Касб - хунар коллежлари жисмоний тарбия дарсларида волейбол ўйинини ургатиш услубиёти - Jismoniy tarbiya - Diplom ishlar

Касб - хунар коллежлари жисмоний тарбия дарсларида волейбол ўйинини ургатиш услубиёти

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2055 KB

Ko'chirib olish

М У Н Д А Р И Ж А КИРИШ .................................................................................................................... 2 I. БОБ. ВАЛЕЙБОЛНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИ ТАРИХИ ...... ................ .............5 I . 1. ВОЛЕЙБОЛ ВА У НИНГ РИ В ОЖЛАНИШ ТАРИХИ… ………………….5 I. 2. ЎЗБЕКИСТОНДА ВОЛЕЙБОЛНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИ....... 15 II . Боб. ВОЛЕЙБОЛ ЎЙИНИ ТЕХНИКАСИ – ТАКТИКАСИ ВА УНИ ЎРГАТИШ УСЛУБИЁТИ................................................................................... .36 II. 1. ВОЛЕЙБОЛ ЎЙИНИ ТЕХНИКАСИ НИ ЎРГАТИШ УСЛУБИЁТИ ....... 36 I. 2. ВОЛЕЙБОЛ ЎЙИНИ ТАКТИКАСИ НИ ЎРГАТИШ УСЛУБИЁТИ ........ 46 II. 3. ВОЛЕЙБОЛ БЎЙИЧА ДАРСЛАРНИ ЎТКАЗИШ УСЛУБИЯТИ.......... 50 Х У Л О С А .......................................................................................................... 56 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР................................................................. 59

КИРИШ Мавзунинг долзарблиги – В олейбол ўйини 1895 йилда Америка қўшма штатларининг Массачусетс штатидаги Холиок шаҳрида ёш христианлар иттифоқини нг жисмоний тарбия ўқитувчиси яъни раҳбари пастор Вильям Морган томонидан кашф қилинди . Спрингфилд шаҳридаги коллеж директори доктор Альфред Халстед 1896 йилда бу ўйинга “волейбол” деб ном берди. “Волейбол” инглизча сўз бўлиб, ўзбек тилида “парвоз қилувчи тўп” деган маънони билдиради. 1895 - 1920 йиллар волейбол ўйинининг ривожланишини биринчи босқичи бўлиб ҳисобланади. В олейбол спорти шуғулланувчилар сони жиҳатидан ниҳоятда кенг оммавийлашган спорт турлари қаторига киради. 1996 йил июль ойида А Қ Ш нинг Атланта шаҳрида бўлиб ўтган Бутунжаҳон Конгрессида эълон қилин- ганидек волейбол жаҳон миқёсида футболдан кейин иккинчи ўринни эгаллайди. Мазкур ўйинни ихтиро қилган пастор Вильям Морган волейболни шу даражада оммавийлашиб кетишини ўз вақтида эҳтимол ҳаёлига келтир- маган бўлса керак. Мамлакатимизда волейбол ўйини спорт тури сифатида 1920 йиллардан сўнг вужудга келган бўлиб, қисқа вақт ичида кескин оммавийлашиб кетди. Республикамиз шарафини ҳимоя қилиб келган “ Ў қитувчи”, “Наука”, “Локомотив”, “Спартак”, “ОДО”, “Пахтакор”, “Автомобилист”, “Динамо” каби етакчи волейбол жамоаларимиз турли миқёсдаги мусобақаларда ўз санъатларини навбатма-навбат намойиш қилиб келишди. Бугунги кунга келиб ўзбек волейболи мустақил йўналишда тараққий этиб бормоқда. 1993 йил июль ойида Хитойни Шанхай шаҳрида ўтказилган VII Осиё чемпионатида мустақил Ў збекистон Республикасининг аёллар жамоаси волейбол тарихида биринчи бор иштирок этиб фахрли 6 ўринни қўлга киритди. 2

Истиқлолдан сўнг ўзбек волейболининг тараққиёти янгича йўналишда ривожланаётгани кўзга ташланаётир. Жумладан, 1992 йилдан бошлаб мунта- зам ўтказилаётган Ў збекистон миллий чемпионати ва ўқув муассасалари ўртасида ўтказилаётган 3 босқичли (“Умид ниҳоллари”, “Баркамол авлод”, “Универсиада”) мусобақалар ўзбек волейболининг янада оммавийлашишига таъсир этмоқда. Мазкур мусобақаларда профессионаллик асосида тузилган жамоаларни иштирок этиши мақтовга сазовордир. Буларга “Каноп” (Самар - қанд), “Виктория” (Навоий), “МХСК” (Чирчиқ), “Автомобилчи” ( Қ ўқон), “Автомобилист” (Наманган) ва СКИФ (Тошкент) жамоалари мисол бўлади. Волейболда ўйин техникаси ўзига хос таснифга эга бўлиб, у бир неча туркумдан таркиб топади. Ўйин техникасининг таснифи «ҳужум техникаси» ва «ҳимоя техникаси» каби туркумларга бўлинади. Улар эса ўз навбатида юқоридан пастга қараб бир - бирига бўйсундирилган кичик туркумлардан ташкил топади. «Техника» атамаси юнонча ( tehnus ) сўздан олнган бўлиб, жуда кенг маънода фойдаланилади ва ўзбек тилида «санъат» деган тушунчасини англатади. Ҳужум техникасига ҳолат ва ҳаракатланиш, узатиш, тўпни ўйинга киритиш ва зарба техникаси киради. Ҳимоя техникаси эса ҳолат ва ҳаракатланиш, тўпни қабул қилиш ва тўсиқ қўйиш техникасидан иборат. Ўйин техникаси – бу бир вақтнинг ўзида кетма - кет ва муайян максадли тартибда ижро этиладиган ихтисослашган ҳаракат ёки ҳаракатлар мажмуасидир. Ўйин техникаси – ҳаракатни аниқ, тез, енгил, вазиятга мувофиқ, кам куч сарф этиб юқори самарада бажаришга мўлжалланган бўлиши лози м . Ишнинг илмийлиги – Волейбол ўйинига оид дарслик, ўқув қўлланма, адабиётлардан, газета ва жўрналлардан фойдаланиб, ойнаи жаҳон орқали бериладаган кўрсатувлар кўриш орқали, мамлакатимиз олимлари томонидан 3

ўрганилган материаллар билан танишиб волейболни келиб чиқиш тарихини билиш, ўйин техникаси ва тактикасини ўргатиш услубиётини ўрганиб келгусида мактаб ўқувчиларига ўргатишдан иборат. Ишнинг мақсади - волейбол ўйинининг тарихи, ўйин техникаси ва тактикаси сирларини волейбол дарсларида ўқувчи ёшларга ўргатиш, уларни ушбу спорт турига бўлган қизиқишини яна ҳам оширишдан иборат. Ишнинг вазифаси - Волейбол ўйини ва унинг келиб чиқиш тарихини ўрганишга доир материаллар тўплаш ва уни таҳлил қилиш, ўйин техникаси ва тактикасини ўргатиш услубиётига доир тахминий режа тузиш ва тажриба ўтказиб амалиётда синаб кўриш иборат. Ишнинг илмий янгилиги – Волейбол ўйинини тарихи, ўйин техникаси ва тактикаси ҳақида назарий маълумотларни ўрганиб, ўргатиш услубиётига доир тўпланган материаллардан, тажриба ва таҳлил натижаларидан келиб чиқиб болаларни волейболга қизиқишини ошириш мақсадида дастурдаги маърузаларни оптималлаштириш, ўйин техникасига кенгроқ ўрин бериш ва тактик ҳаракатларни ўргатишда дастлабки тактик ҳаракатларга эътибор бериш. Ишнинг амалий аҳамияти – Волейбол умумий ўрта таълим мактаб- лари, АЛ ва касб - ҳунар коллежлари ўқув дастурларида ўз ўрнига эга. Унинг келиб чиқиш тарихи, ўйин техникаси ва тактикасини ўргатиш ҳақида назарий маълумотлар учун, ўйин техникаси ва тактикасини ўргатиш услубиётига доир амалий машғулотлар учун, ўқув соатлари ажратилган. Агар болаларга дастлабки дарсларда волейбол ўйини назариясини ўқитиб, уларда волейбол техникаси ва тактикаси элеминтлари хақида тўғри тасаввур ҳосил қилинса болаларни волейболга ўргатиш ишлари осон кечади. Натижада ўқувчилар волейбол ўйини амалларини тез ўзлаштирадилар. 4

МАВЗУ: КАСБ - ХУНАР КОЛЛЕЖЛАРИ ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ ДАРСЛАРИДА ВОЛЕЙБОЛ ЎЙИНИНИ УРГАТИШ УСЛУБИЁТИ. I. БОБ. В О ЛЕЙБОЛНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИ ТАРИХИ I . 1. ВОЛЕЙБОЛ ВА У НИНГ РИ В ОЖЛАНИШ ТАРИХИ Биз севган в олейбол ўйини Америка қўшма штатларининг Массачусетс штатидаги Холиок шаҳрида ёш христианлар иттифоқини жисмоний тарбия бўйича раҳбари пастор Вильям Морган томонидан 1895 йилда яратилган. В . Морган волейбол ўйинини оддий, кўп маблағ сарфламасдан ташкил этишни кўзда тутиб ўйиннинг қоидаларини ишлаб чиқди. 1896 йилда Спрингфилд шаҳридаги коллеж директори доктор Альфред Халстед бу ўйинга “волейбол” деб ном берди. “Волейбол” инглизча сўз бўлиб, ўзбек тилида “парвоз қилувчи тўп” деган маънони билдиради. Волейбол ўйини 1900 йил Канада, 1908 йил Куба, 1909 йил Пуэрто-рико, 1910 йил Перу, 1917 йил Бразилия, Уругвай, Мексикада, 1914 йил Англия, 1917 йил Францияда, 1900-1913 йиллари Осиё мамлакатларининг Япония, Китай, Филиппин каби бошқа давлатларда вужудга келди ва ривожланди. Жаҳон волейболини ривожлантириш жараёнини. Волейбол тараққиётини бошқариш халқаро волейбол Федерацияси (ХВФ - ФИВБ) ва зонал конференциялар орқали ижро этилади. Е вропа, Осиё, Африка, Шимолий ва марказий Америка, Кариб денгизи, Жанубий Америка минтақаларини зонал волейбол конференциялари мавжуд. ФИВБ нинг алоқа ва иш фаолиятлари расмий равишда инглиз, фаранг, рус ва испан тилларида амалга оширилади. ФИВБ ўзининг уставига эга. У вақти-вақти билан волейбол сохасида рўй бераётган асосий воқеалар билан ёритилган расмий БЮЛЛЕТЕНЬ чиқариб (нашр қилиб) туради, турли услубий кўрсатмалар, ҳужжатлар, низомлар, тавсияномалар чоп этилади. 5

ФИВБ нинг асосий мақсади жаҳоннинг турли минтақаларида волейбол - ни ривожлантириш, барча давлатларнинг спортчилари ва расмий шахслари ўртасидаги алоқаларни мустаҳкамлаш, миллий волейбол федерацияларини бирлаштириш, янги миллий волейбол федерациялари тузиш, расмий мусоба- қалар ўтказиш, ўйин қоидаларини ва тактикасини шакллантиришдан иборат. ФИВБ нинг олий органи – Конгрессдир. У икки йилда бир марта ўтказилади. ФИВБ нинг раҳбар органи – Маъмурий Кенгаш бўлиб, ўз президенти, бош котиб ва уни ёрдамчилари, 4 та вице президенти, 12 та Кенгаш аъзолари ва зонал конфедерацияларнинг президентларидан ташкил топади. Маъмурий кенгашнинг қарорларини Ижроий Қўмита ҳаётга тадбиқ этади. Ижроий Қўмита ўз президентидан, икки вице президентидан, бош котиби ва уни икки ёрдамчисидан иборат. ФИВБ да техник органлар ҳам мавжуд бўлиб, улар 5 та доимий ҳайъатлардан ташкил топади. 1. Т ашкилий - спорт ҳайъати Мусобақаларни ташкил қилиш ва уларни таҳлил этиш, маълумотларни йиғиш ва волейбол бўйича халқаро спорт календарини режалаштиради. 2. Т ренерлар бўйича ҳайъат Волейбол эндигина ривожланаётган минтақа ва давлатларда шу спорт турини тараққий эттириш тадбирларини ташкил қилиш, тренерлар билан семинарлар уюштириш, уларга маслаҳатлар бериш, волейбол бўйича «қўли калта» давлатларга ёрдам сифатида тренерларни ҳар хил муддатларга ишга жўнатиш, услубий кўрсатма ва тавсияларни ишлаб чиқиш ва амалиётга жорий этиш ишлари билан шуғулланади. 3. А рбитраж ҳайъати Мусобақалар ҳакамларини тайинлаш, уларнинг фаолиятига рахбарлик қилиш, таҳлил этиш ва бахолаш, халкаро семинарларни уюштириш, ҳакамлик қилиш бўйича услубий кўрсатмалар ишлаб чиқиш ишларини бажаради. 6

4. Ў йин қоидалари бўйича ҳайъат Маъмурий Кенгаш ва Конгресс муҳокамасига ўйин қоидалари бўйича киритилган ўзгаришларга оид тавсияларни такдим этиш, арбитраж ҳайъати билан биргаликда ҳакамлик қилиш қоидасини ишлаб чиқиш ва ўйин қоидаларига ягона фикрда ёндошишни таъминлаш каби тадбирларни амалга оширади. 5. Т иббий ҳайъат Мусобақалар жараёнида тиббий хизмат кўрсатиш, ўқув-тренировка машғулотларини тиббий назорат қилиш, организм ва иш қобилиятини тиклашга оид тадбир воситалар ҳамда шикастланишларни олдини олиш каби масалалар буйича таклиф, тавсия ва кўрсатмалар тайёрлаш ишларини ижро этади. ФИВБ нинг таркибига 160 та давлат кирган энг кўп сонли федерация. У ўзига маълум молиявий масъулиятни олиши шарт (аъзо бўлиб киришда ва ҳар йили бадал тўлаш, расмий биринчиликлар ва халқаро учрашувлар ўтказиш учун пул маблаги ажратиш, ФИВБ тасарруфида ўтказиладиган расмий мусобакаларда иштирок этиш учун бадал тўлаш ва ҳоказо). Волейбол спортининг собиқ иттифоқда ривож топиши. Волейбол спорт тури собиқ иттифоқда 1920-1921 йилларда ўрта Волга ( Қ озон, Нижний Новгород) да тарқала бошлади. Бир қатор жисмоний тарбия ва спортнинг кейинги тараққиёти учун чиқарилган қарорилар валейболни ривожланиши учун катта аҳамиятга эга бўлди. Қарорларда оммани тарбиялашнинг самарали усулларидан бири бўлган жисмоний тарбия ва спортни кенг ривожлантириш зарурлиги ўқтириб ўтилди. В олейболчилар ўз олдиларига мамлакатда волейболни оммалашти - риш, тарбиявий ишларни кучайтириш, техника ва тактикани мукаммаллаш - тириш, ўйинчиларни ҳар томонлама жисмоний тайёргарлигини юксалтириш каби қатор вазифаларни қўйдилар. 7

