra, yangi qurilayotgan zavod har yili 3,7 million tonna motor moyi, 700 ming tonna aviatsiya kerosini va 300 ming tonna qushimcha neft mahsulotlari ishlab chiqarish quvvatiga ega bo‘ladi. Zavod qurib bitkazilishi 2022 yilga rejalashtirilgan. Umumiy qiymati 2,2 milliard dollar bo‘lgan neftni qayta ishlash zavodi yiliga 5 million tonna neftni qayta ishlash quvvatiga ega bo‘ladi. Yangi zavodga xom ashyo Rossiyadan, Qozog‘iston orqali olib kelinadi. O‘zbekiston prezidentining Qozog‘iston va Rossiyaga davlat tashriflarida olib borilgan samarali muzokaralar natijasida majmua uchun xomashyo yaqinda barpo etiladigan neft quvuri orqali yetkazib kelinadi. Bu energiya resurslarini yetkazish xarajatlarini keskin kamaytiradi va loyihaning iqtisodiy samaradorligini 3

oshiradi. Majmuaning geografik joylashuvi ishlab chiqarilgan mahsulotni mamlakatning barcha hududlariga va eksportga minimal xarajatlar bilan yetkazish imkoniyatini ta’minlaydi. Zavodda uglevodorod xomashyosini chuqur qayta ishlash bo‘yicha eng zamonaviy, ekologik va energetik jihatdan samarador texnologiyalar o‘rnatiladi. Ular asosida jahon standartlariga javob beradigan motor va aviatsiya yoqilg‘isi, benzol, mazut, bitum va boshqa neft mahsulotlari ishlab chiqariladi.Majmuaning ishga tushirilishi 2 mingdan ziyod, iqtisodiyotga aloqador va xizmat ko‘rsatish tarmoqlarida qo‘shimcha 14 mingdan ortiq kishining bandligini ta’minlashga xizmat qiladi. O‘zbekiston uzoq muddatli loyihalarni amalga oshirish imkonini beradigan muhim uglevodorodli salohiyatga ega. Hisob-kitoblarga ko‘ra, Markaziy Osiyodagi barcha mineral zaxiralarning uchdan bir qismi O‘zbekistonda joylashgan. Mamlakatimiz gazni qazib chiqarish bo‘yicha dunyoning ilg‘or yigirmataligiga kiradi. O‘zbekiston iqtisodiyotining lokomotivlaridan biri bo‘lgan Muborak gazni qayta ishlash zavodida kelgusi yili qo‘shimcha ravishda 6 milliard kub metr tabiiy gazni oltingugurtdan tozalaydigan bloklar to‘liq faoliyat boshlaydi. Respublikamizda «SHo‘rtangazkimyo» majmuasi (SHGKM) ishga tushirilishi va polietilen ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yilishi polimerlar turlarini ko‘paytirish imkoniyatini berdi. «SHo‘rtangazkimyo» majmuasida Sigler-Natta katalizatorlaridan foydalanib etilenni siklogeksanon eritmasida polimerlash jarayonida qo‘shimcha mahsulot sifatida quyi molekulali polietilen (QMPE) chiqindisi hosil bo‘ladi. Uning hajmi yiliga o‘rtacha 1,5-2,0 ming tonnani tashkil etadi. Ushbu chiqindi tarkibida 5 - 40 % gacha quyi molekulali polietilen mavjudligi aniqlandi. Hozirgi paytda ushbu chiqindi yaroqsizlantirilib turli maqsadlarda ishlatilmoqda. Ushbu sanoat chiqindisi tarkibida QMPE va ko‘p komponentli erituvchilar aralashmasi mavjud bo‘lib, ularni qayta ishlash va sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan samarali mahsulotlar ishlab chiqarish katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. 4

Poliolefinlar eritmasidan organik erituvchilar yordamida komponentlarni ajratib olish usuli ishlab chiqilgan[1,2]. Ushbu ishlab chiqilgan usul poliolefinlarni ajratib olishga mo‘ljallangan bo‘lib, ushbu usulga asosan, poliolefin organik erituvchilardagieritmasi uy haroratigacha sovitiladi. Hosil bo‘lgan parafinsimon massa yanchiladi va suv bilan aralashtiriladi va dastlabki organik erituvchi ishtirokida olingan aralashma suyuqlanish haroratidan pastroq haroratlarda isitiladi. Ushbu qorishmani 15-40 mm simob ustuni qoldiq bosimda to erituvchini to‘liq chetlashguncha qadar saqlanadi va suv qoldiqlaridan filtrlanib, polimer ajratib olinadi. So‘ngra ajratib olingan polimer quritiladi. Vakuumlash bosqichida erituvchi va suv bug‘larini kondensatsiyalanishi amalga oshiriladi va keyinchalik ular ajratiladi. Ishlab chiqilgan ushbu usul ajratib olingan polimer narxini arzonlashtiradi, texnologik jarayonni oddiylashtiriladi va jarayonni tezlashtiradi. Yana qulay usullardan biri texnik mohiyati va belgilari buyicha yaqin bo‘lgan organik erituvchilarda PE eritmasidan komponentlarni ajratib olish usulidir. Ushbu usul past va o‘rtacha bosim ostida polimerni ishlab chiqarishda qo‘llaniladi va cho‘ktiruvchidan foydalanishni nazarda tutadi [2]. Ammo ushbu taklif etilgan usul ham ko‘p bosqichligi, yirik o‘lchamli qurilmalardan foydalanishni taqazo etishi tufayli murakkab usuldir. Ushbu usul uncha samarali emas, zero ko‘p miqdorda cho‘ktiruvchi sifatida – spirtdan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Bundan tashqari, jarayon davomiyligi 2,5 soatdan kam emas. Quritish va filtrlash jarayonida erituvchi bug‘larining atmosfera havosiga ajralib chiqishi tufayli yong‘in va ekologik nuqtai-nazardan ushbu usul xavfsiz emas. Bundan tashqari, taklif etilgan usul olingan suspenziyani filtrlashni nazarda tutadi. Holbuki QMPE ni filtrlash uncha samarali usul emas, zero ushbu jarayonda filtr g‘ovaklari mahsulot bilan to‘lib qoladi va samaradorligi pasayadi. Shunday qilib, ilmiy adabiyotlarda poleofinlar eritmasidan, xususan QMPE ni organik erituvchilarda nihoyatda oddiy va tez ajratib olish usullari haqida ma’lumotlar ma’lum emas. Yuqoridagilarni inobatga olib, energiya tejovchi va 5

jihoz vositalarini minimumga yetkazib, organik erituvchilarda PE eritmalaridan komponentlarni ajratib olishning oddiy usulini ishlab chiqish muammosini yechish maqsadga muvofiqdir. Suspenziyalarni turli texnologik ajratish usullari ishlab chiqilgan.Ular orasida tindirish, filtrlash va sentrifugalash usullari alohida ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. Fazalarni ajratib olish usulini tanlab olish maqsadida suspenziyadagi QMPE zarrachalari o‘lchamini aniqlandi. Buning uchun optik mikroskopiya usuli qo‘llanildi. Suspenziyadagi zarrachalarning o‘lchami 5,7 mkm dan (ularning umumiy miqdori 80% dan yuqori) 200 mkm gacha tashkil etadi. Ularning o‘rtacha o‘lchami esa 36,88 mkm ni tashkil etadi. Bu ushbu o‘lchamdagi zarrachalarni suspenziyalardan ajratib olish uchun barcha ma’lum usullardan foydalanish imkonini beradi. Tindirish usulidan foydalanish uncha samarali emas, chunki qattiq va suyuq fazalarning zichligi orasidan farq uncha katta emas. Suspenziyani filtrlash usuli ham uncha samarali emas, chunki filtr g‘ovaklari mumsimon QMPE bilan to‘lib qoladi. Shuning uchun fazalarni ajratish uchun sentrifugalash usulini qo‘lladik. Sentrifugani tanlab olishda bir narsani alohida ta’kidlash kerak: hozirgacha ishlatib kelinadigan turli sentrifugalar filtrlash prinsipiga asoslangan (bunday sentrifugalarga filtrlovchi sentrifugalar deb ataladi) yoki cho‘ktirish pritsipiga asoslangan (bunday sentrifugalarga filtrlovchi separatorlar deb ataladi) bo‘lishi mumkin. Suspensiziyani ajratishda filtrlovchi sentrifugalardan foydalanish uncha samarali emas, zero bunda faqat filtirlash amalga oshiriladi. Shuning uchun suspensiyalarni ajratishda faqat cho‘ktiruvchi sentrifugalar–separatorlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Maqbul texnologik rejimni o‘rnatish maqsadida suspenziyani ajratish samaradorligining sentrifugalash vaqtini o‘zgarmas saqlagan holda cho‘ktirish sentrifuga rotorining aylanish chastotasiga bog‘liqligini o‘rganib chiqildi. Ajratish samaradorligi sifatida erituvchi va QMPE saqlagan fazaning hajmiy nisbati qabul qilindi. Rasmdan ko‘rinib turibdiki, sentrifugalash davomiyligini o‘zgarmas saqlagan holda, rotorning aylanish chastotasi ortgan sari suspenziyani ajratish samaradorligi oshib boradi. Rotorning aylanish 6

chastotasining maqbul chegarasi 2000-3000ayl/daq ni tashkil etadi. Ushbu aylanish chastotalarida suspenziyaning ajratish samaradorligining sentrifugalash davomiyligiga bog‘liqligi tadqiq etildi. Mavzuning dolzarbligi . Xinazolin hosilalari ham nazariy, ham amaliy jihatdan katta ahamiyatga egadir. Ular orasida qishloq xo‘jaligi uchun (fungitsidlar, bakteritsidlar va o‘simliklar o‘sishining stimulyatorlari) biologik faol moddalar topilgan. Masalan, KMAX fungitsidi va Nikamizolon bakteritsidi O‘zR FA O‘MKI organik sintez bo‘limida yaratilgan bo‘lib, ularni qishloq xo‘jaligida qo‘llashga tavsiya qilingan. Shu bilan birga bu sinf birikmalarining ko‘pchiligi dorivor vositalar sifatida qo‘llanilmoqda. Peganum harmala (isiriq) o‘simligidan ajratib olingan va sintetik yo‘l bilan olingan dezoksipeganin tibbiyotda antixolinesteraz preparat sifatida ishlatib kelinmoqda. Xinazolin tioamidlari molekulasida bir necha faol markazlar, jumladan: 2-holatda tioamid (S=S) guruhi, 1-hamda 3-holatlarda endotsiklik, shuningdek ekzotsiklik azot atomlari, S-4 da karbonil guruhi va benzol xalqasining borligi bu birikmalar bilan elektrofil va nukleofil almashinish reaksiyalarini bir yoki bir nechta reaksion markazlarga olib borish mumkinligini ko‘rsatadi. Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidi va morfolidini noorganik aminlar, organik xlorangidridlar hamda alkilgalogenidlar bilan reaksiyalarini o‘rganish juda muhimdir. Tioamidlar alkillanganda hosil bo‘ladigan tioimid tuzlarining alifatik diaminlar (etilendiamin, geksametilendiamin), o-almashingan aromatik aminlar (o-aminofenol, o- fenilendiamin, o-aminotiofenol) bilan reaksiyalarini o‘rganish, bir vaqtda ikkita geteroxalqa (xinazolon va b. geteroxalqa) saqlagan geterotsiklik birikmalar sintez qilish, o‘rganilayotgan reaksiyalar yo‘nalishini aniqlash, hamda sintez qilingan moddalar asosida biologik faol birikmalarni izlash mazkur ishning dolzarbligini ko‘rsatadi. Ishning maqsadi va vazifalari: Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidini atsillash va xlorlash reaksiyalari va ularning kimyoviy o‘zgarishlarini o‘rganish, 7

