- Bosh sahifa
- Diplom ishlar
- Kimyo
- Xinazolon-4 va uning 2-asetilamino- hamda 2-karboksimetilamino hosilalarini cu(ii) tuzlari bilan sintezi
Xinazolon-4 va uning 2-asetilamino- hamda 2-karboksimetilamino hosilalarini cu(ii) tuzlari bilan sintezi
Yuklangan vaqt:
29.09.2019
![KIRISH Hurmatli prezidentimiz Islom Karimov O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlisida “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish ustivor maqsadimizdir” mavzusida fikrlarini bayon etdilar. Oliy Majlisning qonun ijodkorligi faoliyatida mamlakatimizda iqtisodiy sohada amalga oshirilayotgan tarkibiy o`zgarishlarni, qulay investission muhitini shakllantirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlash, bank moliya tizimini rivojlantirishni normativ huquqiy jihatdan ta`minlash masalalari alohida o`rin egalladi. Iqtisodiy islohatlarni qonuniy jihatdan ta`minlashga yo’naltirilgan bir qator tadbirlar 2009-2012-yillarga mo’ljallangan, jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini imkon qadar kamaytirilishiga qaratilgan inqirozga qarshi choralar dasturini samarali amalgam oshirishni huquqiy ta`minlash, dunyodagi sanoqli davlatlar qatorida O’zbekiston iqtisodiyotning barqaror o’sish sur`atlarini saqlab qolish va aholining real daromadlarini oshirish imkonini beradi [1]. Uzoq muddatli istiqbolga moljallangan, mamlakatimizning salohiyati, qudrati va iqtisodiyotimizning raqobatboshligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadigan navbatdagi muhim ustuvor yo’nalish, bu asosiy yetakchi sohalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, transport va infra tuzilma kommunikatsiyalarni rivojlantirishga qaratilgan strategik ahamiyatga molik loyihalarni amalga oshirish uchun faol investitsiya siyosatini olib borishdan iborat. Fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlarining davlat va jamiyat qurilishi tizimidagi huquq hamda vakolatlarini kengaytirishga qaratilgan qonunchilikni takomillashtirish masalasi ustuvor yo’nalishga aylanishi zarur [2]. Asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. 2010-yilda o’z oldimizga qo’yayotgan yuksak maqsad, vazifa va rejalar qanday og’ir bo’lmasin, bularning barchasi, avvalo mamlakatimizning taraqqiy topgan davlatlar qatoriga chiqishi yangi qadamdir [3]. 4](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-4.png)
![Mavzuning dolzarbligi. Biologik faol bo’lgan birikmalar tarkibiga biometallarni kiritilishi, ularni nafaqat zararli tomonlarini kamaytiribgina qolmay, balki ko’pgina hollarda biologik faolligini oshiradi yoki yangi boilogik xususiyatlarni namoyon qiladi. Shuning uchun yangidan yangi yuqori effektli biopreparatlarni sintezlash hamda ularni tuzilishi va xossalarini fizik-kimyoviy usullar yordamida o’rganish katta ahamiyatga egadir. Ma’lumki, organik birikmalar biologik jihatdan faol bo’lsada ammo oddiy erituvchilar (suv) da erimaydi. Bunday faol birikmalar kam eruvchan bo’lganligi uchun ularni ishlatish sohalari hamda o’rganish sohalari chegaralangandir. Bunday faol organik birikmalar ya’ni ligandlarni yuqori valentli metallar bilan koordinatsion birikmalari sintez qilinganda; birinchidan eruvchanligi oshadi, ikkinchida metalning tabiatiga bog’liq holda elektronlar qayta taqsimlanishi natijasida dastlabki biologik xususiyat yo’qolishi yoki kuchayishi, yoki yangi biologik xususiyatlar namoyon bo’lishi mumkin. Bu esa ham nazariy, ham amaliy jihatdan katta ahamiyatga egadir. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. Xinazolon-4 va uning hosilalari tarkibida donor atomlar bo’iganligi uchun, ular bir qancha tautomerik holatlarda bo’lishi mumkin [16]. Shu donor atomlar hisobiga metallar bilan turlicha monodentat, bidentat holatlarda koordinatsiyaga uchrashi ham nazariy, ham amaliy jihatdan qiziqish o’yg’otadi. Bitiruv malaka ishining maqsadi. Xinazolon-4 ni mis tuzlari bilan oddiy ligandli, xinazolon-4 va 2-karboksimetilaminoxinazolon-4 hamda atsetilamino- xinazolon-4 hosilalarini aralash ligandli kompleks birikmalarini sintezlash. Bitiruv malaka ishining vazifasi esa, sintez qilingan kompleks birikmalarning fizik-kimyoviy xossalarini hamda qaysi donor gruppalar orqali koordinatsiyaga uchrayotganligini zamonaviy usullar yordamida o’rganishdan iboratdir. Bitiruv malaka ishining ilmiyligi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiyligi shundaki, hozirgacha olingan adabiyot ma’lumotlariga ko’ra xinazolon-4 va uning 5](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-5.png)
![I. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Kompleks birikmalarning hosil bo’lishi Uzoq vaqtlardan buyon olib borilgan tadqiqotlar natijasida XIX asrning oxirlariga kelib, barcha ximiyaviy birikmalr ikki turkumga bo’linadi. Bularning birinchisi atom yoki soda birikmalr va ikkinchisi murakkab yoki molekulyar birikmalar nomini oldi. Keyinroq bir xil birikmalarni birinchi tarkibdagi birikmalar, ikkinchi xillari esa yuqori tarkibdagi birikmalar deb ataldi. CuCl 2 , BF 2 , NH 3 , FeCl 3 kabi moddalar birinchi tartibdagi moddalar tarkibiga kiritildi. Ularning hosil bo’lishi valentlik qoidasiga bo’ysunadi. Yuqori tartibdagi moddalar biror soda birikmaning boshqa biror soda birikma bilan o’zaro birikishi natijasida hosil bo’ladi. Masalan: Mis xlorid eritmasining ammiak ta’sir ettirilganda, bu ikki soda birikmadan molekulyar birikma hosil bo’ladi [4]: CuCl 2 +4NH 3 →CuCl 2 . 4NH 3 Ba’zi bir murakkab moddalar boshqa murakkab moddalar bilan ximiyaviy o’zaro ta’sirlashganda yanada murakkabroq moddalar hosil bo’ladi. Bunday reaksiyalar uchun xarakterli insonlar tuzlarning suv bilan birikish, ionlarning gidratlanish, ammiakning suvga va kislotalarga birikishi turli tartibdagi alyuminatlarning hosil bo’lishini keltirish mumkin. Bunday reaksiyalar natijasida hosil bo’ladigan moddalar kompleks birikmalar jumlasiga kiradi. Vaqt o’tishi bilan yuqori tartibdagi birikmalarning soni ko’patib bordi. Keyinchalik yuqori tartibli birikmalar nisbatan barqarorlarini kompleks birikmalar deb ataladigan bo’ldi. Koordinasion birikma shunday birikmaki, uning molekulasi yoki ioni markaziy ion yoki atomga ega bo’lib, buni bir necha ion yoxud molekulalar, ya’ni ligandlar qurshab turadi. Akademik Yu. N. Kukushkin kompleks birikmalarga quyidagi ta’rifni berdi: “Kompleks birikma deganda kristall holatda bo’lmasin, eritmada bolmasin, tarkibida ligandlar bilan qurshalgan markaziy atomi mavjud birikmalarni tushunmoq kerak. 7](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-7.png)
![Kompleks hosil bo’lish hodisasi ayrim elementlardagina uchramasdan, balki D. I. Mendeleyev davriy sistemasining ko’pchilik elementlariga xos hodisadir. Tassir 1798-yilda birinchi bo’lib, kompleks CoCL 2 . 6NH 3 ni hosil qildi. Kompleks birikmalarni o’rganish shuni ko’rsatadiki, kompleks hosil bo’lishi hodisasi ayrim elementlardagini uchramasdan balki D.I.Mendeliyev davriy sistemasidagi ko’pchilik elementlarga mansub bo’lgan muhim hodisadir [6]. Kompleks birikma shunday birikmaki, uning molekulasi markaziy atomga ega bo’lib, buni bir necha ion, yoxud molekulalar, ya’ni ligandlar qurshab turadi. Ligand markaziy atom atrofida bitta yoki bir necha o’rin egallashi mumkin. Masalan: Cl - , Br - , I - , CO, H 2 O, NH 3 kabi ligandlarning har biri bittadan o’rin oladi. Ular monodentat ligandlar deyiladi. Oksalat ioni, shuningdek etilendiamin ikkitadan o’rin egallaydi. Bunday ligandlar bidentat ligandlar deyiladi. Dietilentriamin uch dentatli ligand hisoblanadi. To’rt dentatli ligand uchun esa, triaminotrietilamin misol keltirish mumkin. Kompleks birikma hatto eritmalarda ham o’zining mustaqilligini saqlab qolishga intiladi. Ionlarga oz darajadagin a dissotsiyalanadi. Agar markaziy ionning musbat zaryadi uni qo’rshab turgan ligandlar manfiy zaryadlarining yig’indisidan ortiq bo’lsa, bunday kompleks-kation kompleks ; markaziy ionning zaryadi uni qo’rshab turgan ligandlar manfiy zaryadlarining yig’indisidan kam bo’lsa, u holda anion kompleks; markaziy ionning zaryadi bilan ligandlar zaryadlarining yig’indisi orasidagi ayirma nolga teng bo’lsa, neytral kompleks birikmalar deb ataladi. Kompleks birikmalar texnikada, meditsinada, qishloq xo’jaligida, ilm-fanda katta ahamyatga egadir. Kompleks birikmalar tabiatda ko’p tarqalgan. Masalan, o’simliklarning yashil qismida bo’ladigan va fotosintezni amalga oshiruvchi modda xlorofill magniyning kompleks birikmasidir.Tirik xujayralarni kislorod bilan taminlab turuvchi modda qon gemoglabini temirning kompleks birikmasidir. Juda ko’p minerallar alyuminosilikatlar kompleks birikmalardan iborat. 8](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-8.png)