Волейбол нинг ҳамма ерда тарқали ши м о со бақаларнинг ягона қоида - ларини ишлаб чиқиш зарурати ни туғ д и р ди. 1925 йилнинг январида Москва жисмоний тарбия кенгаши волейбол бўйича мусобақаларнинг биринчи расмий қоидалрини тузиб тасдиқлади. Тўрнинг баландлиги – аёллар учун 2 м 20 см ва эркаклар учун – 2 м 40 см қилиб белгиланди. Аёллар жамоаларида ўйин 15 х 7,5 ўлчамли майдончада ўтказиладиган бўлди. 1926 йилда янги қоидалар асосида биринчи мусобақалар Москвада ўтказилди. «Собиқ Иттифоқида» биринчи босмадан чиқарилган волейбол бўйича махсус адабиёт 1926 йилда нашр қилинди ва у «Волейбол ва муштлар жанги» деб ном лан ди. Унинг муаллифлари С.В.Сисоев ва А.А. Марку лар эди. 1926 йилда яна бир қатор муҳим воқеалар бўлиб ўтди, яъни волейбол Бутуниттифоқ жисмоний тарбия кенгашининг ўйинлар шўъбаси волейбол бўйича мусобақаларнинг ягона қоидаларини тасдиқлади. Кейинчалик волейбол фақатгина Москвада эмас, балки Украинада, шимолий Кавказда, Кавказортида, Узоқ Шарқ ва Ў рта Волга ўлкаларида ҳам кенг тарқалди. 1928 йилнинг августида биринчи Бутуниттифоқ спартакиадаси бўлиб ўтди. Унда Москва, Украина, Шимолий Кавказ, Кавказорти Федерацияси ва Узоқ Шарқ ўлкасининг эркаклар ва аёллари жамоалари қатнашадилар. Мусобақалар чиқиб кетиш тартибида ўтказилди. Москва аёллар жамоаси ва Украинанинг эркаклар жамоаси ғолиб чиқдилар. Биринчи Бутуниттифоқ спартакидасида волейболчиларнинг учрашув - лари мусобақа қоидаларининг алоҳида бандларини ягона тартибда изоҳлаш учун имкон берди. Шуни айтиб ўтиш керакки, бу ерда аёллар жамоалари биринчи бор нормал ўлчовли майдончаларда (18 х 9 метр) ўйнайдилар. Мусобо қ ада Украина жамоа с и янги ўйин тактикасини ва фидокорона ҳимояни намойиш этди, М оскваликлар кучли ҳужумчи эканликлари билан 8

кўзга ташландилар, Узоқ Шарқликлар эса паст узатилган тўп билан ҳужум қилишдек ажойиб янгилик олиб келдилар. Худди ўша 1928 йилда Москвада доимий ҳакамлар уюшмаси ташкил этилди. Волейбол тараққиётида 1929 йилда ўтказилган мактаб ўқувчиларининг спартакиадаси ҳам катта аҳамиятга эга эди. Бу спартакиада қатнашчиларидан кўпчилиги кейинчалик волейбол усталари бўлиб етишдилар. Шаҳарлараро мусобақалар сони анчагина ортди, бу эса турли техник усулларни пайдо бўлиши, волейбол тактикасини ривожланишига, ўйинчилар жисмоний тайёргарлигининг ўсишига олиб келди. Шу даврда ўйинчилар майдонга тўпни куч билан киритиш, алдов зарбалари усулларини кенг қўллай бошладилар, узатиш техникасига эътибор бердилар, ҳимоянинг аҳамияти ортиб ўйин тезкор, шиддатли бўла бошлади, натижада ўйинчиларнинг ҳаракатчанлигига талаб ошди. 1931 йилда жисмоний тарбиянинг асоси бўлган «Меҳнат ва мудофаага тайёр» комплекси таъсир этилди. Бу тадбир волейболчиларнинг умумий ва махсус жисмоний тайёргарлигини юксалтиришгагина эмас, балки ёшларни волейбол машғулотларига жалб этишга ҳам имконият яратди. Волейболнинг оммавий ривожланиши ва кенг тарғиб қилинишида кўпгина маданият ва истироҳат боғларининг майдончаларида ўтказилган мусобақалар катта аҳамиятга эга эди. Турли шаҳарларнинг энг кучли жамоалари орасида биринчиликлар ўтказиб турилди. Бу учрашувлар «тез суръатли» ўйиннинг аҳамияти анча ортганлигини таъкидлади. 1932 йилдан волейбол барча катта спартакиадаларнинг дастурига тенг ҳуқуқли спорт тури сифатида киритилди. Шу сабабдан волейбол бўйича собиқ иттифоқ мусобақалари ҳар йили мунтазам ўтказиб турилиши ҳақидаги масала кўтарилди. 1932 йилдан «Волейболчиларнинг Бутуниттифоқ байрами» деб аталган собиқ иттифоқ биринчиликлари мунтазам ўтказила бошланди. 9

Волейбол бўйича илк бор биринчилик Днепропетровск шаҳрида 1983 йилнинг 4 - 6 апрелида бўлиб ўтди. Мусобақаларда аёллар жамоаси (Москва, Днепропетровск, Харьков, Боку, Минск) ва 5 та эркаклар жамоаси (Москва, Днепропетровск, Харьков, Тифлис, Минск) иштирок этди. Айланма тартибда ўтказилган ўйинлар кўп сонли томошабинларни ўзига жалб қилди. Қизиқар - лиси биринчилик тугагач, москвалик аралаш жамоаларнинг кўргазмали ўйинлари ўтказилди. Ҳар бир жамоа таркибида 3 аёл ва 3 эркак бор эди. Волейбол бўйича иккинчи биринчили к 1934 йилда Москвада ўтказил- ди. Унда таркибида 9 кишилик аёллар ва эркаклар жамоалари қатнашдилар. Бу мусобоқаларда энди Ленинград, Свердловск, Горький, Ростов, Тошкент жамоалари ҳам қатнашдилар Учинчи чемпионат 1935 йил Бокуда ва тўртинчи чемпионат 1936 йил Ростовда бўлиб ўтди. Улар энди ёпиқ майдонлар - залларда ўтказилди. Ёшлар орасида волейболни оммалашишига туртки бўлган ҳодиса 1935 йилнинг августида ўтказилган мактаб ўқувчиларининг иттифоқ биринчилиги ҳисобланади. Бу мусобақаларнинг биринчи босқичи чиқиб кетиш тартибида, якунловчи (финал) ўйинлар эса айланма тартибда ўтказилди. Ҳар бир шаҳар жамоаси учун уч команда: катта ва кичик ёшдаги йигитлар ҳамда катта ёшдаги қизлар қатнашди. Волейболнинг техника ва тактикасигина эмас, мусобақа қоидалари ҳам ўзгаришда давом этарди, яъни 1935 йилда эркаклар учун 2 м 45 см га кўтарилди, 1937 йилдан эса аёллар 2м 25 см бўлиб қолди. Майдончада ҳужум чизиғи белгиланди ва олд ҳамда орқа чизиқ ўйинчилари деган тушунча пайдо бўлди, бу эса алоҳида ўйин ихлосмандларининг ҳаракатларини чегаралаб қўйди. Шу йилдаёқ ўйинга тўп киритиш жойи майдончанинг орқа ва ўнг қисмидан 3 м қилиб белгиланди. Сабабидан қатъий назар ўйинчиларни алмаштиришга руҳсат берилди (илгари алмаштиришга фақат бахтсиз ҳодисалардан кейин йўл бериларди). 10

1938 йилда мусобоқа ларни ўтказиш қоидаларида жиддий ўзгаришлар содир бўли б, биринчиликлар ёзги майдонларди спорт жамиятлари жамоа лари орасида ўтказилди. Биринчилик кўпгина янги жамоаларни ўзига жалб этди ва ҳамма ерда волейболчиларнинг ишига жонланиш олиб кирди. Мураббий ва ўйинчиларни техника ва тактика соҳасидаги изланишлари давом этаверди. Ҳужумнинг аҳамияти ортиб бораётганлиги билан боғлиқ равишда жамоаларни 6 нафар ҳужумчидан иборат қилиб шакллантиришга уринишлар бўлди. Ўйинчилар тўр чеккасидан туриб зарба бериш усулини қўллай бошладилар. Москва спартакчилари биринчи узатишдаёқ муваффақият билан зарба берадиган бўлдилар. Ўйинга ён том о н билан кучли тўп киритиш катта аҳамият касб этди. Якка тўсиқ қўйиш сифатини оширган ҳолда айрим жамоалар гуруҳ бўлиб тўсиқ қўйишга ўтдилар. 1941 – 1945 йиллардаги уруш волейболнинг тараққиётини тўхтатиб қўйди. Кўпгина спортчилар фронтга кетдилар. Аммо спорт ҳаёти бутунлай «ўлиб» қолагани йўқ. Бу даврда волейбол ҳарбий қисмларга кириб борди. 1943 йилдаёқ фронт орқасидаги волейбол майдончаларига жон кирди. Шу йили Москва ва бошқа шаҳарларнинг биринчиликлари ўтказилди. 1945 йилда волейбол бўйича мусобақалар Москва, Ленинград, Боку, Тбилиси шаҳар - ларида бўлиб ўтди. Тўгаракларда ўқув-машғулот ишлари мунтазам равишда ўтказиладиган бўлди. Етакчи мутахассислар урушгача бўлган давр тажриба - сини умумлаштирдилар. Жамоанинг ҳужумчилик ҳаракатларини қўққисдан, кутилмаганда амалга оширишга катта эътибор берилди. Урушдан кейинги дастлабки узлуксиз биринчиликларнинг ғолиблари – «Динамо» эркаклар жамоаси ҳамда «Локомотив» аёллар жамоаси эди. Бу мусобақалар ҳужумчиларнинг аҳамияти ўсиб бораётганлигини кўрсатди. Динамо асосий таркибида тўрт ҳужумчи билан ўйнаб икки ёки уч ҳужумчи билан ўйнайдиган бошқа жамоалардан устунлигини кўрсатди . Тактикада ҳам ўзгаришлар бўлди биринчи узатиш ёки тўпни «отиб» беришдан ҳужум 11

қилиш кенг қўллана бошлади. Гуруҳли тўсиқ қўйиш, кучли тўп киритишлар - нинг кам ишлатилишини эса асосий камчиликлар қаторига киритиш мумкин. 1947 йили халқаро доира д а диққатга сазовор ўйинлар бўлди . Прагада бўлган демократик ёшларнинг биринчи Халқаро фестивалида волейбол бўйича мусобақалар ўтказилди ва уларда Чехославакиянинг ёш жамоаси, Югославия ҳамда Ленинград терма жамоалари қатнашди. Чехославакия терма жамоаси учрашувда қаттиқ қаршиликка дуч келди. Иттифоқ волейболчилари б у учрашувда устун чиқдилар ва демократик ёшларнинг Халқаро фестивали ғолиби бўлдилар. 1948 йилда Бутуниттифоқ волейбол шўъбаси Халқаро волейбол федерацияси (ФИВБ) аъзолигига қабул қилинди, кейинги йилда эса «волей- болчиларимиз» биринчи марта расмий халқаро мусобақаларда иштирок этдилар. 1948 йили сентябр ойида Прагада эркаклар жамоалари ўртасидаги биринчи жаҳон биринчилиги ва аёллар жамоалари ўртасидаги биринчи Европа биринчилиги бўлиб ўтди. Бундай йирик мусобақалар «бизнинг волейболчиларимиз» учун катта тайёргарлик бўлиб, Будапештда ўтган демократик ёшларнинг иккинчи халқаро фестивалида қатнашиш учун хизмат қилди. Бу ерда бизнинг спортчиларимиз ғолибликка эришган эдилар. Жамоа - л а римизнинг Жаҳон ва Оврупа биринчилигидаги дастлабки расмий мусоба - қалари ҳам ажойиб муваффақиятлар билан якунланди. «Аёллармиз» жамоаси барча учрашувларда 3:0 ҳисобида ютиб, биринчи ўринни эгаллади. Эркаклар жамоаси ҳам барча ўйинларни аъло даражада ўтказди. Ҳар иккала жамоа ҳам энг кучли деган номни кейинги икки Европа биринчилигида – 1950 йилда Софияда, 1951 йили Парижда ҳам оқлади. Эркаклар ўртасида иккинчи жаҳон ва аёллар ўртасидаги биринчи жаҳон биринчилиги 1952 йили Москвада ўткази лди. Мусобақалар кўп сонли томошабинларни ўзига жалб қилди. Омад яна бизнинг ҳамма учрашувларда 3:0 ҳисобида ғалаба қозонган жамоаларимизга кулиб боқди. 12

1955 йилда Бухарестда ўтказилган Европа биринчилигида эркаклар мусобоқасида Руминия, аёллар мусобоқасида биринчи ўринни чехлар эгалладилар. 1956 йилда Парижда ўтказилган жаҳон биринчилигида собиқ иттифоқ аёллар терма жамоаси иккинчи марта ғолиб деган номни олишга муваффақ бўлди, эркаклар жамоаси эса олдинга Чехославакия ва Руминия жамоаларини ўтказиб юборди. 1958 йилда Прагада бўлган Европа биринчи- лиги халқаро доирадаги кучли муносабатини ўзгартира олмади. собиқ итти- фоқ терма жамоаси учун бундай жиддий ва узоқ давом этган омадсизликни, биринчи навбатда, 1952 йилдаги жаҳон биринчилигидан кейин жамоа асосий таркибида содир бўлган кескин ўзгаришлар билан тушунтириш мумкин. Узоқ вакт асосий таркибда ўйнаган фахрийлар жамоани жамоани тарк этдилар, ёшлар эса «катта» авлод ўрнини босишга ҳали тайёр эмас эди. Бундан ташқари, халқ демократияси мамлакатларнинг, биринчи навбатда Руминия, Венгрия, давлатларининг миллий терма жамоалари ўйин даражаси кескин кўтарилиб кетганлиги ҳам ана шундай ҳолатни юзага келтирди. 1959 йил Парижда ўтказилган уч қитъа беллашуви дунёнинг энг кучли жамоаларини йиғди. Асосий рақиблар (Руминияни 3:0, Чехославакияни 3:2 ҳисобида) устидан ғолиб келиб, собиқ иттифоқ эркаклар жамоаси узоқ танаффусдан сўнг халқаро мусобақаларда яна биринчиликни қўлга киритди. Аёллар ўртасидаги учинчи ва эркаклар ўртасидаги тўртинчи жаҳон биринчилиги Европада эмас, 1960 йилда Бразилияда ўтказилди. Собиқ иттифоқ терма жамоаси ўзининг энг кучли эканлигини яна бир бор исботлаб, кетма-кет уч марта жаҳон чемпиони унвонини қўлга киритди. Илк марта қатнашаётган Япония аёллар жамоас кумуш с обиқ иттифоқ эркаклар терма жамоаси яна жаҳон чемпиони номига эга бўлди. 1962 йилда Москвада иккинчи марта – аёллар ўртасидаги тўртинчи, эркаклар ўртасидаги бешинчи – жаҳон биринчилиги ўтказилди. Собиқ иттифоқ аёллар жамоаси кумуш нишонга сазовор бўлдилар. Э ркаклар терма жамоаси эса яна Чехославакия ва Руминия терма жамоаларини мағлубиятга 13