reaksiyalarning borish qonuniyatlarini aniqlash hamda sintez qilingan birikmalar orasida biologik faol moddalarni izlash. Qo‘yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilab olindi: (xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidi va uning Na li hamda K li tuzlarini atsetil- va benzoil xloridlar bilan atsillash reaksiyalarini olib borish va reaksiya yo‘nalishini aniqlash; ((-(xinazolon-4-il-2)-N-fenil-S-alkil (benzil) tioimid tuzlarini diaminlar (etilendiamin va geksametilendiamin), o-almashingan aromatik aminlar, aromatik va geterotsiklik (anilin va morfolin) aminlar bilan reaksiyalarini o‘rganish; Sintez qilingan birikmalar orasida biologik faol moddalarni izlash. Tadqiqotning obyekti va predmeti. Tadqiqot obyekti sifatida x inazolon-4- il-2-tiokarbon kislota anilidini atsillash va xlorlash reaksiyalari va ularning kimyoviy o‘zgarishlari. Tadqiqot predmeti- elektrofil va nukleofil reagentlar. Ilmiy yangiligi . Ilk bor x inazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidini atsillash va xlorlash reaksiyalari va ularning kimyoviy o‘zgarishlarini o‘rganildi, tioamid tuzlarini (natriyli, kaliyli) atsillanganda esa reaksiya nisbatan qutbli va yumshoq markaz- S-atomiga ketishi aniqlandi; ((-(xinazolon-4-il-2)-N-fenil-S-alkil (benzil) tioimid tuzlarini diaminlar hamda o-almashingan aromatik aminlar bilan kimyoviy o‘zgarishlari o‘rganilganda bir vaqtda xinazolon-4 xalqasi bilan imidazol, benzimidazol, benzoksazol, benztiazol xalqalari saqlovchi yangi geterotsiklik birikmalar sintez qilindi; Ishning ilmiy-amaliy ahamiyati. Xinazolon-4 hosilalari qatori tioamidlarini atsillash usullari ishlab chiqildi. Shu bilan birga, tarkibida xinazolon-4 va imidazolidin, benzimidazol, benzoksazol, benztiazol xalqalari saqlovchi yangi geterotsiklik birikmalar sintez qilindi. Sintez qilingan birikmalar orasida g‘o‘zaning o‘sishi va rivojlanishi uchun stimulyatorlar borligi topildi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi 56- betdan iborat bo’lib, kirish qismi, adabiyotlar sharhi (I-BOB), tajribalar qismi (II- 8

BOB), olingan natijalar tahlili (III-BOB), Sintez qilingan birikmalarning biologik faolligi, xulosalar va 46 ta foydalanilgan mahalliy va xorijiy adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Dissertatsiya ishi 70 betli kompyuter matnida yozilgan bo‘lib, 2 ta jadval keltirilgan. 9

I-BOB. Adabiyotlar sharhi. I. Tioamidlar va tioimid tuzlari. Tioamidlarning kimyoviy xossalari I.1. Tioamidlarning gidrolizi, aminolizi va oksidlanish-qaytarilishi Tioamidlarning gidrolizi kislotali va ishqoriy sharoitlarda boradi. Almashinmagan tioamidlarning gidrolizi kislotali muhitda oson ketadi va karbon kislotalarning hosil bo‘lishiga olib keladi:H2S + NH3 + CH3COOH H / H 2O CH3 C S NH2 2 Ishqoriy sharoitda esa nitrillar yoki amidlar hosil bo‘ladi. Masalan, tiobenzamiddan o‘yuvchi kaliy ta’sirida benzonitril va vodorod sulfid hosil bo‘ladi. H2S + C6H5CN OH C6H5 C S NH2 Tioamidlarning gidrolizi amidlarga nisbatan qiyin ketadi. Tioamidlarning azot atomida har xil radikallarning bo‘lishi ularning gidrolizini sekinlashtiradi. Tioamidlarning gidroliziga uglerod atomidagi radikallarning tabiati kuchli ta’sir etadi. Ba’zi hollarda ular kuchli ishqoriy va kislotali (masalan, kons. HCl) muhitlarda ham gidrolizga uchramaydi. N-Tiokarbonil guruhi saqlovchi aminokislotalarning gidrolizi ham birmuncha qiyin ketadi [5]. Monofunksional tioamidlar gidrolizi adabiyotlarda [6-9] atroflicha o‘rganilgan. Siklik tioamidlarda gidroliz jarayoni yanada qiyinlashadi. Bunga 1,1- dioksi- benztiazolin-1,2- tion-3 misol bo‘la oladi. Chunki, ishqoriy va kislotali muhitda gidroliz xalqaning ochilishi bilan boradi. Tiosirka kislota morfolidlari kislotali va ishqoriy muhitlarda gidrolizga uchrab, tegishli kislotalar hosil qilishi aniqlangan: 10

C l ;C H 3 C O O C H 3C H 3 O C H 3 ;R 1 O R 2 O; A r = A r C H 2 C O O HH , O H A r C H 2 C S N O R 1 =R 2 =C H 3 ; R 1 R 2 = C H 2+ Shuningdek ferrotsenilatseto- va ferrotsenil propiotiomorfolidlar gidrolizlanganda tegishli kislotalar hosil bo‘ladi [18]. 2, 4-Lutidinning n-oktilamin va oltingugurt bilan o‘zaro ta’siridan 4- metiltiopikolin kislotasi-n-oktilamidi hosil bo‘ladi. U konsentrlangan xlorid yoki sirka kislota bilan gidrolizlanishi natijasida 4-metilpiridinga aylanadi. Bunda gidroliz bilan bir qatorda hosil bo‘lgan karbon kislotasining dekarboksillanishi ham sodir bo‘ladi [19]: N C H 3 C0200( C H 3 C O O H )H C l N C H 3 C N H C 8 H 1 7 SC 8 H 1 7 N H 2+ S+ N C H 3 C H 3 5-Etilpikolin anilin va oltingugurt bilan ta’sirlashishi natijasida 5- etiltiopikolin kislotasi anilidiga o‘tadi. Uning konsentrlangan sulfat kislota ta’sirida gidrolizga uchrashi natijasida esa 5-etilpikolin kislotasi hosil bo‘ladi [20, 21]: N H5C2 COOH H N H5C2 CNHC6H5 S S/ C 6H5NH2 N H5C2 CH3 Yuqoridagi reaksiyadan farqli o‘laroq, bu holda dekarboksillanish kuzatilmaydi. Buni oldingi reaksiyaning yuqori haroratda olib borilganligi bilan izohlash mumkin. 11

(Benzo-15-kraun-5)-4'-tiokarbon kislota amidini o‘yuvchi kaliy bilan ta’sirlanishi xona haroratida ketmaydi, qizdirilganda esa ishqoriy gidroliz natijasida (benzo-15-kraun-5)-4'-karbon kislotasi hosil bo‘lishi kuzatiladi [22]:O O O O O S NH2 KOH O O O O O COOH t Co Tioveratril kislotasining tioamidi o‘yuvchi kaliy ta’sirida gidrolizlanishi veratril kislotasi va uning nitrili aralashmasiga olib keladi [22]: M e O M e O C S N H 2 K O H M e O M e O C O O H M e O M e O C N + Iminotioveratril kislotasi dimetil efiri o‘yuvchi kaliy ishtirokida gidrolizlanganda faqat veratril kislotasining nitrili hosil bo‘ladi [22]: M e O M e O C N HS C H 3 K O H M e O M e O C N Ushbu ikkala reaksiyani solishtirish natijasida shunday xulosa qilish mumkinki: tioamidlar tioimidlarga nisbatan oson ishqoriy gidrolizga uchraydi. Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislotasining anilidi va morfolidi kislotali va ishqoriy muhitda gidrolizga uchraydi. Har ikki holatda ham gidroliz natijasida xinazolon-4-il-2-karbon kislotasi hosil bo‘ladi. Ishqoriy muhitda reaksiya osonroq ketadi [23, 24]: O N R= N HC6H5; N H NO C O O H H, (OH)N H N O C S R 12

$2,3-Trimetilen-3,4-digidroxinazolon-4-il-2-tio-karbon kislota morfolidini xlorid kislota ishtirokida HCl (18%) gidrolizlanganda tegishli kislota hosil bo‘ladi [24, 25]:N O N C S N O HCl N O N COOH Tioamidlarning noorganik (gidroksilamin, gidrazin) va organik birlamchi va ikkilamchi (alifatik, aromatik, geterotsiklik) aminlar bilan reaksiyasi ikki xil yo‘nalishda borishi mumkin. Birinchi yo‘nalishda tioamidguruhning amin qoldi\i bilan almashinishi sodir bo‘ladi, ikkinchi yo‘nalishda esa qayta amidlash, ya’ni tioamid aminoguruhining boshqa amin bilan almashinishi orqali boradi. Ba’zida esa geterotsiklik moddalar hosil bo‘lishi ham kuzatiladi: R C NH R NH2 C N X NHX N C Y N C Y R R R= C H3, C 6H5; X = O H, N HR'; Y = N H R'= C H2CH3, C H2CH2CH3, C H2CH2CH2CH3 Reaksiyaning u yoki bu yo‘nalishda borishi tioamid guruhining, reaksiyaga kirishayotgan aminning tabiatiga (asos-lilik, elektron, fazoviy omillar, reaksiya olib borilayotgan erituvchi va b.) bo g ’liq bo‘ladi. Masalan, tiobenzamid noorganik aminlar (gidroksilamin, gidrazin, nosimmetrik mono- va dialmashgan gidrazinlar) bilan ta’sirlanib oksimamidlarga aylanadi. Tiobenzamidga gidroksilamin ta’siri shu yo‘l bilan boradi va benzgidroksiamid hosil bo‘lishiga olib keladi [26-29]: C S NH2 + H2NOH C NH2 NOH 13$ $Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan geterotsiklik birikmalar tioamidlarni gidrazin gidrat bilan reaksiyasida ikki molekula tioamidni qayta amidlash natijasida hosil bo‘ladi. Tioamidlarning suvli ammiak bilan ta’siri tioguruhning ammiak qoldi\i bilan almashinish reaksiyasi orqali boradi. Bunda hosil bo‘lgan amidinning gidrolizi ham sodir bo‘lishi mumkin: R C S N H 2 R C N H N H 2 R C O N H 2NH4 OH R= C H 3 , C 6 H 5 Birinchi reaksiya xona harorati, ikkinchisi esa qizdirilganda ketadi [30-32]. Organik aminlar tioamid va izotioamid guruhlarining turli xil markazlariga ta’sir qiladi. Bunda reaksiya yo‘nalishi olingan birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi aminlar tabiatiga bog’liq bo‘ladi. Uchlamchi aminlar tioamidlarni nitril va vodorod sulfidgacha parchalaydi. Tioatsetamid yoki tiobenzamid piridin bilan qizdirilganda mos ravishda nitrillar va vodorod sulfid hosil bo‘lishi kuzatiladi. Ikkilamchi aminlar odatda tioamidlar bilan qayta amidlash reaksiyasiga kirishadi. Tioatsetamid piperidin bilan ta’sirlashib N-(tioatsetil) piperidinni hosil qiladi [33]. Yuqorida aytilganidek, birlamchi aminlarning tioamidlar bilan ta’sirlashishi uch xil yo‘l bilan boradi: 1. Tioamidning SH guruhi amin qoldig’i bilan almashadi. Bunda almashmagan va monoalmashgan amin guruhi saqlovchi tioamid iminotiol tautomer shakliga o‘tadi va hosil bo‘lgan SH guruhi amin qoldi\i bilan nukleofil almashinish reaksiyasiga kirishadi va tegishli amidin hosil bo‘lishiga olib keladi. 14$ $H2S + R C NR'2 NR' R'2NH2 R C NR' SH R C S NHR' R=C H3, C 6H5; R '= N HC6H5, O; R '2= C H3, C 2H5, C 3H7 HNReaksiya N- almashmagan yoki monoalmashgan tioamidlarga xosdir. 2. Tiol guruhining almashinishi o‘rniga qayta amidlash jarayoni sodir bo‘ladi, ya’ni tioamiddagi aminoguruh ta’sir etayotgan amin qoldi\i bilan almashadi. R C S N H R ' 2R ' 2 N H 2 R C S N H R ' R =C H 3 , C 6 H 5 ; R ' = N H C 6 H 5 , O ; R ' 2 = C H 3 , C 2 H 5 , C 3 H 7H NN H 2 R '_ Bu reaksiyaga N-almashmagan, mono- va dialmashgan tioamidlar kirishishi mumkin. 3. Barobariga SH guruhi amin qoldi\i bilan nukleofil almashinish hamda qayta amidlash reaksiyasiga kirishadi: O; R ' 2= C H 3 , C 2 H 5 , C 3 H 7 HN R=C H 3 , C 6 H 5 ; R '= N HC 6 H 5 , R C S NHR' R' 2NH 2 R C NR' 2 NHR' 2 H 2 S2 NH 2 R' _ _ Bu reaksiya faqat birlamchi aminlarning tioamidlarga ta’siri natijasida ketadi. Chunki, bunda birinchi navbatda tiol guruhi, undan so‘ng amin guruhi nukleofil almashinish reaksiyasida ishtirok etadi. N,N’-dialmashgan tioamidlar (masalan, dimetil-tioformamid) birlamchi aminlar bilan N,N’,N”- uch almashingan amidinlarni hosil qiladi. Dimetiltioformamidning 1-naftilamin va natriy metilat bilan aralashmasi 15$

