Болалар ва ўсмирлар спорт мактабларида шуғулланувчиларни босқон улоқтириш теникасига ўргатиш услубиёти - Jismoniy tarbiya - Diplom ishlar

Болалар ва ўсмирлар спорт мактабларида шуғулланувчиларни босқон улоқтириш теникасига ўргатиш услубиёти

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1575.5 KB

Ko'chirib olish

“ Болалар ва ўсмирлар спорт мактабларида шуғулланувчиларни босқон улоқтириш теникасига ўргатиш услубиёти ” мавзусидаги .

М у н д а р и ж а. Кариш..................................................................................3 I.БОБ. Босқон улоқтиришга ихтисослашаётган аёллар ва эркакларнинг модели ва машқлар юкламаларининг тахминий ҳажми..............................7 1.2 . Босқон улоқтиришга ихтисослашаётган аёллар ва эркакларнинг модел тавсифи......................................................7 1.2. Босқон улоқтирувчи спорт усталари учун ҳафталик машқлар ва юкламаларнинг тахминий ҳажми........................................... ...14 II.БОБ. Босқон улоқтириш техникаси самарадорлигини белгиловчи омиллар. 2 . 1 . Босқон улоқтириш техникасининг сервариантлиги .............................................................................55 2 . 2 .Ҳаракатларни уддалай олиш қобилияти ваҳаракат малакаси…….. ..............42 2.3. Босқон улоқтириш мусобақалари ўтказиладиган жойларга қўйиладиган талаблар. Умумий хулоса .........................................................65 Фойдаланилган адабиётлар руйхати......................68

КИРИШ Мавзунинг долзарблиги. Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришиши билан бугунги кунда олиб борилаётган чуқур ислоҳатлар ёш авлодни ҳар томонлама ақлий, ахлоқий ва жисмоний жиҳатдан ривожланишида жисмоний тарбия ва спорт асосий ўринни эгаллайди. Мамлакатимизда ёш авлодни соғлом руҳда тарбиялаш борасида бир қанча ишлар амалга оширилмоқда. Хурматли юртбошимиз И.А.Каримов таҳкидлаганидек “Келажак авлод хақида қайғуриш соғлом, баркамол наслни тарбиялаб етиштиришга интилиш бизнинг миллий хусусиятимиздир”. Хукуматимиз томонидан қабул қилинган «Жисмоний тарбия ва спортни ривожлантириш тўғрисида»ги Қарори 1 , «Соғлом авлод учун» нодавлат дастури, «Ўзбекистонда болалар спортини ривожлантириш жамғармасини тузиш тўғрисида»ги Фармони 2 ва бошқа бир қатор қарорлари спорт ҳаракатини ривожлантиришга кенг йўл очмоқда. Дархақиқат, Республикамиз миқиёсида спортни ривожлантириш дастури асосида уч босқичли: олий ўқув юртлари талабалари ўртасида “Универсиада”, касб-ҳунар коллежлари талабалари ўртасида “Баркамол авлод” ва мактаб ўқувчилари ўртасида “Умид ниҳоллари” спорт мусобақалари ўтказилмоқда. Юртимизда соғлом ва баркамол авлодни вояга етказиш, давлат сиёсатининг устивор йўналишларидан бири бўлиб, миллат генафондини асраш, оилада, жамиятда соғлом турмуш тарзини шакллантириш муҳим аҳамият касб этади. Таҳлим муассасаларида жисмоний тарбия ва маданият дарсларининг сифатини яхшилаш, мактабдан ташқари ишларни ташкил қилиш ва уларни самарадорлигини ошириш, спорт турларини 1 Ўзбекистон Республикаси «Жисмоний тарбия ва спорт тўғрисида» ги Қонуни 2000 йил 20 май янги таҳрири қабул қилинган. 2 Ўзбекистон Республикаси «Болалар спортини ривожлантириш» (2002 йил, 24 октябрь) . Маърифат газетаси, 2002 йил, 31 октябрь 2 б.

ривожлантириш ва оммавийлигини ошириш, иқтидорли спортчиларни танлаш ҳамда юқори малакали мураббийларни тайёрлаш долзарб масалалардан биридир. Умуминсоний маданиятнинг таркибий қисми хисобланган миллий маданиятимизни, ёшларнинг ахлоқий тарбиясини онгли равишда ёндашишсиз тасаввур этиш қийиндир. Инсон ижтимоий хаётда онгли равишда ўз ўрнини эгаллаши унинг вояга етиши, фарзандлик бурчини, ота-оналик бурчини ато этиши, ўзидан кейин маҳлум бир из қолдириши жамият тараққиётини белгилайди. Шундан келиб чиқиб cпорт билан шуғулланишда жисмоний тарбия воситаларидан фойдаланиш миллий тарбия муамосига янада чуқурроқ кириб боришга ва бу муаммога илмий- амалий жиҳатдан ойдинлик киритишга асос бўла олади. Ўқувчиларда жисмоний тарбия ва спортнинг тарбиявий аҳамияти тўғрисида улуғ алломаларимизнинг қолдирган ноёб асарлари ва уларнинг ўгитларига боғлиқ бўлиб, уларнинг улкан хизматларини ўрганиш ва уни амалга татбиқ этиш бугунги куннинг, айниқса педагогика фанининг долзарб вазифаси ҳисобланади. Жисмоний тарбия ва спорт тарихини ўрганган (А.К.Акрамов 3 , Б.Р.Голашапов, Р.И.Исмоилов, Ф.Хўжаев) олимлар турли даврларда жисмоний тарбия машғулотлари қандай йўлга қўйилганлиги ҳақида ҳам ўзларининг фикрларини билдирган. П.Ф.Лесгафт 4 , В.В.Гориневский, А.Д.Новиков, Л.П.Матвеев, Б.Н.Минаев, Б.М.Шиян, А.К.Атаев, А.Абдуллаев, К.Ярашев каби олимлар жисмоний тарбия назарияси ва методикаси муаммоларини илмий асосланганлар. Қатор олимларнинг (В.А.Ашмарин 5 , Ч.Т.Иванков, Р.С.Уэйнберг ва бошқалар) ишларида жисмоний тарбия машғулотларининг маҳнавий- 3 Акрамов А.К. Ў збекистонда жисмоний маданият ва спорт тарихи. Ўқ ув қў лланма. Ў зЖТИ нашри. 1997 4 Лесгафт П.Ф. Руководство по физическому образованию детей школьного возроста. М., 1-том, 1951. 5 Ашмарин В.А. «Теория и методика педагогических исследований в физическом воспитании. М., 1978.

маҳрифий ва психологик жиҳатлари тадқиқ этилган. Аксарият кўпчилик тадқиқотларда жисмоний таҳлим машғулотлари педагогикадан ажратиб ўрганилади. Шуни таҳкидлаш керакки, юқоридаги олимлар томонидан Спорт билан шуғулланишда жисмоний тарбия воситаларидан фойдаланиш ўрни тўлиқ илмий масала сифатида ёритилмаган. Илмий тадқиқотлар, берилган адабиётлар ва м актабларда жисмоний маданият дарсларини ўрганиб, битирув малакавий ишнинг мавзуини қуйидагича танладик: « Болалар ва ўсмирлар спорт мактабларида шуғулланувчиларни босқон улоқтириш теникасига ўргатиш услубиёти ». Тадқиқот мақсади: Болалар ва ўсмирлар спорт мактабларида шуғулланувчиларни босқон улоқтириш теникасига ўргатиш услубини самарали йулини аниқлаш. Тадқиқот фарази сифатида биз қуйидагиларни илгари сурсак, спортчиларни воситалардан фодаланган ҳолда юксак курсаткичларга эриштириш. -Босқон улоқтирувчи аёлнинг замонавий “портрет”ини умумлаштириб таҳлил қилиш : - уларнинг ярмидан кўпи учун босқон улоқтириш – улар 6-7 йил давомида шуғулланиб келаётган ягона спорт турилиги; - босқон улоқтиришда бошланғич ихтисослашув босқичлари ва чуқурлаштирилган машғулотлардаги ўртача ўсиш 4-5 м ни, спорт такомиллашуви . Тадқиқотнинг вазифалари: - Босқон улоқтириш – ўз тузилишига кўра аниқ мақсадга йўналтирилган ҳаракатларнинг мураккаб тизимлилиги. - У улоқтиришни ташкил этадиган оддий ва мураккаб элементларнинг муайян миқдорини бирлаштириши (дастлабки силжишлар, босқон билан бурилишлар ва якуний кучланиш).

- Босқон билан бурилишлар бир таянчли ва икки таянчли босқичлардан иборат бўлиши. -Якуний кучланишни снарядга улоқтирувчи танасининг юқориги ёки пастки қисмлари (қўллар ва оёқлар) фаол таьсир кўрсатиш босқичига тақсимлаш. Илмий янгилиги: Қуйидагиларни ўз ичига олади: 1.Тренерлар, одатда, кўп йиллик машғулотлар босқичларига татбиқан жисмоний ривожланиш ва махсус тайёргарликнинг асосланган кўрсаткичларига эҳтиёж сеза-дилар. 2.Юқорида баён этилган кўрсаткичлар динамикасининг таҳлили ҳозирги пайтда босқон улоқтирувчи аёллар махсус жисмоний тайёргарлигининг кўрсаткичларини ҳисоблаб чиқариш имконини беради Тадқиқотнинг амалга оширилиш босқичлари: 1 . Тадқиқот муаммосига оид педагогик-психологик, илмий-оммабоп ва махсус адабиётлар, таҳлим муассасаларининг ижодий иш тажрибаларини ўрганиш ва умумлаштириш. Шу асосда тадқиқот ишининг мавзу муаммоси, обҳекти, предмети, илмий фарази ва бошқа жиҳатларига аниқлик киритиш. 2. Спортчиларининг ва жисмони тарбия билан шуғулланувчи ўқувчиларни жисмоний тарбия ўқитувчилари ҳамда ота-оналар билан тест-анкета сўровлари, суҳбатлар, кузатишлар ўтказиш; халқ таҳлими тизими ташкилотчи раҳбарлари тажрибалари ўрганилиб, умумлаштириш. 3. Спортчиларни мусобақа фаолиятини илмий ва педагогик-психологик шароитларини аниқлаш ва асослаш; шакллантирувчи тажриба-синов ишларини амалга ошириш; Бошланғич синф ўқувчиларини тайёргарлик самарадорлигини аниқлаш; таҳлим муассасалари амалиётида синаб кўрилди; педагогик тажриба-синов ишларидан олинган натижалар математик усулда қайта ишлаш; ўқувчиларни машғулотлар жараёнида мусобақалашишда тайёргарлик масалаларига оид материал тайёрлаш. Тадиқиқот базаси .