учратиб, жаҳон чемпиони номини оқлади. Бу даврда Япония, Польша, ГДР, Хитой каби мамлакатлар жамоалрининг ўйин даражаси ниҳоятда ошганлиги - ни эътироф этиш керак. Жаҳон биринчилиги кўпгина жамоаларнинг техника - си ўсганлигини кўрсатди. 1963 йилги Европа биринчилиги Руминияда ўтди. Айрим жамоалар асосий таркибини 5х1 тартибида шакллантира бошладилар. Токио олимпиада ўйинларидаги волейболчилар куч синашуви 1962 йилги жаҳон биринчилигида совринли ўринларни эгаллаган жамоалар маҳоратини таъкидлади. Япония аёллар жамоаси ва собиқ иттифоқ эркаклар жамоаси биринчи олимпиада ғолиблари бўл са лар, собиқ иттифоқ аёллар терма жамоаси кумуш нишонлар олишга эришди. Токио мусобақалари жамоаларнинг маҳорат даражаси тобора ўсиб бораётганини исботлади. Агар илгари совринли ўйинларга 2-3 жамоа даъвогарлик қилган бўлса, энди уларнинг сони 5-6 тага етди. Ҳатто 3:0 ҳисоби ҳали ғолиб жамоанинг сўзсиз устунлигидан далолат бермай қўйди. Токио мусобақалари давомида ҳакам - лар ҳайъатининг йиғилиши бўлиб, унда мусобақа қоидаларидаги ўзгаришлар тасдиқланди. Бу ўзгаришлар 1965 йилдан кучга кирди. 1966 йилги жаҳон биринчилигининг ўзига хос хусусияти шунда эдики, бу даврга келиб кўп жамоалар ўйин даражаси жиҳатидан ўзаро тенглашди. Совринли ўринларга 5-7 жамоа даъвогарлик қилди. Жамоалрнинг ҳеч бири мусобақалардан мағлубиятсиз ўтмаганлиги ҳам юқоридаги фикрларнинг далилидир. Дунёнинг энг кучли волейболчилари – Чехославакия, Руминия, собиқ иттифоқ терма жамоалари билан ГДР (4 ўрин) ва Япония (5 ўрин) ўйинчилари маҳорат нуқтаи назаридан тенглашиб олдилар. Хитой, А Қ Ш, Куба ва Бразилия волейболчиларининг ўйин даражаси ҳам сезиларли ўсди. Замонавий волейболни янада такомиллашувида, уни техник - тактик нуқтаи назардан шаклланишида ва оммавийлигини ортишида мунтазам ўтказиладиган чемпионатлар, спартакидалар, кубок ўйинлари катта аҳамият касб этди. 14

I. 2. ЎЗБЕКИСТОНДА ВОЛЕЙБОЛНИНГ РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИ В олейбол спорти шуғулланувчилар сони жиҳатидан ниҳоятда кенг оммавийлашган спорт турлари қаторига киради. 1996 йил июль ойида А Қ Ш нинг Атланта шаҳрида бўлиб ўтган Бутунжаҳон Конгрессида эълон қилин- ганидек волейбол жаҳон миқёсида футболдан кейин иккинчи ўринни эгаллайди. Мазкур ўйинни илк бор 1895 йилда “ихтиро” қилган Американинг Массачусетс штати, Холиок шаҳридаги коллежлардан бирининг жисмоний тарбия ўқитувчиси пастор Вильям Морган волейболни шу даражада омма- вийлашиб кетишини ўз вақтида эҳтимол ҳаёлига келтирмаган бўлса керак. Ўзбекистонда волейбол ўйини спорт тури сифатида 1920 йиллардан сўнг вужудга келган бўлиб, қисқа вақт ичида кескин оммавийлашиб кетди. Айниқса, Тошкент шаҳри, Тошкент вилояти, водий вилоятлари, шаҳар ва қишлоқларда волейбол кенг тус олди. Ўтган давр ичида республикамиз шарафини ҳимоя қилувчи “ Ў қитув- чи”, “Наука”, “Локомотив”, “Спартак”, “ОДО”, “Пахтакор”, “Автомобилист”, “Динамо” каби етакчи волейбол жамоалари турли миқёсдаги мусобақаларда ўз санъатларини навбатма-навбат намойиш қилиб келишди. Ватанимизнинг эркаклар ва аёллар жамоалари 1934 йилдан деярли 1988 йилгача собиқ иттифоқ биринчиликларида ва 1956 йилдан то 1986 йилгача собиқ иттифоқ ҳалқлари Спартакиадасида иштирок этиб совриндорлар поғонасига кўтарилмаган бўлсада, бир неча бор кучли олтиликдан жой олишган. Мана шу давр ичида етакчи ўзбек волейболчилари етишиб чиқди. Булар қаторига илк бор спорт усталигига сазовор бўлган Г.Худяков, Г.Багиров, Ю.Симонов, В.Кучеров, В.Ананич ва Р.Хусаиновлар киради. Аёллардан эса Л.Величкова, М.Катасонова, Л.Ишмаева, Л.Раҳманқулова, И.Назарова, олимпиада чемпионлари В.Дуюнова /Галушко/, Л.Павлова, ёшлар ўртасида Оврупо чемпионлари Л.Ишмаева, Л.Сулейкана, О.Белова, Л.Лепилина, О.Дубяга 15

ҳамда эркаклардан С.Мячинлар Ў збекистон шуҳратини ҳалқаро миқёсга кўтардилар. Ҳозирги кунга келиб ўзбек волейболи мустақил йўналишда тараққий этиб бормоқда. 1993 йил июль ойида Хитойни Шанхай шаҳрида ўтказилган VII Осиё чемпионатида мустақил Ў збекистон Республикасининг аёллар жамоаси волейбол тарихида биринчи бор иштирок этиб фахрли 6 ўринни қўлга киритди. Шуниси эътиборга лойиқки, истиқлолдан сўнг ўзбек волейболининг тараққиёти янгича йўналишда ривожланаётгани кўзга ташланаётир. Жумла- дан, 1992 йилдан бошлаб мунтазам ўтказилаётган Ў збекистон миллий чемпионати ва ўқув муассасалари ўртасида ўтказилаётган 3 босқичли (“Умид ниҳоллари”, “Баркамол авлод”, “Универсиада”) мусобақалар ўзбек волейбо- лининг янада оммавийлашишига таъсир этмоқда. Мазкур мусобақаларда профессионаллик асосида тузилган жамоаларни иштирок этиши мақтовга сазовордир. Буларга “Каноп” /Самарқанд ш./, “Виктория” /Навоий ш./, “МХСК” /Чирчиқ ш./, “Автомобилчи” / Қ ўқон ш./, “Автомобилист” /Наманган/ ва СКИФ /Тошкент ш./ жамоалари мисол бўла олади. Ушбу жамоалар аъзолари бўлмиш А.Сович, Ш.Муслимов, И.Власов, А.Поповкин, С.Журавлев, И.Тамбиев /Навоий/, С.Баннов, А.Серебрянников, С.Мячин, А.Рибалкин /Самарқанд/, М.Шарипов, В.Домниди / Қ ўқон/, А.Колесников, Ф.Баватов, М.Маматюк, К.Пак, А.Жирнов /Тошкент/, И.Эрмиш, А.Касимов, Р.Князев, В.Петров /Чирчиқ/лар катта маҳорат кўрсатишмоқда. “СКИФ”нинг аёллар жамоаси волейбочилари П.Кибардина, Н.Ходжаева, Е.Шпачук, С.Ашуркова ва бошқалар ҳам таҳсинга муносибдирлар. Бугунги кунга келиб янги профессионал клуб ва жамоаларнинг ташкил топиши ҳамда уларнинг шаклланиши давом этмоқда. Булар жумласига АГМК (Олмалиқ), Самарқанд Телеком УЗИ, КЕШ (Шахрисабз), Парвоз (Наманган), Ниҳол (Фарғона), Динамо (Андижон) жамоалари киради. Албатта барча спорт турлари сингари волейболнинг ҳам оммавийлигининг кенгайиши фақатгина йирик 16

мусобақаларни ўтказиш ва уларда иштирок этаётган малакали волейболчилар сони билан белгиланмайди. Аксинча, “катта” волейболни оммавийлиги жойларда – қишлоқ, шаҳар, мактаб ва барча ўқув юртларида шу спорт турига бўлган эътибор, уни тараққий эттириш ишлари билан ўлчанади. Афсуски, ҳозирги кунда жойларда волейбол бўйича ўринбосарлар тайёрлаш ишлари жуда суст маромда амалга оширилмоқда, мутахассислар қўнимсизлиги, ҳатто айрим туман ва қишлоқларда уларни ўта танқислиги кўзга ташланади. Т арихни, аждодларимиз меросини билмай туриб бугунги кунга баҳо бериш, келажак лойиҳасини чизиш ва истиқлол биносини қуришга киришиш боши берк кўчага кириб қолиш эҳтимолидан ҳоли эмас. Шунинг учун ҳар бир сохани жойларда вужудга келиши ва ривожланиш тарихини ўрганмай шу сохани бугунги ва эртанги истиқболини таъминлаш мушкул муаммодир. Волейбол жисмоний тарбия ва спорт тизимининг йирик ва мустақил ирмоқларидан бири ҳисобланиб, Ў збекистон, унинг вилоятлари ва туманларида ўзига хос ривожланиш тарихига эга. Волейбол Ў збекистонда энг оммалашган спорт турлари қаторига кирсада, республикамизнинг барча минтақаларида у турли даражада « обрў – эътибор » қозониб келган. Тошкент шаҳри ва Тошкент вилоятида, водий шаҳар ва қишлоқларида волейбол бошқа вилоят туманларидагига нисбатан самаралироқ « ҳурмат »га сазовор бўлган. Бундай вазиятнинг сабаблари деярли шу вилоятлар тарихий - ижтимоий негизлари билан боғлиқ деб тахмин қилинсада, лекин масала чуқур изланишни, мавзуга оид тарихий маълумотларни илмий асосда ўрганишни тақазо этади. Волейбол Ў збекистонда қачон, қаерда ва қандай вазиятда вужудга келгани ҳақида аниқ маълумот йўқ. Лекин айрим тахминларга қараганда 1921-24 йилларда волейбол ўйини Қ ўқон, Тошкент ва Фарғонада вужудга кела бошлаган. Ў ша даврнинг спорт ветерани К.Лебедевни ҳимоясига биноан 1924-25 йилларда кўпгина ёшларни доира шаклида жойлашиб бир-бирларига узатиш ўйинлари тарқала бошлади. Қизиқ, мазкур даврда волейбол бўйича 17

қабул қилинган халқаро мусобақа қоидалари анча такомиллашган бўлиб, майдонча 9х18 м, тўп билан фақат уч марта ўйнаш мумкинлиги, ўйинчилар таркиби бир жамоада 6 кишидан иборат бўлиши, тўрни баландлиги 243 см (эркаклар учун), ҳисоб 15 очкога етганда ўйиннинг бир бўлими якунланиши, тўпни ўйинга киритиш – хуллас барча ўйин қоидалари замонавий волейбол ўйини қоидаларига ўхшаш эди. Шунга қарамай ўзбекистонда волейбол қоидалари 1924-25 йилларда ҳали анча содда бўлган. Ўша даврнинг В.И. Превозников деган спорт ихлосмандининг айтишича, 1926 йилда Тошкент шаҳридаги Чернишевский номли мактаб ўқитувчиси Москвадан мусобақа қоидалари, волейбол тури ва тўпини биринчи бор келтирган. 1927 йилнинг 26 апрелида эса айнан шу мактабнинг волейбол тўгараги жамоаси биринчи расмий мусобақа ташкил этиб, унда у юксак маҳорат кўрсатди ва мусобақа ғолиби бўлди. Мазкур мусобақа волейболни оммавийлашиши ва шаклланишида катта бурилиш кашф этди. 1927 йилнинг ёз ойларидан бирида волейбол бўйича Тошкент шаҳар биринчилиги ўтказилиб, унда 9 та волейбол жамоаси иштирок этди. Чернишевский номли мактаб волейбол жамоаси бу мусобақада ҳам ғолибликни қўлдан бермади. Волейболни кенг оммавийлаша боришига КИМ стадионида ўтказилиб келган мусобақалар катта таъсир кўрсатди. 1927 йилда Тошкентда 6 та волейбол майдончаси мавжуд бўлиб, улар Чернишевский ва КИМ номли мактабларда, Механика техникумида (2 та), «Металлист» спорт тўгараги қошида ва Профинтерн ёзги спорт клубида жойлашган эди. 1928 йилда Тошкентда кузги волейбол мусобақалари бўлиб ўтди унда 10 та эркаклар ва 4 та аёллар жамоалари қатнашган эди. 1929 йилдан бошлаб волейбол бўйича Тошкент шахар биринчилиги мунтазам ўтказила бошлади. 1930 йилларда «Динамо» кўнгилли спорт жамиятида волейбол жамоа - лари тузилди. Илк бор тузилган «Динамо» волейбол жамоасининг биринчи 18

мураббийси Б.А. Воронцов ўзбекистонда волейболнинг ривожланишига салмоқли хисса қўшди. Шу билан бир қаторда малакали мутахассиларни етишмаслиги, айниқса махаллий миллатга мансуб йўриқчи, мураббий ва ташкилотларни саноқли бўлганлиги волейболнинг узоқ вилоят ва қишлоқ - ларда қулоч ёзишига ҳалақит бериб келди. Меҳнаткашларни, айниқса аёлларни аёлларни жисмоний тарбия ва спортга, жумладан, волейболга жалб қилиш мақсадида Тошкент шахар Кенгаши Тошкент Мавзе қўмитаси билан биргаликда 1929 йил 25 апрелдан 15 майгача республика миқёсида амалий ҳафталик ташкил қилган эди. Мазкур тадбир сезиларли натижалар берди. Жумладан, жойларда жисмоний тарбия ва спорт, аксарият волейбол билан шуғулланувчилар сони кескин ортиб бориши кўзга ташланди. Кўпгина жойларда волейбол майдончалари ва бошқа спорт иншоотлари барпо этилиши авж олиб борди. Ўқув-тренировка ишларига ва мутахассисларнинг малакасини оширишга, алоҳида аҳамият берилди. 1929 йили 30 сентябрда самарқандда маҳаллий миллатга мансуб бўлган ёшлардан иборат жисмоний тарбия ва спорт бўйича йўриқчи- ташкилотчилар тайёрланди. 1933 йилда II Ў збекистон Спартакиадаси ўтказилди. Эркаклар ўртасида «Динамо» ва аёллар баҳсида ўзтранс жамоалари I ўринни эгаллади. 1934 йил ўзбек волейболи учун муҳим бурилиш йили бўлиб қолди. Ж умладан , ўзбек волейболчилари биринчи бор Москвада собиқ иттифоқ биринчилигида иштирок этди. Шу йили волейбол биринчи бор Ў рта Осиё ва Қ озоғистон Спартакиадаси дастуридан ўрин олди. Шуни ҳам таъкидлаш ўринлики, ўзбек волейболини илк бор равнақ топишида А.Сааков, Г.Л.Кешишев, В.Х.Шнуров, А.А.Богаченко, Б.А.Ворон - цов каби тренерларнинг хизмати алоҳида аҳамиятга эга. 1938 йилга келиб ўзбекистонда кучли жамоаларнинг сони 72 тага етди. Булар САГА «Динамо», ОДО, Қ урилиш техникуми, «Локомотка», Ў зТРАНС, 19