qizdirilishi (trinitrobenzolda) N-(1-naftil)- N’,N” -dimetilformamidin sinteziga olib keladi [34]. Tioamidlar aminlar bilan qizdirilganda qayta amidlanadi. Tioatsetamidning butilamin bilan reaksiyasida ammiak ajralib chiqib N-butiltioatsetamid yuqori unum bilan hosil bo‘ladi. Bu reaksiyadan N-alkil- va N-ariltioamidlar, N, N’- dialkil- va N, N’-diaralkiltiooksiamidlarni olishda foydalanish mumkin [35-37]. Shuni aytish lozimki, bu reaksiyada faqat tioamid guruhi ishtirok etadi, amid guruhi esa reaksiyaga kirishmaydi. Monotiooksamid metil-, butilaminlar bilan ta’sirlashganda N-alkilmonooksamidlar hosil bo‘lgan [38].R= C H3, CH3CH2CH2CH2 H2N C C O O NHR NH3 _ RNH2 + H2N C C O S NH2 Tioamidlarning aminlar bilan reaksiyasini o‘rganishga tioformamidning aminokislotalar bilan reaksiyasini misol qilish mumkin [33, 39]. Bis-tioamidlarni etilendiamin bilan reaksiyasi natijasida siklik diamidinlar sintez qilish mumkin [40]: CH2 CH2 NH N C S NHCH2CH2NH2 H2NC2H4NH2 H 2O CH2 CH2 NH N C C N CH2 NH CH2 Monotioksamidlar gidroksilamin bilan piridin ishtirokida reaksiyaga kirishganda (reaksiya SH guruhining almashinishi sodir bo‘lishi, tegishli amidoksimlarni hosil qiladi[41]: R N N R 1 R 2 OH S N H 2 O H R N N R 1 R 2 OH N O H R = à ðè ë ã å òðè ë Bu turdagi almashinish reaksiyasi monotioksamorfolidlar bilan ham sodir bo‘ladi: 16

$NH2OH Py N O RNH C O C S RNH C O C NOH N O R= àðèë ãåòðèëMetilpiperidindigidropiridinning (MPD)-N-benzotio-amidi va MPD-N- etoksikarboniltioamidi gidrazin gidrat bilan o‘zaro ta’sirlashishi natijasida triazollarni hosil qiladi [42]: R= O C2H5, C 6H5 N CH3 CH3 CH2 CH N H3C H3C H3C CH3 M PD = M PD C S N C O H R M PD NH N N O H C2H5OH(¸êè H 2O) H2S _ _ +H2N NH2 MPD - N - benzoilizotiokarbonil gidrazin hosilalari aromatik aminlar , etilendiamin , o - fenilendiamin va o - aminofenollar bilan ta ’ sirlashib triazol , diazol va imidazollar hosil bo ‘ lishiga olib keladi . [42]. Qayta amidlash reaksiyasi xinazolon qatori tioamidlarida chuqur o‘rganilgan [23, 24]. Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidini piperidin, morfolin, p-toluidin va p-anizidin bilan reaksiyalarida xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidining anilid qoldi\i boshqa aminlar bilan almashinib, xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislotasining piperididi, morfolidi, p-toluididi va p-anizididi hosil bo‘lishi aniqlangan [24]. Shuningdek, xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota morfolidini piperidin, anilin, p-toluidin va p-anizidinlar bilan qayta amidlash reaksiyalari natijasida, tegishli tioamidlar hosil bo‘lishi kuzatilgan: 17$

X = O , C H 2 ; R = C H 3 , O C H 3N H N O C S N H C 6 H 5 XH N H 2 N C 6 H 4 R n- N H N O C S XN N H N O CS NH R H NH 2 N C 6 H 4 R n-C 6 H 5 N H 2 NN H NO C SH N Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislotalari amidlarini aminlar bilan qayta amidlash reaksiyasini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, reaksiyalar qizdirish bilan olib borilganda, mahsulotlar yuqori unum bilan hosil bo‘ladi. Hosil bo‘lgan moddalarning unumi aminlarning asosliligiga bo g ’liq. Asosliligi katta bo‘lgan aminlar (morfolin, piperidin), kam asosli aminlarga (anilin, p-toluidin va p- anizidin) nisbatan oson reaksiyaga kirishadi va reaksiya mahsulotlari yuqori unum bilan hosil bo‘ladi. Tioamidlarning oksidlanishi , oksidlovchining tabiatiga bo g ’ liq holda har xil yo ‘ nalishda ketishi mumkin . Masalan , ular vodorod peroksid ta ’ sirida kislotali yoki neytral muhitda disulfidlarga , sulfat kislotaga ; ishqoriy muhitda esa karbon kislotalarning amidlariga aylanadi . Bunga tiobenzamidning ishqoriy muhitda benzamidga aylanishi misol bo ‘ ladi . Xinazolin -4- tion neytral muhitda vodorod peroksid ta ’ sirida oksidlanganda xinazolon -4- sulfoksimid va di ( xinazolin -4- il ) disulfid hosil bo ‘ ladi [43]: N H N S C H3 H 2 O 2 N H N S O C H 3 N N C H 3S N N S H 3 CP H = 7 18

$Tioamidlarni nitrat kislota yoki kislotali muhitda natriy nitrit ishtirokida oksidlanganda geterotsiklik birikmalar hosil bo‘ladi. Tioamidlarni brom bilan chumoli yoki sirka kislota ishtirokida oksidlanganda ham geterotsiklik birikmalar olingan: 2 H B r+C H 3N SR O O C A rS OO NB r 2C H 3 NO O S A r C S HN R O O C R N C S CH3 R HCl N C S C CN CO2C2H5 H 2_ HBr Br2 R N H C C SH CN CO2C2H5 Oxirgi reaksiyada hosil bo‘lgan 2-metilbenztiazol hosilalari siansirka kislotasining malon kislotagacha gidrolizlanishi va uning dekarboksillanishi bilan boradi. 3,5-Difenil- va 3,5- di(3-piridil)-1,2,4- tiadiazollar tiobenzamid va tionikotinamidni yod yoki ammoniy persulfat ta’sirida oksidlanganda ham hosil bo‘ladi: R C S N H 2 [ O ] H 2 S N NS RR R = C 6 H 5 , _ N 3,5-Dialmashgan-1,2,4-tiadiazollar ariltioamidlarni nitrat kislota bilan oksidlash natijasida sintez qilingan: R C S N H 2 2 H N O 3 H 2 S_ C N NS RR R= арил Benzil-, naftil-, 3-,4-piridil-, 3-xlor(nitro) feniltioamidlar kuchli (qo‘r\oshin tetraatsetat, gipoxloritlar) va yumshoq (dimetilsulfoksid) oksidlovchilar ishtirokida 19$ $oksidlanishi mumkin. Buning natijasida mos ravishda 3,5-dialmashgan 1,2,4- tiadiazollar yukori unum bilan hosil bo‘ladi. N-Almashinmagan alkantioamidlar natriy peroksidisulfat va mis (II) xloridning suvdagi eritmasi bilan 80-850S da oksidlanganda 3,5-dialkil-1,2,4- tiadiazollar hamda alifatiknitrillar va karbonkislotalar olingan:R C S NH2 Na2S2O8 C uCl2 N N S R R +RCN R COOH + R= C H3, C 4H9, C 5H11 + N - Almashgan tioamidlar Na 2 S 2 O 8+ CuCl 2 oksidlovchi sistemasi ta ’ sirida O - analogli - N - metil - va N , N ’- dietilpentanamidlarni yuqori unum bilan hosil qiladi : R',R "= H , C H3, C 2H5 C4H9C(O)NR'R" CuCl2 Na2S2O8 C4H9C(S)NR'R" + Demak N-almashgan tioamidlarda geterotsiklik birikmalar hosil qilish imkoniyati yo‘qoladi, oksidlovchi ta’sirida oksohosilalar olinadi. N-3-Buteniltioamidlar trietilamin ishtirokida tetragidrofuran eritmasida 0 0 S haroratda yod (I2) bilan oksidlanganda 2,4-diaril-5,6-digidro-4H-1,3-tiazinlar yuqori unum bilan olingan: R S N Ar R' I I2, E t3N R' R N S H Ar ÒÃÔ 0 îÑ 2ñ R=R '= H , C H3 Ar= P h, C 6H4 OCH3 2 Bundan tashqari tioamidlar ishqoriy muhitda kaliy geksatsianferrat yordamida oksidlanganda ham tiazolpiridinlar hosil qilish mumkin: Tioamidlarni qaytarish usullari ham adabiyotda yetarlicha ma’lum. Shuning uchun, biz bu yerda mavjud usullar to‘\risida qisqacha to‘xtalib o‘tishni lozim deb topdik. Tioamidlarning qaytarilish jarayoni ishlatilayotgan qaytaruvchining tabiatiga bo\liq 20$

bo‘lib, reaksiya natijasida uglevodorodlar, aldegidlar va aminlar hosil bo‘lishi aniqlangan: Masalan, tioamidlar Reney nikeli ishtirokida vodorod (H2) bilan qaytarilganda tegishli aldegidlar hosil bo‘ladi: _ A r = C 6 H 5 , n C H 3 C 6 H 4A r C S N H 2 A r C N HS H H+ N i A r C H O Bundan farqli o‘laroq, geterotsiklik tioamidlarni Reney nikeli ishtirokida qaytarilganda, tiokarbonil guruhining metilen guruhigacha qaytarilishi kuzatilgan. Tioamidlarni qaytarish reaksiyalari yo‘nalishiga ishlatiladigan erituvchilar ham ta’sir qiladi. Masalan, sirka va fenilsirka kislotalarining tiomorfolidlari spirtda uglevodorodlargacha (etilpiperidin, etilendiamin va etilbenzol) qaytariladi, dioksanda esa fenilsirka kislotasining tiomorfolididan N- metilmorfolin hosil bo‘ladi. So‘nggi holda C-N bo g’ i saqlanib qoladi:R= H , C 6H5; X = C H2, O R C H H C H H N(CH2CH2)2X R C H H C H H H R C H H C S N(CH2CH2)2X Tioamidlarni kislotali sharoitda metallar bilan qaytarilganda ham uglevodorodlar, aminlar va aldegidlar hosil bo‘ladi. Aldegidlar hosil bo‘lishi, tiobenzamidni kukun holidagi temir bilan kislotali muhitda qaytarilganda ham sodir bo‘ladi: R C NR R S 1 2 R CH 3 + 2 1R R NH + H 2 S RCHO H 2 S+ NH R R1 2+ R CH 2 NR R + H 2 S 1 221