Тадқиқотнинг базаси сифатида Карши Олимпия Заҳиралари коллежи хизмат қилди. Тадқиқот хулосаларининг ишончлилиги ва асосланганлиги: Олинган натижаларни педагогика ва психология соҳаларининг фундаментал асосларига амал қилинганлиги; тавсия этилаётган илмий-педагогик ишланмаларнинг методологик асосланганлиги; тадқиқот мақсади ва вазифаларига мос келувчи илмий замонавий методлар қўлланилганлигида ўз ифодасини топган; Ҳимояга қуйидаги ҳолатлар олиб чиқилади: 1. Кучни, тезликни, чидамлиликни, чаққонликни, бўғинларҳаракатчанлигини ва мускуллар эгилувчанлигини намоён қилишига қараб янги педагогик туркумини амалиётда шакллантирш . 2. Тананинг жами ўлчамлари жадвалини босқон улоқ-тирувчи эркаклар устида ўтказилган тадқиқотларга мувофиқ спорт натижаси билан энг мустаҳкам алоқадорликда бўлган кўрсаткичлар ташкил этиши. 3. Босқон улоқтиришда оёқ мушакларининг кучи спорт ютуқларига эришишда ҳал қилувчи омил бўла олиши. 4. Ҳозирги замон спорт фанининг вазифаларидан бири ҳар хил малакали спортчилар билан ишлашда ижобий педагогик тажрибани тадқиқ этиш ва умумлаштиришдан иборат . Тадқиқотнинг таркибий тузилиши . Тадқиқот кириш, икки боб, умумий хулоса, адабиётлар руйхати ҳамда иловалардан иборат бўлиб, умумий ҳажми 71 бетни ташкил этади.

I.I . Босқон улоқтиришга ихтисослашаётган аёллар ва эркакларнинг модел тавсифи. Анатомик жиҳатдан аёллар организми улоқтириш-нинг бошқа турларига нисбатан босқон улоқтиришга яхшироқ мослашган, чунки гавданинг узунлиги (оёқларга нисбатан) айланма ҳаракатлар вақтида мувозанатни сақлашга ёрдам беради, оёқ кафтининг кичкиналиги 4 марта бурил-гандан сўнг айлана ичида қолиш вазифасини осонлаштиради. Эркаклар ва аёлларда суст ва тезкор мушак толаларининг нисбати бир хил, бу бошқа кўрсаткичлар бир хил бўлганида, тезлик имкониятлари тенг эканлигидан дарак беради. Аёллар елка сатҳи ва гавдаси мушакларининг эркин кучи эркакларнинг худди шу мушак гуруҳлари кучининг 40-70% ини ташкил этади, оёқ мушаклари кучи эса кўпинча эркакларникидан ортиқ бўлади. Бу анча муҳим, чунки босқон улоқтиришда оёқ мушакларининг кучи спорт ютуқларига эришишда ҳал қилувчи омил бўла олади. Босқон улоқтирувчи аёлнинг замонавий “портрет”ини умумлаштириб таҳлил қилиш қуйидагиларни кўрсатди: - уларнинг ярмидан кўпи учун босқон улоқтириш – улар 6-7 йил давомида шуғулланиб келаётган ягона спорт тури; - босқон улоқтиришда бошланғич ихтисослашув босқичлари ва чуқурлаштирилган машғулотлардаги ўртача ўсиш 4-5 м ни, спорт такомиллашуви босқичида эса 2-3 м ни ташкил этади. Ҳозирги замон спорт фанининг вазифаларидан бири ҳар хил малакали спортчилар билан ишлашда ижобий педагогик тажрибани тадқиқ этиш ва умумлаштиришдан иборат. Тренерлар, одатда, кўп йиллик машғулотлар босқичларига татбиқан жисмоний ривожланиш ва махсус тайёргарликнинг асосланган кўрсаткичларига эҳтиёж сеза-дилар.

Юқорида баён этилган кўрсаткичлар динамикасининг таҳлили ҳозирги пайтда босқон улоқтирувчи аёллар махсус жисмоний тайёргарлигининг кўрсаткичларини ҳисоблаб чиқариш имконини беради. Тадқиқот натижалари 1- ва 2-жадвалда кўрсатилган. Тананинг жами ўлчамлари жадвалини босқон улоқ-тирувчи эркаклар устида ўтказилган тадқиқотларга мувофиқ спорт натижаси билан энг мустаҳкам алоқадорликда бўлган кўрсаткичлар ташкил этади. 1-жадвал Тананинг ялпи ўлчамлари Аёллар Натижа ( м ) 50 60 70 80 Найз а (СУ) Диск (СУ) Тана узунлиги ( см ) 17 6 178 18 0 180 182 186 Тана массаси ( кг ) 72 76 80 84 75 85 Қулоч кенглиги ( см ) 18 6 188 19 0 190 190 197 Эркаклар Натижа ( м ) 50 60 70 80 Найз а (СУ) Диск (СУ) Тана узунлиги ( см ) 18 8 190 19 2 192 194 198 Тана массаси ( кг ) 96 102 10 8 114 96 120 Қулоч кенглиги ( см ) 19 8 200 20 2 204 206 212

Тана тузилишига кўра “босқончилар”ни бошқа улоқтирувчилар билан таққослаш мумкин. Масалан, босқон улоқтирувчилар тана массасининг кўрсаткичлари диск ҳамда найза улоқтирувчиларнинг худди шундай кўрасткичлари орасида, оғирлик-бўй индекси – ядро итқитувчи ва диск улоқтирувчилар орасида бўлади. Кўриб турибмизки, замонавий “босқончи” аёл – бу снарядни зарурий айланма амплитуда билан таҳминловчи кенг қулочли, баланд бўйли спортчидир. Мазкур турнинг ривожланиши ва саралашнинг такомиллашуви орқасида тананинг ялпи ўлчамларинг чегаралаштирилиши (малакага қараб) энг паст даражага тушиб қолиши мумкин. Ҳозирча эса шундай қайд қилсак бўлади: босқон улоқтиришда етарлича “сифатли” қизлар ўтмаяпти. Аёлларда спортчи массасининг 5- 6% ини ташкил қилувчи снаряднинг бирмунча енгиллиги (эркакларда 7- 8%) улоқтирувчилар жисмоний сифатларининг ривожланишида тезкорлик йўналишининг устуворлигини белгилайди. Олимларнинг изланишлар пайтида ўтказган тестлаши асосида маҳлум бўлдики, спортчи қизлар сакраш тайёр-гарлиги яхши бўлгани ҳолда ядрони бош устидан ошириб орқага итқитишда кўп жиҳатдан орқада қоладилар, бу уларнинг тезлик, куч сифатлари ва ҳаракатлар коорди- нацияси даражаси етарлича баланд эмаслигини кўрсатади. Шу билан бирга, елкасида штанга билан ўтириб-туриш натижалари бошқа ихтисослик вакилларига нисбатан ХТСУларда анча юқори. Шуни қайд этиш лозимки, 4 кг босқонни улоқтирувчи ёшлар 65-70 да шундай кўрсаткичлари 40-50 кг га пастроқ. Афтидан, улоқтирувчи аёлларнинг тренерлари ўз шогирдларининг оёқ мушаклари кучини ошириш ҳисобига уларнинг ҳимояланиш техникасидаги камчиликларни қоплашга уринсалар керак. Аёллар учун босқон улоқтириш янги турдир. Бугунги кунга қадар аёл босқончи модели тузилмаган, мисол қилиб айтиш мумкинки, жаҳонда пешқадам босқон улоқтирувчи Галина Сигачёва (75 га яқин натижага эга) бўйи эса

атиги 164 см га тенг. Ўзбекистонлик ХСУ унвонига эга Ольга Жогулева 170 см бўйга эга. Вазни эса