СазПИ (Тошкент), Фарғона, Хоразм, Бухоро, Қ орақалпоғистон, Самарқанд, Қўқон ва бошқа жамоалардир. 1938 йилнинг декбридан бошлаб биринчи бор Конституция кунига бағишланган анъанавий мусобақалар тадбиқ этилди. 1939 йилнинг февраль ойида Тошкентга Москва «Локомотив» жамия - тининг кучли волейбол жамоалари ташриф буюришди. Ўтказилган мусобақа - ларда Тошкентнинг аёллар терма жамоаси 2:1 ҳисоби билан ғалаба қозонишган бўлса, эркаклар жамоаси мағлуб бўлди. Волейболнинг янада оммавийлашишига ва волейболчиларнинг маҳора - тининг ошишига 1939 йилда ўтказилган собиқ иттифоқ биринчилигининг Тошкентда ташкил қилинган Зонал мусобақалари катта асос бўлди. Урушнинг оғир йилларига қарамасдан Ў рта О сиё ва Қ озоғистон С партакиадаси ўтказилиб , ундаги дастури бўйича ташкил этилган волейбол мусобақаларида Ўзбекистоннинг эркаклар жамоаси биринчи ўринни , аёллар жамоалари баҳсида эса Қ озоғистон спортчилари юқори натижага эришишди . 1944 йилда ўтказилган навбатдаги Ў рта О сиё ва Қ озоғистон С партакиадасида ўзбек волейболчилари юқори маҳорат намойиш этиб, эркаклар ва аёллар жамоалари биринчи ўринни эгаллашга муяссар бўлишди. 1945 йилдан бошлаб жисмоний тарбия ва спорт ҳамда жамоаларни қайта тиклаш даври кучга кира бошлади. 1946 йили Тошкент, Андижон, Самарқандда шаҳар биринчиликлари, шу йил июн ойида республика биринчилиги ўтказилган бўлса, октябрда Тошкентнинг «Локомотив» жамоаси Одесса шаҳрига иттифоқ биринчили - гида иштирок этиш учун жўнади. Мазкур мусобақада эркаклар ва аёллар жамоалари ўз гуруҳларида тўртинчи ва учинчи ўринларни эгаллашди. 1947 йил 1 январда берилган ҳисоботларга кўра волейбол билан мунтазам шугулланувчиларнинг сони 9278 кишини ташкил этган. Жумладан колхозчилар – 3086, спорт мактабларида шугулланувчи болалар – 2328 кишига тенг бўлган эди. Республика бўйича I разрядли волейболчилар – 6 20

киши, II разрядлилар 344 кишини ўз ичига олган. Бундан кўриниб турибдики, волейболнинг оммавийлик даражаси ҳам, волейболчиларнинг маҳорат савияси ҳам кўнгилдагидек бўлмаган. Жисмоний тарбия ва Спорт Қўмитасининг1947 йилги ҳисоботида бу аҳвол ҳамда Сурҳондарё, Хоразм, Бухоро вилоятларидаги саноқли спорт иншоотларининг, жумладан, волейбол майдончаларининг ҳечқандай талабларга жавоб бермаслиги қаттиқ танқид остига олинган эди. 1949 йилдан қишлоқ спортчиларига, жумладан, ишчи волейболчилар спорт ҳаракатини жадаллаштиришга катта эътибор берилди. Шу йили ўтказилган қишлоқ спортчиларининг VII Спартакиадасида иштирок этган волейбол жамоаларининг умумий сони 29887 кишига етган эди. Булардан 1326 киши институт талабалари бўлса, қолганлари ишчилар, колхозчилар, хизматчилар ва болаларни ташкил этган эди. 1950 йиллардан бошлаб Ўзбекистон волейболида узлуксиз ҳужум тактикаси устунлиги кўзга ташлана борди. Ўйинларда турли тактик комбинациялар қўллана бошлади. 1947 йилда мусобақа қоидасига ўйин 5 партия давом этиши ҳақидаги янгилик киритилгандан сўнг, шуғулланувчилардан катта жисмоний тайёргарлик, чидамкорлик ва матонат талаб қилина бошлади. Ўйинлар мазмуни ва моҳияти янада қизиқарли томонга ўзгара борди. Лекин шундай бўлсада, ўзбек волейболчиларининг маҳорати ҳали иттифоқдаги кучли жамоаларникидан анча паст эди. 1950 йилнинг июлида Тошкент Темир йўлчилар боғининг спорт майдончаларида эркаклар ва аёллар жамоалари ўртасида собиқ ититфоқ Кубоги ўйинлари ўтказилди. Ўзбек волейболчилари бу мусобақада мағлубиятга учрадилар. Бу мағлубият асосли эди, чунки рақиб Москванинг «Динамо» жамоаси эди. Ҳисоб 0:3. 1951 йилдан ўсмирлар ўртасида собиқ итифоқ биринчилиги ўтказила бошланди. Ўзбек ўсмирлари 14 ўрин билан кифояландилар. 21

1953 йилда мусобақа жадвалида қишки мусобақалар пайдо бўлди. 1954 йилдан бошлаб волейбол бўйича Иттифоқ биринчилиги «А» ва «В» гуруҳларига бўлинган ҳолда ташкил этила бошлади. Ўзбек волейболчилари «Б» гуруҳига киритилди. Шу йили Бутуниттифок мусобақалари ёпиқ спорт майдончаларида ўтказила бошлади. 1954 йили Тошкентда қатор мусобақалар ўтказилди. Шаҳар очиқ биринчилиги, шаҳар Кубоги шулар жумласидандир. Ёпик майдончаларда мусобақа ўтказиш Тошкент ва кейинчалик айрим вилоят шаҳарларида тадбиқ қилина бошланди. 1954 йил 1 январга келиб, волейбол билан шугулланувчилар сони 64942 кишига кўпайди. Лекин республикада, вилоят, туман ва қишлоқларда волейболнинг маҳорат даражаси жуда паст бўлиб, юқори малакали волейболчилар саноқли эди. 1955 йилнинг сентябр ойида Тошкентда илк бор Ўзбекистон Давлат жисмоний тарбия институти ташкил қилиниб, унинг таркибида спорт ўйинлари кафедраси фаолият кўрсата бошлади. 1955 йилдан бошлаб республикамиз волейболчилари I собиқ итифоқ халклари Спартакиадасига тайёргарлик машғулотлари ва мусобақаларини режалаштирдилар. Чунончи, 1955 йил якунида Жисмоний тарбия ва Спорт Қўмитаси таклифига биноан Тошкентга Олма-отанинг эркаклар ва аёллар жамоалари ташриф буюришди. Биринчи ўйинда ўзбек аёллар жамоаси 3:0 ҳисобида ғалаба қозонган бўлса, эркаклар жамоаси 2:3 ҳисобида мағлубиятга учрашди. Иккинчи ўйинда, ҳам аёллар (3:0), ҳам эркаклар (3:2) жамоалари ғалаба нашидасини суришди. 1956 йили (июл-август) Москванинг Лужники спорт мажмуасида I собиқ иттифоқ халклари Спартакиадаси очилди. Спартакиаданинг волейбол мусобақаларида республикамиз эркаклар жамоаси 14 ва аёллар жамоаси 13 ўринлар билан кифояландилар. 22

Ўзбек волейболчилари мазкур Спартакиадада яхши натижаларга эриша олмаганларидан сўнг 1957 йилдан бошлаб Иттифоқдош республикалар волейбол жамоалари билан қатор ўртоқлик учрашувлари уюштирилди. Жумладан, ўзбек волейболчилари Боку, Тбилиси ва Ереван жамоалари билан куч синашиб барча ўйинларда мағлубиятга учрашди. 1958 йилда республикамизда мактаблараро мусобакалар авж олди. Айниқса, бу даврда Олий ўқув юртлари жамоалари ўртасидаги мусобақалар қизғин тус ола бошлади. САГУ ва «Буревестник» талабалари кўнгилли спорт жамияти жамоалари энг кучлилар қаторидан жой олишди. Мактаб ўқувчилари орасида Тошкентнинг 64-мактаб ўсмирларжамоаси ва 104- мактабнинг қизлар жамоаси мазмунли волейбол намойиш қилдилар. 1959 йилда ўзбек волейболчилари II собиқ иттифоқ халклари Спартакиадасида иштирок этиб, эркаклар 14 ўрин, аёллар жамоаси эса 11 ўринни эгаллади. 1960 йилда СКИФ волейболчилари (эркаклар ва аёллар жамоаси) ёзги республика талабалар ўйинларида энг юқори натижаларга эришишди. Шу йили СКИФ жамоалари Харков шаҳрида ўтказилган Бутуниттифокёзги талабалар ўйинларида қатнашиб, эркаклар жамоаси 13 ўринни, аёллар охирги 18 ўринни олишди. 1961 йил октябр ойида Тошкентда I Ўзбекистон аёллар Спартакиадаси очилди. Бу тадбир аёллар волейболининг оммавийлашишида катта туртки бўлди. 1962 йилда Тошкентда Москванинг «Буравестник» аёллар жамоаси ва СКИФ ва Ўзбекистон терма жамоалари билан учрашув ўтказди. Бунда вакилларимиз ғалабани бой беришди. 1963 йили собиқ иттифоқ халқлари III Спартакиадасида республикамиз эркаклар жамоаси 9, аёллар эса 15 ўринни эгаллади. Айнан шу йили ўзбек волейболчилари ренер И.Л.Киблицкий рахбарлигида «Динамо» Марказий Уюшмаси биринчилиги ғолиби бўлишди ва Ўзбекистон волейбол тарихида 23

илк бор 6 та спорт устаси разряди даражасига эга бўлган спортчиларига эга бўлди. Буларга – Г.Худяков, Г.Багиров, Ю.Симонов, В.Кучеров, В.Ананич ва Р.Хусаиновлардир. Аёллар ўртасида эса Л.Беличко, Е.Склярова, М.Катасонова, Л.Ишма - ева, Л.Рахманқулова, И.Назарова ва бошқалар биринчи бор спорт устаси деган номга сазовор бўлдилар. 1964-65 йиллардан бошлаб ўзбек волейболи тобора шакллана борди. Юқори малакали волейболчилар доираси кенгая борди. Булар қаторига Олимпиада чемпионлари В.Дуюнова, Л.Павлова, ёшлар ўртасида оврупа чемпионлари Л.Ишмаева, Л.Сулейкина, О.Белова, Л.Лепилина, О.Дубяга, С.Мячин кабилар киради. Ўзбек волейболи тарихида республикамиз терма жамоаларининг халкаро мусобакаларда иштирок этиб келиши алоҳида ахамиятга эгадир. Шуни таъкидлаш ўринлики, ўзбек волейболчилари ўзининг илк бор халқаро учрашувини 1935 йил октябр ойида Тошкентда Афғонистон терма жамоаси билан ўтказган. Мазкур учрашув собиқ иттифоқ миқёсида биринчи халқаро мусобака бўлиб урин олган. Бу даврда хали ягона халқаро мусобака қоидалари бир-биридан сезиларли даражада фарқ қилган. Шунинг учун Афғонистон волейболчилари билан бўлган учрашув шу давлат қоидаларига биноан ўтди. Чунончи, майдончада 9 киши ўз жойларини алмаштирмасдан ҳаракат қилишди. Ҳисоб 22 гача давом этди. 3 партиядан иборат булган ўйин 2:0 ҳисобида бизнинг волейболчиларимиз фойдасига ҳал бўлди. 1961 йил афғон волейболчилари Тошкентга 2 чи бор ташриф буюриш - ди. Биринчи куни мехмонлар 0:3 ҳисобида «Меҳнат резервлари», иккинчи куни эса 2:3 ҳисобида «ОДО» жамоаларига учрашувни бой беришди. Шу йили Ўзбекистонга Монголиянинг эркаклар ва аёллар жамоалари келишди. Меҳмонлар республикамизнинг «ОДО», «СКИФ» ва «Буравест - ник» жамоалари билан куч синашди ва барча учрашувларда мағлуб бўлишди. 24

1961 йилнинг декабрида Ўзбекистон волейболчилари Индонезияга ўртоқлик учрашувлари ўтказиш учун жўнашди. Улар Суратайя шаҳрида қатор учрашувларда иштирок этиб битта уйинда мағлуб бўлишган бўлса, қолганларида мезбонлар жамоасидан устун келишди. 1962 йил июн ойида Ўзбекистоннинг эркаклар ва аёллар жамоалари Монголияга жўнашди ва барча учрашувларда ғолибликни қўлга киритишди. 1964 йил август ойида Ўзбекистонга жавоб сафари билан Индонезиянинг эркаклар ва аёллар жамоалари ташриф буюришди. Меҳмонларнинг эркаклар жамоаси Ўзбекистоннинг «Динамо» (Тошкент) жамоаси билан ўйнаб, учрашувни 0:3 ҳисобида бой беришган бўлса, Индонезиянинг аёллар жамоаси Тошкентнинг «Спартак» жамоаси қизларига 2:3 ҳисобида ютқазишди. Мазкур ҳалқаро ўйинларда эркаклар волейбол жамоасидан Г.Худяков, Г.Багиров, Р.Хусаинов, Ю.Симонов, В.Кучеров, В.Ананич ва бошқаларнинг, аёллар жамоасидан эса М.Катасонова, Е.Склярова, Л.Рахманқулова, Ю.Холиқназарова, Л.Корчагина ва бошқаларнинг алоҳида маҳорат намойиш этганликларини таъкидлаш лозим. 1970-72 йилларга келиб ўзбек волейболчилари Бангладеш, Ҳиндистон ва бошқа хорижий давлатларда ҳалқаро ўртоқлик учрашувлари ўтказиб юксак маҳорат кўрсатишди. 1994 йилда Таиландда ўтказилган «Принцесса Кубоги» мусобақа - ларида Л.Айрапетьянц раҳбарлигида ташкил этилган «СКИФ-Интеркросс» клуби қошида таркиб топган аёллар волейбол жамоаси иштирок этиб, мақтовга лойиқ ўйин намойиш этишди. 1997 йил 21-28 сентябрда Манила шаҳрида ўтказилган IX Осиё чемпионатида аёллар терма жамоаси 6 ўрин, 1998 йилда ўтказилган Қозоғистон Республикаси Президенти Кубоги халқаро турнирда 3 ўрин, шу йили Тайландда ўтказилган IX «Принцесса Кубоги»да 6 ўрин, 1998 йил 24-28 майда ўтказилган X Осиё чемпионатида 3 ўрин ва 1999 йил Тошкентда 25