![Kompleks birikmalar hosil qilish uchun birikish, almashinish, oksidlanish, qaytarilish reaksiyalaridan foydalaniladi. Hosil qilingan kompleks birikmani reaksion aralashmadan ajratib olish ham katta ahamyatga ega. Buning uchun: 1) Erituvchini bug’latish orqali konsentrlangan reaksion aralashma hosil qilib, uni muz va tuz aralashmasi bilan sovutib, shu moddalar aralashmasidan kompleks birikmani kristallga o’tkazishdan; 2) Reaksion aralashmaga kompleks birikmani eritmaydigan, lekin kompleks hosil bo’lishida ishtirok etgan erituvchi bilan yaxshi aralashadigan boshqa biror erituvchidan oz-oz qo’sha borishdan va ekstraksiya usulidan foydalaniladi. Ba’zan kompleks birikma juda tez hosil bo’ladi. Masalan: CuSO 4 eritmasiga NH 4 OH eritmasi qo’shilishi bilanoq, to’q zangori tusli kompleks [ Cu(NH 3 ) 4 SO 4 ] birikmasi hosil bo’ladi. Reaksion aralashmaga etil spirit qo’shib, bu kompleks birikmani kristal holda ajratib olish mumkin. Bu birikmada Cu 2+ markaziy ion, NH 3 - molekulalari esa ligandlardir [5]. Keyingi vaqtlarda metallarning kompleks birikmalarini tayyorlash uchun suvsiz eritmalar ko’p qo’llaniladigan bo’ldi Masalan: CrCl 3 ning suvdagi eritmasiga etelendiamin NH 2 -CH 2 -CH 2 -NH 2 qo’shilib, CrCl 3 . 3NH 2 -CH 2 -CH 2 -NH 2 tarkibli kompleks birikma hosil qilib bo’lmadi, lekin efirdagi eritmada bu kompleks birikmani hosil qilib, kristall holida ajratib olish mumkin bo’ldi. Kompleks birikmalarning o’ziga xos suyuqlanish, qaynash, parchalanish temperaturalari, ma’lum erituvchilarda, xususan suvda eruvchanligi, elektir o’tkazuvchanligi va boshqa xossalari bo’ladi. Bular ichida tadqiqotchilar etiborini o’ziga jalb etadiganlari qatoriga; komplekslarning tuzilishi, eruvchanligi, rangi, elektr o’tkazuvchanligi, oksidlanish qaytarilish xossalari, spektrlari, magnet xossalari kiradi. Kompleks hosil qiluvchi sistema rangining o’zgarishini tekshirish orqali ko’pincha birikma tarkibini va uning barqaror yoki beqaror ekanligini aniqlash mumkin. Kompleks birikmalarning infraqizil nur yutishini o’rganish orqali birikma tarkibidagi atomlararo bog’lanish xarakterini bilib olish mumkin [6]. 9](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-9.png)
![1.2. A. Vernerning koordinatsion nazariyasi Kompleks birikmalar hosil bo’ladigan jarayonlarning mohiyatini tushunib olish uchun, biz 1894-yilda Shvetsiya mamlakatining kimyogar olimi A.Verner taklif qilgan va L.A.Chugayev, I.L.Cherniyayev, A.A.Grinberg va boshqa olimlar tomonidan to’ldirilgan koordinatsion nazariya bilan tanishib o’tamiz [11]. Bu nazariyaning asosiy bandlari quyidagilardan iborat: 1. Kompleks birikmalardagi ion yoki atomlardan biri, markaziy ion hisoblanadi va uni kompleks hosil qiluvchi deb ataladi. 2. Kompleks hosil qiluvchi markaziy ion atrofiga ma’lum iondagi, qarama- qarshi zaryadli ionlar yoki polimolekulalar, ya’ni ligandlar joylanadi, boshqacha aytganda ular koordinatsiyalanadi. 3. Markaziy ion yoki atom legandlar bilan kompleks birikmaning ichki sferasini hosil qiladi, ichki sfera kvadrat qavslar ichiga yoziladi. 4. Ko’pgina markaziy ion yoki atom bilan bevosita birikkan ligandlar soni, ya’ni markaziy atomning koordinatsion soni 2, 4, 6, 8 ga teng qiymatlarga ega bo’ladi. 5. Ko’pchilik elementlar o’zlarining asosiy valentliklaridan tashqari, yana qo’shimcha valentliklar namoyon qiladi. 6. Har qaysi element o’zining asosiy va qo’shimcha valentliklarni tuyintirishga intiladi. 7. Markaziy atomning qo’shimcha valentliklari fazoda ma’lum yunalishiga ega bo’ladi. A.Verner nazariyasi koordinatsion nazariya bo’lib hisoblanadi. A.Vernerning fikricha birinchi tartibdagi birikmalar asosiy valentlik hisobiga hosil bo’ladi, kompleks birikmalar esa, qo’shimcha valentlik hisobiga hosil bo’ladi. Masalan: PtCl 4 bilan KCl birikib, PtCl 4 . 2KCl ni hosil qiladigan Pt va Cl atomlari o’zlarining asosiy valentliklaridan tashqari yana qo’shimcha valentliklarni namoyon qiladi: 10](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-10.png)
![K CL K CL Pt CL CL CL CLBu yerda yoppa chiziqlar asosiy valentlikni, strepka bilan ko’rsatilgan chiziqlar esa, qo’shimcha valentlikni ya’ni koordinatsion bog’ni namoyon qiladi. Hozirgi zamon termini bilan aytganda asosiy valentlik elementining ayni birikadigan oksidlanish darajasini qo’shimcha valentlik esa, uning koordinatsion sonini ko’rsatadi. PtCl 4 . 2KCl da platinaning asosiy valentligi 4 ga, qo’shimcha valentligi esa 6 ga tengdir. Kompleks birikma tarkibidagi markaziy atom bilan legandlar orasidagi bog’lanishlar soni markaziy atomning koordinatsion soni deb ataladi. Kompleks birikmalarda markaziy atom bilan ligandlar orasidagi bog’lanishlar soni bir xil kuchga ega bo’ladi [7]. Koordinatsion nazariya asosida tarkibida ammiak ioni bo’lgan moddalarni (NH 4 Cl), tuzlarning kristal gidratlari (CuSO 4 . 5H 2 O) ni ko’zdan kechirib chiqsak, bunday moddalar kompleks birikmalar jumlasiga kiradi. [NH 4 ] Cl, [Cu (H 2 O) 4 ] SO 4 . H 2 O, [Cu(NH 3 ) 4 ]Cl 2 Kompleks birikmalarda markaziy ion yoki atom bilan ligantlar orasidagi kimyoviy bog’lanish tabiati ikki xil bo’lishi mumkin: 1. Ligantlar kompleks hosil qiluvchiga nisbatan qarama-qarshi zaryadli zarrachalar bo’lganligi sababli, kompleks birikmalarda bir tomondan markaziy ion bilan ligantlar orasida elektrositatik tortishuv kuchlari orqali bog’lanish amalga oshishi mumkin. 2. Ligandlar sifatida qutbli molekulalar odatda ko’pincha suv va ammiak molekulalari ham bo’lishi mumkin. Masalan: mis (II) sulfatining kristall gidratida suv molekulalari o’zlarining manfiy qutblari orqali musbat zaryadlangan mis (II) ioniga tortiladi. Buni sximatik ravishda quyidagicha yozamiz: 11](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-11.png)
![H2O Cu OH2 H2O OH2 SO4.H2OBu kompleks birikmanitetraakvo mis (II) sulfat gidrat deb nomlash mumkin. Ikkinchi tomondan markaziy atom bilan ligandlar orasida xuddi ammoniy ionidagi kabi donor akseptor mexanizmiga muvofiq bog’lanish namoyon bo’ladi. Ko’pchilik kompleks birikmalarda markaziy ion yoki atom bilan ligandlar orasida ham elektrositatik tortishuv kuchlari, ham donor akseptor mexanizm tufayli vujudga keladigan bog’lanishlar uchraydi. Bunda kompleks hosil qiluvchining ajralmas elektron juftlari ligantlar bosh orbitallariga joylashishi hisobiga bog’lanish amalga oshadiyoki aksincha ko’pchilik kompleks birikmalar elektronitral bo’ladi. Masalan: Kaliy(2) Geksasianoferrat suvdagi eritmada quyidagicha dissosialanadi [8]: K 4 [Fe(CN) 6 ] ↔ 4K + + [Fe(CN) 6 ] 4- Kompleks birikmalar dissosiallanganda kompleks ionlar hosil. Ularning dissosialanish darajasi juda kichik, ular xiyla mustahkam ionlardir. Koordinatsion birikmalar tabiatda keng tarqalgan bo’lib, hozirgi kunda ko’pgina metal organik birikmalar, vitaminlar, qon gemoglabini, xlorofil va boshqalar shunday birikmalardan hisoblanadi. Kompleks birikmalarda metall atomlarni o’rab turuvchi molekula yoki ionlar ligandlar ya’ni bog’lovchilar ham deb ataladi. Ular eng kamida bitta bo’linmagan valent elektronlar juftiga ega bo’ladi. Kompleks birikmadagi markaziy metall atomi bilan to’g’ridan-to’g’ri bog’langan ligand atomi donor deyiladi. [Pt(NH 3 ) 4 ] 2+ - kompleks ionida donor azot atomi hisoblanadi. Metall ioni bilan bog’langan donor atomlar soni unig koordinatsion soni deb yuritiladi. Yuqoridagi kompleks birikmadagi platinning koordinatsion soni 4 ga, [Co(NH 3 ) 6 ] 3+ da esa kobaltning koordinatsion soni oltiga teng. Ba’zi metallar ionlari doimiy koordinatsion songa ega bo’ladi. Uch valentli xrom bilan kobaltning koordinatsion soni 6 ga, ikki valentli platinaning koordinatsion soni 4 ga tengligi aniqlangan. Koordinatsion son ko’pincha 4 ga va 6 ga teng bo’ladi. Bu 12](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-12.png)
![son metall ionining katta-kichikligi va uni o’rab turgan ligandlar miqdoriga ham bog’liq bo’ladi. Markaziy ionning koordinatsion soni 1 dan 12 gacha bo’lishi mumkin. Lekin 8 dan katta koordinatsion son kam uchraydi. Bir valentli elementlarning koordinatsion soni ko’pincha 2 ga teng bo’ladi. Masalan: [Ag (NH 3 ) 2 ]Cl; K[Ag(CN) 2 ] Ikki valentli elementlarning koordinatsion soni ko’pincha 4 ga ba’zan esa, 3 ga va 6 ga teng bo’ladi. Masalan: Na[PbJ 3 ]; K 4 [Fe(CN) 6 ]; [Zn(NH 3 ) 4 ]Cl 2 Uch va to’rt valentli elementlarning koordinatsion sonlari asosan 6 ga teng. Masalan: K 4 [Fe(CN) 6 ] Besh valentli elementlarning koordinatsion soni 7 ga teng bo’ladi: Masalan: K 2 [NbF 7 ] Umuman shuni aytib o’tish kerakki, ayni elementning koordinatsion soni elementning valentligiga ligandlar eritmasikoisentratsiyasiga va markaziy ion radiusining ligand radiusiga bo’lgan nisbatiga bog’liq bo’ladi. Magniusining ko’rsatishiga ko’ra R m :R L nisbat 0,155 dan 0,225gacha bo’lsa, markaziy ionning koordinatsion soni 3 ga teng. 0,225 dan 0,414gacha bo’lsa markaziy ionning koordinatsion soni 4 ga teng bo’ladi. R m :R L nisbat 0,414 dan 0,732 gacha bo’lsa, markaziy ionning koordinatsion soni 6 ga teng. R M :R L nisbati 0,732 dan1,32 gacha bo’lsa, markaziy ionning koordinatsion soni 8 ga teng bo’ladi. Markaziy atom bilan ligandlar kompleks birikma ichki sferasini tashkil qiladi. Masalan: CoCl 3 . 6NH 3 da oltita ammiak kobalt bilan bevosita birikkan bo’lib, 3 ta xlor kompleksning tashqi sferasiga joylanadi. Tashqi sferadagi zarrachalar ichki sfera bilan ionli bog’langan bo’ladi. Masalan: [Co(NH 3 ) 6 ]Cl 3 , [Cu(NH 3 ) 4 ]Br 2 , [Co(H 2 O) 6 ] (NO 3 ) 2 Suvda eritilsa, u to’rtta ionga parchalanadi: [Co(NH 3 ) 6 ]Cl 3 ↔[Co(NH 3 ) 6 ] 3+ +3Cl - Bu eritmadagi xlorni kumush nitrat eritmasi bilan AgCl holida cho’ktirish mumkin: [Co(NH 3 ) 6 ] Cl 3 +3AgNO 3 → [Co(NH 3 ) 6 ](NO 3 ) 3 +3AgCl↓ [Co(NH 3 ) 5 Cl]Cl 2 tarkibli kompleks birikmaning ichki sferasida 5 ta ammiak molekulasi va bitta xlor ioni, tashqi sferada esa, 2ta xlor ioni bo’ladi [4]. 13](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-13.png)