C O H Fe C S NH2 HTioamidlarni metallar amalgamasi bilan qaytarilishi birlamchi va ikkilamchi aminlar hosil bo‘lishiga olib keladi. 4-Metoksifenil-N-metiltioatsetamid etanol eritmasida rux kukuni va xlorid kislota ishtirokida qaytarilganda N,O-dimetiltiramin 98% unum bilan hosil bo‘ladi: C 2 H 5 OH Zn/HClO C H 3 N HS H 3 C O C H 3 N H H 3 C I.2. Tioamidlarning kislota xlorangidridlari, aldegid va ketonlar bilan reaksiyalari. Tioamidlar karbon kislota xlorangidridlari, imidoilxloridlar bilan atsillash, mono-, dixloroltingugurt, tionilxlorid, sulfurilxlorid, benzolsulfoxloridlar bilan xlorlash reaksiyalariga kirishadi. Tioatsetamidning atsetil xlorid bilan ta’sirlashishidan barqaror bo‘lmagan kristall mahsulot hosil bo‘lishi kuzatilgan. 2-Fenil-1-tioformilgidrazinni benzoilxlorid bilan piridin ishtirokida atsillab 2-benzoil-2-fenil-1-tioformilgidrazin sintez qilingan, ya’ni atsillash gidrazinning aminoguruhiga ketishi topilgan: C5H5N N NH C S H C O C O Cl + N H NH C S H Atsetilxlorid bilan ham reaksiya shu yo‘nalishida sodir bo‘ladi. 22

N-Benziltioatsetamid va N-benziltiobenzamidlarning natriyli tuzlari atsetil- va benzoilxloridlar bilan oson atsillanadi. Bunda reaksiya S-markazga ketadi:R C SNa NCH2C6H5 + R'COCl C5H5N R C SCOR' NCH2C6H5 + NaCl R, R '= C H3, C 6H5 Demak, xlorangidridlar bilan olib borilgan reaksiyalarda dastlabki modda tarkibida amino (NH 2 ) yoki imino (NH) guruhlar mavjud bo‘lsa, atsillash ushbu markazlarga, aks holda esa geteroatomga (S) ketadi. Tioamidlar oksalilxlorid bilan ta’sirlashganda tiazolin-4,5-dionlar hosil bo‘ladi. Bunda bir vaqtning o‘zida ham S- va N- markazlar atsillanadi: CH 3 C S NH 2 + C C O O Cl Cl CH 3 C S N C C O O + HCl -20 oC N-Almashinmagan tiobenzamid va -tioatsetamid N-fenilimidilxloridning efirli eritmasi bilan ta’sirlashganda tioanilidlar olingan: R C S N H 2 + R C N C 6 H 5 C l R C S N H C 6 H 5+ R C N H C l + R = C H 3 , C 6 H 5 Tiobenzamidning efirli eritmasiga past haroratda ditioxlorid (S2Cl2) ko‘shilganda N-benzimidoiltiobenzamid va 3,5-difenil-1,2,4-tiadiazollar hosil bo‘ladi. Bunda 2 molekula tiobenzamid o‘zaro reaksiyaga kirishadi: S 2 C l 2 C S N CN H 2C S N H 2 + S 2 C l 2 C S N CN H 2 + H C l + S2 3 N N SC 6 H 5 C 6 H 5 + H 2 S S C l 2+23

N-Benzimidoiltiobenzamid tiobenzamidga efir erituv-chisida past haroratda tionilxlorid ta’sir ettirib ham olinadi. Reaksiya natijasida oltingugurt, oltingugurt (II) oksid va vodorod xlorid ajralib chiqadi. Shunga o‘xshash tiobenzamid va boshqa tioamidlarga sulfuril xlorid va benzolsulfoxloridlar ta’sir ettirilganda oxirgi mahsulot sifatida 3,5-difenil-1,2,3- tiadiazol olingan. Reaksiyaning birinchi bosqichi N-benzimidoiltiobenzamid hosil bo‘lishi bilan. Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidi mo‘l miqdordagi fosfor oksixlorid (POCl3) bilan ta’sirlashganda 2-(-xlor-(-feniliminometilxinazolon-4 ga aylanadi:NH N O C NC6H5 Cl POCl3 NH N O C S NHC6H5 Dimetiltioformamid kislotalarning galogenangidridlari bilan reaksiyaga kirishib tegishli galogenangidridlarga mos tiokislotalarga aylanadi. Bu ta’sirlashish quyidagi sxema orqali sodir bo‘ladi, ya’ni birinchi bosqichda S-atom atsillanadi: R C O SH R C O S CH N CH 3 H3 C SH _HX H2 S- + R C O S CH X N CH 3 H3 CC0 25 CH 2 Cl 2, H C S N CH3 CH 3+ R C O X R= C 6 H 5 , n C H 3 C 6 H 4 , n C lC 6 H 4 , n C H 3 OC 6 H 4 , n O 2 NC 6 H 4__ - - Tioatsetamid formamidin xlorid bilan reaksiyaga kirishishi natijasida oraliq mahsulot- tioimid tuzlari olinishi mumkin . Benziltioatsetamid benzaldegid bilan kondensatsiya reaksiyasiga kirishadi va bis-(benziltiokarbonilamino)benzil hosil bo‘ladi: 2 C6H5CH(NH C S CH2C6H5)2 H2O - + C6H5CHO C6H5CH2 C S NH2 Imidazolin-1,3-tion-5 sintez qilish asosini tio-amidning keton bilan kondensatsiya reaksiyasi tashkil qiladi. Bunda birinchi bosqichda atsetofenon 24

ortiqcha ammiak va oltingugurt bilan reaksiyaga kirishib benzoiltiokarbamidni hosil qiladi. U o‘z navbatida ikkinchi molekula benzofenon va ammiak ishtirokida xalqalanish reaksiyasiga kirishadi va 2,2,4-trifenilimidazolin-5-tion hosil bo‘ladi:N N C6H5 C6H5 S H5C6 H C6H5COCH3/NH3 C6H5 C C O S NH2 +S N H3 C6H5COCH3 Ekvimolyar miqdorda (-aminotioamidlar alifatik va aromatik aldegid, keton va (, (- dikarbonil birikmalar bilan absolyut spirtda qaynatilganda yaxshi unum bilan 2,4-dialmashgan imidazolin-4-tionlar hosil bo‘ladi. Bunga misol qilib quyidagi sxemani keltirish mumkin : Agar yuqoridagi tiokarbonil birikmalar 2 ekvivalent miqdordagi aldegidlar bilan reaksiyaga kirishsa, geterotsiklik birikmalar o‘rniga, Shiff asoslarini hosil qiladi: 2 C 6 H 5 C HN C H C 6 H 5 C S N C H C 6 H 5C 6 H 5 C H O +C 6 H 5 C H N H 2 C S N H 2 Siklik tioamidlar aldegidlar bilan ta’sirlashib 4-aminoimidazol-5-karbotioamidni formamid bilan reaksiyasidan esa 6-merkaptopurin olinadi: H 2 O+ NH 3+ NH N N N SH C0 200 HCONH 2 NH N H 2 N C NH 2 S NN SC 6 H 4 C H 3 H 3 C H 3 C HH _ H 2 OC H 3 C O C H 3 C H 3 C 6 H 4 C H N H 2 C S N H 2 25

Tioamidlarning benztriazol va aldegidlar bilan ta’sirlashishi natijasida reaksiya aminoguruhga ketib, 1-triazolilmetiltioamidokarbon kislotalari hosil bo‘ladi. N-(2-Gidroksietil)tioamidlar 1,3-ditsiklogeksil kar-bodiimid (DSGK) bilan trietil- yoki dietilamin ishtirokida atsetonitrilda qaynatilganda yuqori unumlar bilan 2-oksazolinlar olinadi. Bunda DSGK halqalovchi yoki vodorod sulfidni tortib oluvchi agent vazifasini bajaradi:_H2S NH S Ph OH R R ÄÖÃÊ, E t3N CH3CN, 6 12_ ñ 1 1 2 2 O N R Ph R R = H , M e, P h; R = H , M e; 1 2 Monotiomalonkislota amidlari aldegidlar yoki ketonlar bilan ta’sirlashib olti xalqali tioamidlarga aylanadi. Bu reaksiyalar (-metoksivinilmetilketon, (- etoksipropion aldegidi, (-diketonlar bilan olib borilgan va tegishli 2-tiokso-4,5,6- almashgan piridin-3-tiokarboksiamidlar olin-gan: H2N C S CH2 C O NH R +H3C C O CH CH OCH3 N C NH R O S H H3C R= H , C H3, C H2 CH2 N O, Cl Cl I.3. Tioamidlarni alkillash va tioimid tuzlarining kimyoviy o‘zgarishlari Tioamidlarni alkillash reaksiyalari qiziqarli ekanligi ularning molekulasida bir nechta funksional guruhlar (NH, C=S), borligi va ularning anionlari ambident (polident) xususiyatga egaligi bilan tushuntiriladi. Bu anionlar alkillanganda reaksiya azot yoki oltingugurt atomlariga ketishi mumkin. Tioamid molekulasida geterotsiklik sistemaning bo‘lishi esa alkillovchi agentni xalqaning bir yoki bir nechta uglerod atomlariga yo‘nalishiga olib kelishi mumkin. 26

Vilgerodt-Kindler reaksiyasi asosida sintez qilingan xinazolon-4-il-2- tiokarbon kislota amidlarining molekulasida karbonil, amid, tioamid guruhlari, 1, 3-holatlarda azot atomlari va ekzotsiklik aminoguruh borligi ular bilan har xil kimyoviy o‘zgarishlar o‘tkazishga imkon beradi, shuningdek, reaksiyaning qaysi yo‘nalishda ketishini aniqlash esa katta nazariy ahamiyatga molikdir. Ushbu qatordagi moddalardan xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislotasi anilidining molekulasida yana qo‘shimcha NH-guruhining borligi, uning alkillash reaksiyalarida yanada qiziqarli obyekt bo‘la olishini ko‘rsatadi. Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislotasi anilidini metil yodid, benzilxlorid, allilbromid, fenatsilbromid va monoxlorsirka kislotasi bilan spirtli eritmada natriy gidroksid ishtirokida alkillash reaksiyalari xona xaroratida yoki qizdirilganda S atomiga ketishi aniqlangan va alkil mahsulotlar yuqori unum bilan hosil bo‘lishi kuzatilgan: Turli xil alkillovchi reagentlar ishtirokida alkillash reaksiyalari olib borilganda reaksiya oltingugurt atomiga ketishi bu markazning yuqori qutblanganligi va S-markazning yumshoqligi bilan tushuntirilgan.NH N O C S NHC6H5 + RX NH N O C NC6H5 SR R= C H3, C H2COOH, C H2 CHCH2, C 6H5CH2, C 6H5COCH2, X= C l, I, B r 27

$N-1-Benztriazolilmetiltioamidlar (furan-2-, piri-dil-3-, -4-tiokarbon va shunga o‘xshash aromatik tiokislota qoldi\lari saqlagan) tetragidrofuranda uchlamchi kaliy butilati ishtirokida metil yodid bilan ta’sirlashganda ham yuqoridagiga o‘xshash reaksiyaning S-markazga ketishi kuzatilgan:R C S NH CH 2 N N N + CH 3 I N N N R C N CH 2 SCH3 R= O N N , , Yuqoridagilardan farqli o‘laroq. geteril (aril) tioamidlarni 1-oksimetiltriazol bilan alkillanganda reaksiya N-markazga ketib, 1-benztriazolilmetiltioamidlarning hosil bo‘lishiga olib keladi: N N N R C S NH CH2 N N N HOCH2 + R C S NH2 R= C H3, C 6H5 Yumshoq alkillovchi agent -metil yodid ta’sirida alkillash yumshoq markaz (S)ga, qattiq alkillovchi agent ta’sirida esa qattiq markazga (N) ketadi. Tioamidlarning benztriazol va aldegidlar bilan kondensatsiyasidan N-1- triazolilmetiltioamidlar sintez qilingan [58]: Hosil bo‘lgan moddalarni metillash reaksiyalari oltingugurt atomiga ketishi va N-(benztriazolilmetil) tioimidatlar hosil bo‘lishi aniqlangan: R = C H 3 , C 6 H 5R C S N H 2 + C 6 H 5 C H O NN H N + NN N C H N H C R SC 6 H 528$