2-жадвал Махсус жисмоний тайёргарликнинг меҳ ёрий кўрсаткичлари Аёллар Натижа ( м ) 50 60 70 80 Найз а Диск Тезкорлик-куч 30 м га югуриш 4 . 4 4 . 3 4 . 2 4 . 1 4 . 2 4 . 3 60 м га югуриш 8 . 6 8 . 4 - - 8 . 0 8 . 4 Жойдан туриб сакраш ( см ) 22 0 24 0 27 0 29 0 240 260 Жойдан туриб уч ҳатлаб ( см ) 68 0 72 0 76 0 82 0 720 760 Ядрони орқага итқи-тиш ( м ) 12 15 18 21 15 16.5 Ядрони олдинга итқи-тиш ( м ) 10 13 10 19 13 16 Куч Кўкракка олиш ( кг ) 50 70 90 11 0 65 90 Ўтириб-туриш ( кг ) 90 11 0 14 0 18 0 100 120 Даст кўтариш ( кг ) 40 55 70 85 50 65 Эркаклар 30 м га югуриш 4.2 4.1 4.0 3.9 4.2 4.1 60 м га югуриш 7.5 7.4 - - 7.4 7.3 Жойдан туриб сакраш ( см ) 26 0 29 0 32 0 33 0 290 290 Жойдан туриб уч ҳат-лаб ( см ) 82 0 88 0 92 0 96 0 860 880 Ядрони орқага итқи-тиш ( м ) 14 16 19 22 18 17 Ядрони олдинга итқи-тиш ( м ) 12 14 17 20 16 15 Куч Кўкракка олиш ( кг ) 90 12 0 15 0 18 0 90 120 Ўтириб-туриш ( кг ) 14 0 18 0 22 0 26 0 120 180 Даст кўтариш ( кг ) 70 90 11 0 13 0 70 90 79-80 кг . СУН Татьяна Кузнецова бўйи 162 см , вазни 80 кг , Сумгали Маҳкамованинг бўйи эса 169 см , вазни 80 кг . Ўзбекистонлик илғор босқон улоқтирувчи аёлларимиз-дан О.Жогулеванинг жисмоний тайёргарлиги қуйидагича: 30 м га паст стартдан югуриш – 4,7 сек ,

узунликка жойдан сакраш – 240 см , штанга билан ўтириб-туриш – 80 кг , штангани даст кўтариш – 40 кг , ядрони олдинга отиш – 12,71 см , ядрони орқага отиш – 14 м 82 см . О.Жогулеванинг энг яхши натижаси – 57,02 см ва бу Ўзбекистон рекордидир. 2. Йиллик тайёргарлик циклида техник тайёргарлик учун қўлланиладиган восита ва усуллар Босқон улоқтиришда техник тайёргарлик турли воси-таларни (энг аввало, стандарт босқонни) қўллаган ҳолда, ҳаракат фаолияти ва техник хусусиятли махсус тайёрлов машқларини имитацион бажариш йўли билан амалга оширилади. Тайёрлов машқлари улоқтиришнинг асосий ҳалқаларини ўзлаштириш ҳамда организмнинг функционал ҳолатини (вестибулятор ва ҳаракат анализаторлари) яхши-лашга йўналтирилган бўлади (1-расм). Эркаклар ўз машғулотларида қўллайдиган кўпгина воситалардан аёллар ҳам фойдаланишлари мумкин. Лекин уларни қўллаш хусусиятлари ва шароитлари бирмунча бошқачароқ бўлиши, уларни асаб жиҳатдан ҳамда жисмонан тикланиш учун зарур бўлган фаол дам олиш билан навбатлаштириш лозим. Босқон улоқтириш техникаси Босқон улоқтириш – ўз тузилишига кўра аниқ мақсадга йўналтирилган ҳаракатларнинг мураккаб тизими. У улоқти-ришни ташкил этадиган оддий ва мураккаб элементларнинг муайян миқдорини бирлаштиради (дастлабки силжишлар, босқон билан бурилишлар ва якуний кучланиш). Босқон билан бурилишлар бир таянчли ва икки таянчли босқичлардан иборат бўлади. Якуний кучланишни снарядга улоқтирувчи танасининг юқориги ёки пастки қисмлари (қўллар ва оёқлар) фаол таҳсир кўрсатиш босқичига тақсимлайдилар. Босқон улоқтириш (Р. Клим)

Ўлчамларнинг номланиши Снарядга қўйиладиган талаблар Аёллар учун Эркаклар учун Ёшлар учун Умумий оғир- лиги ( кг ) 4,25 7,257 6,0 5,0 Ядросининг оғирлиги ( кг ) 4,0 6,80 5,55 4,80 Умумий узунлиги ( см ) 116-119 118-122 102-122 102-105 Ядросининг диаметри 95-110 102-120 86-118 97-115 2.1. Тайёргарлик даври Турли спорт малакасига эга бўлган спортчиларнинг машғулотларида ҳар хил оғирликдаги снарядларни самарали қўллаш муаммосига йилдан-йилга тобора кўпроқ эҳтибор берилмоқда, зеро, оғирлаштирилган, енгиллаштирилган ва мусобақа снарядларидан фойдаланиш спортчининг техник маҳоратигагина эмас, зарур тезлик-куч сифатлари ривожла-нишига ҳам бевосита таҳсир кўрсатади. Бундан ташқари, спортчининг малакаси ва шуғулланиш стажи ортиши билан шуғулланганликнинг ижобий кўчиши унча самарали бўлмай қолади. Бунинг устига бир хил машқлардан узоқ муддат фойдаланиш, масалан, мусобақа снарядини улоқтириш спортчи организми тизимлари учун кучсизроқ қўзғатувчига айланади, бу спорт маҳоратининг ортишига ёрдам бермайди. Тайёргарлик давридаги машғулотларда ҳар хил оғирликдаги снарядлардан фойдаланиш муаммоси шуғул-ланганликнинг ижобий ёки салбий кўчиши масалалари билан чамбарчас боғлиқ. Баҳзиларнинг фикрича, енгиллаш-тирилган ва оғирлаштирилган снарядларни улоқтиришда ишлайдиган мушаклар миқдори, уларнинг ишга тушиш изчиллиги, қисқариш кучи ва тезлиги мусобақа снарядини улоқтиришдагига қараганда бошқачароқ. Бошқаларнинг фикрига қараганда эса, оғирлаштирилган снарядларни улоқтиришда ҳаракат техникаси жиддий равишда ўзгаради. У ёки бу снарядни қўллашнинг фойдаси, зарари ёки бефойдалиги хусусида шошмашошарлик билан хулоса чиқариш ярамайди. Бироқ шуни таҳкидлаш жоизки, юқори малакали спортчиларнинг машғулотларида зарур тезлик-куч қобилиятларини тарбиялаш ҳамда техник маҳоратни тако-миллаштиришнинг мазкур воситалари етакчи ўрин эгал-лайди; улар ҳиссасига жами машғулот юкламасининг 50% дан ортиқроғи тўғри келади.

Енгиллаштирилган ва оғирлаштирилган снарядлар-нинг энг мақбул вазнини танлаш ҳам биринчи даражали аҳамият касб этади. Уларни мусобақа снаряди билан уйғунлаштириш ва навбатлаштириш ҳам самарали. Шубҳа-сиз, қўлланадиган снарядларнинг мақбул вазни йил сайин ўзгариб туради, бу, ўз навбатида, бир хил вазнли снаряд-лардан (енгиллаштирилган ва оғирлаштирилган) бошқала-рига (мусобақаларга хос) машқланганликни ижобий кўчи-риш муаммосини тушунишда қўшимча мураккабликларни келтириб чиқаради. Бугунги кунда шуниси аниқки, тайёр-гарлик даврида анҳанавий восита ва усуллардан фойдаланиш билан бир вақтда тезкорлик қобилиятларини ривожлан-тириш учун умумий ҳажмнинг 5-10% игача енгиллашти-рилган снарядларни улоқтиришга, 10- 25% гача стандарт снарядларга, куч қобилиятини ривожлантириш учун 60-65% гача оғирлаштирилган снарядларни қўллашга катта аҳамият бериш зарур. Тайёргарлик даврида 4-бурилиш ва якуний кучланишни такомиллаштириш учун оғирлаштирилган снарядлардан фойдаланиш, шунингдек, яхлит ритм тузи-лиши устида ишлаш учун оғирлаштирилган снарядларни қўллаш мақсадга мувофиқ эмас (2-расм). Босқон улоқтирувчилар машғулотни режалаштир-ганда, унинг асосий уч йўналишини: техник, махсус ва ҳар томонлама тайёргарликни ҳисобга олишлари лозим. Машғу-лотда техник тайёргарлик етакчи ўрин тутади, у улоқтирув- чиларнинг жисмоний имкониятларини рўёбга чиқариш ва юқори спорт натижаларига эришишларига шароит яратади. Босқон улоқтирувчиларнинг техник тайёргарлиги яхлит ҳара-кат фаолиятини ҳар хил снарядлардан (энг аввало, стандарт босқондан) фойдаланган ҳолда жуда кўп марта такрорлаш; Техникани ўргатиш: вазифалари: 1. Босқон улоқтириш техникаси билан таништириш. Техника тўғрисида тасаввур ҳосил қилиш. 2. Босқонни тўғри ушлаш ва дастлабки айланишларни бажаришга ўргатиш (1-10 кадрлар). 3. Босқон билан бурилишлар техникасига ўргатиш (11-17, 18-23, 24-28 кадрлар). 4. Якуний кучланиш техникасига ўргатиш (28-34 кадрлар). 5. Босқон улоқтиришни бурилишлар билан амалга ошириш техникасига ўргатиш (1-34 кадрлар).

6. Босқон улоқтириш техникасини алоҳида хусусиятларни аниқлаган ҳолда такомиллаштириш 2-расм.

Босқонни ушлаш. Босқон дастаси к ўрсаткич, ўрта ва номсиз бармоқлари ўрта ҳамда Босқон улоқтирувчининг синчалоқнинг ўрта ва тирноқли дастлабки ҳолати оралиғидаги бўғим устига (оёқлар жойлашуви) қўйилади. Дастлабки ҳолат. Босқонни айлантиришдан аввал улоқ-тирувчи айлананинг орқа қисмида улоқтириш йўна-лишига орқа ўгириб туради. Оёқлар бир-биридан 60-80 см улоқликда, оёқ учлари бир оз ташқи томонга қара- ган ҳолатда бўлади. Босқонни дастлабки айлантириш. Бу улоқтиришнинг ажралмас қисми бўлиб, қолган ҳаракатларнинг тўғри бажарилиш шунга боғлиқ. Энг кучли улоқтирувчилар дастлабки айлантириш вақтида икки ёки уч айлана бажарадилар.