![Bu modda eritmada faqat 3ta ionga parchalanadi. Uning eritmasi kumush nitrat qo’shilganda hamma xlorning 2/3 qismigina AgCl holida cho’kmaga tushadi: [Co(NH 3 ) 5 Cl]Cl 2 +AgNO 3 →[Co(NH 3 ) 5 Cl](NO 3 ) 2 +2AgCl↓ [Co(NH 3 ) 4 Cl 2 ]Cl tarkibli kompleks birikma esa, faqat ikki + ta ionga parchalanadi: [Co (NH 3 ) 4 Cl 2 ] Cl↔[Co(NH 3 ) 4 Cl 2 ] + +Cl - Kumush nitrat ta’sir ettirilganda xlorning faqat 1/3 qismi cho’kadi: [Co(NH 3 ) 4 Cl 2 ]Cl+AgNO 3 →[Co(NH 3 ) 4 Cl 2 ]NO 3 +AgCl↓ [Co(NH 3 ) 3 Cl 3 ]–tarkibli kompleks birikma esa, alohida o’rinni egallaydi. A.Verner nazariyasiga binoan u suvda eritilganda ionlarga parchalanmaydi. Shuning uchun ham kam eruvchan neytral kompleks birikma bo’lib, AgNO 3 eritmasi ta’sirida xlor ionlari, AgCl holida cho’kmaga tushmaydi. Uning elektr o’tkazuvchanligi nolga yaqin bo’ladi. 1.3. Kompleks birikmalarni sintezlash usullari Amalda kompleks birikmalar bilan tanishib olish uchun quyidagi tajribalarni bajarish kerak: 1. Agar mis (II) sulfat eritmasiga ammiakning konsentrlangan eritmasidan mo’l miqdorda qo’shilsa, eritma to’q zangori tusga kiradi. Chunki bu vaqtda [Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4 tarkibli kompleks birikma hosil bo’ladi. Ammiakning mis (II) sulfat bilan o’zaro ta’siri quyidagicha; C u N H 3 S O 4C u S O 4 + 4 N H 3 H 3 N N H 3N H 3 Umumiy holda esa, CuSO 4 +4NH 3 →[Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4 ko’rinishda yozish mumkin va bu kompleks birikma tetramin mis (II) sulfat deb ataladi. Suv asta- sekin bo’g’lantirib yuborilgandan so’ng eritmada to’q zangori rangni kompleks birikma kristallari ajralib chiqadi. Uning tarkibi [Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4 . H 2 O formula bilan ifodalaniladi. Bu kompleks birikmaning tarkibi xuddi mis (II) sulfat kristall gidrati tarkibiga o’xshaydi. Ularning bir-biridan farqi shundan iboratki tetraakva mis (II) 14](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-14.png)
![sulfat gidratidan suvning qutbli molekulalari bo’lgani holda, tetraammin mis (II) sulfat gidratida esa, qutbli ammiak molekulalaridir. Har ikkala kompleks birikmalarda ham mis (II) metali legandlar bilan yassi kvadratli kompleks birikmalarni hosil qiladi. 2. 2 yoki 3 atomli spirtlarga mis (II) gidroksid ta’sir ettirilganda ko’k rangli kompleks birikma hosil bo’ladi [9]. C H 2 C H 2 O H O H + ( H O ) 2 C u C H 2 C H 2 O O O H 2O H 2 C u - 2 H 2 O Markaziy ionni ya’ni misni bo’sh joylarini erituvchi to’ldiradi ya’ni koordinatsion bog’ hosil qiladi. Natijada markaziy ion ligandlar miqdoriga bog’liq holda, yassi kvadratli tuzilishda yoki kvadratli piramida tuzilishida bo’lishi mumkin: C H 2 C H 2 O O O H 2O H 2 C uO H 2 1.4. Kompleks birikmalarni nomlanishi va izomeriyasi Dastlab kompleks birikmalarni nomlashda ba’zan ularni rangidan yoki shu moddani kashf etgan olim nomidan foydalanilgan. A. Verner komleks birikmalarni nomlash uchun ”Ratsional nomenklatura” yaratdi. Ratsional nomenklatura komplekslarning tarkibi va tuzilishlarini aks ettirishi kerak edi. Ya’ni kompleks birikmaning nomi uning tabiatiga monand bo’lmog’i zarur edi. Tuzsimon kompleks birikmalarni bir so’z bilan atash taklif qilingan [4]. Shuningdik ammiak- ,,amin”, suv-,,akvo” oltingugurt -,,tio”, OH- guruhi bo’lsa ,,gidrokso”,-O-O-guruhi esa, ,,perokso”, kompleks birikma tarkibida xlor esa ,,xloro”, ftor bo’lsa ,,ftoro” kabi so’zlar bilan ataladigan bo’ldi. Masalan: K 4 [Fe(CN) 6 ] kaliy geksasiono temir(II). 15](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-15.png)
![1963-yildan boshlab, taklif qilingan nomenklatura xalqaro nazariy va amaliy kimyo ittifoqi termin komissiyasi tomonidan tasdiqlangan. 1. Ionlarni nomlashda birinchi navbatda kation, undan keyin anion ataladi. Masala: [Ag(NH 3 ) 2 ]Br - diamminargento (I) bromid K 2 [CuCl 3 ] - kaliytrixloro mis (I) 2. Anionli kompleks birikmalarni nomlashda avval kation, anion so’ngra neytral ionlar va undan keyin markaziy ion nomi ataladi (ular orasiga chiziqcha qo’yilmaydi). Masalan: K 2 [Pt(NO 2 ) 2 Cl 2 ] - kaliydixlorodinitroplatinat (II). 3. Legandlar sonini ifodalashda di-, tri-, tetra-, penta-, geksa- va hokazo qo’shimchalar ishlatiladigan bo’ldi. Masalan: K 4 [Fe(CN) 6 ] - kaliy geksasianoferrat (II), K 3 [Fe(CN) 6 ]-kaliy geksasianoferrat (III), [Al(H 2 O) 6 ]Cl 3 - geksaakvoalyuminiy xlorid. 4. Markaziy ionning oksidlanish darajasini nomlashda; markaziy ionning oksidlanish darajasi qavs ichida lotincha raqamlar bilan ifodalanadi. Masalan: [Cu(NH 3 ) 2 ] . (OH)- diammin mis (I) gidroksid. 5. Ko’prik vazifasini o’tovchi gruppalarni nomlashda bir koordinatsion markaz, ikkinchisi bilan bog’lab turuvchi ko’prik vazifasini bajarayotganda, gruppalarni atashda, ularning oldiga μ harfi quyiladi. Masalan:[(H2O)4Fe OH HO Fe(H2O)4 ]CL4 di- μ -gidroksooktaakvoditemir (II) xlorid yoki [(C2O4)2Cr OH OH Cr(C2O4]Cl4 di- μ -gidroksotetraoksalatodixromat (III) xlorid. 6. Geometrik izomerlarni nomlashda ularning ,,raqam” belgilaridan yoki ,,sis” va ,,trans” termenlaridan foydalaniladi: [N H 3 Pd N H 3 Cl Cl ] 16](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-16.png)
![transdixlordiammin palladiy (II) yoki 1,3-dixlordiammin palladiy oktoedrik kompleks birikmalarni nomlashda ham ,,raqam” belgilaridan va ,,trans”, ,,sis” terminlaridan foydalaniladi. Masalan: sis-dibromotetraamminrodiy (III) yoki 1,2- dibromo-3,4,5,6-tetraammin rodiy(III) ioni deb nomlash mumkin.N H 3 N H 3 R h H 3N H 3N B r B r Kompleks birikmalarda struktura izomeriya va sterso izomeriyalari bor. Bularning birinchisida birorta legand ba’zi hollarda metal bilan koordinatsion bog’ orqali to’g’ridan-to’g’ri bog’langan bo’lsa, boshqalarida u kristal tuzining koordinatsion ta’sir doirasidan tashqarida bo’ladi. Uning quyidagi kompleks birikma [CrCl 3 (H 2 O) 6 ] misolida tushuntirish mumkin [10]. [Cr(H 2 O) 6 ]Cl 3 -binafsha rangli modda bo’lib, [Cr(H 2 O) 5 Cl]Cl 2 . H 2 O va [Cr(H 2 O) 4 Cl 2 ]Cl . 2H 2 O kompleks birikmalari esa, ko’k rangli moddalardir. Lekin fazoda joylashuvi bo’yicha bir-biridan farq qiladi. Quyidagi ,,sis” va ,,trans” kompleks birikmada xlor ligandlar bilan yonma-yon holda yoki qarama- qarshi tomonlarga joylashishi mumkin. Koordinasion sferada donor atomlarini turlicha joylashuvi hisobiga vujudga keladigan izomerya geometrik yoki sis va trans izomerya deyiladi. Yuqorida Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 kompleks birikmadagi geometrik izomerlarning ko’rinishi tasvirlangan: a) sis-izomer va b)trans-izomerlar. Bir-birining aksini ifodalovchi izomerlar optik izomerlar turiga kiradi. Koordinatsion birikmalar kimyosining muhim qoidallar: 1. Peyrone qoidasi. Atsidokomplekslar ammiak yoki aminlar bilan reaksiyaga kirishganida sis-izomer holatidagi mahsulotlar hosil bo’ladi. Masalan: agar eritmada kaliy tetraxloroplatina (II) - K 2 [PtCl 4 ] ning 1 mol miqdoriga 2 mol ammiak qo’shsak, sis-dixlorodiamminplatina hosil bo’lib, KCl ajralib chiqadi: 17](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-17.png)
![K K C l C l P t C l C l + 2 N H 3 C l C l P t N H 3 N H 3 + 2 K C l 2. Iorgensen qoidasi. Ammiakatlar kislotalar ta’sirida parchalanganida, ko’pincha, trans-izomer holatidagi atsidobirikmalar hosil bo’ladi. Masalan, tetramminplatina (II) xlorid [Pt(NH 3 ) 4 ]Cl 2 ni HCl bilan parchalaganimizda trans- dixlordiamminplatina (II) hosil bo’ladi: P t C l P t N H 3N H 3N H 3 N H 3N H 3 C l 2 + 2 H C l N H 3 C l + 2 N H 4 C l 3. L. A. Chugayev 1906-yilda tarkibida besh va olti a’zoli halqalari bo’lgan koordinatsion birikmalar eng barqaror bo’ladi, degan qoidani tarifladi. To’rt a’zoli halqaga ega bo’lgan koordinatsion birikmalar kamroq mustahkam bo’ladi, uch a’zoli halqasi bo’lgan koordinatsion birikmalar beqarordir. Masalan, platinaning etilendiaminli birikmasi [Pt(NH 2 -(CH 2 ) 2 -NH 2 ) 2 ]Cl 2 tarkibida ikkita besh a’zoli halqa bor: C H 2 N H 2C H 2 N H 2 N H 2 C H 2 N H 2 C H 2P t 2 + Bu birikma nihoyatda barqaror; unga HCl ta’sir ettirsak ham parchalanmaydi. Ikki valentli nikelning glioksimli birikmasida ikkita besh va ikkita olti a’zoli halqalar borligi uchun bu birikma juda ham barqarordir: 18](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-18.png)
![L. A. Chugayev o’zining xalqali koordinatsion birikmalar haqidagi qoidasini tajribada hosil qilingan mahsulotlarni sifat jihatidan tekshirish ma’lumotlari asosida tariflagan edi. XX asrning 40-yillaridan boshlab bu sohada miqdoriy ma’lumotlar olinadigan bo’ldi. Shvarsenbax 1952-yilda amaliy natijalarni umumlashtirib, xelat effekt qoidasini quyidagicha tarifladi. Siklik koordinatsion birikma M[AA] ning hosil bo`lish konstantasidan nosiklik koordinatsion birikma [MA 1- 2 ] ning hosil bo`lish konstantasidan bir necha marta kattadir (A`-xossalari AA ning xossalariga yaqin bo`lgan monodentat ligand, AA esa- bidentat ligand). Misol tariqasida 2 ta koordinatsion birikmani ko`rib chiqamiz; biri nosiklik koordinatsion birikma [Ni(NH 3 ) 6 ]Cl 2 uning suvdagi eritmada hosil bo`lish konstantasi K=5 . 10 9 , ikkinchisi siklik koordinatsion birikma [NiEn 3 ]Cl 2 , uning ayni sharoitda hosil bo`lish konstantasi K=2 . 10 19 . Binobarin, xelat koordinatsion birikma noxelak koordinatsion birikmaga qaraganda deyarlik 10 10 marta barqarordir [12]. 5. I. I. Chernyayevning trans-ta’sir qoidasi. 1926 yilda I. I. Chernyayev 2 valentli platinaning tekis kvadratli birikmalari izomerlarini tekshirish natijasida koordinasion birikmalar kimyosi uchun juda muhim qoidani ta’rifladi: Koordinasion birikmalarda biror ligand bilan markaziy ion orasidagi bog’lanishning nisbiy mustahkamligi o’sha ligandga nisbatan trans-holatda turgan boshqa ligand tabiatiga bog’liq. Markaziy atom bilan ligand orasidagi bog’ning kovalentlik tabiatini kuchaytiradigan ligand o’zining qarshisi(trans-holat)dagi ligand bilan bog’langan atom bog’ining ionli darajasini kuchaytiradi va uning boshqa ligandlarga almashinishini osonlashtiradi (faqat oktaedr va tekis kvadrat geometriyali koordinasion birikmalarda). Eritmalarda almashinish hodisasi yuz berishi uchun bog’ tabiati ionli bo’lishi kerak. Masalan, NO 2 gruppa xlor ioniga nisbatan kuchliroq trans- ta’sir ko’rsatish sababli xlor ionining reaksion faolligi ortadi: 20](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-20.png)