Benzokraun- va dibenzokraun efirlari tioamidlarini alkillash qiziqarlidir, chunki reaksiyalar har xil yo‘nalishda boradi. Bu tioamidlarni dioksanda xona haroratida natriy gidroksid ishtirokida metillanganda iminotioefirlardan benzo- va dibenzokraun karbon kislota nitrillari hosil bo‘ladi. Reaksiyaning birinchi bosqichida metiltioiminoefirlar hosil bo‘lib, ulardan reaksiya sharoitida metilmerkaptan ajralib chiqishi, tegishli nitrillarning hosil bo‘lishiga olib keladi:+ C H 3 I C H 3 S H_O OO O O C S N H 2 O OO O O C S N H 2 O OO O O C N Trimetilsilil-N-benzilimidazolil-2-tioatsetamidni 4-bromatsil-2- metilimidazolin bilan alkillash S-atomiga ketadi va so‘ngra uch xalqali geterotsiklik birikmaning sinteziga olib keladi: N N CH 2 C 6 H 5 CH OH NH N CH 3 + NH N BrCH 2 C O CH 3 N S N N CH 2 C 6 H 5 H2 NCCH S OSiCH 3 CH 3 CH 3 Alifatik galogen ketonlar va galogensirka kislota tioamidlarning S-atomini alkillaydi. Bunda tegishli tiazollar olinadi. Aromatik galogenketonlarni tioamidlar bilan ta’sirlashishi natijasida ham reaksiya S-atomiga ketishi va natijada metilentiazollar hosil bo‘lishi ko‘rsatilgan . N-Almashgan 2-atsilmetiliden-1,3-tiazolin-4-onlarning siklik hosilalari (- ketotioamidlar bilan etilbromatsetat va etil-2-brompropionatlarning atseton yoki tetragidrofuran eritmasida potash ishtirokidagi reaksiyasidan sintez qilingan: R= C H3, C 6H5 N N N CH N C R S CH3 C6H5 29

R= CH3 R= H N S R O C6H5 O ¸ê è àöåò îí / K2CO3 ÒÃ Ô / K2CO3 ¸ê è CH3CHBrCO2C2H5 BrCH2CO2C2H5 O NHC6H5 SO O NS O R ' C H 3 C H 3NS O R 'O O à öåò î í / K 2 C O 3B r C H 2 C O 2 C 2 H 5Т Г Ф / K 2 C O 3B r C H 2 C O 2 C 2 H 5 R ' = C H 3 , C H 2 C H C H 2O O C N H R 'S Bundan tashqari tiazollar qatori birikmalarni olish uchun tioamidlarni turli xil alkillovchi reagentlar bilan reaksiyalaridan ham foydalanilgan . Tioimid tuzlari va ularning tioimidatlari XIX asrning oxirlarida birinchi marta sintez qilib olingan. Tioimid tuzlarini sintez qilishning asosiy usullaridan biri tioamidlarni alkillash hisoblanadi: 3 3 3 1 1 1 4 4 4 2 2 2 X= Cl, Br, I R X + R NR R SR X R S NR R R = аëêèë; R =R = R = H , аëêèë, аðèë Nukleofilligi kam bo‘lgan tioamidlar uchun alkillovchi reagentlar sifatida alkilgalogenidlar bilan birga trialkiloksoniy tetraftorboratlar ham ishlatiladi [99, 100]. Odatda tioamidlarni alkillash reaksiyalari oltingugurt atomiga ketadi; bu uning nukleofilligi N atomiga nisbatan yuqori bo‘lishi bilan tushuntiriladi. Tioamidlarning (-galogenketonlar bilan ta’sirlashuvi karbonil guruhi tutuvchi tioimid tuzlarining hosil bo‘lishiga olib keladi. (-Galogenkarbon kislotalar va ularning efirlari ham shu turdagi moddalarni hosil qiladi: 30

R S N H2 2 + R C H X C O O H R S C H C O O H N H 2R X R =H , а лк и л ; R =H , C 6 H 5 , C 6 H 5 C H 2 ; X = C l , B r 2 2 1 1 1 N,N’-Dialmashingan tioamidlarning 2,3-dixlor-5-dixlormetiliden-2– siklopenten-1,4-dion bilan reaksiyasida bis-mahsulot hosil bo‘lishini ko‘rishimiz mumkin. Bu reaksiyada dixlormetiliden guruhi alkillovchi markaz bo‘lib xizmat qiladi va reaksiya S-atomiga ketadi. 2 C l C OO C lC l SS R N M e 2R M e 2 NC C l 2 OO C lC l+ 2 R S N M e 2 Azot atomiga qo‘shimcha o‘rinbosarlarning kiritilishi odatda tioimidatlarni alkilgalogenidlar bilan alkillash orqali amalga oshiriladi; bunda alkillovchi agentlar azot atomiga yo‘naladi: R = àëêèë 1 1 1R= H, алкил, бензил X CH3 SCH3 NRR R X CH3 SCH3 NR Tioamidlarning siklik sulfonatlar, masalan 1,1-dioksi-1,2-tioksalan bilan ta’sirlashuvi ichki tioimid tuzlarining hosil bo‘lishiga olib keladi: R S N H 2 + O S O O R S C H 2 C H 2 C H 2 S O 3 N H 2 R = C H 3 , C 6 H 5 , o C H 3 C 6 H 4 , п C H 3 C 6 H 4_ _ Siklik tioamidlar, masalan N-metilpirrolidin-2-tion metil yodid bilan alkillanishi natijasida 2-metilmerkapto-N-metil-(1 –pirroliniy yodidni hosil qiladi: 31

N CH3 S CH3I N CH3 SCH3 IN, N-Dialmashgan tioatsetamidlar alkillovchi reagent -n-nitrobenzilbromid bilan ta’sirlashib, S-benzil almashgan merkaptometileniminiy tuzlarini hosil qiladi. CH2C CH3 S N O + O2N CH2Br CH2C CH3 S C NO2 H H N O Br Tiobenzamidlarning alkilgalogenidlar bilan ta’sirlashishi natijasida ham benzilmerkaptometiliminiy tuzlari olinadi. R C S N H 2 + R C H 2 X R C N H 2 S C H 2 RX 1 1 1 2 2 2 R = арил, R = алкил; X= Cl, Br Tiosalitsil kislotasining morfolidi etilbromatsetat bilan quruq benzolda xona haroratida ta’sirlashib uning S-etoksiatsetil tuzini hosil qiladi: O HS ON B r C H 2 C O 2 C 2 H 5 á åí ç î ë / õ î í à ù à ð î ð à ò è S O H C H 2 C O 2 C 2 H 5NO + B r - β-Keto tioamidlarni quruq tetragidrofuran yoki atsetonda potash (kaliy karbonat) ishtirokida etil yoki propil bromatsetat bilan ta’sirlashishi natijasida ham tioimid tuzlarini sintez qilish mumkin. Bunda ham reaksiya S-markazga ketadi: 32

R N H RSO R C H B r C O 2 C 2 H 5 T Г Ф / K 2 C O 3 ¸ê è à öåò î í / K 2 C O 3 R N H RO H SC H C O 2 C 2 H 5R B r2 2 R = C 6 H 5 ; R = C H 3 R = C H 3 ; R = C 6 H 5 R = R = C 6 H 5 1 11 1 1 R = C H 3 , C H 3 C H 22 N-Almashmagan tioimidat tuzlarini olishda nitrillarning tiollar bilan gazsimon vodorod xlorid ishtirokida ta’sirlashishi keng qo‘llaniladi. Bunday reaksiyani, ilk marotaba Pinner benzonitril va pentantiol misolida amalga oshirgan:C6H5C N +C5H11SH C6H5 SC5H11 NH2 Cl HCl Keyingi tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, bu usul umumiy xususiyatga ega. Reaksiya umuman olganda qaytar bo‘lib, bunda vodorod xlorid katalzator vazifa bajarishdan tashqari, mustahkam protonlangan shaklning hosil bo‘lishi hisobiga muvozanatni o‘ng tomonga siljitadi. Vodorod xlorid ishtirokida nitrillarga (- merkaptokislotalar ham oson birikadi: RCN +HSCH2COOH HCl R SCH2COOH NH2 Cl R= аëêèë, аðèë Yuqorida keltirilgan usullar bilan bir qatorda, tioimid tuzlarini olish manbalari bo‘lib boshqa reaksiyalar ham xizmat qiladi. Masalan, tioamidlarni alkillash orqali olish mumkin bo‘lmagan, N-almashgan tioimid tuzlarini sintez qilish uchun, yuqorida ko‘rsatilgan Pinner usulining modifikatsiyasi hisoblanuvchi imidoilxloridlarning tiollar bilan reaksiyasidan foydalaniladi: C6H5 Cl NR2 2 2 1 1 1 + R SH C6H5 SR NR Cl R = C 6H5, изо C H3CH2CH2, учл . C H3CH2CH2CH2 _ _ R = C H3, C 6H5 33

Rux xlorid va quruq vodorod xlorid ishtirokida rezorsinning tiotsianatlar bilan ta’sirlashuvida S-almashgan 2, 4-dioksitiobenzimidatlarning gidroxloridlari hosil bo‘lishi kuzatiladi:OH HO + C6H5CH2SCN +HCl ZnCl2 OH HO SCH2C6H5 NH2 Cl Tioimid tuzlari nitrillarga vodorod sulfid yoki tiofenollar ta’sir ettirib ham olinadi. Masalan, alifatik yoki aromatik nitrillar vodorod bromid ishtirokida tiofenol bilan reaksiyaga kirishadi va tegishli tioiminiy bromid tuzlarini hosil qiladi. ,O H SH R C N E t 2 O , H B r R SN H 2 O H S HB r R = a ë ê è ë , a ð è ë Benzoilopenometilsianidni vodorod sulfid bilan reaksiyasi tegishli tioamidga olib keladi. Uni to‘rt ftorbor etilati bilan alkillash S-markazga ketadi va kerakli tioiminiy tuzining hosil bo‘lishiga olib keladi: - + Bz O O SEt NH2BF4 Et3OBF4 Bz O O NH2 S H2S Bz O O CN Har xil nukleofil reagentlar bilan reaksiyaga kirisha olish tioimid tuzlariga xos xususiyat hisoblanadi. Nukleofil reagent vakillaridan bo‘lgan amin hosilalari esa har xil geterotsiklik birikmalar olishga juda keng imkoniyat yaratadi. Tioimid tuzlarining aminlar bilan ta’sirlashishi bir necha yo‘nalishlar bo‘yicha ketishi mumkin: 34

31 2 X = ã à ë îã å íR = а ë ê è ë ; R =R = R = H , а ë ê è ë , а ð è ë3 23 H 2 N R 33 22 2 11 1 1 + ++ H N R R H X+ H 2 N R H X+ R S H H X+ R S N H RR S R N RR N H R N R ВБA XR S R N H R Tioamidlar hosil bo‘lish (V yo‘nalish) reaksiyasi faqatgina to‘rtlamchi tioimid tuzlariga xos va ularning suvli muhitda morfolin bilan ta’sirlashuvida kuzatiladi. Qayta aminlash (B yo‘nalish) faqat ba’zi holatlarda, jumladan N- almashgan tioimidat gidroxloridlarining kuchsiz asosli aminlar bilan, to‘rtlamchi tuzlarning semikarbazid kabi funksional almashgan gidrazinlar bilan reaksiyalarida kuzatiladi. B yo‘nalish o‘z-o‘zidan molekulaga yangi aminoguruh bilan geterotsiklik fragment kiritilishi holatini hisoblamaganda geterotsiklik birikmalar sintezida kam ishlatiladi:R SR NH2 2 I 1 + S N S O NH2 NH4I _ S N N SR R O S 1 2 1 2 R =C H3, C H3CH2, C 6H5; R = C H3, C H3CH2, C 6H5CH2 Etilendiaminning S,N,N’-trimetilfenilmetilimidoil yodid bilan reaksiyasida 2-fenilimidazolin yodid hosil bo‘ladi. I HN NH C6H5 _ _CH3SH, ( CH3)2NH H2NCH2CH2NH2 I C6H5 SCH3 N(CH3)2 o-Fenilendiamin, o-aminofenol va o-aminotiofenollar bilan olib borilgan reaksiyalar asosida mos ravishda benzimidazol, benzoksazol va benztiazollar sintez qilingan. 35