Якуний кучланиш босқичи тақлидий ҳаракат фаолиятларини бажариш; техник хусу-сиятли (улоқтириш ҳаракатининг асосий ҳалқаларини ўзлаштиришга, организм тизимларининг (вестибуляр ва ҳаракат анализаторларининг) функционал ҳолатини яхши-лашга йўналтирилган) махсус тайёрлов машқларини қўллаш орқали амалга оширилади.

Босқон улоқтирувчи аёлларнинг тайёргарлик даври-даги ҳафталик машғулот циклларини оқилона ташкил этиш шуни кўрсатдики, машғулот юкламаларини тақсимлашнинг энг самарали йўли уларни тақсимлашнинг аралаш варианти бўлиб, бунда техник ва куч машқларига кўпроқ аҳамият берилган. Спортчи қизларнинг маҳорати ортиб борган сайин ҳар томонлама тайёргарликнинг йўналиши ва вазифалари ўзга-ради. Машғулот воситаларининг умумий ҳажмига нисбатан ҳар томонлама тайёргарлик воситаларининг салмоғи бутун тайёргарлик даври мобайнида ўзгариб боради. Кузда, тайёр-гарлик даври бошида улар организмнинг қишки фаолиятига тайёрланишига ёрдам беради, бу ишлар техника ва ҳаракат сифатларини такомиллаштиришга бағишланади. Қиш ўрта-сида уларнинг ҳажми қисқаради, техник ва махсус тайёргар- ликнинг ҳажми эса ортади. 2.2. Мусобақаолди тайёргарлиги Бир қатор муаллифлар фикрича, асосий машқларни бажариш техникасини мусобақа режимига яқин режимда, тайёргарликнинг сўнгги ҳафталарида асосий машғулот воситаларидан фойдаланиш ҳажми ва шиддатини тегишлича ўзгартирган ҳолда узлуксиз такомиллаштириш шароитида мусобақаолди тайёргарлигида муваффақиятга эришиш (спорт формасини ривожлантириш ва сақлаб қолиш нуқтаи назаридан)

мумкин бўлади. Спортчи қизларнинг мусобақага бевосита тайёргарлигининг хусусияти ва мазмуни катта аҳамият касб этади. Бунинг учун вақт ва куч тузилиши бўйича асосий машққа мувофиқ келадиган, айни пайтда бу таркибий қисмларнинг такомиллашувига ёрдам берадиган воситаларни аниқлаш талаб қилинади. Мусобақаолди тайёргарлигида техникани такомил-лаштириш мақсадида босқон улоқтиришни тезлик-куч жиҳатдан ривожлантириш учун энг мос бўлган махсус машқлардан фойдаланилиб, улар асосий ҳаракатга, шунинг-дек, 70 см ли тросга осилган енгиллаштирилган босқон улоқтиришга вақт ҳамда куч тузилиши жиҳатидан мувофиқ келади. Енгиллаштирилган босқонни улоқтиришда ҳаракат-нинг тезлик-куч жиҳатдан такомиллашуви енгиллаштирил-ган снарядни улоқтиришдагидан суст бормайди, чунки улоқти-рувчилар кучланишларини вақт мобайнида яхшироқ жамлайдилар, бу, айниқса, машғулотда енгиллаштирилган снарядни мунтазам қўлловчи спортчиларларда яққол қўзга ташланади. Гарчи мусобақалар учун мосланган ва енгил- лаштирилган снарядни улоқтиришда вақт ўлчамлари орасидаги тафовутлар статистик жиҳатдан ишончли бўлмаса-да, уларнинг сервариантлиги туфайли (10-32%) спортчилар-нинг бурилишлар ҳамда якуний ҳаракатни бажариш учун сарфлайдиган вақти мусобақа босқонини улоқтиришда енгиллаштирилганига қараганда кўпроқ бўлади. Масалан, стандарт снарядни улоқтиришда куч градиентининг ўртача ўлчамлари якуний кучланишда 308 кг/с га, марказга интилувчи куч 218 кг га тенг эди. Енгиллаш- тирилган босқонни улоқтиришда – 310 кг/с , марказга инти-лувчи куч – 198 кг . Бунда вақт ўлчамлари орасидаги тафовут 0,05 с га тенг. Оғирликни уч марта бурилиб улоқтиришда ҳаракатни вақт мобайнида “чўзиш” ҳамда асосий фазаларда улоқти-рувчилар кучланишининг етарлича жамланмаслиги юз беради. Афтидан, мазкур машқни мусобақаолди босқичида машғулотга киритмаган маҳқул. Оғирликни битта бурилиш билан улоқтиришда эса вақт ўлчамлари асосий ҳаракат билан фарқ қилмайди, куч ўлчамлари эса юқорироқ, бу улоқтиришдаги энг муҳим босқич – якуний кучланишни самарали такомиллаштиришга имкон беради. Айни вақтда, мусобақаолди тайёргарлиги жараёнида, афтидан, стандарт босқонда ҳам, енгиллаштирилганида ҳам бир бурилишдан улоқтиришни бажариш мақсадга мувофиқ эмас. Амалиётда юқори малакали босқон улоқтирувчилар бу машқдан якуний кучланишни такомиллаштиришда фойда-ланадилар. Бироқ у кучланишига кўра ҳам, бажарилиш вақтига кўра ҳам асосий машқдаги якуний ҳаракатга унча мос келмайди. Энг яхши улоқтирувчиларни педагогик кузатиш, турли узоқликларга стандарт босқон билан бажарилган улоқти-ришларнинг вақт ҳамда куч хусусиятларини таҳлил қилиш

шуни аниқлашга имкон берди: энг яхши натижанинг 90-97% га тенг узоқликка машқ сифатида улоқтиришлар ҳозирги пайтда куч ҳамда вақт тузилишига кўра рекорд улоқти-ришларга яқни келади. Бу мусобақаолди босқичида босқон улоқтириш техникасини такомиллаштириш улоқтиришлар-ни “энг мақбул” узоқликка, ҳозирги пайтдаги энг яхши натижанинг 90-97% чегарасида улоқтиришларни бажаришда самаралироқ амалга ошади, деб ҳисоблашга шароит яратади. Бунда спортчи онгини мақсадга йўналтириб “созлаш” (ҳаракатга йўналтириш) чегарага яқин режимларда ишлаш жараёнида техникадан энг унумли фойдаланиш учун яхши шароитни юзага келтиришини эҳтиборга олиш лозим. Изланишлар мобайнида шу аниқландики, агар енгил ва ўртача юкламалар ҳаракат техникасини ўзгартиришга жиддий таҳсир кўрсатмаса, спортчиларнинг асаб-мушак аппарати кўрсаткичларини яхшиласа, бундай юклама билан ўтказилган машғулотлардан сўнг, одатда, улоқтиришлар натижаси ёмонлашмаса, у ҳолда катта ҳажм ва шиддатга эга бўлган машғулотлар ҳаракатлар техникасига салбий таҳсир кўрсатади (машғулот охирига келиб улоқтиришларда вақт ва, айниқса, куч кўрсаткичлари пасаяди), бундай машғулотнинг охирида ҳам, 24-48 соатдан кейин ўтказилган машғулотларда ҳам улоқтириш натижасининг сусайишига олиб келади, улоқтирувчинингн мушак-ҳаракат сезгилари фақат 5-9-кунга келиб “тиниқлашади”. Босқон улоқтириш ва штанга билан машқлар бажа-ришда машғулот юкламаларини тадқиқ этиш шуни кўрсат-дики, мусобақаолди бьосқичида, айниқса, тайёргарликнинг сўнгги ҳафтасида кичик ва ўртача юкламалардан фойда-ланиш жуда мақсадга мувофиқ бўлар экан. Катта юкламалар мусобақалардан кечи билан 7-10 кун аввал қўлланилиб, тўхтатилиши керак, чунки улар улоқти-риш натижаларининг пасайишига, спортчининг толиқи-шига, ҳаракатлар техникасида хатоликлар юз беришига олиб келади. Бу қоидалар адабиётлардан олинган маҳлумотларга зид эмас. 2.3. Мусобақалашув даврлари Мусобақалашув даврларининг ҳафталик циклида асо-сий тайёргарлик воситаларини қўллаш тўғрисида мамлакат-нинг таниқли тренер ва спортчилари билан ўтказилган савол-жавоб натижаларидан маҳлум бўлдики, мусобақа даврида енгиллаштирилган ҳамда стандарт босқонларни улоқти-ришга алоҳида аҳамият бериш зарур, махсус жисмоний сифатлар даражасини ошириш билан боғлиқ масалалар эса ўзаро алоқадор усулга хос машқлар ёрдамида, биргаликда таҳсир кўрсатиш воситалари – қадоқтошлар ва оғирликлар улоқтиришни қўллаш ёрдамида ҳал этилиши керак.