![P tH 3 N N O 2 H 3 N N O 2C l B r Hosil bo’lgan trans- holatdagi xlor bilan Pt zaif bog’langanligi sababli unda quyidagi reaksiya kuzatiladi: P t P tH 3 NN H 3 N O 2 N O 2 N H 3 N O 2C l H 3 N N O 2 B rB r + H 2 O H 2 O + + C l - Bu qonuniyat asosida ba’zi aralashma ligandli kompleks birikmalarning hosil bo’lmasliklarini tushuntirish mumkin. Masalan, [PtCl 4 ] 2- ning eritmasiga tiomochevina qo’shilganda PtCl 2 (Thio) 2 birikma eritmada hosil bo’lishi noma’lum, buning sababi sis-holatda Thio molekulasi joylashgan modda hosil bo’lmaydi, Thio ning trans- ta’siri kuchli bo’lishi Cl - ning markaziy atom bilan bog’lanishida ionli darajaning kuchayishiga va shu tufayli qo’zg’aluvchan bo’lishiga olib keladi. Bu qonuniyat tarkibi [PdCl 3 (NO 2 )] 2- bo’lgan moddaning uchta xlor ionlaridan biri almashinish reaksiyasida qatnashganda faqat trans-aktiv NO 2 - qarshisidagi Cl - , tarkibi [PdCl 3 (NH 3 )] - bo’lgan molekulasida almashinish jarayoni (bir mol ”kirib keluvchi” modda bilan bir mol kompleks ion qatnashganda) NH 3 ga nisbatan trans holatda joylashgan Cl - ioni qatnashishini oldindan aytishga imkon beradi. 1.5. Kompleks birikmalarning turlari Biz yuqoridagi kompleks birikmalarni anion kompleks, kation kompleks va neytral kompleks birikmalar deb 3 ta sinfga bo’lishimiz mumkin. Lekin A. Verner nazariyasi yaratilgan vaqtda barcha koordinasion birikmalarni ularning hosil bo’lish sxemasiga qarab quyidagi ikkita katta sinfga bo’lishgan edi: a) Biriktirib olish mahsulotlari. 22](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-22.png)
![b) Joylashishlar ya’ni singdirishlar mahsulotlari. Masalan: Agar BF 3 va HF qo’shilsa, biriktirib olish mahsuloti hosil bo’ladi: BF 3 +HF→H[BF 4 ] Bu reaksiyaga BF 3 ga HF qo’shilganda F - ioni ichki sferada qoladi. Joylashish mahsulotlari: mis xloridga ammiak qo’shilganida mis bilan 2 ta xlor ionlari orasiga ammiak go’yo ,,pona” bo’lib joylashadi [13]. CuCl 2 +4NH 3 →[Cu (NH 3 ) 4 ]Cl 2 Reaksiya natijasida xlor ionlari mis ionidan uzoqlashib, koordinasion birikmaning sirtqi sferasiga o’tadi. Ba’zi koordinasion birikmalar borki, ularni ham biriktirish, ham singdirilish mahsulotlari jumlasiga kiritish mumkin. Hozirgi vaqtda kompleks birikma tarkibidagi ligandlarning xillariga qarab, barcha kompleks birikmalarni quyidagi sinflarga ajratiladi: 1. Aminatlar va ammiakatlar. Bular o’zlarining ichki sferasida ammiak va boshqa aminlar bo’lgan kompleks birikmalardir. Bu birikmalarda markaziy atom bilan ligandlar, azot atomlari orqali bog’langan bo’ladi, ammiak molekulasining har biri bittadan koordinatsion o’rinni egallaydi. Shuning uchun ichki sferada bo’ladigan ammiak molekulalari soni markaziy ionning koordinasion soniga bog’liq bo’ladi. Mis, nikel, kobal’t kabi elementlar juda barqaror ammiakatlar hosil qiladi. Organik aminlar etilen diamin NH 2 -CH 2 -CH 2 -NH 2 va peredin C 5 H 5 N juda ko’p metallar bilan komplekslar hosil qiladi. 2. Gidratlar va akvokomplekslar. Anorganik moddalarda suv molekulasi bilan birikib turg’unligi turlicha bo’lgan birikmalar hosil qilish hodisasi keng tarqalgan. Ichki va tashqi sferasida suv bo’lgan kompleks birikmalar gidratlar deb ataladi. Agar suv kompleks birikmada ligandlik rolini bajarsa, bunday birikmalar akvokomplekslar deb yuritiladi. Masalan: [Cu(H 2 O) 4 ]SO 4 . H 2 O, [Co(H 2 O) 6 ]Cl 2 , [N:(H 2 O) 6 ](NO 3 ) 2 Tuzlar gidratlarining kristall panjarasida suv molekulalari joylashib qoladi; buning ikkita sababi bor: birinchisi-ion dipol tortilishi bo’lib, ikkinchisi- 23](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-23.png)
![mustahkam vodorod bog’lanishning mavjudligidir. Suv molekulalari ba’zi kristalgidratlarda kristall panjara bo’shlig’ini to’latib, modda tuzilishini mustahkamlaydi; aks holda, panjarada katta kation yoki anion borligi sababli kristall oson emirilib ketadi. Ko’pchilik kristalgidratlarda uchraydigan suv molekulalarining soni 2, 4, 6, 7, 8, 10 va 12 ga teng bo’lgan hollar ko’p uchrab turadi. Bu qatordan ko’rinadiki, kristallgidratlarda suv molekulalarining soni markaziy ionning koordinasion soniga teng bo’lavermaydi. Kristallgidrat yoki koordinasion qavatga joylashgan suv molekulalarining qizdirishga munosabati turlicha, koordinasion qavatdagi suv molekulalarining bug’ holga o’tishi uchun talab etiladigan temperatura gidratlangan holatdagi suv (105- 115 0 C) ga nisbatan yuqori temperaturani talab etadi. Birikmalardagi bunday suv molekulalari farqini kimyoning termoanaliz sohasi o’rganadi. 3. Asidokomplekslar. Ligandlari kislota qoldig’idan iborat bo’lgan kompleks birikmalar asidokomplekslar deb yuritiladi. Masalan: asidokomplekslar tarkibida ikkita yoki uchta tur kislota qoldiqlari bo’lishi mumkin: K 2 [Pt(NO 2 ) 4 Br 2 ], K 4 [Fe(CN) 6 ], K 3 [Fe(CN) 6 ] 4. Poligalogenidlar. Markaziy ioni va ligandlari galogenlardan iborat koordinasion birikmalar poligalogenidlar deb ataladi. Masalan; K[JJ 2 ]; K[ICl 4 ]; K[BrCl 2 ]. 5. Polikislotalar. Bularni kislota molekulasiga shu yoki boshqa kislotaning angidridi kelib qo’shilgan mahsulotlar deb qarash mumkin. Masalan, H 2 S 2 O 7 ham polikislotadir, chunki u H 2 SO 4 ni SO 3 bilan to’yintirilganda hosil bo’ladi. 6. Siklik kompleks birikmalar. Ichki sferada sikllari bo’lgan komplekslar birikmalar, siklik kompleks birikmalar deb yuritil adi. 7. Kompleks gidratlar. Kislotali va amfoter tabiatga ega bo’lgangidratlar asos tabiatli gidritlar bilan suvdan boshqa erituvchilarda (masalan efirda) reaksiyaga kirishsa, kompleks gidritlar hosil bo’ladi [11], [13]. LiH+BH 3 →Li[BH 4 ]; KH+AlH 3 →K[AlH 4 ] 24](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-24.png)
![8. Metall organik birikmalarga o’xshash komplekslar. Keyingi vaqtlarda tarkibida organik ligandlar bo’lgan juda ko’p komplekslar hosil qilindi. Masalan: Fe(C 5 H 5 ) 2 va Cr(C 6 H 5 ) 2 larni tuzilish formulasini quyidagicha ifodalash mumkin: F e C r 9. Metall korbanellar. Metallarning uglerod (II)- oksid bilan hosil qilgan birikmalari korbonillar deb ataladi., masalan: Ni(CO) 4 . Fe(CO) 5 10. Ko’p o’zakli komplekslar. Tarkibida ikkita va undan ortiq markaziy ionlar bo’lgan komplekslar ko’p o’zakli kompleks birikmalar deb ataladi. Bu markaziy ionlar bir-biri bilan O-H, O-O, NH 2 va NH kabi gruppalar orqali birikkan bo’ladi. Masalan: [ ( N H 3 ) 3 C o N H 2 O H O H C o ( N H 3 ) 3 ] C L 3 Ikki o’zakli kompleks birikmaga misol bo’la oladi. Bu yerda NH 2 (amin) gruppa ko’prik vazifasini o’taydi. Ushbu kompleks birikma geksamin-M-amido- M-digidroksokobalt (III) xlorid deb nomlanadi. Biror kompleks birikma masalan: K 4 [Fe(CN) 6 ]↔4K + [Fe(CN) 6 ] 4- Bu prosess xuddi kuchli elektrolitlarning dissosiyalanishi kabi sodir bo’ladi. Ikkinchi navbatda kompleks ionning o’zi ketma-ket dissosiyalanadi: [Fe(CN) 6 ] 4- ↔[Fe(CN) 5 ] 3- +CN - [Fe (CN) 5 ] 3- ↔[Fe(CN) 4 ] 2- +CN - va hakazo. Umumiy disossiyalanish [Fe(CN) 6 ] 4- ↔Fe 2+ +6CN - bilan ifodalanaladi. Bu dissosiyalanish muvozanat holatga kelganda uning muvozanat konstantasi kompleksning barqarorlik konstantasi deb yuritiladi [14]. Kompleks birikmalarning barqarorligi anchagina faktorlarga bog’liq bo’ladi. Bunday birikmalarda tashqi va ichki sferalarning barqarorligi har xil bo’ladi. Tashqi sferadagi kompleks ion elektrostatik kuchlar orqali bog’lanib, suvli birikmalarda oson ajraladi. Bunday parchalanish birlamchi dissosiyalanish deyiladi va u kuchli elektrolitlar kabi to’la ravishta o’tadi. Ichki sferada bo’lgan ligandlar markaziy atom bilan ancha kuchli bog’langan bo’lib kam darajada ajraladi. 25](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-25.png)
![Kompleks birikmalarning ichki sferasidagi parchalanish ikkilamchi dissosiyalanishi deb yuritiladi. Birlamchi dissosiyalanish [Ag (NH 3 ) 2 ]Cl↔[Ag(NH 3 ) 2 + +Cl - Ikkilamchi dissosiyalanish [Ag(NH 3 ) 2 ] + ↔Ag + +2NH 3 Ikkilamchi dissosiyalanish kompleks zarrachaga markaziy ion va ligandlar orasidagi muvozanat vujudga kelgandagina sodir bo’ladi. [Ag(NH 3 ) 2 ] + ionlar dissosiyalanishi barcha kuchsiz elektrolitlar dissosiyalanishi kabi massalar ta’siri qonuniga bo’ysunadi hamda muvozanat konstantasi yoki barqarorlik konstantasi deyiladi: K = [Ag + ] . [NH 3 ] 2 /[[Ag(NH 3 ) 2 ] + ] =6,8 . 10 -8 Kompleksning barqarorlik konstantasi turli kompleks ionlar uchun har xil qiymatga ega bo’lib kompleksning qanchalik barqarorligini bildiradi. Quyidagi jadvaldan kumushning bir turiga kiruvchi kompleks birikmalarini barqarorlik konstantasi ko’rsatilgan [15]. 1-Jadval Kumushning kompleks birikmalarini barqarorlik konstantalari Kompleks ionlar Barqarorlik konstantasi, 25 0 C da [Ag(CN) 2 ] + ↔Ag + +2CN - [Ag(NH 3 ) 2 ] + ↔Ag + +2NH 3 [AlF 6 ] -3 ↔Al +3 +6F - [Co(NH 3 ) 6 2+ ↔Co 2+ +6NH 3 [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ ↔Cu 2+ +4NH 3 [Fe(CN) 6 ] 3- ↔Fe 3+ +6CN - [PtCl 4 ] -2 ↔Pt 2+ +4Cl - [Zn(CN) 4 ] 2- ↔Zn 2+ +4CN - 1,0 . 10 -21 4,0 . 10 -7 2,0 . 10 -28 8,0 . 10 -6 4,6 . 10 -14 1,0 . 10 -44 1,0 . 10 -16 6,3 . 10 -18 Juda barqaror bo’lgani uchun kompleks tuz eritmasiga kaliy yodid qo’shilganda ham kumush yodid cho’kmasi hosil bo’lmaydi. Kumush sulfidni eruvchanlik ko’paytmasi juda kichik bo’lganligi sababli vodorod sulfid qo’shilganda kumush sulfit cho’kmasi paydo bo’lganligi seziladi. Keyingi 26](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-26.png)