ўтказилган «Кубок Микаса» ҳалқаро турнирида 1 ўринларни олишга сазовор бўлган. Ҳозирги кунда Ватанимизнинг эркаклар ва аёллар миллий терма жамоалари жаҳон чемпионатининг саралаш мусобақаларига тайёргарлик кўрмоқдалар. Эътиборга лойиқ жойи шундаки, истиқлолдан сўнг ўзбек волейболи - нинг тараққиёти республикамизда янгича йўналишда давом этиши кўзга ташланаётир. Жумладан, 1992 йилдан бошлаб мунтазам ўтказилаётган Ў збекистон миллий Чемпионати волейболнинг янада ривожланишига ва равнақ топишига катта таъсир кўрсатмоқда. Айниқса, сўнгги йилларда тадбиқ этилган ўқув муассасалари ўртасида ўтказилаётган 3 босқичли мусобақалар «Умид ниҳоллари», «Баркамол авлод» ва «Универсиада» волейболни ўқувчи-талаба ёшлар ўртасида кенг ривож топишига муҳим туртки бўлмоқда. Шуни таъкидлаш ўринлики, сўнгги йилларда республика миқёсида ўтказилаётган мусобақаларда касбкорлик (профессионаллик) асосида иштирок этувчи жамоалар доираси кенгайиб бормоқда. Булар қаторига «Кинап» (Самарқанд ш.), «Виктория» (Навоий ш.), МХСК (Чирчиқ ш.), «СКИФ» (Тошкент ш., Ў зДЖТИ) ва ҳоказо жамоалар киради. Мазкур волейбол жамоаларининг аъзолари бўлмиш ўйинчилар, спорт усталари Д.Султанов, С.Сиддиқов, («СКИФ»), А. Қ осимов, Р.Князев, И.Эрмиш («МХСК»), В.Домниди ( Қ ўқон) барча мусобақаларда ўзларининг юқори савиядаги маҳоратларини намойиш этмоқдалар. Аёллар жамоаларидан «СКИФ» (Тошкент) ўйинчилари Е.Лебедянская, П.Кибардина, С.Ашуркова, Е.Шпачук, М. Мартиненко, С.Григорьева, Н.Хоменко, Н.Ходжаева ва бошқалар Ўзбекистон спорт устаси деган номга сазовор бўлишди. Бу борада тренер-мутахассис ва ташкилотчиларни ҳам хизмати ҳурматга сазовордир. Жумладан, А.Ким (Самарқанд), Т.Абрамова (Тошкент), 26

Г.Пономарев (Токент), М.Ёдгоров (Навоий), А.Асқаров ( Қ ўқон) ва бошқаларни алоҳида таъкидлаб ўтиш ўринлидир. Мусобақа ўйинларининг мазмунли, қизиқарли ва шу билан бир қаторда талаб доирасида ўтказишда Ўзбекистон волейбол Федерациясининг бош котиби, халқаро тоифадаги ҳакам Л.Айрапетьянц, миллий ва республика тоифаларидаги ҳакамлар В.Шнуров, В.Бардин, А.Скворцов, Н.Япаров, В.Баусов ва шу каби кўпгина мутахассисларнинг хизмати катта. Ўзбекистон волейболини янгича йўналишда тараққий эттиришда уни вилоятларда «ҳаракатга» келтириш, хорижий давлатларни волейбол жамоалари билан алоқа боғлашда, улар билан расмий мусобакаларни ташкил қилишда Ўзбекистон волейбол Федерациясининг президенти Э.М. Ғ аниев ҳамда федерациянинг барча аъзолари ибратли фаолият кўрсатмокдалар. Юқорида акс эттирилган волейболга оид тарихий маълумотларни бир тартибда изоҳловчи ўсмирлар, ёшлар, эркаклар ва аёллар ўртасида уюштирилган турли миқёсдаги мусобақалар натижалари қуйидаги 1, 2, 3- жадвалларда берилган. Истиқболдан сўнг ўтказилган Ўзбекистон миллий чемпионати натижалари 4-жадвалда келтирилган. Хулоса ўрнида шуни айтиш лозимки, Ўзбекистон волейболига оиб тарихий лавхалар мазкур ўйинни қандай йўналишларда шакллантиришга, унинг оммавийлигини янада оширишга ҳамда истиқболини таъминлашига катта ёрдам беради. 27

№ 1 - жадвал ЎЗБЕКИСТОНДА ВОЛЕЙБОЛНИНГ ТАРИХИЙ ЎРНИ ЎЗБЕКИСТОННИНГ ВОЛЕЙБОЛ БЎЙИЧА ЎСМИРЛАР ЖАМОАЛАРИ ШАҲАР, РЕСПУБЛИКА ВА ИТТИФОҚ МУСОБАҚАЛАРИДА ЭРИШГАН НАТИЖАЛАРИ (1927-1963ЙЙ) Сана Мусобақа ўтказилган жой Мусобақаларнинг номи Эришил- ган натижа Эркаклар жамоаси Эришил- ган натижа Аёллар жамоаси 1 2 3 4 5 6 7 1927 й июнь Тошкент Тошкент шаҳри мактаблараро биринчилиги I Чернишевский номли мактаб I Чернишевский номли мактабни 7-синф ўқувчилари 1927 й ноябрь Тошкент Тошкент шаҳри мактаблараро биринчилиги I II III Чернишевский номли мактаб Коминтерн жамоаси 1 май жамоаси I II III Чернишевский номли мактаб жамоаси 1 май жамоаси 1936 й Тошкент 6 вилоятнинг ялпи ўзбек болалар Спартакиадаси I Тошкент I Тошкент 1937 й октябр Тошкент Мактаблар ўртасида Тошкент шаҳар би- ринчилиги I 68 – мактаб I 94 – мактаб 1951 й июнь Волгоград Ўсмир ва қизлар ўртасида биринчилиги XIV 1952 й июнь Ўсмирлар ўртасида СССР биринчилиги XII IX 28

1 2 3 4 5 6 7 1953 й Тошкент Ёшлар ўртасида Ўзбекистон биринчилиги I II III Тошкент Андижон Самарқанд I II III Тошкент Самарқанд Бухоро 1956 й июль Тошкент IX Ў зССР ўқувчи- лар Спартакиадаси I Тошкент I Тошкент 1958 й июль Тошкент XI Ў зССР ўқувчилар Спартакиадаси I II III Тошкент Тошкент вилояти Наманган вилояти I II III Тошкент Самарқанд в Наманган в. 1958 й Тбилиси V Иттифоқ ўқувчи- лар Спартакиадаси XIX XIX 1959 й Москва VI Бутуниттифоқ ўқувчилар Спартакиадаси XVIII XIX 1960 й март Тошкент III Ў збекистон ёшлар Спартакиадаси I II «Меҳнат резервлари» «Динамо» «Буравестник» I II III «Меҳнат» «Локомотив» «Буравестник» 1961 й Боку Иттифоқ ўқувчилар Спартакиадаси XIII XI 1962 й март Андижон Бухоро Ўсмирлар ва қизлар ўртасида Ў зССР биринчилиги I II III Тошкент – 1 Тошкент – 2 Қўқон I II III Тошкент – 1 Тошкент – 2 Фарғона 1963 й январ Олма-ота Ўрта Осиё ва Қ озоғистон қишқи мусобақалари IV II 1963 й май Волгоград Иттифоқ ўқувчилар Спартакиадаси XV IX 29

№ 2 - жадвал РЕСПУБЛИКА БИРИНЧИЛИГИ МУСОБАҚАЛАРИ (1927-1964 Й) Сана Мусобақа ўтказилган жой Мусобақаларнинг номи Ўрин Эркаклар жамоаси Ўрин Аёллар жамоаси 1 2 3 4 5 6 7 1927 Тошкент I Бутунўзбек Спартакиадаси 1 2 Тошкент Фарғона 1 2 Рабпросовцилар Металлистчилар 1933 Тошкент II Бутунўзбек Спартакиадаси 1 ДИТР (Тошкент) 1 Ўзтранс 1935 Тошкент I Ў збекистон техникум ва институтлари Спар- такиадаси 1 Индустриал институти 1936 Тошкент Республика биринчилиги 1 2 3 Тошкент Фарғона Қўқон 1 2 Тошкент Қўқон 1937 Тошкент Республика биринчилиги 1 2 Тошкент Қўқон 1 2 3 Тошкент Самарқанд вил. Фарғона вил. 1938 Тошкент V республика колхоз- лараро Спартакиадаси 1 2 3 Тошкент Фарғона хоразм 1 Қорақалпоғистон 1939 Тошкент Республика биринчилиги 1 «Строитель» (Тошкент) 1 «Мотор» Тошкент 30

1 2 3 4 5 6 7 1946 Тошкент Республика биринчилиги 1 «Локомотив» 1 Тошкент 1946 Тошкент Республика биринчилиги 1 «Локомотив» 1 Тошкент 1947 Фарғона Республика биринчилиги II гуруҳ 1 Фарғона вилояти 1 Фарғона вилояти 1947 Самарқанд Республика биринчилиги 1 «Локомотив» 1 Тошкент 1949 Андижон Республика биринчилиги 1 ОДО (Тошкент) 1 «Локомотив» 1950 Тошкент Республика биринчилиги 1 2 3 «Локомотив» (Тошкент) ОДО (Тошкент) «Спартак» (Фарғона) 1 2 3 «Локомотив» Тошкент «Наука» Тошкент Фарғона вилояти 1953 Наманган Республика биринчилиги 1 2 3 «Наука» (Тошкент) ОДО (Тошкент) «Металлист» (Бекобод) 1 2 3 Тошкент «Локомотив» «Медик» (Бухоро) 1953 Тошкент I қишки республика биринчилиги 1 2 Тошкент Тошкент вилояти 1 2 Тошкент Бухоро вилояти 31

1 2 3 4 5 6 7 1961 феврал Тошкент Кучли аёллар жамоа- лари бўйича республика биринчилиги 1 2 3 Тошкент-1 Тошкент-2 Самарқанд 1962 феврал Бухоро Эркаклар ўртасида рес- публика биринчилиги 1 2 3 1 2 I гуруҳ СКА (Тошкент) «Буравестник» ( ҚҚ АССР) «Буравестник» (Бухоро) II гуруҳ «Спартак» (Сам.) «Спартак» (Тошкент) 1962 феврал Нукус Аёллар ўртасида рес- публика биринчилиги 1 2 3 «Буравестник» Андижон ТошМИ СКИФ 1964 март Қўқон Кучли аёллар жамоалари ўртасида республика мусобақалари 1 2 3 ДСШ Тошкент «Спартак» Тошкент ДСШ Қ ўқон 1964 март Бекобод Кучли эркаклар жамоа- лари ўртасида респуб- лика мусобақалари 1 2 3 СКА (Тошкент) СКИФ УМЗ (Бекобод) 32

№ 3 - жадвал ЎЗБЕК ВОЛЕЙБОЛЧИЛАРИНИНГ БУТУНИТТИФОҚ МУСОБАҚАЛАРИДА ИШТИРОК ЭТИШИ (1934-64ЙЙ) Йил Мусобақа ўтказилган шаҳар Мусобақалар Ўрин Эркаклар Аёллар 1 2 3 4 5 1934 Москва II СССР биринчилиги (9 жамоа) 8 9 1935 Боку III СССР биринчилиги «Б» гуруҳи 6 4 1936 Ростов Дон IV СССР биринчилиги 2 разряд бўйича 5 5 1940 Киев VII СССР биринчилиги «Б» гуруҳи (6 жамоа) 6 5 1946 Одесса IX СССР биринчилиги 2-гуруҳ (20 жамоа) 4 3 1947 Грозный X СССР биринчилиги финалда 12 жамоа 1 10 1948 Харков XI СССР биринчилиги (20 жамоа) 12 9 1949 Ленинград XII СССР биринчилиги (24 жамоа) 15 12 1950 Ленинград XIII СССР биринчилиги 19 16 1951 Тбилиси XIV СССР биринчилиги 12 11 1952 Лвов XV СССР биринчилиги 12 11 1952 Минск СССР Кубоги мусобақалари (21 жамоа) 19 18 1953 Одесса XVI СССР биринчилиги 14 13 1953 Ашхобод СССР Кубоги, Ашхобод минтақаси 2 2 1954 Рига I Бутуниттифок қишки мусобақалари 9 11 1955 Куйбишев XVIII СССр биринчилиги «Б» гуруҳи 15 13 33

1 2 3 4 5 1956 Москва I СССР Халқлари Спартакиадаси 13 13 1957 Днепропетровск СССР биринчилиги «Б» лигаси 15 11 1958 Таллин СССР биринчилиги «Б» лигаси 14 12 1959 Москва II СССР халқлари Спартакиадаси 14 11 1960 Харков II Бутуниттифоқ ёзги талабалар ўйинлари 13 18 1963 Москва III СССР халқлари Спартакиадаси 9 15 1964 Рига IV Бутуниттифоқ ёзги талабалар ўйинлари 5 8 Ўрта Осиё республикалари ва Қ озоғистон Спартакиадаси 1934 Тошкент I Ў рта Осиё ва Қ озоғистон Спартакиадаси 1 1 1943 Тошкент II ------//------ 1 2 1944 Тошкент III ------//------ 1 1 1948 Тошкент IV ------//------ 1 1 1950 Олмаота V ------//------ 2 1 1951 Тошкент VI ------//------ 2 1 1952 Ашхобод VII ------//------ 1 1 1954 Тошкент VIII ------//------ 1 1 34

№ 4 - жадвал ИСТИҚЛОЛДАН СЎНГ ВОЛЕЙБОЛ БЎЙИЧА ЎТКАЗИЛГАН ЎЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ ЧЕМПИОНАТИНИНГ НАТИЖАЛАРИ Ў ринлар 1993 й 1994 й 1995 й 1996 й 1997 й I Автомобилчи Қўқон Эркаклар Автомобилчи Қўқон МХСК Чирчиқ Каноп Самарқанд Каноп Самарқанд II СКИФ Тошкент Каноп Самарқанд СКИФ Тошкент Виктория Навоий Автомобилчи Қўқон III Каноп Самарқанд СКИФ Тошкент Автомобилчи Қўқон МХСК Чирчиқ МХСК Чирчиқ I СКИФ Тошкент Аёллар Автомобилчи Тошкент - СКИФ Тошкент СКИФ Тошкент II Андижон РВШСМ Тошкент - - Навоий - III Фарғона Андижон - Фарғона - 35

II . Боб. ВОЛЕЙБОЛ ЎЙИНИ ТЕХНИКАСИ – ТАКТИКАСИ ВА УНИ ЎРГАТИШ УСЛУБИЁТИ II. 1. ВОЛЕЙБОЛ ЎЙИНИ ТЕХНИКАСИ НИ ЎРГАТИШ УСЛУБИЁТИ Волейбол спорт ўйинлари турларига мансуб бўлиб, ўз моҳияти, мазмуни ва хусусияти билан улардан фарқ қилади. волейбол уйини нисбатан кичик бўлган, яъни ўртасидан тенг иккига булинган 18 х 9 метрли тўғри бурчакли тўртбурчак шаклидаги майдончада амалга оширилади. 6 кишидан иборат бўлган икки жамоани майдонча ўртасидан ўтган ўрта чизиқ ва тўр чегараланган бўлиб, ўйин шу тўр устидан тўп билан ўйналади. Замонавий волейбол турли ўйин малакалари ва тактик комбинацияларга ниҳоятда бой бўлиб, ўта катта шиддат ва тезликда ўтади. Бинобарин, волейболнинг юқорида зикр этилган ўзига хос хусусиятлари ўйинчилардан мукаммал такомиллашган техник маҳорат талаб қилади. Мусобақа ўйинларида техник маҳорат қанчалик кенг ва ташқи таъсирларга нисбатан иукаммал шаклланган бўлса, шунчалик ғалабани қўлга киритиш имкони кўп бўлади. Ўйин техникаси – бу бир вақтнинг ўзида кетма - кет ва муайян максадли тартибда ижро этиладиган ихтисослашган ҳаракат ёки ҳаракатлар мажмуасидир. Ўйин техникаси – ҳаракатни аниқ, тез, енгил, вазиятга мувофиқ, кам куч сарф этиб юқори самарада бажаришга мўлжалланган бўлиши лози м . «Техника» атамаси юнонча ( tehnus ) сўз бўлиб, жуда кенг маънода фойдаланилади ва ўзбек тилида «санъат» тушунчасини англатади. Милоддан аввал 776 йилдан бошлаб ҳар 4 йилда Юнонистондаги Олимп тоғларининг этагида жойлашган Олимп қишлоғида Худо Зевс шарафига ўтказиладиган умум - юнон байрам мусобакалари иштирокчилари 2 ғилдиракли аравачада пойга, муштлатиш, бешкур III спорти бўйича ўз санъатларини (техникасини) намойиш этганлар. Қизиғи шундаки ҳар бир иштирокчи мусобақадан олдин ўз қадди-қоматини, мушакларини шаклланганлиги ва бошқа шу спортга оид хислатларни намойиш қилиши мазкур мусобақанинг шартларидан бири 36