1,8-Diaminonaftalinning N-atsil, -S-metiltiuroniy-yodidlar bilan reaksiyasi natijasida pirimidin halqasi tutuvchi birikmalar sintez qilingan. Olingan moddalarning fungitsid faollikka egaligi aniqlangan. Tioimid tuzlari va 2, 2’-diaminodifenil orasidagi o‘zaro ta’sir orqali dibenzo-1,3-diazepinlar olinadi:R SCH2CH2CH2SO3 NH2 + NH2 NH2 NH N R R =C H3, C 6H5, o C H3C6H4, п C H3C6H4 - - (-Aminoketonlar N-almashmagan tioimidat tuzlari bilan xloroformda imidazollar hosil qiladi: R SCH 2 C 6 H 5 NH 2 Cl H 2 NCH 2 CCH(CH 3 ) 2 O H C R = C H 2 O C H 3 C H 3 N NH R HC CH 3 CH 3 + Aminoimidazollar sintezining keng qo‘llaniladigan usullaridan biri (- aminonitrillarning tioimid tuzlari bilan reaksiyalari hisoblanadi: R S R N H 2 C l H 2 N C H ( C N ) R R S H N H 4 C l__ N N H R N H 2R . H C l R S R N C H R C N R = C H 3 C H 2 , C 6 H 5 C H 2 ; R = H , C O N H 2 , C O 2 C H 3 C H 2 ; R = а лк и л, а ри л3 3 3 32 2 2 21 1 1 1 Tioimid tuzlarining gidrazin hosilalari bilan ta’sirlashishi natijasida yangi geterotsiklik birikmalar olish mumkin . Gidrazin bilan tioimidiyxlorid o‘rtasidagi 36

reaksiya natijasida biologik faol modda- 4-piridinkarbon kislota sintez qilingan. Reaksiya yumshoq sharoitda (etil spirti, xona harorati) boradi. Olingan moddalarni keyingi kimyoviy o‘zgartirishlarga uchratilishi natijasida amidrazon, amidazinlar yoki triazollar hosil qilinadi.R SCH2C6H5 NH2 Cl N2H4 C6H5CH2SH NH4Cl _ _ N N N N R R H H + N N N N R R + N N N R R NH2 R= C H3, C 6H5 To‘rtlamchi tioimid tuzi suvli gidrazin bilan ta’sirlashishi natijasida digidrotetrazin hosil bo‘lishi ko‘rsatilgan. Piridinda S,S’-dimetilditiotereftalimidiyyodid ekvi-valent miqdordagi gidrazin ta’sirida poliamidazinga aylanadi, reaksiya 2700Sgacha qizdirilganda politriazol, ortiqcha gidrazinda esa polidigidrotetrazin hosil bo‘ladi. Amidrazonlar piridinda tioimid tuzlari bilan odatda 1,2, 4-triazol hosilalariga aylanadi. Tioimid tuzlari tiosemikarbazid bilan kislotali, ishqoriy va neytral muhitlarda ta’sirlashishi natijasida 3-merkapto- 1,2,4-triazollarga va 2-amino- 1,3,4-tiadiazollarga o‘tadi: _ _ __ R = C H 3 , C 6 H 5 , п M e O C 6 H 4 ; N R ' 2 = ( C H 2 ) 2 O ( C H 2 ) 2 H + N N S N H 2RN N N S H R HO H - R N N H C S N H 2 N R ' 2H IC H 3 S H7 p H < R N N H C S N H 2 SCH37 p H < H 2 N N H C S N H 2+ IR S C H 3 N R ' 2 H 2 N R ' 2 I Geterotsiklik birikmalarni sintez qilishda gidrazin va amin hosilalaridan tashqari uch va undan ortiq azot atomi saqlagan xalqasimon moddalarni olishga 37

imkoniyat beradigan natriy azidi ham ishlatiladi. Xalqalanishda oltingugurt atomi ishtirok etadi va 1,5-digidro-1-metil-S-morfolin-5-fenil-1,2,3,4-tiatriazol hosil bo‘lishiga olib keladi:C6H5 SCH3 O N I NaN3 NaI N N S N CH3 C6H5 N O _ Ishqoriy gidroliz sharoitida tioimid tuzlari mos keluvchi tioefirlarga, amidlarga, tioamidlarga yoki nitrillarga oson aylanadi. Merkaptametiliminiy tuzlarini uchlamchi aminlar ishtirokida kislotali birikmalar ta’sirida 2-aminotiofenlar olingan. 3-Alkilmerkapto-2,4-diazepiniy tuzlarini imido- xloridi va atsetallari bilan ta’sirlashishi natijasida 2,5-dialmashgan tiazollar sintez qilingan. 3-Alkilmerkapto-2,4-diazepiniy tuzlarini atsetil xlorid va angidridlar bilan ta’sirlashishi natijasida ham 2, 4, 5-uch almashgan tiazollar hosil bo‘lishi mumkin. 4-(2-Gidroksitiobenzoil)morfolin tuzini trifenil fosfin va trietilamin hamda metilenxlorid bilan xona haroratida ta’sirlashishi natijasida 4-morfolino kumarin 17% unum bilan hosil bo‘ladi: - Br +N O S OH CH2CO2C2H5 P(C6H5)3 / N(C2H5)3 CH2Cl2 / хона харарати OH CO2C2H5 N O C2H5OH _ O O N O Adabiyot ma’lumotlari tahlilidan xulosa qilib aytganda, tioamidlar va tioimid tuzlari bilan turli xil reaksiyalar o‘tkazilgan bo‘lib, har xil sinfga kiruvchi ko‘plab organik birikmalar sintez qilingan. Ammo xinazolon-4 hosilalari qatori tioamidlari bilan kimyoviy reaksiyalar kam o‘rganilgan. Shuning uchun, ularning noorganik aminlar, organik va noorganik xlorangidridlar, alkil (benzil) galogenidlar bilan reaksiyalarini, shuningdek, alkillash natijasida olingan tioimid 38

tuzlarini diaminlar, o-almashingan aromatik aminlar hamda ayrim organik aminlar bilan reaksiyalarini o‘rganish muhim natijalar olishga yordam beradi. Ushbu o‘zgarishlar natijasida ham xinazolon-4 hosilalari qatori yangi geterotsiklik birikmalar sintez qilish imkoni tug‘iladi. II- BOB. TAJRIBA QISMI Bitiruv malaka ishida foydalanilgan reagentlarning ba’zi bir fizikaviy kattaliklari quyidagi jadvalda keltirilgan T/b № Reagent nomi Suyuqlanish harorati, 0 S Qaynash harorati, 0 S 1. Antranil kislota 143-144 2. Oltingugurt 112-113 3. Sirka angidrid 138-140 4. Ammoniy xlorid 5. Anilin 182-184 7. Morfolin 128-129 8. Benzil xlorid 177-17939

9. Metil yodid 41-42 10. Propil xlorid 44-46 11. Butil yodid 128-130 12. Gidrazin gidrat 120-122 13. Gidroksilamin gidroxlorid 150-152 14. Atsetil xlorid 50-52 15. Benzoil xlorid 195-97 16. Piridin 115-116 17. Etilendiamin 116-117 18. Geksametilendiamin 39-41 19. O-Aminofenol 173-175 20. O-Fenilendiamin 101-103 21 O-Aminotiofenol 25-27 22 Tionil xlorid 73-74 Erituvchilar: benzol, xloroform, metil spirti, etil spirti, atseton quritildi va tozalandi. Dastlabki moddalarning sintezi N-Atsetilantranil kislota (II) 55 g (0,4 mol) antranil kislota 200 ml benzolda qizdirilib eritildi, so‘ngra unga qizdirishni to‘xtatib 44 ml sirka angidrid qo‘shildi. Hosil bo‘lgan reaksion aralashma sovutilganda N-atsetilantranil kislota kristallari cho‘kmaga tushadi. Hosil bo‘lgan cho‘kma filtrlandi, ozroq miqdordagi benzol bilan yuvildi va quritildi. Mahsulot unumi 67 g (93%), suyuqlanish harorati 173-175 0 S (benzol). 2-Metilxinazolon-4 (III) 250 ml sig‘imli yumoloq tubli bir og‘izli kolbaga 30 g (0,2 mol) N- atsetilantranil kislota va 76,53 g (1,4 mol) ammoniy xlorid solindi. Reaksion aralashma 4 soat davomida 210-230 0 S da qizdirildi. So‘ngra reaksion aralashma sovutilib, qaynoq suv bilan ishlandi. Aralashma filtrlanib pH = 7-9 ga keltirildi. Aralashma 3-4 soat qoldirildi. So‘ng hosil bo‘lgan cho‘kma filtrlandi, distillangan suv bilan 3 marta yuvildi va quritildi. Reaksiya mahsulotning unumi: 20,4 g (76%), suyuqlanish harorati 241-243 0 S (benzol). Rf = 0,46 (benzol : atseton=4:1). 40

Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidi (IV) 0,3 g (1,8 mmol) 2-Metilxinazolon-4, 0,23 g (2,3 mmol) anilin va 0,07 g oltingugurt aralashmasi 15 soat moy hammomida 160-180 0 S da qizdirildi. Reaksion aralashma 50-60 0 Sgacha sovutilib metanol qo‘shildi va 12-15 soatga qoldirildi. Hosil bo‘lgan cho‘kma filtrlandi, ozroq 5 ml spirt bilan yuvildi va quritildi. Unum 0,35 g (69%), suyuqlanish harorati = 259-261 0 S, Rf=0,85 (benzol : atseton=1:1). Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota morfolidi(V) 0,3 g (1,8 mmol) 2-Metilxinazolon-4, 0,165 g (1,8 mmol) morfolin va 0,05 g oltingugurt moy hammomida 3 soat davomida 125-140 0Sda qizdirildi. Keyingi ishlar yuqoridagi tajriba asosida bajarildi. Hosil bo‘lgan xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota morfolidining unumi 0,43 g (85%), suyuqlanish harorati = 280-282 0 S (spirt). Xinazolon-4 qatori tioimid tuzlarini olishning umumiy usuli Qaytarma sovutgich va magnit aralashtirgich bilan jihozlangan hajmi 50 ml li yumaloq tubli kolbaga 1 mmoldan xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidi yoki morfolidi, 25 ml absolyut atseton quyiladi. So‘ngra reaksion aralashma atsetonning qaynash haroratida, aralashtirilgan holda qizdiriladi. Modda to‘liq erib ketgandan so‘ng kolbaga alkillovchi reagentlar qo‘shiladi. Reaksiya yana 1-6 soat davom ettiriladi. Hosil bo‘lgan cho‘kma filtrlanadi, kam miqdordagi (3 ml) absolyut efir bilan yuviladi va H2SO4 li eksikatorda quritiladi. (-(Xinazolon-4-il-2)-N-morfolin-S-butiltioimid yodid 0,28 g (1 mmol) Xinazolon- 4-il-2-tiokarbon kislota morfolidiga, 25 ml absolyut atseton, 0,27 g (0,17 ml, 1,5 mmol) butil yodid (C4H9J) qo‘shilib, 4 soat erituvchining qaynash haroratida qizdirildi. modda olindi, miqdori 0,32 g, unumi 73%, suyuqlanish harorati = 243- 245 0 S, Rf =0,28 (xloroform : metanol = 10:1). Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidining benzoilxlorid bilan atsillash Qaytarma sovutgich va magnitli aralashtirgich bilan jihozlangan kolbaga 0,28 g (1 mmol) xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidi va 3 ml piridin solindi. Modda 41