![vaqtlarda kompleks birikmalar mustahkamligini harakterlashda barqarorlik konstantasining aksi bo’lgan kattalik beqarorlik konstantasi deb atash taklif qilindi. Ular orasida quyidagi nisbat bor: K barq. = 1/K beqar. [Ag(NH 3 ) 2 ] + ioni uchun barqarorlik konstantasi quyidagicha ifodalanadi. K barq. = 1/K beqar. = [Ag(NH 3 ) 2 ] + /[Ag + ] . [NH 3 ] 2 = 4,0 . 10 -7 Eritmalarda kuchsiz elektrolitlar masalan, ko’p negizli kislotalardagi kabi kompleks birikmalarning bosqichli dissosiyalanishi uchraydi. Barqarorlik konstantasi markaziy atom bilan ligandlarga ko’p jihatdan bog’liqligi amalda isbotlangan. Kompleks birikmalarning asosiy qismi metall makaziy ioni bilan ligand ioni yoki qutblangan molekula orasidagi elektrostatik tortishuv hisobiga Tortishuv kuchlari bilan bir qatorda bir xil zaryadlangan ligandlar orasidagi yuzaga keladi deb qaraladi. Elektrostatik itarishish kuchlari ham mavjud bo’ladi. Natijada minemal potinsial energiyaga ega bo’lgan barqaror atomlar gruppachasi vujudga keladi. Quyidagi 2-jadvalda turli zaryadli ion kompleks birikma hosil qiluvchilarning koordinatsion sonlari ko’rsatilgan bo’lib, bir zaryadlilari ancha mustahkam kompleks birikmalardan hisoblanadi [4]. 2-Jadval Kompleks birikma hosil qiluvchilarning koordinatsion sonlari № Kompleks hosil qiluvchi ionlar Koordinasion soni Kompleks birikmalari 1 2 3 4 Bir zaryadlilar Ikki zaryadlilar Uch va to’rt zaryadlilar Besh zaryadlilar 2 3,4,6 6 7 K[Ag(CN) 2 ], [Ag(NH 3 ) 2 ]X K[MgF 3 ], [Zn(NH 3 ) 4 ]X 2 H 2 [TiCl 6 ], K 3 [Fe(CN) 6 ] K 2 [NbF 7 ], K 2 [TaF 7 ] I. Gruppa elementlaridan kaliy, natriy rubidiy, seziyning kompleks birikma hosil qilish xususiyati juda kuchsiz bo’lib, ulardan litiy va qisman natriy bir qancha kompleks birikma hosil qiladi. Lekin birinchi gruppaning elementlari mis, kumush va oltin kompleks birikma hosil qilishga nihoyatda moyil. Ular galogenlar, aminlar 27](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-27.png)
![tarkibida oltingugurt qisman kislorod bo’lgan ligandlar bilan kompleks birikmalar hosil qiladi [17]. II. Gruppaning asosiy gruppacha elementlaridan berilliy va magneyda bu xususiyat mavjud. II. Gruppaning qo’shimcha gruppa elementlarida bu xususiyat yanada kuchli namoyon bo’ladi. III. Gruppaning elementlaridan B va Al faqat ftor va kislorodli ligandlar bilan barqaror komplekslar hosil qiladi. Masalan: K [BF 4 ], Na 3 [AlF 6 ] Tarkibidagi oltingugurt va azot orqali metal bilan bog’lanadigan ligandlar Al va B bilan deyarli kompleks hosil qilmaydi. III. gruppaning qo’shimcha elementlari skandiy, ittriy lantonoidlar ftor ioni bilan kompleks birikmalar hosil qiladi. IV gruppaning asosiy gruppacha elementlari juda ko’p kompleks birikmalar hosil qiladi. Oddiy birikmalarda barqaror bo’lgan 4 valentli qo’rg’oshin komplekslari barqaror birikmalar hosil qiladi. Ikki valentli Sn va Pb o’z kompleks birikmalarida koordinatsion soni 6 ga teng bo’ladi. V gruppaning asosiy gruppa elementlarini minus uch valentli holatida nomoyon qiladigan koordinatsion soni 4ga teng. Masalan: [NH 4 ]Cl , [PH 4 ]Cl azot boshqa elementlarining birikmalarida ligand bo’lishga intiladi. VI gruppaning asosiy gruppacha elementlari oltingugurt, selen, tellur4valentli holatida ftor, xlor, brom va oksiftoridlar bilan barqaror kompleks birikmalar hosil qiladi.[18] VII gruppaning asosiy gruppacha elementlari boshqa elementlarning barqaror komplekslari tarkibiga donor sifatida kiradi. KCl 4 , KClO 3 , KClO 2 larni ham xlorning kompleks birikmalari deb qarash mumkin. VIII gruppaning qo’shimcha gruppacha elementlari Fe, Co, Ni, Ru, Os, Pt juda yaxshi kompleks hosil qiluvchi elementlar bo’lib, tarkibida azot va kislorod bo’lgan ligandlar, galogenlar juda ko’p va barqaror komplekslar birikmalar hosil qiladi: [Co(NH 3 ) 4 ]Cl 2 , [Ni(NH 3 ) 4 ]Cl 2 , [Co(H 2 O) 4 ]Cl 2 Yuqorida keltirilgan mashg’ulotlar asosida quydagi xulosalarni chiqarish mumkin: 28](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-28.png)
![1. Elementlarning kislorodli, azotli oltingugurtli ligandlar bilan kompleks birikma hosil qilish xususyati davriy sestemaning VIII gruppa va unga yaqin joylashgan elementlarda kuchli ifodalangan. 2. Katta davr elementlarida bu xususiyat kichik davr elementlariga qaraganda kuchliroq namoyon bo’ladi. Inert gazlarning va ularga yaqin joylashgan I va VIII gruppalar asosiy gruppacha elementlaarining kompleks birikmalar hosil qilish xususiyati ancha kuchsiz. 1.6. Kompleks birikmalarni xalq xo’jaligidagi ahamiyati Xalq xo’jaligida katta ahamiyatga ega bo’lgan ko’pgina organik moddalar ham kompleks birikmalardan iboratdir. Ular jumlasiga gemoglabin, xlorofil, ferment, vetaminlar va boshqa moddalar kiradi. Kompleks birikmalar turli sohalarda keng qo’llaniladi [18], [4]. 1. Ular ionlarni (Fe 2+ , Fe 3+ , Ni 2+ , Co 3+ ) aniqlash uchun analitik kimyoda ishlatiladi. Masalan: 3FeCl 2 +2K 3 [Fe(CN) 6 ]→Fe 3 [Fe(CN) 6 ]↓+6KCl 4FeCl 3 +3K 4 [Fe(CN) 6 ]→Fe 4 [Fe(CN) 6 ] 3 ↓+12KCl Analitik kimyoda metallarni aniqlashda, kompleksonlar ta’sir ettirib, kompleks birikmalar hosil qilinadi. Hosil bo’lgan kompleks birikma eritma holida(fotometrik usulda) cho’kma holida (tortma analiz) o’rganiladi. Kuchsiz ishqoriy muhitga ega bo’lgan nikel (II) –sulfat eritmasiga 3-4 tomchi dimetilglioksim qo’shilganda ko’k- qizil kristal hosil bo’ladi: CH 3 - C = NOH + NiSO 4 + 2NH 4 OH → (NH 4 ) 2 SO 4 + 2H 2 O + [NiC 4 H 6 N 2 O 2 ] CH 3 - C = NOH Bu reaksiya Chugayev reaksiyasi nomi bilan yuritiladi. Nekilni modda tarkibida bor yo’qligini aniqlash uchun natriy giksonitrokobaltiat (III) ishlatiladi. 3KCl+Na 3 [Co(NO 2 ) 6 ]→K 3 [Co(NO 2 ) 6 ]+3NaCl 2. Ba’zi metallarni bir-biridan ajratish va yuqori darajada toza metallar (oltin, kumush va hakozolar) olish uchun kompleks birikmalardan foydalaniladi. 29](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-29.png)
![Masalan: Kvars va qumdan oltinni ajratib olishda ko’pincha oltinning kislorod ishtirokida natriy sianit bilan kompleks tuz hosil qilishdan foydalaniladi. Chunki oltin kislorod ishtirokida NaCN bilan suvda yaxshi eriydigan kompleks birikma hosil qiladi. 4Au+8NaCN+O 2 +2H 2 O→4Na[Au(CN) 2 ]+4NaOH Eritmaga o’tgan kompleks tarkibidagi oltinni rux yordamida erkin holda ajratib olish mumkin. 2Na[Au(CN) 2 ]+Zn→Na 2 [Zn(CN) 4 ]+2Au 3. Kompleks birikmalardan bo’yoq moddalar sifatida foydalaniladi. Tarkibida temir tuzlari bo’lgan zangori bo’yoq 1704-yilda Dispax tomonidan qora mol qonini potash (K 2 CO 3 ) bilan qizdirish natijasida hosil qilingan. Zangori bo’yoq K 4 [Fe(CN) 6 ]+Fe 3+ →KFe[Fe(CN) 6 ]+3K + tarkibli kompleks birikmadir. Bu modda lak bilan aralashtirib ishlatiladi. Hozirgi vaqtda xrom, kobalt va misning organik moddalar bilan hosil qilgan bo’yoqlari ko’p ishlatilmoqda. 4. Kompleks birikmalar o’simlik va hayvonot olamida muhim rol o’ynaydi. Uzoq vaqt mobaynida o9’simlik, hayvonot va odam organizmida kimyoviy jihatdan biologik sistemalar bunyodga kelgan. Bularning ko’pchiligini metal organik birikmalar tashkil qiladi. Tirik organizmlarda uchraydigan eng sodda komplekslar metallarning aminokislotalar bilan hosil qilgan komplekslaridan iboratdir. Ular tarkibidagi aminokislota ikki dentalli ligand vazifasini bajaradi. Ularning formulalarini quyidagicha yozish mumkin: R O C H C O N M e 2 + O C O C HN H 2 RH 2 Bu birikmada ligand o’zining tabiati jihatidan besh a’zoli qilib, bidentat birikma yotganligi yuqoridagi formuladan ko’rinib turibdi. Bu kompleks birikmalarning barqarorligi quyidagi tartibda oshib boradi: Ca 2+ < Mg 2+ < Mn 2+ < Fe 2+ < Co 2+ < Zn 2+ <Ni 2+ <Cu 2+ 30](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-30.png)
![Bu metallardan organizmning boshqa murakkab birikmalari xlorofil va gemoglabinlar hosil bo’ladi. Vitaminlarning ba’zilari kompleks birikmalar tarkibiga kiradi. Ular tirik organizm hayotida muhim ahamiyatga ega. Akademik A. A. Grenberg tashabbusi bilan professor M. A. Azizov rahbarligida Toshkentda biologik jihatdan faol bo’lgan kompleks birikmalar o’rganishga kirishildi. Ligandlar sifatida aminokislotalar markaziy atom sifatida kobalt, temir, rux kabi metallardan foydalanildi. Sintez qilingan kompleks birikmalarning ko’pchiligi tibbiyot uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan dorivor priparatlardir. Masalan: nikotin kislota va kobalt (II) xloriddan hosil qilingan modda ,,koalid“ va [Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 ] tarkibli kompleks birikmasi sariq qon kasalligini davolashda zaruriy dori sifatida ishlatilmoqda. Analitik kimyoda kompleks birikmalarning ahamiyati katta. Bunday birikmalar elementlarning modda tarkibida bor-yo’qligini bilishda (sifat analizi), modda tarkibining qancha foizini tashkil etishini aniqlashda (miqdoriy analiz) va elementlarni bir-biridan ajratish (ekstraksiya) maqsadida ishlatiladi. Ko’pchilik kationlar tuzlari aralashmasiga etarli miqdorda ammiak eritmasi ta’sir ettirilganda kationlar gidroksidlar holida cho’kmaga tushadi. Bunda Cu 2+ , Ag + , Zn 2+ , Ni 2+ , Co 2+ kabi ionlarning gidroksidlari mo’l ammiak eritmasida erib ketib, [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ , [Ag(NH 3 ) 2 ] + , [Zn(NH 3 ) 4 ] 2+ , [Ni(NH 3 ) 6 ] 2+ ga o’tadi, Co 2+ esa kislorod ishtirok etmaganda [Co(NH 3 ) 6 ] 2+ tarkibli kompleks ionlarini hosil qiladi. Co 2+ kislorod ishtirok etganda esa Co 3+ ionining bir necha ammiakatlari hosil bo’ladi. Bazi kompleks ammiakatlar o’ziga xos rangga ega bo’ladi:bu rangga qarab ayni kompleksni hosil qilgan metallarning miqdorini aniqlash mumkin. Masalan, rangsiz yoki suvda erimaydigan asoslar hosil qiluvchi tuzlar aralashmasida mis bor-yo’qligini aniqlash uchun shu eritmaga mo’l miqdorda ammiak eritmasi qo’shilganda cho’kma hosil bo’ladi. Uni filtrlab ajratilganda yashil zangori rangli filtrat hosil bo’ladi. Bu filtratga [Cu(NH 3 ) 4 )] 2+ tarkibli kompleks ioni o’tadi; uni kolorimetrik usulda tekshirib aralashmada bo’lgan mis miqdorini aniqlash mumkin. Kaliy ionini aniqlash uchun Na 3 [Co(NO 6 )] tarkibli, temir Fe 2+ ionini 31](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-31.png)