Мусобақаларда иштирок этиш, етакчи босқон улоқти-рувчи спортчи аёлларнинг машғулот режими билан тани-шиш энг кучли босқон улоқтирувчиларнинг тайёргарлик воситаларини қўллашларида айрим қонуниятлар мавжудли-гини намойиш этди. Мусобақа даврида вариатив усулга катта эҳтибор бериш лозим, бу усулга кўра енгиллаштирилган босқонларни улоқтириш бутун улоқтириш фаолияти ҳаж-мининг 80-85% ини ташкил этади, стандарт босқонлар билан ишлаш эса 15-20% атрофида бўлади. Буларга, биринчи навбатда, қуйидагилар киради: 1. Босқон билан машқ дарслари миқдорини барқа-рорлаштириш. 2. Мусобақа даврида тайёргарликнинг бошқа восита-лари билан бир қаторда штанга билан бажариладиган машқлардан ҳам фойдаланиш; бунда машқлар муайян мушак гуруҳларини ривожлантириш мақсадида танлана-диган бўлди. 3. Мусобақа даврида босқон улоқтирувчи аёлларни тайёрлашнинг қўшимча воситалари сифатида ядро ва тош-ларни улоқтириш, босқон билан бурилишлар, сакрашлар ва улар билан боғлиқ машқлар, старт ва тезланишларни қўллаш. Босқон ва ёрдамчи снарядларни улоқтириш вақтида (16 кг ли қадоқтошни битта бурилиш билан, оғирликни икки бурилиш билан) мушаклар фаоллигини солиштириш кўрсатилган махсус машқларни қўллаш самарадорлигидан далолат берди. Қадоқтош ва оғирликни улоқтиришда босқон улоқтиришга қараганда мушаклар фаоллигининг яна ҳам аниқ кучайиши юз беради, айниқса, якуний кучланишни бажариш вақтида. Бу қадоқтош ва оғирликни улоқтириш энг аввало якуний кучланиш қувватини ошириш учун яхши машқлантириш воситаси бўлиб хизмат қилиши мумкин эканлигини кўрсатади. Шундай қилиб, босқон улоқтирувчи аёлларни тайёр-лашда тузилишига кўра асосий ҳаракатга ўхшаш бўлган, бир вақтнинг ўзида ҳам жисмоний, ҳам техник тайёрлик масалаларини ҳал қиладиган улоқтирувчи хусусиятли машқ-лар энг кўп самара беради. Бевосита мусобақалар олдидан стандарт вазнли босқон улоқтириш машқларини киритиш зарур, чунки енгил снаряднинг муваққат тузилиши қолдирган излар сақланиб қолади. Мусобақа давридаги ҳафталик циклларда воситаларни танлаш, уларнинг ҳажми ва тақсимлаш усулияти, биринчи навбатда, қуйидаги кўрсаткичларга ҳам боғлиқ бўлади: 1. Спортчи аввалги мавсумда ва жорий мавсумнинг тайёргарлик даврида бажарган асосий воситалар ҳажми. 2. Мусобақа даврининг бошида тезлик-куч ва куч тайёргарлигининг назорат синовлари натижалари. 3. Мусобақа даври бошида босқон улоқтириш техни-касини баҳолаш ва унинг алоҳида элементларини бажаришга қўйилган баҳолар. 4. Мусобақа даври бошида босқон улоқтиришдаги спорт натижалари.

5. Мавсумдаги мусобақалар миқдори. 6. Спортчининг саломатлиги ҳолати. Улоқтирувчи аёлларнинг малакаси қанчалик юқори бўлса, уларда асосий ҳамда ёрдамчи машқ орасидаги алоқа-дорлик шунчалик мустаҳкам бўлади, унинг даражаси эса, ўз навбатида, шуғулланиш стажи ва, афтидан, тайёргарлик даврида спортчилар қўллайдиган машқлар миқдорига тўғридан-тўғри боғлиқдир. Мусобақа даврида юқори малакали босқон улоқти-рувчи аёлларнинг қадоқтош ва оғирликларни улоқтириш машқларидан катта ҳажмда фойдаланишлари жисмоний ва техник тайёргарликнинг “жуфтли” таркибий қисмлари яқин-лашувига ёрдам беради, бу босқон улоқтириш вақтида якуний кучланиш қувватининг ошишида яққол кўзга ташланди. Биргаликда таҳсир кўрсатувчи асосий ва ёрдамчи машқлар – қадоқтош ва оғирликларни улоқтиришни қўллаш ҳажми мусобақа даврида ўртача 2500 марта атрофида; босқон улоқтириш ҳажми – 1300-1500 марта, штанга билан бажари-ладиган машқлар ҳажми 350-400 тонна атрофида ўзгариб туради. Тайёргарлик ва мусобақа даврида асосий машғулот воситалари ҳажми орасидаги нисбат қуйидагича бўлиши керак: куч тайёргарлигида – 1,5:1; махсус тайёргарликда – 1:2; ёрдамчи снарядларни улоқтиришда – 2:1. I.II. Босқон улоқтирувчи спорт усталари учун ҳафталик машқлар ва юкламаларнинг тахминий ҳажми. Умумий жисмоний тайёргарлик ҳафтаси (УЖТ-2). I кун . Шерик билан эгилувчанликни ривожлантирувчи бадан қиздириш машқлари. Штанга билан машқлар: елкага штангани олиб бурилишлар, эгилишлар, тагликдан ёки тагликсиз даст кўтариш, белгача даст кўтариш, штангани елкага ёки кўкракка олиб, 6- 10 мартадан ўтириб-туришларни бажариш, жами – 20-25 уриниш (65-80%). Гимнастика снарядларида бажариладиган машқлар. II кун . Тўлдирма тўплар билан бадан қиздирувчи машқлар. 16-32 кг ли қадоқтошларни икки қўллаб ҳар бир томонга 8-10 мартадан айлантириш, жами – 10 та уриниш. Ядролар, қадоқтошлар ёки 16 кг ли оғирликни жойидан ёхуд бир марта уринишдан улоқтириш, жами 60-80 марта такрорлаш. Бир оёқда турган жойда ва олдинга силжиган ҳолда сакраш – 15 мартадан, ҳар бир оёқда 4-5 марталик такрорлашлар. Стартдан югуриш – 6-8 марта, тезланиш – 100 м – 2 марта. III кун . Бадан қиздириш машқлари. Гимнастика девори ва яккачўпда қорин, бел чизиғи ва орқа мушакларини ривожлантирувчи машқлар. Акробатика. Баскетбол, волей-бол ўйнаш – 45 дақиқа.

IV кун . Дам олиш. V кун . I кун дастурига мувофиқ. VI кун . II кун дастурига мувофиқ. VII кун . Дам олиш. Жами: қадоқтошларни айлантириш – 160-200 марта, қадоқтош ёки оғирликни улоқтириш – 120-160 марта, штанга билан машқлар, жами уринишлар – 40-50, такрорлашлар – 300-500, сакрашлар – 240-300. Махсус жисмоний тайёргарлик ҳафтаси (МЖТ). I кун . Шерик билан эгилувчанликни ривожлантирувчи бадан қиздириш машқлари. Штангани елкага олиб бури-лишлар, эгилишлар. Штанга билан машқлар. Қўлларни тор ёки кенг очиб чўққайиб ўтиришсиз ҳолда штангани силтаб тикка кўтариш, белгача даст кўтариш, штанга билан ўтириб-туришлар – 6-8 мартадан, жами – 20 тагача уринишлар (70-85%). 16-32 кг ли қадоқтошни бир ва икки қўлда (босқон каби) ҳар икки томонга 8-10 мартадан айлантириш, жами – 8-10 уриниш. II кун . Тўлдирма тўплар билан қиздириш машқлари. Босқонни бурилиб дастлабки айлантиришлар – 30 дақиқа. Ядро, тўлдирма тўплар, қадоқтошлар ёки оғирликларни жойдан туриб ёки бир бурилиш билан улоқтириш – 100-120 марта. Бир оёқдан иккинчисига ва бир оёқда 10 ҳатлаб сакраш, жами – 10 марта, югуриб келиб – 2-4 б.ш. Стартдан югуриш – 6-8 марта, тезланишлар 60-80 м – 3-4 марта. III кун . Эгилувчанлик машқларини қўллаб бадан қиздириш машқларини бажариш. Штанга билан бурилиш ва эгилишлар; кўкракка кўтариш, оёқларни кенг очиб сакраш (разножка), тагликдан ёки тагликсиз кўтариш, 5-6 мартадан тўла ёки ярим ўтириб- туришлар, жами – 25 уриниш (70-90%). Гимнастика девори ва ҳалқаларда машқлар бажариш. IV кун . Дам олиш. V кун . Шерик билан эгилувчанликни ривожлантирувчи бадан қиздириш машқлари. Босқонни бир ва уч бурилишдан улоқтириш – 25-30 марта (яхшиси ҳавода). Баскетбол ўйнаш ёки суст сурҳатда югуриш – 15-20 дақиқа. VI кун . Тўлдирма тўплар билан бадан қиздириш машқлари. Қадоқтош билан машқлар: даст кўтариш, жонглёрлик, бир ва икки қўллаб айлантириш, жами – 8-10 уриниш. Шатнгани елкага ва кўкракка олиб, 5-10 мартадан тўла ёки ярим ўтириб-туришлар, жами – 20 тагача уриниш (70-85%). 100-120 тагача итарилиб, турли усулда сакрашлар. Гимнастика снарядларида бажариладиган машқлар. VII кун . Дам олиш. Жами: босқон улоқтириш – 25-30 марта, қадоқтошни айлантириш – 130-200 марта, қадоқтош, оғирликни улоқ-тириш – 100-120 марта, штанга билан машқлар – 55-65 ури-ниш, такрорлар сони – 345-455, сакрашлар – 200-220 марта.