бўлган. Демак, муайян спорт тури билан мунтазам шуғулланиш натижасида одамнинг қадди - қомати, мушаклари ва организмнинг жамики барча органлари шаклланади, бинобарин спортчининг техник маҳорати, санъатини такомиллашиши таъминланади. Техникага оид барча воситалар борки (самолёт, автомобил, ракета, телевизор, совутгич, соат ва ҳоказо) уларнинг техник паспорти мавжуд булиб, унда мазкур воситанинг техник кўрсаткичлари ва ўлчамлари берилган булади. Спортда ҳам муайян ҳаракат малакасининг ўзига хос техник кўрсаткичлари, ўлчамлари ва уни ижро этишда шаклланган техник тартиби мавжуддир. Ўйин техникасини таснифи ва унинг мазмуни Волейболда ўйин техникаси ўзига хос таснифга эга бўлиб, у бир неча туркумдан таркиб топади. Ўйин техникасининг таснифи «ҳужум техникаси» ва «ҳимоя техникаси» каби туркумларга бўлинади. Улар эса ўз навбатида юқоридан пастга қараб бир-бирига бўйсундирилган кичик туркумлардан ташкил топади. Ҳужум техникасига ҳолат ва ҳаракатланиш, узатиш, тўпни ўйинга киритиш ва зарба техникаси киради. Ҳимоя техникаси эса ҳолат ва ҳаракатланиш, тўпни қабул қилиш ва тўсиқ қўйиш техникасидан иборат. Ҳолат ва ҳаракатланиш техникаси Ўйинда рўй берадиган вазиятларга қараб ўйинчи ҳолати турлича бўлиши мумкин. Жанговор ҳолат – ҳар қандай йўналишдаги ҳаракатланишга ёки вазиятга муносиб ўйин малакасини дарҳол бажаришга қаратилган бўлади. Бунда ўйинчи оёкларининг таянч сатҳи деярли катта бўлмайди, яъни салгина оёк учида турилади, оёқлар тизза бўғимларида бирозгина эгилган бўлиб, тана ҳиёл олдинга интилган бўлади. Вазиятга қараб «жанговор» ҳолат уч турда ижро этилиши мумкин. 37

Турғун ҳолат – бир оёк иккинчи оёкдан бир оз олдинга жойлашади, тиззалар букилган, гавда бир оз олдинга эгилган, қўллар тирсак-энгак сатҳигача кўтарилган бўлади. Асосий ҳолат – икки оёк бир-биридан 20-30 с оралиғида параллел жойлашган бўлади. Ўйинчи оғирлиги тиззалар букилган икки оёққа тенг тақсимланган бўлиб, гавда олдинга интилган, тирсаклар букилган ҳолда қўллар гавда олдида жойлашган бўлади. Ўзгарувчан ҳолат – юқорида қайд этилган у ёки бу ҳолатларнинг техник нусхасини ўзида мужассамлаштирган бўлади. Ҳаракатланишлар – турли усулларда амалга оширилади: юриш, югуриш, силжиш, ҳатлаш. 1- расм. Ҳолат ва ҳаракатланиш техникаси Тўпни у затиш техникаси. Тўп узатиш волейболда асосий ўйин малакаларидан бири бўлиб, шу уйин билан боғлик бўлган барча техник-тактик фаолиятни амалга оширишга имкон яратувчи ягона воситадир. Узатиш – ҳужум техникасига мансуб бўлиб, уни маълум вазиятда тактик маҳорат билан тўғридан-тўғри ижро этиш очко олиш имконини бериши мумкин. 38

Тўп узатиш – немис мутахассиси М.Фидлерми (1970) изоҳига биноан – бир вактни ўзида бажариладиган икки ҳаракат малакасидан иборат бўлади. Биринчи «жанговор» ҳолатдан гавдани оғирлик марказини бир оз пастга тушириш, яъни оёкларни тизза кисмидан салгина эгилишидан то тўпни қабул қилишгача бажариладиган малака. Бу малака ҳимоя техникасига киради. Иккинчиси – агар тўп мақсадли йўналиш бўйича маълум ўйинчига аниқ етказиб берилса, бу узатиш деб юритилади ва ҳужум техникасига киради. Узатиш бир неча турлардан иборат бўлади: таянч ҳолатда икки қўллаб юқоридан узатиш, икки қўллаб пастдан узатиш, бир қўл билан юқоридан ва пастдан узатиш, сакраган /таянчсиз/ ҳолатда икки қўл ёки бир қўл билан юқоридан узатиш. Узатиш вертикал, горизонтал ёки диогонал равишда баланд, паст, узоқ ёки яқин йўналишларда ижро этилиши мумкин. Икки қўллаб юқоридан узатиш техникаси. «Жанговор» ҳолат – бир оёқ иккинчисига нисбатан олдинда, иккала оёқ ҳам тизза қисмидан эгилган бўлади; келаётган тўпни йўналишига, баланд- пастлигига ва тезлигига қараб ҳолат ёки ҳаракатланиш – жой танлаш муносиб мазмунга эга бўлиши лозим; тўп яқинлашганда тўпга нисбатан қарши ҳаракат оёкларни тизза қисмидан ёзилиши билан бошланади; қўлларни кўрсатиш ва катта бармоқлар учбурчак шаклда бўлиб, уни орасидан тўпни яқинлашиши кузатилади; билаклар салгина орқага эгилган бўлиб, бармоқ – панжа - кафтлар чўмич шаклида бўлади; тўп билан қўлларни «учрашуви» арафасида оёқларни тизза қисмидан ёзилиши, қўлларни тирсак қисмидан ёзилиши билан давом этиб, узатишда тўпни йўналишини максадга мувофиқ таъминлаши лозим. Узатишни сўнгги дақиқасида оёқ ва қўллар шиддат билан ёзилади. Узатиш вақтида бармоқлар амортизация ва йўналтириш, кўрсатиш ва ўрта бармоқлар эса билакларни тўпга қарши ҳаракати билан биргаликда узатишни таъминловчи куч вазифаларини бажаради. Номсиз ва кичик бармоқлар тўпни ён томондан уни аниқ йўналтирилишига ёрдам беради. 39

Таянчсиз ҳолатда икки қўллаб юқоридан узатиш техникаси (сакраган) Таянчсиз ҳолатда икки қўллаб юқоридан узатиш аксарият қисқа баландликда фақат сакраган ҳолатда амалга оширилади. 2- расм. Икки қўллаб юқоридан узатиш техникаси. Тўпни ўйинга ўйинга киритиш техникаси. Тўпни ўйинга киритиш – ўйинни бошлаш ёки довам эттириш воситаси бўлсада, у айниқса, сўнгги йилларда, ҳужум техникаси тизимида ғалаба (очко) келтирувчи асосий малакаларга айланиббормоқда. Тўпни уйинга киритиш бир неча турлардан иборат: тўрга нисбатан тўғри туриб пастдан ва юкоридан тўп киритиш; тўрга нисбатан ён томон билан туриб пастдан ва юқоридан тўп киритиш; юқоридан тўғри ва ён томон билан туриб тўпга умуман айланма ҳаракат бермасдан (планирующая подача) тўп киритиш. Юқорида қайд этилганидек, тўп киритиш турлари ҳар хил бўлсада, уларнинг бир хил хусусиятлари мавжуд, чунончи, дастлабки ҳолат – чап (ўнг) оёқ бир қадам оралиғида олдинга жойлашади; ҳаракатланишнинг дастлабки босқичида оёқлар тизза қисмидан бир оз эгилган бўлади; чап қўлда жойлашган тўпни; пастдан тўп киритишида тахминан тўп 25-50 см баландга вертикал ирғитилади; юқоридан тўп киритишда тўп тахминан 1,0 м атрофида ирғитилади; бундан ташқари пастдан тўп киритишда гавда олдинга бир оз букилган бўлади, юқоридан тўп киритишда эса гавда вертикал ҳолатда бўлади; тўп ирғитилиши биланоқ тананинг оғирлик маркази орқа томонга силжитилади; гавда ва ўнг қўл баробарига орқа томонга ҳаракатланади; 40

- пастдан тўғри туриб тўп киритишда ўнг қўл ерга нисбатан перпендикуляр равишда орқага силжитилиб, сўнг ирғитилган тўпни шиддат билан олдинга-баландга урилади; - пастдан ён томон билан туриб тўп киритилганда ўнг қўл ерга нисбатан параллел равишда орқага силжитилади, сўнг олди томонга параллел ҳаракатда шиддат билан ирғитилган тўпни олдинга-баландга урилади; - юқоридан тўғри туриб тўп киритишда ўнг қўл юқорига вертикал кўтарилган ҳолатдан орқа томонга ҳаракатлантирилиб, тирсакдан букилади, сўнг қўл ёзилиши билан бир қаторда олд томонга шиддат билан ҳаракатлантирилиб вертикал ҳолатга етганда тўпзарб билан урилади, тананинг оғирлик маркази олд томонга силжиши керак; - юқоридан ён томомн билан турган ҳолатдан гавда ўнг томонга эгилади, қўл орқага-пастга туширилади ва қайта шиддат билан олд томонга ҳаракатлантирилиб, вертикал ҳолатда ирғитилган тўп зарб билан урилади; - тўғри ва ён томон билан тўпни айланма ҳаракатсиз киритишда зарба берувчи қўл тўпдан деярли қисқа оралиқда бўлади ва зарба тўпни марказий нуқтасига тўғри келиши керак. Албатта тўп киритиш техникасига юқорида қайд этилган услубий кўрсатмалар вазиятга, тўп киритиш тактикасига, ўйинчининг маҳорати ва имкониятига қараб у ёки бу томонга ўзгариши мумкин. Зарба (ҳужум) техникаси. Сакраб зарба билан тўпни уриш ёки тўсиқчиларни чалғитиш ниятида бир қўл билан тўпни рақиб майдончасини бўш жойига узатиш (ўтказиб юбориш) ўйин вазиятининг очко олиш билан тугалланишига ёки жуда бўлмаганда рақиб жамоани қайта ҳужум уюштиришига имкон бермасликка қаратилган бўлиши лозим. Зарба – қисқа оралиқда чопиш (1 фаза), депсиниш ва сакраш (2 фаза), зарба бериш (3 фаза) ва қўниш (4 фаза) малакалари асосида амалга оширилади. 41

Қисқа оралиқда югуриш фазаси ўз навбатида бир-бири билан боғлиқ бўлган 3 қисмга бўлинади: дастлабки (тайёргарлик), ўрта (югуришнинг асосий қисмлари) ва томонни ерга қўйиш (депсинишгача) жараёнлари. Югуришнинг дастлабки қисмида волейболчи хали ўзига узатилган тўпнинг йўналишини тўла илғамасада, ҳаракат йўналишини ойдинлаштириш мақсадида бир - иккита тайёргарлик қадамини қўяди. Югуришнинг иккинчи (ўрта) қисмида, узатилган тўпни йўналиши ва шунга муносиб бўлган ҳаракат йўналиши аниқланиб, шиддат билан югуриш қадамлари ташланиб, бу қисмда ижро этиладиган малакалар ҳужумчини жисмоний, техник - тактик имкониятларига қараб у ёки бу томонга ўзгарди. Югуришни учинчи қисмида тана оғирлик марказини пастроқ тушириб, ўнг оёқ билан шиддатли катта қадам қўйилади, аввал ерга оёқнинг товон қисми қўйилади, сўнг чап оёқни бирлаштириш билан бир қаторда икки оёқни тизза қисмлари янада букилади, икки қўл орқадан олдинга тезлик билан ҳаракатланиб, инерциядан фойдаланган ҳолда депсиниш ижро этилади. Иккинчи фаза – сакраш. Вертикал равишда, қўлларни олдинга– юқорига шиддатли ҳаракати тўрга тегмасдан ва икки оёқ билан депсиниш эвазига амалга оширилади. Сакраш фазасининг сўнгги дамида гавда орқа томонга эгилади, зарба берувчи қўл, шиддат билан ёй шаклида юқорига ҳаракатлантирилади, қўл тирсак қисмидан паст томонга букилади. Учинчи фаза – тўпни зарба билан уриш. Ўнг қўлни (зарба берувчи қўл) тирсак қисмидан ёзилиши, уни юқорига – олдинга қараб ижро этилган ҳаракати билан ифодаланиб, қўл айнан вертикал ҳолатгача ёзилган вақтда қўлдан ташқари қорин-кўкрак-бел мушакларини бараварига кескин қисқариши ёрдам бериши зарур. Зарбани тактик максадга қараббарча мушакларни қисқариш кучи ва иштирок этиш фоизи турлича бўлиши мумкин. Тўртинчи фаза – қўниш. Оёқларни эгилган ҳолатида амортизация қаршилигида ижро этилади. 42

Зарба бериш техникаси – тўғри йўналишда, яъни чопишни йўналишида, гавдани бурмасдан ва буриб турли йўналишда зарба беришни ўз ичига олади. Зарбанинг мазкур турларидан ташқари сакраб ён томон билан зарба бериш тури мавжуд. Лекин зарбанинг ушбу тури сўнгги йилларда, афсуски, кам ижро этилмоқда. 3 - расм. Зарба (ҳужум) техникаси. Ҳимоя техникаси. Тўпни қабул қилиш техникаси. Тўпни қабул қилиш - бу ўйинчи ўз майдончасида тўпни қоидага биноан ерга тушишига қарши қўллайдиган ҳаракат малакасидир. Тўпни қабул қилиш турли усулларда ва ўзига хос техник тартибда ижро этилади. Пастдан икки қўл билан қабул қилиш. Замонавий волейболда асосий ҳимоя воситаларидан бири бўлиб, дастлаб тез ва аниқ тўпни йўналишига қарши чиқиш тана оғирлик марказини пастроқ тушириб (оёқларни тизза қисмидан букилиши ҳисобига), пастдан икки қўлни тўғри ёзилган ва жипсланган икки қўлни пастдан - юқорига, олди томонга қараб ҳаракатланиши асосида ижро этилади. Қўл ҳаракати оёқларнинг тизза қисмидан ёзилиши ва тана оғирлик марказининг кўтарилиши билан мос келиши керак. Қабул қилинган тўпга йўналиш бериш қўл, оёқ ва гавданинг бир - бирига мос бўлган ҳаракати орқали амалга оширилади. Қўлларнинг билак қисмидан тирсак қисмигача тўп қабул қилиш чегараси ҳисобланади. Пастдан икки қўл билан тўпни қабул қилиш техникаси, яъни мазкур малакани ижро этишда тана оғирлик марказини баланд-пастлиги, оёқларнинг 43