![aniqlashda K 4 [Fe(CN 6 )], Na + ioni uchun UO 2 (CH 3 COO) 2 . Mg(CH 3 COO) 2 , Zn 2+ uchun (NH 4 ) 2 [Hg(CNS) 4 ] tarkibli kompleks tuzlaridan reaktiv sifatida foydalaniladi. Hozirgi vaqtda metall ionlarini aniqlash uchun tarkibida maxsus atomlar gruppasi bo’lgan reaktivlar qo’llaniladi. Metallarni aniqlashda, asosan tarkibida bir necha karboksil gruppalari bor α- aminokislotali reaktivlar ishlatilmoqda. Ana shunday birikmalardan biri sifatida imin-di-sirka kislota HOOCCH 2 -NH- CH 2 COOH ni aytib o’tish mumkin. Ana shu kislotaning hosilasi etelendiamintetrasirka kislota va uning 2ta vodorod atomi natriyga almashingan tuzi NaOOCCH 2 -NaOOCCH 2 -N-CH 2 -CH 2 -N- CH 2 COOH-CH 2 COOH trilon-B nomi bilan ataladi. Bu birikma, masalan, kalsiy bilan reaksiyaga kirishganda o`zidagi ikkita natriy atomini kalsiy atomiga almashtiradi, natijada xelat koordinatsion birikma hosil bo`ladi. U uch valentli kationlar bilan ham shunga o`xshash tuzlar hosil qiladi. Trelon-B kompleksonlar nomi reaktivlar jumlasiga kiradi. Trelon-B eritmada bo`lgan metall ionning hammasi bilan mustahkam birikma hosil qila oladi. Bunday reaksiyalarni o`rganishda indikator sifatida mureksid va qora erioxrom ishlatiladi. Kimyo laboratoriyalarida metallarni aniqlash uchun ko`p qo`llaniladigan reaktivlar jumlasiga kupferon H-O-NC 6 H 5 -N=O, 8-oksixinolin C 9 H 6 NOH va ditizon C 6 H 5 -NH-NH-CS-NH-NH-C 6 H 5 lar kiradi [19]. Koordinatsion birikmalar galvanik qoplamalar hosil qilishda ishlatiladi. Oddiy tuzlarning eritmalari galvanik qoplamalar hosil qilishda ishlatilganda yirik kristall cho’kmalar hosil bo’lib, qoplama oson ko’chib ketadigan bo’ladi. Lekin bu maqsad uchun kompleks tuzlarning eritmalari ishlatilsa, mayda kristalli juda zich qoplamalar hosil bo’ladi. Galvanik qoplamalar hosil qilish uchun ishqoriy metallarning sianitlari eritmalariga mis, rux, oltin va boshqa metallarning sianidli komplekslari K 2 [Cu(CN) 3 ], Na 2 [Zn(CN) 4 ], K[Au(CN 4 ] qo`shiladi. 32](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-32.png)
![Sianli elektrolitlar zaxarli bo’lganligi uchun ularni boshqa tuzlarga almashtirish zaruratu tug’ulgan. Masalan, K 2 [Cu(CH) 3 ] o’rnida misning etanolaminli kompleks tuzi K 2 [Cu(H 2 NCH 2 CH 2 OH 4 )] qo’llanilmoqda. Metallarni koorroziyadan saqlashda kompleks birikmalarning ahamiyati. Metall sirtiga yaxshi yopishadigan (ya’ni kuchli adgeziyaga ega bo’lgan) koordinatsion birikma metallini eritmada va atmosferada (ochiq havoda) koorroziyadan saqlashga imkon beradi. Masala, po’lat buyum, natriy benzoat C 6 H 5 COONa eritmasi ichiga solib qo’yilsa, temir buyum sirtida ko’zga ko’rinmaydigan himoya parda hosil bo’adi. Uning tarkibi Fe[(C 6 H 5 COOH) 6 ] . (OH) 3 dan iborat. Uning borligini elektronogeafik va kimyoviy usullar bilan isbotlash mumkin: 4Fe+24C 6 H 5 COONa+30H 2 O+3O 2 →24NaOH+4[Fe(C 6 H 5 COOH) 6 ](OH) 3 Benzitriazol kadmiy, rux va mis ionlari bilan suvda kam eriydigan cho’kmalar hosil qilishi sababli metallarni koorroziyadan himoya qiladi. Eritmadagi pH o’zgarganida metall sirtida hosil bo’lgan kompleks birikmaning barqarorligi o’zgaradi; buning natijasida koorroziya tezligi ham o’zgaradi. Kumush va qo’rg’oshin metallari sirtiga kaliy uch yodid (Kl 3 ) ning suyultirilgan eritmasi ta’sir etganida suvda erimaydigan qavat hosil bo’lib, bu qavat metallarning yanada koorroziyalanishdan himoya qiladi. Lekin bu qavat Kl ning konsentrasiyalangan eritmasida erib ketadi: AgJ+KJ=K[AgJ 3 ]; PbJ 2 +KJ=[PbJ 3 ] Ko’p hollarda metallar ishqor ta’siridan koorroziyaga uchraydi. Buning sababi shundaki, metall ishqor ishtirokida suvda yaxshi eruvchan komplekslar hosil qiladi, masalan: Fe+2NaOH+2H 2 O→Na 2 [Fe(OH) 4 ]+H 2 Havo kislorodi ishtirokida esa suvda yaxshi eriydigan Na 4 [Fe(OH) 7 ] va Na 5 [Fe(OH) 8 ] tarkibli komplekslar paydo bo’lib, temirning zanglashi tezlashadi. Ishqor konsentratsiyasi kamaytirilganda kompleks yemirilib, koorroziya sustlashadi: [Fe(OH) 7 ] 4- →Fe(OH) 3 +4OH - 33](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-33.png)
![Po’lat zanglashini kislotali muhitda susaytirish uchun urotopin bilan kaliy yodid aralashmasi qo’shiladi. Bunda [Fe{(CH 3 ) 2 NH} 6 ]I 2 . I 2 tarkabli, kislotada erimaydigan kompleks hosil bo’ladi. Porfirining markaziy atomi temir (Fe 2+ ) bo’lganida bu modda gemoxromogen deb ataladi. Gemoxromogen oqsil molekulalari bilan birgalashib, gemoglobin hosil qiladi. Qizil qon tanachalari tarkibiga kiruvchi gemoglobin o’pkadan hujayralarga kislorod va aksincha, to’qimalardan CO 2 ni o’pkaga olib boruvchi transport vositasidir. Gemoglabin oqsil modda-globin va prostetik gruppa-gemdan iboratdir. Gem esa protoporfirin bilan koordinatsion bog’ vositasida bog’langan Fe(II) ionini tutgan kompleks birikmadir. Metall-fermentlar (enzimlar). Fermentlar tirik organizmda sodir bo’ladigan kimyoviy reaksiyalarni tezlashtiruvchi biologik katalizatorlardir. Hozirgacha ma’lum bo’lgan fermaentlar soni ikki mingdan ortiq. Ularning hammasi oqsil tabiatli va boshqa turdagi moddalar kofermerlaridan tarkib topgan o’zaro kimyoviy bog’larsiz birlahgan komplekslardan iboratdir. Fermentlarda unumli va tanlab ta’sir qilish xususiyati yuqori, ularda sharoitga qarab aktivligi o’zgaruvchan xususiyatlar mavjud. Fermentlar ta’sir qiladigan modda(substarat) larning kimyoviy o’zgarishi oddiy reaksiyalarga nisbatan 10 8 -10 12 marta tezlashishi mumkin. Fermentlarning tanlab ta’sir etishini odam sulak bezida ishlab chiqariladigan amilaza organizmda kraxmal, glikogen va ularga yaqin bo’lgan polisaxaritlarning gidroliz reaksiyasini tezlashtirishda, hujayralarda polisaxaritlarning yig’ilishini ta’minlaydi. Lekin bu ferment saxarozani parchalanishiga ta’sir etmaydi. Odatda ferment molekulasi tarkibiga bir necha metall atomlari kirishi mumkin, ular fermentlarning o’zgarmas tarkibiy qismini tashkil etadi. Bunday metall atomlari ferment bilan substrat orasida kompleks hosil qiladi; bu holat substrat bilan fermentning aktiv markazi orasida bog’lovchi vosita bo’lishi ko’pchilik tatqiqotlarda aniqlangan. Hozirgacha erkin holatda ajratib olingan metall fermentlar soni 50 tadan ortadi. Metall fermentlar tarkibida Ca, Mn, Fe, Cu, Zn, Cr va Mo borligi aniqlangan. Ba’zan aktiv fermentlar tarkibida Co ioni 34](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-34.png)
![ligandlar (NH 2 -CH 2 -CH 2 -NH 2 ), siklik (masalan,C 5 H 5 ) ligandlar va makrosiklik liganlar nomi bilan yuritiladi. Ligandlarning tabiatiga muofiq koordinatsion birikmalar turli sinflarga bo’linadi [19]. Markaziy zarrachaning koordinatsion soni deganda ayni zarracha (ligand)lar soni tushuniladi. Agar markaziy zarracha bilan ligand orasida ikki markaziy bog’lanish mavjud bo’sa, uning koordinatsion soni δ-bog’lanishlar soniga teng bo’ladi. Koordinatsion sferada har qaysi ligand egallagan o’rinlar soni –ayni ligandning koordinatsion sig’imi yoki uning dentatligi deb ataladi. Bir dentatli ligand yadro atrofida faqt birgina o’rin oladi (Br - , I - , CN - ,SCN - ,CO, H 2 O,NH 3 lar bir dentatli ligandlardir). Oksalat ion C 2 O 4 2- va etildiamin H 2 N-CH 2 -CH 2 -NH 2 -ikki dentatli ligandlar jumlasiga kiradi. Etilendiamin tetrasirka kislota anioni esa polidentatli ligand hisoblanadi. Ligandning dentatligi va markaziy atomning koordinasion soni doimiy (o’zgarmas) qiymatlar emas. Ularning qiymatlari zarrachalarning katta-kichikligiga, ular orasidagi bog’lanishning turiga va hokazolarga bog’liq; 2,4,6 ga teng koordinasion sonlar juda ko’p uchraydi. Eritmalarda koordinasion birikmalar hosil bo’lganida erituvchining molekulalari ichki sfera tarkibiga kirishi mumkin. Masalan, HgCl 2 ning organik moddadagi eritmasiga LiCl qo’shilganda [HgCl 3 L] - tarkibli tetraedrik koordinasion ion hosil bo’lganligi nurning kombinasion yoyilishiga asoslangan spektroskopik tekshirishlar natijasida isbot qilingan (L – organik erituvchi molekulasi). Koordinasion birikmalarning kimyoviy reaksiyaga kirishish kinetikasi asosida ularni ”inert” va ”labil” komplekslar deb ikki gruppaga ajratiladi. Labil kompleks ion reaksion muhit bilan dinamik muvozanatda turadi. Ularda ligandlararo almashinish reaksiyalari tez sodir bo’ladi. Inert kompleks ionida bunday reaksiyalar sust boradi. Lekin cho’kma hosil bo’ladigan, ligand parchalanadigan reaksiyalar va assosiyalanish hamda oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari-inert komplekslarda ham tez sodir bo’lishi mumkin [20]. Inert va labil tushunchalarini kompleksning barqaror va beqaror tushunchalari bilan aralashtirib yubormaslik kerak. Barqaror va beqaror tushunchalarni ionning 36](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-36.png)
![termodinamika jihatidan mustahkamligini ifodalaydi. Masalan, [Co(NH 3 ) 6 ] 3+ tarkibli inert koordinasion ion kislotali muhitda termodinamik jihatdan beqaror bo’lib, uning turg’unlik konstantasi K=3,2 . 10 10 ga teng. Lekin, [HgJ 4 ] 2- tarkibli labil koordinasion ionning eritmada juda barqaror, uning turg’unlik konstantasi juda katta (K=2,4 . 10 29 ). Ba’zi koordinasion birikmalar (masalan, Al va Cu ning asitelasetonatlari, ferrosen va boshqalar) qizdirilganda ham parchalanmay haydaladi. Bu va shunga o’xshash hodisalar gaz fazada ham koordinasion birikmalar hosil bo’lishidan darak beradi. Mass. spektrometriya usuli yordamida aniqlanishicha MgCl 2 650 0 C da sublimatlanganida gaz holda MgCl 2 dan tashqari Mg 2 Cl 4 , Mg 3 Cl 6 va nihoyatda oz miqdorda Mg 4 Cl 8 molekulasi ham bo’lar ekan. Gaz muhitida koordinasion birikmalar hosil bo’lishi zarrachalar orasida elektrostatik o’zaro ta’sirlashish eritmalardagiga qaraganda ancha kuchliroq namoyon bo’ladi (chunki gaz muhitda dielektrik holat bo’lishi bunday ta’sirlashish oson sodir bo’lishiga olib keladi). Gaz muhitda koordinasion birikmalar hosil bo’lishi yuqori temperaturada sodir bo’lganligi sababli, bu jarayonda entropiya o’zgarishi manfiy qiymatga ega: ∆S=∂G/∂T. Buning oqibatida jarayonning izobar potensiali ortib boradi, lekin kompleks birikmaning barqarorlik konstantasi temperatura ortgan sari kamayadi. Tashqi koordinasion sferaga ega bolgan koordinasion birikmalar qutbli erituvchi muhitda avval birlamchi dissotsiyalanishga uchraydi; bunda tashqi sferadagi ionlar kompleksdan batamom ajralib ketadi, masalan: [Cu(NH 3 ) 4 ]Cl 2 = [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ +2Cl - So’ngra ikkinchi qatra (solvolitik) bosqichli dissotsiyalanish sodir bo’ladi, masalan: [Cu(NH 3 ) 4 ] +2 +L→[Cu(NH 3 ) 3 L] 2+ +NH 3 +L→[Cu(NH 3 ) 2 L 2 ] 2+ +NH 3 +L→[Cu(NH 3 )L 3 ] 2+ +NH 3 +L→[CuL 4 ] 2+ +NH 3 Bu yerda: L-qutbli erituvchi molekulasi [suv, spirt, DMFA, DMCO-(CH 3 ) 2 SO va hokazo]. Ichki koordinasion birikmalar (masalan, kompleksonatlar, ditizonatlar, porferinlar) dissotsiyalanganda solvo-protolitik (ya’ni ham erituvchi ham protonlar ishtirok etadigan) jarayon sodir bo’ladi [21]. 37](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-37.png)