Техник тайёргарлик ҳафтаси (ТТ). I кун . Эгилувчанликни ривожлантирувчи бадан қизди-риш машқлари. Босқонни бир ёки уч бурилиш билан 25-30 марта улоқтириш (6 таси – бор куч билан). Жойдан туриб, зарб билан югуриб келиб уч ҳатлаб, беш ҳатлаб сакраш – 2-4 б.ш. – 50 марта итарилиш. Стартдан югуриш 6-8 марта ва 60 м тезланишлар – 2-3 марта. II кун . Тўлдирма тўплар билан бадан қиздириш машқлари. Дастлабки айланишлардан сўнг босқон билан бурилишлар (1-3), жами – 100 тагача бурилиш. Қадоқтош ва оғирликни (16 кг ) бир ҳамда икки қўллаб олдинга, орқага ва бурилиш билан, жами – 30-40 марта улоқтириш. Штанга билан машқлар – даст кўтариш, белгача даст кўтариш, даст кўтариб, 3-5 мартадан ўтириб-туриш, жами – 12-16 уриниш (80-90%). Қорин мушакларини ривожлантирувчи машқлар. III кун . Шерик билан бадан қиздириш машқлари. Босқон билан дастлабки айланишлар ва бурилишлар, жами – 60-80 бурилиш тўп улоқтиришдан аввал ва кейин. Босқон улоқтириш – 25 марта (6 таси – бор куч билан). Ҳар хил сакрашлар, жами – 50-60 итарилиш. Стартдан ва юриб туриб югуриш – 6-8 марта, тезланиш билан 60-80 м – 2 марта. IV кун . Дам олиш. V кун . I кун дастурига мувофиқ. VI кун . II кун дастурига мувофиқ. VII кун . Дам олиш. Жами: босқон улоқтириш – 200-120 марта, қадоқтош, оғирликни улоқтириш – 80-60 марта, штанга билан машқлар, жами – 32-24 уриниш, такрорлашлар сони – 130-100, сакраш давомидаги итарилишлар – 150, спринтерлик югуриши – 1-0,6 км . 3.1. Ҳаракат сифатларининг ривожланиш даражаси Босқон улоқтиришда юқори спорт натижаларига эри-шиш спорт машғулотларини тўғри ташкил этиш ва уларнинг мазмунига боғлиқ. Уни самарали бошқариш учун спортчи-нинг жисмоний, техник, психологик ва бошқа турдаги тайёргарлигида юз берадиган миқдорий ва сифат кўрсаткич-ларини қайд қилиб туришга имкон берувчи обҳектив педагогик назоратни йўлга қўйиш зарур. Спортнинг тезлик-куч турларида, жумладан, енгил атлетика таркибидаги улоқтиришларда техник маҳоратни такомиллаштиришга ёрдам берадиган жисмоний сифат-ларни ривожлантиришга ва шу тариқа спорт натижаларини кўтаришга асосий эҳтибор қаратилади.

Малакали енгил атлетикачи улоқтирувчилар жисмо-ний сифатларининг машғулотлар жараёнидаги ривожланиш даражаси турли ва куч қобилиятларини ўлчовчи умум қабул қилинган назорат машқлари ёрдамида баҳоланади. Улоқтирувчиларнинг техник тайёргарлиги кўпинча субҳектив равишда, спортчи ҳаракатларини кузатиш орқали баҳоланади. Спортчи техник фаолиятининг обҳектив мезони сифатида расмий мусобақаларда ёки назорат-машқ дарсла-рида кўрсатилган спорт натижалари қабул қилинади (4-расм). Ҳозирги вақтда назоратнинг ускунавий усулларини жорий қилишга талаб ўсиб боряпти, бу малакали спортчилар техникасини субҳектив баҳолашдаги қийинчиликлар билан боғлиқ. Илмий тадқиқотларда биомеханика усуллари кенг қўлланиляпти. Спорт натижалари даражасининг ўсиб бори-ши туфайли ҳаракатларнинг биомеханика таҳлили жуда муҳимлашиб бормоқда. У машқни янада самаралироқ бажа-ришнинг янги йўлларини излашга ундайди, хатоларни тезроқ аниқлаш имконини беради, иш унумини ошириш учун қулайроқ шароит яратади. Мунтазам спорт машғулотлари таҳсирида организмда тузилишга хос функционал ўзгаришлар мажмуаси ривож-ланади, у бутун организмнинг ва, айни пайтда, унинг барча тизимларининг фаолиятини оптималлаштиришга йўналти-рилади ҳамда юксак маҳоратини таҳминлайди. Босқон улоқтиришда спорт натижаси кўп жиҳатдан куч ва тезлик сифатларининг ривожланиш даражасига боғлиқ бўлади. Улоқтирувчи спортчининг куч қобилиятлари Умумий маҳнода одамнинг кучи мушак кучланишлари орқали ташқи қаршиликни енгиш ёки унга қаршилик кўрсатиш қобилияти сифатида таҳрифланади. Бизнинг матнимиздаги куч қобилиятларини, биринчи навбатда, спортчининг ҳаракатланиш (кўчиш) тезлигини белгиловчи шарт-шароитлар сифатида тушуниш керак. Маҳлумки, спортчи куч имкониятларининг намоён бўлиш даражаси, бир томондан, ҳаракатнинг биомеханик хусусиятлари мукаммаллигига, иккинчи томондан, алоҳида мушакларнинг зўриқиш катталиклари ва уларнинг ўзаро уйғунлашувига боғлиқ. Бевосита фаолият (ҳаракатланиш) вақтидаги зўриқиш катталигида намоён бўладиган куч қобилиятлари орга-низмнинг яхлит реакцияси билан таҳминланадики, у психик сифатлар, ҳаракатлар, мушак, вегетатив, гормонал ва бошқа физиологик тизимларнинг сафарбарлигига боғлиқ. Шунинг учун куч қобилиятларини фақат “мушаклар кучи” деган содда тушунча, яҳни уларнинг қисқариш хусусиятлари механик тавсифи билан чегаралаб қўйиш ярамайди. Айни пайтда қуйидагиларни ҳам назарда тутиш зарур. Бирин-чидан, мушак кучи ҳар қандай тезкор ҳаракатнинг

динамик таркибий қисми ҳисобланиб, унинг тезлиги, ташқи қарши-лик ва фаолиятнинг давомийлигига қараб ҳар хил сифат хусусиятларига эга бўлиши мумкин. Иккинчидан, спорт фаолияти шароитида ҳаракатларнинг ишчи самараси ҳам ривожлантирилган кучланиш максимуми катталиги билан, ҳам бунга сарфланган вақт билан белгиланади. Шунинг учун спортчининг куч қобилиятларини баҳолашнинг асосий мезони сифатида ишчи кучланиш қуввати кўрсаткичини қабул қилиш керак. Алоҳида спорт ихтисосликларининг ҳаракат қобилият-ларига боғлиқ равишда куч сифатларининг ўзига хослигини аниқлашга келсак, буни текширганда, қуйидагилардан келиб чиқиш керак: мушак зўриқишларининг намоён бўлиши ҳар қандай замонавий спорт машқини бажаришга хос. Муайян спорт турларига хос бўлган етакчи ҳаракат сифатига қараб (спорт турларининг тезлик-куч гуруҳи), мушак кучи кўпроқ тезлик билан намоён бўлади – портловчи куч. Махсус куч сифати бўлмиш портловчи кучнинг ўзига хос намоён бўлишига спорт фаолиятида асосий юкламани ташувчи бутун мушаклар гуруҳининг портловчи кучланишда албатта иштирок этиши киради. Портловчи куч спорт фаолияти шароитида мушаклар ишининг изометрик ва динамик режимларида кейингисида – катталиги жиҳатидан турлича ташқи қарши-ликни енгиш шароитида юзага чиқади,. Динамик режимда кучланишнинг ўсиши мушакларнинг тезланувчи кучи орқали аниқланади. Шундай қилиб, ҳар қандай шароитда портловчи кучланиш вақтида спортчи ҳар доим старт (бошланғич) кучини максимал даражада рўёбга чиқаради, тезлаштирувчи кучнинг намоён бўлиш хусусияти эса ташқи қаршилик ва мушак-ларнинг максимал кучи катталигига боғлиқ. Улоқтирувчиларнинг тезлик қобилиятлари Спортчининг тезлик қобилиятлари деганда, ҳаракат фаолиятининг энг қисқа вақт давомида бажарилишини таҳминловчи функционал хусусиятлар мажмуасини тушу- ниш лозим. Тезкорлик одамнинг жисмоний сифати бўлиб, улоқти-рувчининг танаси ва снаряд ҳаракатининг муайян тезлигини белгилайди. Бироқ ҳаракат фаолияти тезкорли-гини тезлик билан бир деб ҳисоблаш мумкин эмас, чунки тезлик снаряд ёки улоқтирувчи танасининг макон ва вақт ичидаги ҳаракатини аниқлашнинг соф механик ўлчами ҳисобланади.