piridinda to‘liq erib ketgandan so‘ng, aralashmani muz bilan sovutib turgan xolda 0,28 g (0,24 ml, 2 mmol) benzoilxlorid qo‘shildi. Reaksion aralashma sovutib turilgan holda 2 soat aralashtirildi. Reaksiya borishini yupqa qatlamli xromatografiya orqali tekshirib borildi. Hosil bo‘lgan cho‘kma fitrlab olindi, ozroq miqdordagi (10 ml) distillangan suv bilan yuvildi va quritildi. XIX-modda olindi, miqdori 0,24 g, unumi: 64% Rf = 0,95 (benzol : atseton =1:1), suyuqlanish harorati = 222-225 0 S (spirt). Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidining natriyli va kaliyli tuzlarini olish Qaytarma sovutgich va magnitli aralashtirgich bilan jihozlangan kolbaga 0,28 g (1 mmol) xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidini solib, unga 25 ml absolyut etanol quyib, modda to‘liq erib ketguncha suv hammomida qizdirildi. So‘ngra kolbaga 0,04 g (1 mmol) NaOH yoki 0,06 g (1 mmol) KOHning 5 ml absolyut spirtdagi eritmalari qo‘shildi. Reaksiyani xona haroratida, aralashtirib davom ettirdik. Hosil bo‘lgan cho‘kmalar filtrlab olindi, kam miqdordagi (2 ml) spirt bilan yuvildi va quritildi. moddalar olindi.-modda miqdori 0,28 g, unumi 92%, suyuqlanish harorati = 350< 0 S, Rf =0,85 (benzol : atseton q 1:1). modda miqdori 0,3 gr, unumi 94%, suyuqlanish harorati = 350< 0S, Rf = 0,85 (benzol : atseton 1:1). Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidining natriyli va kaliyli tuzlarining atsetil xlorid bilan reaksiyalari a) Qaytarma sovutgich va magnitli aralashtirgich bilan jihozlangan kolbaga 0,15 g (0,5 mmol) XX solib, unga 15 ml absolyut benzol quyildi. Modda to‘la erib ketguncha suv xammomida qizdirildi. So‘ngra qizdirish to‘xtatilib, kolbaga 0,08 g (0,07 ml, 1 mmol) atsetilxlorid qo‘shildi. Reaksiya xona haroratida aralashtirib turilgan holda davom ettirildi. Hosil bo‘lgan cho‘kma filtrlab olindi, yuvildi va quritildi. -modda olindi, mikdori 0,12 g, unumi 75%, suyuqlanish harorati = 232- 234 0 S, Rf=0,87 (benzol : atseton 1:1). b) Yuqorida yozilgan usuldagidek, 0,16 g (0,5 mmol) 0,08 g (0,07 ml 1 mmol) atsetil xlorid, -modda olindi, miqdori 0,13 g, unumi 81,0%. 42

B usulda olingan atsilmahsulot A usul bo‘yicha olingan modda bilan depressiya bermadi. III-BOB. Olingan natijalarning tahlili III.1. Dastlabki moddalar sintezi Ilmiy izlanishlar uchun kerakli bo‘lgan N-atsetilantranil kislota (II) o- aminobenzoy kislotaning (I) sirka angidridi bilan benzol eritmasidagi o‘zaro ta’siridan yuqori unum bilan (93%) sintez qilib olindi. 2-Metilxinazolon-4 (III) esa N-atsetilantranil kislotaning ammoniy xlorid bilan kondensatsiya reaksiyasi natijasida hosil bo‘ladi.III II I NH N O CH3 NH4Cl COOH NHCOCH3 (CH3CO)2O COOH NH2 Dissertatsiya ishining dastlabki moddalaridan biri bo‘lgan xinazolon-4-il-2- tiokarbon kislota anilidi (IV) 2-metilxinazolon-4ning oltingugurt va anilin bilan Vilgerodt-Kindler reaksiyasi asosida sintez qilib olindi. Bunda reaksiya 2- holatdagi faol metil guruhi ishtirokida boradi. 43

3 -2H 2 S N H NO C S N H C 6 H 5 + S , C 6 H 5 N H 2N H N O C H 3 I I I I V Yuqorida keltirilgan reaksiyadagi anilin o‘rniga morfolin ishlatilganda esa xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota morfolidi (V) hosil bo‘ladi: V III NH N O CH3 S, + H2S 2- H N O NH N O C S O N 3 Olingan xinazolon-4 hosilalari tuzilishidan ko‘rinib turibdiki, ulardan ko‘plab geterotsiklik birikmalar sintez qilish mumkin. Nazariy jihatdan olinganda, ularning molekulasida bir necha faol reaksion markazlar, jumladan: 2-holatda tioamid (С= S ) guruhi, 1-va 3-holatlarda endotsiklik azot atomlari, С-4 da karbonil guruhi va benzol xalqasi mavjuddir. Shuning uchun, ular nukleofil va elektrofil reagentlar bilan turli xil reaksiyalarga kirishganda, ko‘p yoqlamali reaksion qobiliyat namoyon qilishi mumkin. Bundan tashqari, ushbu moddalar orasida biologik faol birikmalar topish mumkin, chunki adabiyot ma’lumotlarini tahlili ko‘plab tioamidlarning yuqori faollikka ega ekanligini ko‘rsatadi. III. 2. Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidini atsillash va xlorlash reaksiyalari Aytish lozimki, biz o‘rganayotgan xinazolon-4 hosilalari qatori tioamidlari, reaksiyaga kirishish qobiliyati yuqori bo‘lgan moddalar hisoblanadi. Oddiy tioamidlardan farqli o‘laroq, ularning tarkibida tioamid guruhidan tashqari pirimidin xalqasining borligi turli kimyoviy reaksiyalar o‘tkazish mumkinligini ya’ni ularni ham nazariy, ham amaliy jihatdan qiziqarli ekanligini ko‘rsatadi. Adabiyotlarda tuzilishi oddiy bo‘lgan tioamidlarni atsillash reaksiyalari o‘rganilgan bo‘lib, bunda reaksiya asosan N-atomiga ketganligi ko‘rsatilgan. 44

CO N C OBiz, xinazolon-4 hosilalari qatori tioamidlaridan xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidining atsetil- va benzoilxlorid bilan piridin ishtirokida atsillash reaksiyalarini o‘rgandik va natijada reaksiya tioanilid molekulasidagi ekzotsiklik azot atomiga ketganligini aniqladik. Ushbu reaksiyalarda nisbatan qattiq atsillovchi agentlar bo‘lgan atsetil- va benzoilxloridlar substratning qattiq markazi bo‘lgan ekzotsiklik N-atomiga hujum qiladi va ushbu markazda atsillangan mahsulotlar hosil bo‘lishiga olib keladi:XVIII, X IX IV R= C H3, C 6H5 NH N O C S NC6H5 C R O RCOCl, P y NH N O C S NHC6H5 _Py H Cl Reaksiyaning bu yo‘nalishda, ya’ni azot atomiga ketishi boshqa xinazolon hosilalari singari. Pirsonning qattiq va yumshoq kislotalar va asoslar tamoillariga mos keladi. Yuqorida qayd etganimizdek, xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidida ekzotsiklik azot atomidan tashqari N1-, N3- azot atomlari, bundan tashqari tioamid va karbonil guruhlari ham mavjud. Shuning uchun, atsillash ushbu markazlarning biriga ham borishi mumkin, ya’ni buning natijasida quyidagi moddalar hosil bo‘lishini kuzatish mumkin: N N O C NHC6H5 COR S N N O C O R C NHC6H5 S R= C H3, C 6H5 à, á â, ã Бу моддаларда C O N C N C O 45

$fragmenti (a, b) va (v, g) qoldig‘i bo‘lgani sababli ulardagi karbonil guruhining valent tebranishlariga tegishli chiziqlar yuqori sohada mavjud bo‘lishi kerak. Agar atsil guruhi oltingugurt atomiga o‘tirsa, unda iminotioefirlar hosil bo‘ladi: ä, æ N H NO C S C O R N C6 H 5 R = C H 3 , C 6 H 5 Bularda ham yuqoridagi moddalar singari С = O guruhi yuqori sohada yutilish chizi\iga ega. Bunga sabab fragmentining mavjudligidir. Olingan moddalarning IQ-, PMR- va mass-spektrlari o‘rganilganda reaksiya ekzotsiklik azot atomiga ketganligi aniqlandi. Chunki, XVIII-moddaning IQ- spektrida (4-rasm) karbonil guruhlarining yutilish chiziqlari 1708 va 1668 sm-1 sohalarda, N3H guruhining yutilish chiziqlari esa 3153 sm-1 sohada, C=N guruhining valent tebranishlari 1559 sm-1 sohalarda namoyon bo‘ladi. Adabiyotlardan ma’lumki, N-benziltioatsetamid va N- benziltiobenzamidning natriyli tuzlari atsetil- va benzoilxlorid bilan oson atsillanadi va N-benziltioatsetamid va N-benziltiobenzamidlarning S-atsil mahsulotlari hosil bo‘lishiga olib keladi. Yuqorida aytganimizdek, xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislotasining anilidini atsetil- va benzoilxlorid bilan piridin ishtirokida atsillaganimizda reaksiya tioamid guruhining azot atomiga ketishini aniqladik. Shuni hisobga olib va yuqoridagi adabiyotda reaksiyaning S-atomiga ketishini mo‘ljallab biz xinazolon-4-il-2- tiokarbon kislota anilidi va morfolidining Na- va K- li tuzlarini sintez qildik, so‘ngra ularning atsetil- va benzoilxlorid bilan reaksiyalarini o‘rgandik. Bunda reaksiyaning S-yoki N-1, N-3, Nekzo-markazlarga ketishi mumkinligi mo‘ljallandi. 46$

Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidi va morfolidining NaOH va KOH ishtirokidagi reaksiyalari xona haroratida, etanolda olib borilganda yuqori unum bilan suvda yaxshi eruvchan va suyuqlanish haroratlari yuqori bo‘lgan moddalar, ya’ni xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidining Na va K li tuzlari olindi:NH N O C S NHC6H5 NaOH, K OH NH N O C S N C6H5 Na(K) IV XX, X XI Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota morfolidi bilan esa quyidagicha tiomorfolid tuzini hosil qiladi. Bu misolda, tuz hosil qilishda, tiomorfolid guruhi ishtirok eta olmaydi. Buning sababi, azot atomi uchlamchi ekanligi bilan tushuntiriladi. Shu sababli, tuz hosil qilishda S4=O, NH-3 funksional guruhlari qatnashadi: NH N O C S NaOH, K OH V N O N O XXII, X XIII N N C S O Na(K) Olingan -moddalarning atsetil- va benzoilxlorid bilan atsillash reaksiyalari o‘rganilganda atsillash nisbatan yumshoq markaz bo‘lgan yon zanjirdagi S atomiga ketishi aniqlandi. Demak, bu holda reaksiya termodinamik nazorat qilinadi va nisbatan qattiq markaz bo‘lgan N atomi reaksiyada qatnashmaydi. Natijada yangi atsil mahsulotlar, ya’ni xinazolon-4-il-2-S-atsiltioiminlar olindi: XX, X XI Na(K) NH N O C S N C 6 H 5 R= CH 3 , C 6 H 5 XXIV, X XV NH N O C NC 6 H 5 S C O R áåíçîë RCOCl47