![Komplekslarning tuzilishi endilikda valent bog’lanishlar, kristall maydon va molekulyar orbitallar nazariyalari asosida talqin qilinmoqda. Koordinasion birikmalar quyidagi jarayonlarda ko’p ishlatiladi: a) analitik kimyoda ko’pgina elementlar atomlari ionlarining yoki organik moddalarni tahlilida (asosan fotokolorimetrik usulda), b) ba’zi metallarni aralashmalaridan ajratib olish va ularni yuqori darajada tozalash, v) galvonostegiya va galvonoplastinkada mustahkam qoplamalar hosil qilish, g) bo’yoq moddalar tayyorlash (berlin siri va boshqalar), d) suvning qattiqligini aniqlash va uni bartaraf etish (polifasfatlar, poliaminokislotalar, kompleksonlar va boshqalar), e) tirik organizmning hayotiy jarayonida muhim bo’lgan birikmalar (gemoglabin, emzimlar, xlorofill va boshqalar) koordinasion birikmalar jumlasidandir [22]. 38](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-38.png)
![II BOB. OLINGAN NATIJALAR VA ULARNING TAHLILI 2.1. Xinazolon-4 va uning Co ( II, Cu(II) va Zn tuzlari bilan kompleks birikmalari Xinazolon-4 va uning hosilalari qishloq xo’jaligida va meditsinada keng qo’llanmoqda. Ular gerbiset, fungisid o’simliklarini o’stirish, formologik kabi bir qancha biologik aktivliklarni namoyon qilishi aniqlangan [5]. Xinazolon-4 tarkibida kompleks birikmalar hosil qilishga moyil bo’lgan atomlari borligi, shu sababli har xil toutomeryaga uchrashi va metall tabiatiga qarab har xil koordinatsiyaga uchrashi va nihoyat liganddagi biologik xususiyatlarni o’zgarishi ham nazariy, ham praktik jihatdan qiziqish uyg’otadi. Ma’lumki biologik faol bo’lgan birikmalar tarkibiga biometallarni kiritilishi, ularning zararli tomonlarini kamaytirib qolmasdan, balki ko’pgina hollarda biologik faolligini oshiradi yoki yangi biologik xususiyatlarni namoyon qiladi. Xinazolon-4 oq kristal modda bo’lib, bir qancha toutomerik holatlarda bo’lishi mumkin: N C HN HCO N C HNCO H N C HNCO H A B C Adabiyotlardan ma’lumki tajribalar natijasida A:B:C-7:2:1 nisbatlarda bo’lishi aniqlangan [16]. Xinazolon-4 tarkibida 2 ta azot va kislorod tutganligi va bir qancha toutomerik holatlarda bo’lganligi uchun u kuchli kompleks hosil qiluvchi ligand hisoblanadi. Xinazolon-4 ni antronil kislotasiga formamid ta’sir ettirib olish mumkin [16], [19]. 39](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-39.png)
![birikmalari esa, rux metaliga xos bo’lgan tetraedrik tuzilishiga ega ekanligi aniqlangan:O H 2 N C N C O Z n X H 2O H Misli kompleks birikmalarning EPR- spektrlari o’rganilib, hosil bo’layotgan anizatrop parametrlari (g ‖ =2,221, A=13g va g ┴ =2,067) o’rganildi. Misli kompleks birikmalarni kvadratli piramida tuzilishiga ega ekanligini IQ-spektridan olingan ma’lumotlar ham tasdiqlaydi. Hosil bo’lgan kompleks birikmalarning elektr o’tkazuvchanligi o’rganilib, kam elektr o’tkazuvchan ekanligi (18÷25 sm -1. om 2 . mol -1 ) aniqlangan [4]. H 2O O C O C H 3 O H 2 N C N C O C u O H 2 H Bu esa, asido ligandlarni ya’ni kislota qoldiqlarini (NO 3 - , CH 3 COO - , Cl - ) ichki sferada joylashganligidan dalolat beradi. Kompleks birikmalarning IQ-spektrlarida suv molekulalariga tegishli ν(OH) ning yutilish chiziqlari 3430-3440 sm -1 larda namoyon bo’lishi ko’rsatilgan. Co(X 3 ) 2 . 4H 2 O va Cu(X) 2 . 3H 2 O kompleks birikmalarni kristall holida IQ- spektri o’rganilgan. Bu kompleks birikmalarning IQ- spektrlarida liganddagi νC=O) va ν(N-H) bog’lariga tegishli nur yutilish chiziqlarini 1700 va 3200 sm -1 oblastlarda yo’qolib ketishi hamda yangi ν(C=N) va ν(C-O) bog’lariga tegishli yutilish 41](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-41.png)
![chiziqlarni 1630-1350 sm -1 oblastlarda hosil bo’lishi 2ta xinazolon molekulasini kislorod orqali metall bilan manodentat birikayotganligidan dalolat beradi [12]. Kompleks tarkibidagi suv molekulalariga tegishli yutilish chiziqlari 3450- 3500 sm -1 larda nomoyon bo’ladi. Bu kompleks birikmalarni elementga analiz, H 2O O H 2 C u N N C O C N N O OH2 suyuqlanish tempraturasi, elektr o’tkazuvchanligi, EPR-, IQ-spektrlaridan olingan ma’lumotlarga asoslangan holda, quydagi tuzilish formulasi taklif etilgan: C O C N N O N C N OH2 OH2 Co Cu(Xz) 2 . 3H 2 O kompleksiga Xz ning kaliyli tuzlari ta’sir ettirilganda, yangi K[Cu(Xz) 3 . 2H 2 O tarkibli kompleks birikmasi hosil bo’lishi aniqlangan. K[Cu(Xz) 3 ] . 2H 2 O Kompleks birikmaning IQ-spektrini boshqa spektrlaridan farqi 1700 sm -1 da ν(C=O) ga tegishli yutilish chiziqlari namoyon bo’ladi. Analizator- CNH-1 yordamida kompleks birikma tarkibi ham o’rganilgan. Kompleks birikmani elektr o’tkazuvchanligi o’rganilganda 2 ta iondan iborat ekanligi aniqlangan: K[Cu(X 3 ) 3 . 2H 2 O]↔K + +[Cu(X 3 ) 3 . 2H 2 O) - 42](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-42.png)
![2.2. 2,4-Dioksoxinazolon-4 va uning Co (II), Cu(II) va Zn tuzlari bilan kompleks birikmalari 2-Oksoxinazolon-4 (OX 3 ) qiyin eruvchan (T 0 suyuq -336-337 0 C) birikma bo’lib, tarkibidagi harakatchan vodorodlar hisobiga eritmada bir necha taytometrik holatlarni namoyon qiladi [16]: N CN HC OO H N CN HCO O H N CNCO H O H N CNC OO H H Shuning uchun 2-oksoxinazalon-4 ni kompleks birikmalarini o’rganish juda qiziq, chunki u metallar bilan har xil koordinasiyaga uchrashi mumkin. 2- Oksoxinazolon-4 ni IQ-spektrida 2 va 4 holatlaridagi NH gruppasiga tegishli yutilish chiziqlari 1675 va 1715 sm -1 larda va 3 holatlardagi NH gruppasiga tegishli yutilish chiziqlari esa, 3060 sm -1 larda namoyon bo’ladi. Biz bu yutilish chiziqlarini hosil qilishni ximazolon- 4ni IQ-spektriga solishtirib, ishonch hosil qilishimiz mumkin. Chunki xinazolon-4 ni 2-holatida C=O gruppani hamda 1 va 3 holatlardagi NH gruppalarni ajratib olish mumkin. 2-oksoxinazolon-4 ni Co(II), Cu(II) va Zn tuzlari bilan kompleks birikmalarni o’rganishda, spirtda 2- oksoxinazolon-4 ga nisbatan yaxshi eruvchan bo’lgan oksoxinazolon-4 ni kaliyli tuzlaridan (KOXz) foydalandik. 2- oksoxinazolon-4 ni kaliy tuzlarini olish uchun 2-oksoxinazolon-4 ni spirtdagi sustiziyasiga 1:1 mol nisbatda KOH qo’shib, 2- oksoxinazolon-4 eriguncha 50 0 C temperaturada 35-40 minut chayqatib turildi. Hosil bo’lgan KOXz ni tarkibidagi spirtni xona temperaturasida bug’latib, quruq 43](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-43.png)
![kristall holida ajratib olish mumkin. KOXz ni IQ-spektrida 3060 sm -1 da namoyon bo’layotgan 4 holatdagi karbonil gruppaning 1703 sm -1 ga qadar pastgi oblastga siljishi natriy metalini OXz tarkibidagi azot protoniga almashayotganligidan dalolat beradi. Demak reaksiya tenglamasini quyidagicha yozish mumkin: N CN HCO O + K O H N CN - KCO O + H 2 O OXz ni IQ-spektirida quyidagi bog’lar kuzatiladi [12], [17]: ν (C=O) 4 1715 sm -1 , ν( C = O ) 2 1675 sm -1 , ν( NH ) 3 3060 sm -1 , ν( NH ) 3200 sm -1 . KOXz ni IQ-spektrida quyidagi bog’lar kuzatiladi [12], [17]: ν( C = O ) 4 1708 sm -1 , ν( C = O ) 2 1670 sm -1 , ν( NH ) 3 , ν( NH ) 1 3200 sm -1 Sintez qilib olingan kompleks birikmalar : ( Co ( OXz ) 2 . 4 H 2 O , Cu ( OXz ) 2 . 3 H 2 O va Zn ( OXz ) 2 . 2 H 2 O spirtida , atsitonda , benzolda yomon eriydi . DMCO va DMFA larda yaxshi eriydi . Bu kompleks birikmalarning IQ - spektrlari bir - biriga juda o ’ xshash bo ’ lib , ularning IQ - spektrlarida liganddagi ν( NH ) 3 va ν( C = O ) 4 yutilish chiziqlari 3060 va 1715 sm -1 da kuzatilmaydi . Qoshbog’lar oblastida esa, asosan 2 ta harakterli yutilish chiziqlari 1660-1650 va 1630-1625 sm -1 kuzatiladi. Birinchi chiziq ν (C=O) 2 tegishli bo’lib, u OXz ga nisbatan 15-25 sm -1 past oblastga qarab siljigan. Ikkinchi yutilish chizig’i esa, ν (C=O) 4 ga emas, balki ν (C=N) 1 ga tegishlidir. Chunki ν (C=O) 4 ni 1630 sm -1 ga qadar kamayib ketishi ishonchsizroq. Agar ν (C=O) 4 spektrda yuqolib ketayotan bo’lsa, unda metall kislorod orqali bog’lanayotgan bo’lishi kerak va IQ-spektrlizda ν (C-O) ga xos yutilish chizig’i namoyon bo’lishi kerak edi. Haqiqatdan ham 1330- 1350 sm -1 da hamma kompleks birikmalarimizda ν (C-O) ga tegishli intensiv chizq hosil bo’lyapdi. Bu yutilish chiziqlari OXz ni IQ-spektrda kuzatilmagan edi. Bu esa, metallarni OXz bilan kislorod orqali bog’lanayotganligidan dalolat beradi. Kompleks tarkibiga kiruvchi suvga tegishli yutilish chiziqlari 3400-3450 sm -1 da kuzatiladi [9]. Shunday qilib, IQ-spektridagi ma’lumotlarga asoslangan holda, 44](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-44.png)