Тезкорликнинг намоён бўлиши анча ўзига хос. Бир хил ҳаракатларни тез, бошқаларини нисбатан секинроқ бажариш мумкин. Спортчи спринтда (30 м ) етарлича юқори натижалар кўрсатиши, босқон улоқтириш вақтида эса айлана ичида доиравий ҳаракатларни секин бажариши мумкин. Бунинг акси бўлган ҳолатлар ҳам кузатилган. Фақат айрим спортчи-ларгина тўғри чизиқли ҳаракатларда ҳам (қисқа спринт), доиравий ҳаракатларда ҳам (босқон улоқтириш) юқори тезликни ривожлантира оладилар. Жисмоний тарбия назарияси ва усулиятидан маҳлум-ки, тезкорликнинг ижобий кўчиши координацион жиҳатдан ўхшаш ҳаракат фаолиятларидагина юз бера олади. Бу тезлик қобилиятларини фақат мусобақа машқлари учун хос бўлган ҳаракатлар ёки унинг элементлари орқали ривожлантириш, масалан, енгиллаштирилган снарядларни улоқтириш билан кифояланмай, бурилишларни снарядларсиз ва снарядлар билан бажариш кераклигини кўрсатади. Тезлик қобилиятлари намоён бўлишининг ўзига хос-лиги ҳатто асосий машққа ўхшаш ҳаракат фаолиятларидан фойдаланилган ҳолатларда ҳам кўзга ташланади. Масалан, енгиллаштирилган снарядларни улоқтиришда спорт натижа-ларининг ўсиши (кўпинча жуда жиддий даражада) ҳар доим ҳам мусобақаларда кўрсаткичларнинг юқори бўлишига жиддий таҳсир кўрсатавермайди. 3.2. Психологик тайёргарлик Бугунги кунда спорт ўзига хос хусусиятлари туфайли спортчининг психологик сифатларига хилма-хил ва юксак талаблар қўяди. Ҳаракатлар ва фаолиятларни бошқаришнинг аниқ, шиддатли ва ишончлилиги қатор психик жараёнларнинг ривожланиш даражаси ҳамда амал қилиш хусусиятларига боғлиқ, булар: психомотор реакциялар, кўриш, эшитиш, тери билан сезиш ва айниқса, мушак-ҳаракат сезгилари, идрок, тасаввур, тафаккур ҳамда диққатдир. Мазкур психик жараёнлар шундай пойдеворки, фақат унда ҳаракатларни бошқариш сифатлари ва ишончлилиги такомиллашади, яҳни бу спортчилар техник тайёргарлигининг ўсиш пойде-вори саналади. Шунинг учун техник тайёргарликнинг психологик асослари деганда спорт фаолиятининг ҳар бир муайян тури учун хос бўлган, махсус ҳаракатларни бошқа-ришда иштирок этувчи психик жараёнларни аниқ мақсадга йўналтириб, индивидуаллаштириб такомиллаштириш тушу-нилади. Спорт техникасини такомиллаштириш жараёни билан ҳаракат сезгиларининг аниқлигини ривожлантириш жараёни орасидаги боғлиқлик икки томонлама: ҳаракатли спорт фаолиятларини бажариш техникасини яхшилаш сезгилар-нинг аниқ-

тиниқлигини ривожлантиришга ёрдам берса, сезгиларнинг юқори даражада аниқ бўлиши техник тайёргар-ликнинг янада ўсиши учун заминга айланади. Техник маҳоратнинг ўсиши билан бир вақтда, биринчи навбатда, ҳар хил муайян спорт тури одамнинг ҳаракатла-ридан талаб қиладиган психик функциялар яхшиланади. Бу ўз-ўзидан содир бўлади, яҳни машғулот таркибига ҳаракат-ларни бошқарувчи психик функцияларни такомиллашти-ришга йўналтирилган махсус тадбирларни киритиш шарт эмас. Лекин юқори малакали спортчи бу функцияларнинг шундай, ўз-ўзидан ривожланиб қолишига ишониб ўтириши мумкинми? Албатта, йўқ. Юқори малакали спортчиларнинг техник тайёргарлик жараёнида ҳаракатлар ҳақидаги тасаввурларнинг алоҳида ўрни бор. Ҳаракатлар ҳақидаги бу тасаввурлар спортда техник маҳоратни эгаллашда катта аҳамият касб этади. Улар жуда муҳим: дастурловчи, машқлантирувчи ва бошқарувчи вазифаларни бажаради. Агар уларнинг биринчиси янги ҳаракат фаолиятларини ўзлаштиришда (спорт билан шуғулланишнинг дастлабки босқичида, спорт техникаси шаклланаётган вақтда) асосий ҳисобланса, қолган иккитаси техника шаклланаётган даврда ҳам, спорт маҳорати юксак даражага етган даврда ҳам ниҳоятда муҳим. Ҳаракатлар ҳақидаги тасаввурларни машқлантирувчи ва бошқарувчи вазифалар машғулотлар жараёнида тўла ҳамда онгли равишда қўлланилиши керак. Кўпгина тадқиқотларда кўрсатилишича, ҳаракатларнинг идеомотор (тасаввур ёрда-мида) бажарилиши машқлантирувчи самара бериб, бу, биринчи навбатда, уларнинг аниқлиги ва тезкорлиги оши-шида ифодаланади. Идеомотор машғулотлар ҳақиқийси билан бирлаштирилганда, яҳни ҳаракат фаолиятини амалда бажаришдан аввал уни фикран бажариб олганда, бу самара яна ҳам ортади. Бунда спортчи гўё амалга оширмоқчи бўлган спорт ҳаракати фаолиятининг “кинограмма”сини кўргандек бўлади ва бу “кинограмма”да у ўзининг фаолиятини албатта аниқ, равон, талаб этилган маконий, вақт ҳамда куч ўлчамларига мувофиқ тарзда бажараётганини кузатади. Демак, спортчилар фаолиятига қўйиладиган талаб-ларга мос ички ҳозирликнинг шаклланиши малакали спорт-чилар психикасининг бошқа барча бошқарувчи вазифалари билан бирга техник тайёргарлиги учун ҳам психологик асос яратишнинг зарур шарти саналади. II.II. Босқон улоқтириш техникасининг сервариантлиги. Ҳозирги замон спортида натижаларнинг юқори дара-жаси спортчидан жисмоний тайёргарликнинг ҳам юқори даражасини, айни пайтда, ҳаракатларнинг оқилона техника-сини мукаммал эгаллаб олишни талаб қилади, шунинг учун спорт машғулотларининг долзарб муаммоларидан бири техник маҳоратни ошириш

муаммосидир. Техник маҳоратни ўргатиш ва такомиллаштириш мазмуни ҳамда усулларидаги ҳар хилликлар шу тарзда юзага келган, техникадаги хатоликлар эса кўпинча унинг вариантлари деб кўрсатилган ва спортчининг алоҳида хусусиятлари билан боғланган. Техник маҳорат ҳолати (сервариантлик) – анча кенг тушунча бўлиб, фаолиятнинг жисмоний ҳодиса сифатидаги ҳаракат жиҳатинигина эмас, ҳаракатларни бошқаришда иштирок этадиган ва уларнинг юксак якуний самарасини таҳминлайдиган барча жараёнларни ўз ичига олади. Умумий кўринишда техник маҳоратнинг даражаси ҳаракат имкониятларидан самарали фойдаланиш даражаси билан белгиланиши керак. Бу ерда жуда аниқ қонуниятнинг амал қилаётганини кузатиш мумкин: техник маҳорат даражаси билан спорт натижаси кўрсаткичи бирлигига сарфланган зўриқишлар, жисмоний ҳаракатлар катталиги орасида тескари нисбат мажуд. Техник маҳорат даражасига бундай ёндашиш ва уни шу тарзда баҳолашда ҳаракат самараси мутлақ катталиклар йиғиндиси сифатидагина эмас, балки муҳими, ҳаракат имкониятидан фойдаланишнинг тежамкорлик кўрсаткичи ҳам ҳисобга олинади. Бу энди техник маҳорат даражасини яхлит тавсифловчи муайян миқдорий мезондир. Тежамкорликнинг миқдорий кўрсат-кичи қанча паст бўлса, маҳорат шунча юқори бўлади. Шундай қилиб, техник баркамолликнинг асосий кўрсаткичлари ҳаракатларнинг самарадорлиги ва тежамкор-лиги ҳисобланади. Спортчилар фаолиятининг самарадорлиги, биринчи навбатда, босқон улоқтиришнинг қўлланаётган техникасига боғлиқ. Кинематик ва динамик кўрсаткичларнинг ўзига хос хусусиятларини ўрганиш муайян маҳнода улоқтиришнинг техник даражаси тўғрисида фикр юритиш имконини беради. Лекин бу даражани ифодаловчи янада интегратив кўрсаткич – вақт кўрсаткичи, яҳни ҳаракат ритми саналади. Унда ҳаракатни бажариш хусусиятларини белгиловчи кўпгина омилларнинг ўзаро мураккаб алоқалари акс этади. Босқон улоқтириш ритмининг ўзига хос белгиси – маҳлум вақт оралиқларида ҳар хил шиддатли кучланишларни энг мақбул тарзда навбатлаган ҳолдаги устувор босқичларнинг мавжуд-лиги. Шу билан бирга, ҳаракатларнинг яхши созланган ритмига хос алоҳида хусусият шуки, актив (фаол) босқич-ларда кучланишлар қуввати ошганда, улар концентрация-ланади ва пассив (суст) босқичлар давомийлиги нисбатан узайтирилади. Босқон улоқтириш техникасининг мукаммаллик кўрсаткичи бурилишлар сериясида ҳар хил ҳаракатлар босқичларининг бажарилиш вақти нуқтаи назаридан барқа- рорлиги саналади. Ҳар хил оғирликдаги снарядларни улоқтиришда юқори малакали спортчиларда ҳаракатларнинг ритмик тузилиши сақланиб қолади.