тизза қисмидан букилиш бурчагини катта-кичиклиги, гавдани бир оз олдинга эгилиши ва вертикал равишда бўлиши, йиқилиб қабул қилишлар ўйин вазиятига – ўйинга киритилган тўпни ёки ҳужум зарбасининг куч-тезлигига ва бошқа шароитларга боғлиқ бўлади. 4 - расм. Пастдан икки қўл билан қабул қилиш. Пастдан бир қўл билан тўпни қабул қилиш . Тўп ўйинчидан узоқроқ (баъзида баландроқ) йўналтирилган бўлса (тушадиган бўлса) амалга оширилади. Бунинг учун ҳаракатланишни сўнгида (ёки жойдан туриб) охирги қадам кенг қўйилади, тиззалар букилади, тана оғирлик маркази пастроқ туширилади, гавда тўпга карама - қарши «жойлашади». Агар мазкур малака ёрдамида тўпни қабул қилиш имконияти бўлмаса, унда «узун» қадам ташланиб, ён томонга ярим овал шаклида эгилиб тўп томон ташланади. Тўп билан қўлни «учрашуви» арафасида тана ер билан параллел даражага келган ҳолда сирпаниб «қўнилади». Шуни ҳам эслатиб ўтиш ўринлики, айрим ҳолларда сўнгги қоидага биноан тўпни «олиш» имкони бўлмай қолса, уни қабул қилиш оёқнинг исталган қисми билан амалга оширилади. 44

Тўсиқ қўйиш техникаси. Тўсиқ қуйиш – бу рақиб ўйинчиси томонидан узатилган ёки зарба берилган тўп йуналишини тўсиш, унга қарама-қарши «жонли девор» ташкил килишдир. Тўсиқ қуйиш асосий ҳимоя воситаси бўлибгина қолмай, балки мазкур тўсиқ ёрдамида очко олиш имконияти ҳам мавжуд бўлиши мумкин. Демак, ўз навбатида тўсиқ қўйиш ҳужум тизимига ҳам мансубдир. Тўсиқ қўйувчи ўйинчи дастлаб оёқларини елка кенглигида жойлаш- тиради, оёқлар тизза қисмидан хиёл букилган бўлади, қўллар тирсак қисми- дан букилган бўлиб, панжалар ёйилган шаклда бўлади. Тўпни йўналиш жойига қараб ҳаракатлантиргандан сўнг оёқлар тизза қисмидан бирозгина букилиб, шиддат билан ёзилади ва қўлларнинг фаол ҳаракати билан сакраб, тўп кенглигида тўсиқ қўйилади. « Қ ўниш» - оёқларни амортизацион букиш ҳисобига амалга оширилади. Тўсиқ қўйишда сакраш жараёни рақиб ҳужум- чисининг сакраш вақтидан бир оз кечроқ бошланиши мақсадга мувофиқдир. Тўсиқ қўйиш якка ҳолда ва гуруҳ бўлиб ижро этилиши мумкин. Гуруҳ иштирокида тўсиқ қўйиш тўсиқ қўювчи ўйинчиларнинг қўллари орасидан тўп ўта олмаслигини таъминлаши зарур. Тўсиқ қўйишда рақиб томонидан узатилган ёки зарба билан уриладиган тўпнинг бўлажак йўналишини фаҳмлаш ва шунга яраша муносиб жой танлаш мазкур малака ижобий якунланишида ғоят катта аҳамиятга эга. 5 - расм. Тўсиқ қўйиш техникаси. 45

I. 2. ВОЛЕЙБОЛ ЎЙИНИ ТАКТИКАСИ НИ ЎРГАТИШ УСЛУБИЁТИ Тактика юнонча сўздан олинган бўлиб, “тартиб”, “тартиблаштириш” маъносини англатади. Волейболда ўйин тактикаси деб муайян жамоанинг иккинчи бир жамоа устида якка, гуруҳ ва жамоавий ҳаракатлар ёрдамида ғалабага эришиш санъатига айтилади. Тактиканинг асосий вазифаси муайян рақиб жамоага нисбатан мавжуд вазиятга қараб ғалаба сари қўлланиладиган, ўйин воситалари, усуллари ва шаклларини аниқлаб, қўллай олишдан иборат. Тактик комбинация бу бир ўйинчининг ҳужум қилиш учун қулай шароит яратиб беришга қаратилган бир неча ўйинчининг ҳаракат фаолиятидир. Ўйин интизоми ҳар бир ўйинчи фаолиятининг жамоа фаолиятига бўй сўниши, бўлажак ўйинга режалаштирилган тактик кўрсатмаларни амалга ошириш. Ўйин қоидалари ва умуминсоний ҳислатларга амал қилиш ва ҳакозо. 6 – расм. Т ў пни қ арама – қ арши узатиш. 46

Замонавий волейболда қўлланиладиган атамалар. Биринчи темп атамаси ҳужум комбинациясини биринчи бўлиб бошлайдиган ўйинчига тегишли бўлиб, у деярли “паст” ва тез узатиладиган тўп билан ҳужум уюштирилади. Иккинчи темп - комбмнацияни иккинчи бўлиб бошлайдиган ўйинчи. Бу ўйинчи ҳужумга асосан баланд узатиладиган тўп асосида ташкил этади. Бир темпда ташкил этиладиган ҳужумда бир йўла икки ёки уч ўйинчи зарба бериш учун бир вақтда сакрайдилар. “Тўлқин” комбинациясида икки ҳужумчи иштирок этади. Биринчи ҳужумчи сакраб, ерга тушаётганда, иккинчи ҳужумчи сакраб зарба беради. “Эшалон” комбинациясида икки ҳужумчи кетма – кет сакрайди, тўп ҳужумчиларни қайси бирига қулай узатиладиган бўлса шу ҳужумчи зарба беради. “Крест” икки ҳужумчи бир – бирининг ҳаракат йўналишини кесиб, мувофиқ узатилган тўпдан мувофиқ ҳужумчи зарба беради. Шу комбинацияни турли шаклда ижро этиш мумкин. Морита финтини биринчи бор 1969 йилда ГДР да ўтказилган Жаҳон Кубогида япон ўйинчиси Морита қўллаган. Бу Фан биринчи “ёлғон” сакрашдан сўнг иккинчи бор тўлиқ сакраб зарба беришдан иборат. Мақсадли – тўсиқ қўйувчи рақиб ўйинчи пастга тушаётганда сакраб зарба бериш, яъни тўсиқсиз зарба бериш билан ифодалнади. Бундан ташқари, ушбу комбинацияларнинг турли нусҳалари ва шакллари мавжуд. Қўйидаги ўйин тактикасининг таснифи туркумларига бўлиниши ифодаланган. Тактиканинг якка гуруҳ ва жамоа шакллари мавжуд. Тактиканинг усуллари ўйин тизимларидан ва комбинацияларидан иборат. Тактиканинг воситаларига эса бу ўйин малакалари ва уларни барча турлари киради. 47

Муайян мусобоқаларга мўлжалланган тактик йўланиш, тактик шакл, усул ва воситалар олдиндан режалаштирилган стратегик дастурга бўй сўниш лозим. Барча тактик ҳаракатлар тактик билимлар, фикрлаш, вазиятни тўғри баҳолаш, мақсадга мувофиқ қарор қабул, жисмоний қобилият, техник маҳорат ва ирода имкониятларига асосланиши керак. Тактик ҳаракат кебернитика нуқтаи назаридан мураккаб вазиятда энг самарали қарорни топиш ва унга муносиб ҳаракат қилиш билан боғлиқ бўлган ўз – ўзини созлаб бошқарувчи фаолиятини англатади. Тактик ҳаракатнинг ҳаракатнинг самарали бўлишида бош мия ярим шарларини вазиятини олдиндан билиш (акс эттириш) қобилияти алоҳида ўрин эгаллайди. Мазкур қобилият мусобоқа вазиятларига нисбатан тўғри қарорга келиш ва мақсадга мувофиқ тактик ҳаракат қилиш самарасини оширишга имкон яратади. Албатта бундай қобилиятни такомиллашуви спортчини ўйин тажрибасига боғлиқ бўлади. Шунинг учун ўқув – машғулотлар жараёнида ҳали рўй бермаган вазиятни олдиндан фаҳмлаш, унга мос қарорни тайёрлаш ва тағминий ҳаракат режасини ҳотирада акс эттириш қоьилиятларни ривожлантиришга оид машқларни танлаш ва улрдан унумли фойдаланиш жуда катта аҳамиятга эга. Юқори даражада такомиллашган мазкур қобилият тактик ва стратегик режани амалга оширишда муҳум пойдивор бўлиб ҳисобланади. Олдиндан фаҳмлаш ва вазиятга муносиб ҳаракат қилиш қобилиятини ривожлантиришга оид машқларни қўллашда учта жараёндан иборат фаолиятни бажариш зарур бўлади. 1. Мусобоқа вазиятини “хазм” қилиш (қабул қилиш, фаҳмлаш). 2. Махсус тактик вазифани фикран бажариш. 3. Тактик вазифани ҳаракат билан бажариш. Юқорида муҳокома қилинаётган тактика ва стратегия пойдивори бўлиш психофизиологик жараён акадимек П. К. Анохин (1974 йил) кашф этган функционал сестима назарияси билан боғлиқдир. Демак, бундан 48

кўриниб турибдики, ўйин жараёнида самарали тактикани, ҳамда тайёргарлик даврида стратегик режани амалга ошириш маҳсус назарий билим ва амалий малакаларнинг юқори даражада такомиллашувини тақоза этади. Жамоа тайёргарлигининг умумий стратегияси тартиб билан амалга ошириладиган бир нечта тадбирлардан иборат бўлади ва қўйидаги андоза тасниф сифатида ифодаланиши мумкин. Жамоа тайёргарлигининг умумий стратегияси ва тактикаси: - стратегия айғоқчилик (развидка); - жамоа тайёргарлигининг стратегик режаси; - жамоани жамлаш ва жамлаб бориш; - жамоанинг тактик тайёргарлигини ўқув; - машғулотлари, кўрик ўйинлари, тайёрлов мусобоқалари, асосий мусобоқалар, моддий таъминоти. Тиббий ва педагогик назорат – спорт базаси, – ускуналар, – анжомлар – спорт формаси (кейими) – шифокор назорати, – тактик тайёргарликни тест ёрдамида баҳолаш, – танланган стратегик йўналиш якуний натижаларини таҳлил қилиш. II. 3. ВОЛЕЙБОЛ БЎЙИЧА ДАРСЛАРНИ ЎТКАЗИШ УСЛУБИЯТИ 49

В олейбол дарс лар ини ташкил қ илиш ва ў тказиш Жисмоний тарбия ва спорт миллат генофондини шакллантириш ва баркамол авлодни тарбиялашда кафолатли омил сифатида энг самарали восита бўлиб борган сари ўқувчи ёшларнинг кундалик турмуш тарзига сингиб бормоқда. 1999 йил 27 майдаги Вазирлар Маҳкамасининг « Ў збекистонда жисмо- ний тарбия ва спортни янада ривожлантириш чора тадбирлари » тўғрисидаги 271 - сонли Қ арорига биноан таълим муассасаларида жисмоний тарбия дарслари ҳажмини оширилиши, «Умид ниҳоллари», «Баркамол авлод», «Универсиада» каби уч босқичли мусобақалар тизимини татбиқ этилиши, «Алпомиш» ва «Барчиной» тест синовларининг жорий қилиниши, Ў збекис- тон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг « Ў збекистон болалар спортини ривожлантириш жамғармасини тузиш» ва шу масалалар бўйича Вазирлар Маҳкамасининг махсус қарори каби концептуал ҳужжатлар жисмоний тарбия ва спорт сохани, айниқса шахар ва қишлоқ ёшлар ўртасида янада жадалроқ оммавийлашишига кенг ҳуқуқий имкониятларни очиб бермоқда. Ўрта умумтаълим мактаб, академик лицей ва касб - ҳунар коллежлари ўқув режалари таркибига мустақил фан сифатида киритилган волейбол дарси Республикамиздаги барча ўқувчи ёшларнинг жисмоний ва функционал имкониятларини ошириш, соғлиғини мустаҳкамлаш, ҳаётий зарур малакаларни шакллантириш, махсус сифатларни тарбиялаш, ўйин техникси ва тактиксини хамда мусобоқа малакаларига ўргатиш, маънавий - маданий ва аҳлоқий, шунингдек психологик хислатларни камол топтиришда ўта муҳим аҳамиятга эгадир. Ж исмоний тарбия дарсининг мақсади ва вазифалари 50

Жисмоний тарбия дарсининг асосий мақсади «жисмоний маданият» ва унинг таркибий йўналишлари (жисмоний тарбия, спорт, жисмоний ва функционал тайёргарлик, жисмоний сифатлар ва ҳоказо) ҳақида дастлабки билим бериш, ҳаётий зарур ҳаракат малакалри ва кўникмаларни шакллантириш, асосий жисмоний сифатларни тарбиялашдан иборат. Ўз саломатлиги ва жисмоний қудратини мустаҳкамлаш ўқувчи ёшларнинг нафақат шахсий иши, балки бу масъулият уларнинг жамият олдидаги бурчи эканлигини онгига сингдириш ўқитувчи томонидан ҳал этиладиган муҳим масалалардан бири бўлиши лозим. Ушбу мақсадга эришиш ёш авлодни «катта» ҳаётга тайёрлаш, бўлажак касбий фаолиятни самарали ташкил қилиш, турмуш қийинчиликларини енгиб ўтиш ва Ў збекистон Қ уролли Кучлари сафида ҳарбий хизматни шараф билан адо этиш имкониятини яратади. Ж исмоний тарбия дарсининг вазифалари юқорида қайд этилган мақсадларданкелиб чиққан ҳолда соғлиқни мустаҳкамлаш, умумий ва махсус жисмоний сифатларни ривожлантириш, муайян спорт тури (волейбол)га хос ҳаракат малакалари техникасига ўргатиш ҳамда спорт интизомини шакллантириш, рақибини ҳурмат қилиш ҳиссиётини уйғотиш, ирода, диққат васезгирлик каби хислатларни тарбиялашдан иборат. Дарснинг тузилиши ва мазмуни Волейбол бўйича ўтказиладиган жисмоний тарбия дарси, шу жумладан волейбол дарси 3 қисмдан ташкил топади. 1 қисм – тайёрлов 10-12 дақиқага тенг бўлиб, ўз ичига синфни ташкил этиш (сафланиш, навбатчи ўқувчини ўқитувчига давомат ҳақида ахборот бериши, дарс вазифалари билан таништириш), саф машқлари, умумий ва махсус машқларни киритади. Дарсни тайёрлов қисмида бериладиган 51