![kompleks birikmalarni tuzilishini quyidagicha taklif qilingan. Co(OX z ) 2 . 4H 2 O kompleksida OX z kobalt bilan kislorod orqali bog’lanayapdi, suv molekulalari esa, qolgan joylarni oktaedrga qadar to’ldiryapdi, chunki Co(II) metalli uchun oktaedrik tuzilish xosdir [7], [21]. N C N C O O O H 2C o O H C N HC N O H 2 O O H 2 O H 2 Kompleks birikmalarni IQ-spektrlari o’xshash bo’lganligi uchun ularga ham koordinatsiya kislorod orqali bo’ladi, lekin misli kompleks birikma kvadratli piramida tuzilishida, ruxli kompleks birikma esa, tetraedrik tuzilishda bo’ladi.H C N H C N O H 2O O H 2 N C N C O O O H 2 Cu O ν (Co-O) va ν (Cu-O) ga tegishli valent tebranishli yutilish chiziqlari 460 va 480 sm -1 larda kuzatiladi. ν (Zn-O) ga tegishli yutilish chizig’i esa, 400 sm -1 da namoyon bo’ladi. 45](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-45.png)
![O H 2 N C N C O Zn O H 2O O C N C N O2.3. 2-Karboksimetilaminoxinazolon-4 ni Cu (II) tuzlari bilan 1:1 va 1:2 tarkibli kompleks birikmalari 2-Karboksimetilaminoxinazolon-4 (K.M.A.X) kompleks hosil qiluvchi ligand hisoblanib, u bir qancha toutomer holatlarda bo’lishi mumkin: [12], [16]. N CN HCO N CO O C H 3 H N CN HCO N CO O C H 3 N CNCO H N CO H O C H 3 N CNCO H N CO O C H 3 H H Cu va Zn tuzlari metanoldagi eritmasini monokaliyli 2-Karboksimetilamino- xinazolon-4 ni metanoldagi eritmasiga ta’sir ettirib, yashil rangli metanolga kam eruvchan CuX . KMAX . 2H 2 O (X=NO 3 )CH 3 COO) va rangsiz ZnX . KMAX . H 2 O (X=Cl, NO 3 ) kompleks birikmalari ajratib olindi. Mis va rux kompleks birikmalarining IQ-spektrida 1740 va 1690 sm -1 oblastlarida ν (C=O) karbonil gruppacha tegishli nur yutilishi chiziqlari yuqolib, uning o’rniga 3200 sm -1 da va 3400 sm -1 da suv molekulalariga tegishli bo’lgan ν (OH) nur yutilish chiziqlari kuzatildi [20]. Mis va rux metallarining 2-Karboksimetilaminoxinazolon-4 bilan hosil qilgan komplekslarini dimetik sulfooksid (D.M.C.O) eritmasida elektr o’tkazuvchanligi 46](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-46.png)
![tuzlari bilan 1:1 tarkibli kompleks birikmalari KMAX ni dikaliyli tuziga mis va kobalt tuzlarining metanoldagi eritmasini 1:1 nisbatda tomchilatib, oz-ozdan qo’shilganda to’q yashil rangli Cu . KMAX . 3H 2 O tarkibli kompleks birikmalari hosil bo’lishi kuzatilgan. Bu kompleks birikmalarning infraqizil spektrlari (IQ) bir-biriga juda o’xshash. Kompleks birikmalarning IQ-spektrlarida KMAX dagi ν (NH) va ν (C=O) guruhlariga tegishli nur yutilish chiziqlari kuzatilmadi. 3300 sm -1 da koordinatsi- yaga uchragan suv molekulalarining ν (OH) keng yutish chiziqlari va qo’shbog’lar oblasti (1600 - 1700sm -1 ) da ν (C=N) ga tegishli yangi yutilish chiziqlari kuzatildi. Olingan kompleks birikmalarning eruvchanligi, suyuqlashish temperaturasi, IQ-spektri, elementga analiz qilib, kompleks tarkibi aniqlandi. Shu olingan ma’lumotlarga asoslangan holda, kompleks birikmalarning quyidagi tuzilish formulalari taklif qilindi.O N O H 2 C o H 2O O H 2 N C N C O C O C H 3 Komplekslarning IQ-spektrlarida ν (Co-N); ν (Co-O), ν (Cu-N) va ν (Cu-O) ga tegishli yutilish chiziqlari 555, 445, 540 va 465 sm -1 larda namoyon bo’lishi kuzatildi [9], [13]. Co . KMAX . 3H 2 O va Cu . KMAX . 2H 2 O kompleks birikmalari kam eruvchan bo’lganligi uchun ularni elektron va PMR-spektrlarini o’rganishga muvofiq bo’linmadi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, monokaliyli KMAX Cu va Zn tuzlari bilan 1:1 tarkibli kompleks birikmalar hosil qiladi. 48](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-48.png)
![Misli kompleks birikmalar trigonalli piramida, ruxli kompleks birikmalar esa, tetraedrk tuzilishga ega ekanligi aniqlandi. Dikaliyli KMAX Co va Cu tuzlari bilan 6 halqali siklik kompleks birikma hosil qilishi kuzatildi. Bu birikmalarda KMAX 4 gi holatdagi kislorod va 3 gi kobaltdagi azotdan tashqari karboksometilamino (-NHCOOCH 3 ) gruppasidagi kislorod orqali ham koordinatsiyaga uchrashi ham aniqlandi. 2.5. Atsetilaminoxinazolon-4 va uning Cu (II) tuzlari bilan 1:1 va 1:2 tarkibli kompleks birikmalari 2-Atsetilaminoxinazolon-4 oq kristal modda bo’lib, bir qancha toutomerik holatlarda bo’lishi mumkin. 2-Atsetilaminoxinazolon-4 (AAX z )- tarkibida 3 ta azot, 2 ta karbonil guruhlari tutganligi hamda bir qancha toutomerik holatlarda uchrashi mumkin bo’lganligi uchun u kuchli kompleks hosil qiluvchi polidentatli ligand hisoblanadi [22], [23]. 2-Atsetilaminoxinazolon-4 ni spirtdagi sustenziyasiga 1:1 nisbatda KOH qo’shganimizda spirtda yaxshi eruvchan, sariq rangli 2-atsetilaminoxinazolon-4 ni kaliyli tuzi (KAAX z ) hosil bo’ladi. KAAX z ni spirtli eritmasiga mis (II) tuzlarining spirtdagi eritmasidan (1:1 mol nisbatlarda) qo’shganimizda, yashil rangli CuX . AAX z . 2H 2 O kompleks birikmasi hosil bo’ladi. 2-Atsetilaminoxinazolon-4 ni dikaliyli tuzining spirtdagi eritmasiga mis (II) tuzlarining spirtdagi eritmasidan (1:1 mol nisbatlarda) qo’shganimizda to’q yashil rangli Cu . AAX z . 2H 2 O tartibli kompleks birikmasi hosil bo’ldi. AAX z ni monokaliyli tuzining spirtdagi eritmasiga Cu(II) tuzlarining spirtdagi eritmasidan (Me:4 1:2 mol nisbatlarda) qo’shganimizda yashil rangli Cu (AAX z ) 2 . H 2 O kompleks birikmasi hosil bo’ldi. CuX . AAX z . 2H 2 O, Cu . AAX z . 2H 2 O, Cu(AAX z ) 2 . H 2 O kompleks birikmalarning IQ-spektrlarida 1740-1690 sm -1 lardagi ν (C=O 4 ) ga tegishli yutilish chiziqlari 49](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-49.png)
![Sintez qilingan aralash ligandli kompleks birikmalarning IQ-spektrida ligandlarning spektrida namoyon bo’layotgan ν(NH) 3 va ν(C=O) 4 chiziqlar 3060 va 1965 sm -1 oblastida kuzatilmadi. 3410 sm -1 oblastida ν(NH) 1 gruppalarga tegishli chiziqlar namoyon bo’ladi. U liganddagiga nisbatan (15 sm -1 ) pastki oblastga siljigan. ν(C=N) va aramatik halqaga tegishli keng chiziqlar 1595-1620 sm -1 oblastida kuzatildi. 1390 va 835 sm -1 oblastida netrat ionlarining ν 2 va ν 3 valent tebranishlariga tegishli chiziqlar esa, 1345 sm -1 da kuzatiladi. Suv molekulalariga tegishli bo’lgan ν(OH), 3450-3500 sm -1 oblastida keng chiziq tarzida namoyon bo’ladi. Cu(X Z )(AAX Z ) . H 2 O va Cu(X Z ) . (KMAX) . H 2 O komplekslarini elektron spektrini o’rganish uchun komplekslarni dimetil sulfooksid (DMSO) dagi eritmasini KFK-3 da to’lqin uzunligi (λ) 315 nm dan 900 nm gacha bo’lgan oblastda tekshirib ko’rildi. Tekshirish natijalari shuni ko’rsatdiki, kompleks birikmasining elektron spektrini 340 nm va 680 nm larda nur yutilishi kuzatilayapdi. Ligandga tegishli bo’lgan yutilish chiziqlari pastki oblastda (290-300 nm) namoyon bo’lishi adabiyotlardan ma’lum [6], [8], [9]. Demak, kompleks birikmaning elektron spektrida namoyon bo’layotgan 340 nm ligandni mis metali bilan birikishi natijasida yuqori oblastga (290 nm dan 340 nm gacha) siljiyotganini ko’rsatadi, ya’ni L→Me [8] 680 nm da chiqayotgan chiziq esa 2 B 1g → 2 B 2g elektron o’tishga to’g’ri keladi va kompleks birikmalarning kvadratli peramida tuzilishga ega ekanligidan dalolat beradi. Agar 550 nm, 580 nm va 710 nm larda nur yutilish chiziqlari chiqganda edi, unga kompleks birikmalarni 1 A 1g → 1 B 1g , 1 A 1g → 1 A 2g va 1 A 1g → 1 E 1g o’tishlariga to’g’ri keluvchi yassi kvadratli tuzilishga ega deyish mumkin edi [8]. Lekin kompleks birikmaning elektron spektrida faqat bitta 680 nm dagi nur yutilish chizig’i namoyon bo’ladi. 750 nm va 710 nm lardagi nur yutilish chiziqlari kuzatilmadi. Olingan natijalar (IQ, UB-spektrlari) ga asoslanib kompleks birikmaning tuzilish formulasini quyidagicha taklif etish mumkin: 55](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-55.png)
![C N C N O N C H N C O C u N H C O H 2O H 3CMis (II) tuzlarini elektron spektrlari esa, yuqori oblastda (700, 775, 800 nm larda) namoyon bo’lishi kuzatildi. Cu(NO 3 ) 2 . 3H 2 O tuzi tarkibida uch molekula suv bo’lganligi uchun Cu(NO 3 ) 2 . 3H 2 O ni metanoldagi eritmasini elektron spektri akvo kompleksini [Cu(H 2 O) 5 ] 2+ chiqish oblastiga (800 nm) yaqin joyda (775 nm), [Cu(H 2 O) 3 (CH 3 OH) 3 ] 2+ + ko’rinishida namoyon bo’lyapdi. Cu(CH 3 COO) 2 . H 2 O da bitta suv molekulasi bo’lganligi uchun pastki oblastda (700 nm) [Cu(H 2 O) . (CH 3 OH) 5 ] 2+ ko’rinishida namoyon bo’layotganligi aniqlandi. XULOSA 56](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-56.png)
![Olingan natijalarga asosan quyidagi xulosalarga kelindi: 1. Mis (II) tuzlarini xinazolon-4 bilan 1:1; 1:2 va 1:3 tarkibli kompleks birikmalar hosil qilishi hamda birikish to’rtinchi holatdagi kislorod yoki uchinchi holatdagi azot yoki har ikkalasi bilan bir vaqtda koordinatsiyaga uchrashi aniqlandi. 2. Mis (II) tuzlarini xinazolon-4 bilan 1:2 tarkibli kompleks birikmalarini sintezlash jarayonida markaziy ion ikkinchi kislota qoldig’ini ham xinazolon-4 ga almashinishi mumkinligi o’rganildi. 3. CuNO 3 . (X Z ) . 2H 2 O kompleks birikmasidagi kislota qoldig’i xinazolon-4 yoki uning hosilalariga almasha olishi mumkinligidan foydalangan holda, Cu(X Z ) (AAX Z ) . H 2 O hamda Cu(Xz)(KMAX) . H 2 O tarkibli aralash ligandli kompleks birikmalari sintez qilindi. 4. Sintez qilingan kompleks birikmalarning IQ-hamda UB-spektroskopiyalari o’rganildi va kvadratli peramida tuzilishiga ega ekanligi aniqlandi. 5. UB-spektrini o’rganish jarayonida mis(II) tuzlarini suv va spirt bilan [Cu(H 2 O) 5 ] 2+ ; [Cu(H 2 O) 3 (CH 3 OH) 2 ] 2+ hamda [Cu(H 2 O)(CH 3 OH) 4 ] 2+ tarkibli kompleks birikmalar hosil qilishi, nur yutilish chiziqlarini 800, 750 hamda 700 nm larda namoyon bo’lishi o’rganildi. 6. CuX . KMAX . 2H 2 O kompleks birikmasining DNSO da elektr o’tkazuvchan- ligi o’rganilganda, kam elektr o’tkazuvchan (5-7 sm -1. sm 2. mol -1 ) bo’lib, elektrolitmas xarakterga ega ekanligi aniqlandi. 7. Sintez qilingan kompleks birikmalar toluolda, kisiloda va spirtda ligandga nisbatan yaxshi erishi kuzatildi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 57](/data/documents/a4d0359f-5b42-4964-9c75-204867309a34/page-57.png)