Olingan moddalar yuqorida sintez qilingan moddalardan Rf va suyuqlanish haroratlari hamda spektr natijalari bilan farq qiladi. Neytral moddalarni atsillash reaksiyalari kinetik nazorat qilinib, nisbatan qattiq markazda (ekzotsiklik N atomi) atsil mahsulotlar hosil bo‘lishiga olib keladi. Bunga muqobil ravishda tuzlarni atsillash reaksiyalari termodinamik nazorat qilinib yumshoq markaz bo‘lgan S atomi bo‘yicha atsillangan mahsulotlar olinadi. Ma’lumki, nukleofil reagentlarning ikki almashingan xinazolon-4larga ta’siri S-4 holatdagi karbonil guruhi ishtirokida osonlik bilan sodir bo‘ladi. Biz ham xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidini noorganik xlorangidrid -tionil xlorid (SOCl 2 ) bilan reaksiyasini o‘rgandik. Oldingi ishlarda xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidini fosforoksixlorid (POCl 3 ) bilan reaksiyasi o‘rganilgan. Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidining POCl 3 bilan ta’sirlashishi tioamid, karbonil guruhga yoki ushbu markazlarga bir vaqtning o‘zida ketishi natijasida quyidagi birikmalar hosil bo‘lishi mumkin: X X V I N H NO C N C 6 H 5C l N N C N C 6 H 5C lC l N N C SC l N H C 6 H 5 Biz bu ishlardan farqli o‘laroq, nukleofil reagent sifatida tionil xloriddan foydalandik. Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidini ushbu reagentlar bilan reaksiyasini ortiqcha miqdordagi reagentlar ta’sirida katalizatorsiz qizdirish bilan olib borganimizda ham yuqoridagi kabi 2-(-xlor-(-feniliminometilxinazolon-4 hosil bo‘ldi: X X V II V N H NO C N C6 H 5C lN H NO C N H C 6 H 5S S O C l 2 48

2-(-xlor-(-feniliminometilxinazolon-4 ning IQ-spektrida karbonil guruhining (  C=O ) yutilish chiziqlari 1687 см -1 ,  С =N guruhining valent tebranishlari 1601 см - 1,  NH guruhining yutilish chiziqlari esa 3066 см -1 sohalarda kuzatildi. Demak, ushbu reaksiyalarda SH guruhining Cl ionlari bilan nukleofil almashinishi sodir bo‘ladi. S-4 dagi Yuqorida aytganimizdek, xinazolon-4-il-2- tiokarbon kislotasining anilidini atsetil- va benzoilxlorid bilan piridin ishtirokida atsillaganimizda reaksiya tioamid guruhining azot atomiga ketishini aniqladik. Shuni hisobga olib va yuqoridagi adabiyotda reaksiyaning S-atomiga ketishini mo‘ljallab biz xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidi va morfolidining Na- va K- li tuzlarini sintez qildik, so‘ngra ularning atsetil- va benzoilxlorid bilan reaksiyalarini o‘rgandik. Bunda reaksiyaning S-yoki N-1, N-3, Nekzo-markazlarga ketishi mumkinligi mo‘ljallandi. Xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidi va morfolidining NaOH va KOH ishtirokidagi reaksiyalari xona haroratida, etanolda olib borilganda yuqori unum bilan suvda yaxshi eruvchan va suyuqlanish haroratlari yuqori bo‘lgan moddalar, ya’ni xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidining Na va K li tuzlari olindi: OH guruh esa bunday almashinishda qatnashmaydi. Bunday reaksiya natijalari SH guruhining oson qutublanuvchan ekanligi, shuningdek C-S bog‘i S-O bog‘iga nisbatan oson uzilishi bilan tushuntiriladi. Olingan moddalarning fizik-kimyoviy kattaliklari quyidagi jadvalda keltirilgan (2-jadval). Xinazolon-4 hosilalari qatori tioamidlarni organik xlorangidridlar bilan reaksiyasidan hosil bo‘lgan mahsulotlarning ayrim fizik-kimyoviy kattaliklari Dast-labki Moda Reagent Unum , % Suyuq. haro-rati, 0 S Rf* «Silufol- UV-254» (benzol:ats e-ton 1:1) Brutto Formula I Atsetil- xlorid 62 288-291 0.92 C 17 H 13 N 3 O 2 S49

( спирт ) II Benzoil-xlorid 65 222-225 ( спирт ) 0.95 C 22 H 15 N 3 O 2 S III Natriy gidroksid 95 >350 0,85 C 15 H 10 N 3 OSNa IV Kaliy gidroksid 95 >350 0,85 C 15 H 10 N 3 OSK V Natriy gidroksid 95 >350 0,78 C 13 H 13 N 3 O 2 SNa V Kaliy gidroksid 95 >350 0,78 C 13 H 13 N 3 O 2 SK VI Atsetil xlorid 80 232-234 (спирт) 0.87 C 15 H 12 N 4 O VI Benzoil-xlorid 82 212-214 (спирт) 0.89 C 13 H 14 N 4 O 2 VI Atsetil xlorid 85 232-234 ( спирт ) 0,87 C 17 H 13 N 3 O 2 S VI Benzoil-xlorid 90 212-214 ( спирт ) 0,89 C 22 H 15 N 3 O 2 S I II. 3 .(-(Xinazolon-4-il-2)-N –fenil (morfolin)-S-alkil (benzil) tioimid yodidlarning aromatik va geterotsiklik aminlar bilan reaksiyalari Ma’lumki, kislota amidlariga aminlar ta’sir ettirilganda qayta amidlanish kuzatiladi. Xuddi shu singari xinazolon-4 qatori tioamidlar ham organik aminlar ta’sirida qayta amidlanadi. Masalan, xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidini piperidin, morfolin, p-toluidin va p-anizidin bilan, hamda xinazolon-4 qatori tiomorfolidini piperidin, anilin, p-toluidin va p-anizidin bilan reaksiyalarida ham qayta amidlanish reaksiyalari ketganligini ko‘ramiz. Yuqoridagi tioamidlarni aminlar bilan reaksiyasining birinchi bosqichida reaksiya tioamid guruhiga aminning nukleofil hujumi bilan boradi. Bunda aminlarning asosliligi yuqori va nukleofil reagentlar bo‘lganligi sababli S=S guruh bilan oson bog‘lanadi. 50

Reaksiyaning oxirida dastlabki moddaning amin qoldig‘i chiqib ketishi natijasida qayta amidlanish sodir bo‘ladi. Bizning fikrimizcha xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislotasining amidlaridan ularning alkil (benzil) galogenid bilan hosil qilgan tuzlariga o‘tilganda, ushbu tuzlarning aminlar bilan ta’sirlanishini o‘rganish qiziqarlidir. Shu sababli ham xinazolon-4 hosilalari qatori tioimid tuzlaridan ularning ta’sirlanishini xinazolon-4 qatori tioamidlari bilan taqqoslash va farqni o‘rganish uchun, ularning ayrimlarini organik aminlar bilan reaksiyasini o‘tkazishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘ydik. Shuning uchun, bu tuzlardan α-(xinazolon-4-il-2)- α-metiltio- α-fenilimid yodid hamda α-(xinazolon-4-il-2)-α-metiltio-α-morfolin yodidning aromatik va geterotsiklik aminlar (anilin va morfolin) bilan reaksiyalarini olib bordik. Reaksiyalarni tuz (VI) ishtirokida absolyut etanolda reaksion aralashmani qizdirish bilan olib borganimizda xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota anilidi (IV) hosil bo‘ldi, ya’ni bunda xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota misolida kuzatiladigan qayta amidlash reaksiyasi sodir bo‘lmadi: N H NO C S C H3 N H C 6 H 5 I C 6 H 5 N H 2 OH N N H NO C S N H C 6 H 5V I I V Shu singari α-(xinazolon-4-il-2)-α-metiltio-α-morfolin yodid ham xinazolon- 4-il-2-tiokarbon kislota morfolidiga (V) olib keladi: 51

$ONN O VX I V N H NO C S OH NC6 H 5 N H 2 IN H NO C S C H 3 Shu yo‘l bilan fenilimid tuzlari (VI)dan tegishli anilid, morfolinli hosilalardan esa - xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota morfolidi olinadi, ya’ni, ikkala holatda ham oltingugurt atomidan metil guruhining uzilishi sodir bo‘ladi, tuzlaridagi amin qoldi g ’ i esa almashinmaydi. Shuningdek, bunda tuzlaridagi metiltioguruhlarning anilin va morfolin bilan nukleofil almashinishi sodir bo‘lmaydi. Reaksiyani bunday yo‘nalishda ketishi tioimid tuzlari tarkibida oson chiqib ketuvchi guruhlar borligi bilan tushuntiriladi; aminlar oltingugurt atomi bilan bog’langan metil radikali bilan birikib aminlarning alkillangan mahsulotlarini hosil qiladi. Tioamidlar hosil bo‘lganligini biz bu moddalarni fizik-kimyoviy kattaliklari va spektr natijalarini solishtirish orqali to‘liq isbotladik. Shunday qilib, xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislotalarining amidlaridan farqli o‘laroq, ularning alkilgalogenidlar bilan hosil qilgan tuzlari aromatik (anilin) va geterotsiklik (morfolin) aminlar bilan reaksiyaga kirishganda boshlan\ich tioamidga aylanadi, xinazolon-4 qatori tioamidlar esa aminlar bilan ta’sirlashganda xinazolon-4-il-2-tiokarbon kislota amidlariga aylanadi, ya’ni ular qayta amidlash reaksiyasiga kirishadi. Umumiy xulosa qilib aytganda, tioimid tuzlari diaminlar (etilendiamin, geksametilendiamin), o-almashingan aminlar (o-aminofenol, -fenilendiamin, - aminotiofenol) bilan siklik birikmalar hosil qiladi. Bunda tioamidlarning S- alkil (benzil) guruhining nukleofil almashinish reaksiyasi bilan birgalikda amid guruhining (anilin yoki morfolin) qayta amidlash jarayoni sodir bo‘ladi. Birinchi bosqichda albatta S-alkil (benzil) guruhining aminoguruh bilan almashinishi kuzatiladi va hosil bo‘lgan formamidin siklizatsiyaga uchraydi: 52$ $- R S H N H N CO S N R R ' R X2 N H NO C S R N R R '2 X N H NO C N ( C H 2 ) n N H 2 N R R ' R R ' N H_ + 2 2 , 6 H 2 N (C H 2 )n N H 2 N H 2 Y H N H NO C N N R R ' Y H N H NO N N H ( C H 2 ) n N N HO C Y N R = H , R ' = C 6 H 5 ; R R ' = ( C H 2 ) 2 O ( C H 2 ) 2 ; R = C H 3 , C H 3 C H 2 C H 2 , C H 3 C H 2 C H 2 C H 2 , C 6 H 5 C H 2 ; X = C l , I ; n = ; Y = O , N H , S Ulardan farqli o‘laroq, yuqorida keltirilgan tuzlarning aromatik (anilin) va geterotsiklik (morfolin) aminlar bilan reaksiyasi S-alkil (benzil) tuzlarini parchalanishi va boshlan\ich tioamidni hosil bo‘lishi bilan boradi. Bunda qayta amidlash reaksiyalari sodir bo‘lmaydi. SINTEZ QILINGAN BIRIKMALARNING BIOLOGIK FAOLLIGI Adabiyotlardan ma’lumki, amidlar, tioamidlar va formamidinlar qatori birikmalardan ko‘plab biologik faollikka ega bo‘lgan moddalar topilgan. Ulardan ayrimlari qishloq xo‘jaligida gerbitsid, fungitsid va o‘stiruvchi moddalar sifatida ishlatilib kelinmoqda. Shuningdek, xinazolon-4 hosilalari qatori birikmalardan ham tibbiyot va qishloq xo‘jaligi uchun biologik faol moddalar topilgan. Organik sintez bo‘limidagi ishlardan ma’lumki, xinazolon-4 hosilalari qatori tioamidlarni laboratoriya sharoitida sabzavot ekinlarida birlamchi tajribalar asosida o‘stiruvchilik xususiyatlari o‘rganilganda, bu birikmalar ildiz uzunligini 28% dan 50% gacha o‘sishini nazoratga nisbatan ta’minlagan . Bu ishlarni davom ettirgan holda, xinazolon-4 hosilalari qatori tioamidlarning kimyoviy o‘zgarishlari natijasida olingan yangi birikmalarning biologik faolligi o‘rganildi. Bu ishlar O‘simlik moddalari kimyosi institutining 53$