машқлар шу дарсни максад вазифаларини ечишга қаратилган бўлищи лозим. Тайёрлов машқлари тана мувозанатини саклаш, қадди-қоматни шакллантириш, юриш, югуриш, сакраш, куч, тезкорлик, чаққонлик, чидамкорлик ва эгилувчанлик сифатларини тарбиялашга мўлжалланади. Дарснинг тайёрлов қисми ўқувчилар организмини «қизитиш» ва уни функционал жиҳатдан шу дарснинг асосий қисмига тайёрлашдан иборат. Дарснинг ушбу қисмини ўтказиш шиддати дастлаб секин-аста оширилиб, шу қисмни ўртасидан яна секинлаштирилиши керак. Асосий қисм 30 - 35 дақиқа давом этади. Мазкур қисмда дарсни асосий максад ва вазифалари ечилади. Техник - тактик малакалар ўзлаштирилади. Бунинг учун ўрганиладиган ўйин малакаларига оид тақлид ва тўп билан бажариладиган машқлар қўлланилади. Малакаларга ўргатиш ва уларни шакллантириш якка тартибда ёки кичик гуруҳлар ва барча ўқувчилар иштирокида амалга оширилади. Бу қисмда ўргатиш жараёни секин шиддатда, такомиллаштириш жараёни эса катта тезликда кечиши лозим. Якуний қисм – 3 -5 дақиқа давом этади. Бу қисмнинг максади ўта секин шиддатда ижро этиладиган мушакларни бўшаштирувчи ва таранглаштирувчи машқлар ҳамда миллий ҳаракатли ўйинлар ёрдамида чарчоқни бартараф этиш, организмнинг функциялари ва иш қобилиятини тиклашга қаратилади. Дарс давомида жисмоний сифатларни тарбиялаш, ҳаракат (техник- тактик) малакалари техникасига ўргатиш ва уларни такомиллаштириш турли педагогик услублар ёрдамида амалга оширилади. Бу услублар қуйидагилардан иборат:  Т ушунтириш;  Кўрсатиш (намойиш этиш);  Муайян малакани қисмларга бўлиб ўргатиш;  Малакани тўлиқ ҳолда секин ва катта тезликда ўргатиш;  Қ айтариш;  Ўйин услуби; 52

 Мусобақа услуби ва ҳоказо. Ўргатиш жараёнида, бундан ташкари, рағбатлантириш ва жазолаш, ишонтириш каби усуллар ҳам ўрин олади. Ҳ ар бир услубни қўллашда ўзига хос воситалар (машқлар)дан фойдаланилади. Волейбол бўйича ўтказиладиган жисмоний тарбия дарси якунида, аксарият ҳолларда, ўқувўйини ўтказилади. Бундай уйинларни ўтказиш давомида ўйин қоидаларини ўзлаштиришга ва ҳакамлик қилиш сирларини ўргатишга алоҳида эътибор қаратилади. Ўргатиш ва такомиллаштириш жараёнида бериладиган вазифа, шу жумладан қўлланиладиган машқлар «оддийдан мураккабга», «ўтилганидан ўтилмаганига» ва «енгилидан оғирига» (нагрузка жиҳатидан) каби дидактик тамойилларга риоя қилиш шарт. Дарс жараёнини режалаштириш, унга тайёргарлик кўриш ва ўтказиш. Д арснинг сифати ва самарадорлиги нафақат ўқитувчининг маҳорати ҳамда тажрибасига боғлиқ, балки уни муайян дарсга қандай тайёргарлик кўришига ҳам боғлиқдир. Дарсга тайёргарлик кўриш қуйидаги тадбирларни амалга оширишдан иборат: - дарс жараёнини лойиҳалаш (режалаштириш); - Дарсни самарали ва сифатли ўтказиш моделини ишлаб чиқиш; - Дарснинг фойдали зичлигини таъминлаш имкониятларини аниқлаш; - ўқувчилар таркибидан ёрдамчилар тайинлаш; - Тайёрланган ва тасдиқланган дарс баённомасини кўриб чиқиш, агар зарурият бўлса, ўзгартириш киритиш (дарс баённомаси илова қилинган); - Ўқувчилар томонидан билим, малака ва кўникмаларни ўзлаштириш даражасини аниқлаш (баҳолаш) мезонларини кўриб чиқиш; - Дарс ўтказиш жойи, фойдаланиладиган асбоб, анжом ва ускуналар тайёрлигини кўздан кечириш; 53

- Дарсдан сўнг навбатдаги дарс қандай фандан эканлигини аниқлаш; - Ўқитувчининг ўз ташқи қиёфаси ва спорт кийимига эътибор бериши; - Муайян дарсда иштирок этадиган синф ўқувчиларининг жисмоний ва функционал имкониятларини эътиборга олиш. Бундан ташқари ўқитувчи қуйидаги режалаштирув ҳужжатлари билан қуролланган бўлиши шарт: - Т аълим стандарти ва классификатори; - Ўқув дастури бўлимлари бўйича йиллик ўқув соатларининг тақсимланиш режаси; - Синфлар, чораклар ва дарслар бўйича йиллик режа-жадвали; - Чораклар бўйича ўкув материалларини таксимланиш жадвали; - Дарс мавзулари акс эттирилган чорак иш режаси; - Д арс баённомаси; - Синф журнали. ИЛОВА 54

« ТАСДИҚЛАЙМАН » ўқув ишлари бўйича директор муовини_________Шарипов И.М. «__»____________2013 йил. ДАРС БАЁННОМАСИ 7 сиф ўқувчилари учун Дарс вазифалари: _____________________________________________ 1.__________________________________________ 2.__________________________________________ 3.__________________________________________ Дарс ўтказиш жойи:____________ Анжомлар:___________________ Дарс қисмлари Дарс мазмуни Машқларни миқдорлаш Ташкилий ва услубий кўрсатмалар Дарсни юқори савияда ўтказиш, дарс давомида ўқувчилар фаоллигини таъминлаш, бериладиган вазифа, кўрсатма ва машқлар ижросига уларни онгли ёндошишларига эришиш, жисмоний тарбия дарсига меҳр ва ҳурмат уйғотиш ўқитувчининг нафақат касбий маҳоратига, балки унинг шахси ва инсоний фазилатларига ҳам бевосита боғлиқдир. Х У Л О С А 55

Волейболда ўйин техникаси бир вақтнинг ўзида кетма - кет ва муайян максадли тартибда ижро этиладиган ихтисослашган ҳаракат ёки ҳаракатлар мажмуасидир. Ўйин техникаси ҳаракатни аниқ, тез, енгил, вазиятга мувофиқ, кам куч сарф этиб юқори самарада бажаришга мўлжалланган бўлиши лозим. Волейболда ўйин техникаси ўзига хос таснифга эга бўлиб, у бир неча туркумдан таркиб топади. Ўйин техникасининг таснифи «ҳужум техникаси» ва «ҳимоя техникаси» каби туркумларга бўлинади. Улар эса ўз навбатида юқоридан пастга қараб бир - бирига бўйсундирилган кичик туркумлардан ташкил топади. Ҳужум техникасига ҳолат ва ҳаракатланиш, узатиш, тўпни ўйинга киритиш ва зарба техникаси киради. Ҳимоя техникаси эса ҳолат ва ҳаракатланиш, тўпни қабул қилиш ва тўсиқ қўйиш техникасидан иборат. Волейбол дарслари умумий ўрта таълим мактаблариниг 4–9 синф- ларида, АЛ ва касб - ҳунар таълими муассасалари ўқув дастурида режалаш- тирилганлиги уни оммовийлигидан далолат беради. Кичик синф ўқувчилари билан ҳам волейбол ўйинининг айрим элементларини ўрганиш тавсия этилади. Бунда ўқитувчилар болалар ёшига мос бўлган резина коптоклардан фойдаланиши мумкин. Ўқувчиларга волейбол ўйинининг назарий асосларини ўргатишда қўйидаги тавсияларга амал қилиш зарур. Дастлабки машғулотларда: 1. Волейбол ўйининиг келиб чиқиш тарихи ва мамлакатимиз жисмоний тарбия тизимида тутган ўрни билан таништириш; 2. Волейболчиларни умумий ва махсус жисмоний тайёргарликлари назарияси ва услубиёти билан ўқувчиларни таништириш. Кучлилик, чидам- лилик, эгилувчанлик, эпчиллик ва тезкорлик сифатларини ривожлантириш йўллари. 3. Волейболчиларни техник тайёргарликларининг назарий асослари. 4. Волейболчиларни тактик тайёргарликларининг назарий асослари. 56

Назарий билим асосларида волейбол ўйини ҳақида тасаввурга эга бўлган ўқувчилар эндиликда уни техника ва тактикаси билан таниша бошлайди. Бунда дастлабки машғулотлар жараёнида болалар: 1. Волейболчиларни майдонда ҳаракатланиш (силжиш) техникаси билан танишиб, уни ўқитувчи назоратида бажарадилар. 2. Тўпни узатиш ва қабул қилиш ( пастдан, юқоридан, яндан) ни бажарадилар. Машқлар тўп билан бажаргандагидек тўпсиз ҳам (имитация) бажарилади. 3. Тўпни ўйинга киритиш машқини бажарадилар. Бу машқни пастдан. Юқоридан, ёндан ва сакраб келиб жариш ўргатилади. 4. Тўпга ҳужум зарбаси бериш. Бу машқни ўқувчилар шериги оширган тупга зарба бериш орқали ўрганадилар. Кейинчалик ўқувчилар машғулотлар жараёнида тактик ҳаракатларни ўргансалар маъқул бўлади. Тактиканинг асосий вазифаси муайян рақиб жамоага нисбатан мавжуд вазиятга қараб ғалаба сари қўлланиладиган, ўйин воситалари, усуллари ва шаклларини аниқлаб, қўллай олишдан иборатдир. Тактик комбинация эса бир ўйинчининг ҳужум қилиш учун қулай шароит яратиб беришга қаратилган бир неча ўйинчининг ҳаракат фаолия- тидир. Ўйин интизоми ҳар бир ўйинчи фаолиятининг жамоа фаолиятига бўй сўниши, бўлажак ўйинга режалаштирилган тактик кўрсатмаларни амалга оширишдир. Тактик ҳаракат кебернитика нуқтаи назаридан мураккаб вазиятда энг самарали қарорни топиш ва унга муносиб ҳаракат қилиш билан боғлиқ бўлган ўз – ўзини созлаб бошқарувчи фаолиятини англатади. Олдиндан фаҳмлаш ва вазиятга муносиб ҳаракат қилиш қобилиятини ривожлантиришга оид машқларни қўллашда учта жараёндан иборат фаолиятни бажариш зарур бўлади. 1. Мусобоқа вазиятини “хазм” қилиш (қабул қилиш, фаҳмлаш). 57

2. Махсус тактик вазифани фикран бажариш. 3. Тактик вазифани ҳаракат билан бажариш. Жамоа тайёргарлигининг умумий стратегияси тартиб билан амалга ошириладиган бир нечта тадбирлардан иборат бўлиб, ўрганишда, жамоа тайёргарлигининг умумий стратегияси ва тактикаси, стратегия айғоқчилик (развидка), жамоа тайёргарлигининг стратегик режаси, жамоани жамлаш ва жамлаб бориш, жамоанинг тактик тайёргарлигини ўқув,машғулотлари, кўрик ўйинлари, тайёрлов мусобоқалари, асосий мусобоқалар, моддий таъминотдан иборат бўлади. Тиббий ва педагогик назорат орқали - спорт базаси, ускуналар, анжом- лар, спорт формаси (кейими), шифокор назорати, тактик тайёргарликни тест ёрдамида баҳолаш, танланган стратегик йўналишнинг якуний натижаларини таҳлил қилиш амалга оширилади. Мамлакатимизда уч босқичли мусобоқа тизимини яъни “Умид ниҳоллари”, “Баркамол авлод” ва “ Универсиада” мусобоқаларини ташкил қилиниши валейбол спорт турини республикамизда янада ривожланишига катта ҳисса қўшди. Бугунлик кунда ушбу мусобоқаларни биринчи босқич, иккинчи босқичларида миллионлаб ўқувчи ёшларимиз мусобоқалашмоқ- далар. Ушбу спорт турини барча жойларда ташкил қилиш имкониятлари борлигини ҳисобга олиб, уни болалар орасида оммалаштириш, машғулотлар орқали болалар соғлигини янада мустаҳкамлаш бизнинг олдимиздаги улкан вазифаларга киради. А Д А Б И Ё Т Л А Р 58

1. Ў збекистон Республикаси Президенти фармони « Ў збекистон болалар спортини ривожлантириш жамгармаси тузиш т ў гриси» да. Тошкент. 2002. йил. 2. Ў збекистон Республикаси Вазирлар махкамаси қ арори « Ў збекистон болалар спортини ривожлантириш жамгармаси фаолиятини ташкил этиш т ў гриси» да Тошкент. 2002. й. 3. Ў збекистон Республикаси «Жисмоний тарбия ва спорт тугрисида» ги конун. 1992 йил. 4. Ў збекистон Республикаси «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури». 5. Ў збекистон Республикаси Президентининг «Соглом авлод учун» орденини тасис килиш. 6. Ў збекистон Республикаси «Таълим тугрисида» ги қ онун 1997 йил. 7. Ў збекистон Республикаси «Болалар у қ увчи ёшларни жисмоний тарбиялаш концепсияси». 8 . Айрапетьянц Л.Р., Клешев Ю.Н. Волейбол. Ўқув қўлланма.Тошке нт ., 1995 йил . 9. Айрапетьянц Л.Р., Спорт ўйинлари ва уни ўқитиш услубиёти. Тошке нт ., 1991 йил . 10. Айрапетьянц Л.Р., Пулатов А. Юқори малакали волейболчиларни тайёрлашда танловнинг ўрни. «ЖТ, спорт ва маънавият» тўплами, Тошке нт ., 1995 йил . 11. Ахмеров Э.К. Волейбол бошловчилар учун. (ўқув қулланма). Тошкент. 1986 йил. 12. Железняк Ю.Д., Слупский Л.Н. Волейбол мактабда. (ўқув қулланма). Тошкент., 1998 йил . 13. Клещев Ю, Айрапетьянц Л, Волейбол. Мураббий кундалиги . Тошкент . , 1995 йил . 14. Пўлатов А.А. Волейбол. ЖТИ талабаларига мўлжалланган дастур. Ихтисослик курси. Т., 1993. 59

15. Пўлатов А.А. Ҳ аракатни аниқ ижро этишда вестибуляр анализ атор - нинг ўрни. «ЖТ, спорт ва маънавият» тўплами. Тошкент., 1995 йил. 16 . Пўлатов А.А. Ўргатиш услубиятига ноанъанавий ёндошиш масалала - ри. В сборники. научная конферинция преподавателей и студентов. Тошкент., 1994 йил. 1 7. Жисмоний тарбия назарияси ва методикаси. (Дарслик). Тошкент. 1978 йил. 18. Акрамов Р. А. Ёш гандболчиларни танлаб олиш ва тайёрлаш. Тошкент. 1989 йил. 19. Ганиева Ф. В. Хужумда жамоа булиб харакат килишни уюштиришда кулланиладиган машклар. ( Услубий қулланма). Тошкент. 1998 йил. 20. Исматуллаев Х. А., Ганиева Ф. В. Баскетболда техник прёмларни эгаллашда ёрдам берувчи машклар. ( Услубий қулланма). Тошкент. 1999 йил. 21. Расулов А. Т. Баскетбол. Олий укув юртлари учун дарслик. Тошкент. Уз ДЖТИ, 1998 йил. 60

O'xshashlar

Жисмоний тарбия дарсларида волейбол ўйинини ўргатиш усуллари ҳамда волейбол ўйинида бериладиган машғулотлар самарадорлигини ошириш

Юкори синф укувчилари билан волейбол дарсларини ташкил килиш ва утказиш

Ёш курашчиларда жисмоний сифатларни тарбиялашда ҳаракатли ўйинлардан фойдаланиш

Жисмоний маданиятнинг умумий урта таълим тизимида жисмоний тарбия воситалари

Болалар ва ўсмирлар спорт мактабларида шуғулланувчиларни босқон улоқтириш теникасига ўргатиш услубиёти