Одатдаги ва оғирлаштирилган снарядни улоқтириш ритмлари орасида энг юқори зичлик мавжуд. Улоқтириш техникаси ривожининг юқори даражасига бурилишларни бажариш давомийлиги ва финалнинг қиймати қисқариши ҳамда улоқтириш вақтида босқон троси таранглашиши энг юқори ва энг паст кучларининг тенг қийматли ўсиши хос бўлади. Сўнгги кўрсаткичда таранглашиш кучининг йўқоти-лиш катталиги муҳим аҳамиятга эга. Техник мукаммалликни янада чуқур баҳолаш учун динамик тузилишнинг ўзига хос мукаммаллик мезонини топиш муҳим. Бу ерда кинематик занжирнинг асосий эле - ментлари самарадорлиги кўрсаткичи муҳим ҳисобланади. Биомеханикадан маҳлумки, ички ва ташқи кучлар фаолияти бирлигида суст ички кучлар, инерция кучлари ва, айниқса, реактив ҳамда ташқи кучлардан оқилона фойдаланиш катта аҳамият касб этади. “Организм тана ҳаракатларини бажариш учун реактив ҳамда ташқи кучлардан қанчалик кўп фойдаланса ва фаол мушак ҳаракатларини қанчалик кам сарфласа, улар шунчалик тежамкор ва, демак, оқилона бўлади”, - деган эди Н.А. Бернштейн (5-расм). Кўрсатиб ўтилган кучларнинг ўзаро таҳсир қилиш усули иш кучланишлари самарасини, демак, босқон билан ҳаракатланиш техникасининг мукаммаллик даражасини белгилайди. Шундан техник мукаммалликнинг асосий кўрсаткичларидан бири, айниқса, тезлик-куч спорт турла-рида, бир томондан, реактив кучларни ривожлантиришга фаол йўналтирилган элементларнинг мавжудлиги бўлса, иккинчи томондан, ташқи кучлардан имкон қадар тўлиқ фойдаланиш ҳисобланади. Улоқтириш техникасининг биомеханик асослари Босқон улоқтириш айланма ҳаракатлар сирасига кириб, унда доимо “улоқтирувчи – босқон” тизими ўзаро алоқада бўлади. Улоқтирувчи танаси ва снаряд массаларининг жойлашуви “Улоқтирувчи – босқон” тизимининг айланиш ўқи ҳар доим қатҳий вертикал ҳолатда бўлиши лозим. Улоқтирувчи танаси ва снаряднинг айланиш бурчак тезлиги (ω) у ўнг оёғини тупроқдан кўтарган лаҳзадан бошлаб айла-ниш текислигининг энг юқори нуқтасидан ўтадиган вақтгача бир-бирига мос (бир хил) бўлиши керак.

t V a t          Спортчининг танаси ва снаряднинг “улоқтирувчи – босқон” тизимининг айланиш ўқига нисбатан компенсаторли оғиши. кг F огирлик m мок F а 500 300 ) (    Марказдан қочувчи ва марказга интилувчи кучларнинг ўзаро қаршилиги. Снарядга бериладиган куч катталигига қараб унинг бошланғич тезлиги ҳам ва, табиийки, улоқтириш масофаси ҳам турлича бўлади. Улоқтириш ритми. Ҳар қандай ҳаракат муайян изчилликда кетма-кет содир бўладиган фақат унга хос қисмлар ва элементлардан иборат бўлади. бу изчиллик ҳар бир ҳаракат кўникмаси тузилиши билан, унинг мураккаблиги, спорт такомиллашуви жараёнида уни ўз- лаштириш даражасидан қатҳи назар боғлиқ бўлади. Бутун ҳаракат яхлит ҳолда, шунинг-дек, уни ташкил этувчи таркибий қисмлар доимий ёки ўзгарувчан тезлик билан бажа- рилади, бу унинг ритмини белгилайди. Босқон улоқтириш ритми дастлабки ай-лантиришлар, снаряд билан бурилишлар ва якуний кучланишни бажаришга сарфланган Босқон улоқтириш вақтида оёқ кафт-ларининг ҳолати умумий вақт динамикаси орқали аниқланади. Мисол тариқасида Р.Клим бажарган 73 м 18 см лик улоқтириш вақ-тидаги алоҳида босқичлар тезлиги ҳамда ҳолатларнинг О.Коллодий томонидан ҳисоблаб чиқилган маҳлумотларини келтирамиз: Биринчи дастлабки айлантириш 1,84 сек

Иккинчи дастлабки айлантириш 0,84 сек I бурилиш 0,595 сек Икки таянчли ҳолат 0,350 сек Бир таянчли ҳолат 0,245 сек II бурилиш 0,490 сек Икки таянчли ҳолат 0,280 сек Бир таянчли ҳолат 0,210 сек III бурилиш 0,385 сек Икки таянчли ҳолат 0,210 сек Бир таянчли ҳолат 0,175 сек Якуний кучланиш 0,240 сек Яхлит ҳаракатни бажариш вақтида кучланишнинг пасайиши Ҳаракатларнинг ишончлилиги ва аниқлиги мезонлари хусусида сўз очганда, қайд этиш керакки, аниқлик ва ишончлилик ҳаракат механизмларининг тузилишига, қури-лишининг оптималлигига боғлиқ. Ишончлиликда ҳал қилувчи омил тизимлар функция-ларининг мураккаблашуви, яҳни элементар ҳаракатлар занжирининг узайтирилиши натижасида машқларнинг мураккаблашуви, координация нуқтаи назаридан ҳаракат-ларнинг мураккаблашуви, ҳаракатларнинг аниқлигига қўйи-ладиган талабларнинг ортиши, ташқи шароитларнинг мураккаблашувидир. Шундай қилиб, координацияси жиҳа-тидан турлича элементлардан ташкил топган, йўналиши, тезлиги, кучланиши ва ҳ.к. бўйича ўзгаришлар миқдори кўп бўлган ҳаракатлар тизими энг ишончсиз ҳисобланади. Шундан келиб чиқиб, масалан, айтиш мумкинки, босқоннинг аввал бош устида уни айлантириш йўли билан жойида туриб ритмга кириб, уч-тўрт бор такрорланадиган циклик бурилишларга асосланган ҳаракатлари тизими ядро итқитишдагига нисбатан анча ишончли.

Ишончлилик ва аниқликнинг кейинги мезони – ҳаракатларнинг қатҳий автоматлаштирилганлиги ва ҳаракат кўникмаларининг ички ва ташқи издан чиқарувчи омиллар-нинг ёмон таҳсирига қарши барқарорлиги. Адабий манба-лар, ўтказилган тажрибалар ҳамда тадқиқотдан олинган маҳлумотларга кўра, ҳаракат кўникмаларининг барқарор-лиги ва сервариантлиги орасидаги энг мақбул нисбатни, спорт курашининг хусусиятлари ва шароитларини ҳисобга олган ҳолда, бу мезоннинг энг муҳим миқдорий кўрсаткичи деб ҳисоблаш мумкин. Юқорида баён қилинганлардан келиб чиқиб, техник маҳоратнинг мукаммаллигини баҳолаш учун сервариант-ликнинг шундай цикл ва диапазонларини белгилаш муҳим- ки, улар спортчи ҳаракатларининг юқори барқарор-лиги ва мустаҳкамлигини таҳминлаши лозим. Маҳоратнинг юқори даражаси, энг аввало, вариантлиликнинг икки тури: мосла-шувчанлик ҳамда компенсацияловчи турлари билан тавсифланади. Биринчи турнинг ўзига хос хусусияти шуки, техник маҳорат ортгани сайин кўникманинг ҳаракат ўлчамлари тебранишлари диапазони кенгаяди. Тезлик-куч билан боғлиқ спорт турларида сервариант-лик аниқ бир йўналишли бўлиб, у спортчининг янада юқори натижага ўзини тайёрлаши таҳсирида ҳаракатларнинг тезлик кўрсаткичлари ортишида намоён бўлади. Шу билан бирга, алоҳида тезликнинг энг юқори кўрсаткичлари мавжудлиги ҳам қайд этиладики, уларни енгиб ўтиш ҳаракатлар самарадорлигининг кескин пасайишига олиб келади. Ҳаракатнинг ишончлилиги ва аниқлиги кўпроқ сама-рали ҳаракатнинг компенсаторли сервариантлиги диапазони катталигига боғлиқ бўлиб, бу оғишларнинг фақат жуда тор доирасидагина мумкин бўлади. Юксак техник маҳоратнинг ўзига хос хусусияти шуки, компенсаторли сервариантликнинг тор чегараси умумий фонида ҳаракат фаолиятининг оғишлар энг кам бўлиши талаб этиладиган ҳал қилувчи ҳалқасига яқинлашган сайин уларнинг янада торайиши юз беради. II.II.Ҳаракатларни уддалай олиш қобилияти ваҳаракат малакаси Жисмоний тарбияга хос бўлган кўп қиррали вазифа-ларнинг барчасиҳаракатни бажара олиш (қила олиш) ваҳаракат малакасининг шаклл анишига боғлиқдир. Бу жараёнга хос қону-ниятларни билишҳаракат фаолиятларини ўқитишнинг барча этапларидаги мазмунни тўғри ва рационал бўлишини,ҳаракат фаолиятларини эгалашдаги нотекисликларга барҳам беради ва таoлим вариациясини йўлга қўйиш учун имконият яратади, дарслар тизимини нисбатан талаб даражасида тузиш, тайёрлов ва йўлланма

берувчи машқлардан самарали фойдаланиб малаканинг ижобий ва салбий кўчишини таoминлайди. Таoлим жараёнидаҳаракат фаолиятларини ривожланти-риш . ҳаракат фаолиятларини ўқитиш жараёнида тананинг у ёки бу қисми (бўлаги)даҳаракатни бошқаришнинг характери ўзгаради, натижадаҳаракат фаолиятини эгаллашнинг даражаси ортади. Б.А. Ашмарин бу жараённи қуйидагича ифодалаган: 8.1.1-жадвал Ҳаракат фаолиятини ўқитиш Ҳаракатни қила билишни Ҳаракат малакасини Олий тартибдаҳаракат Махсус билимларга эга бўлиш Ўқувчи (шуғулланувчи) махсус билимлар базасида ва тизимли машқлар натижасидаҳаракат фаолиятини бажариш учун белгиланган имкониятлар чегарасига етади, такомиллаш-тириш учун эса чегарасиз имкониятларга эга бўлади (олий тартибдаҳаракат қила билиш).ҳ аракат фаолиятини эгаллаш-нинг уч босқичга бўлиниши шартлидир . Босқичларнинг стабил чегараларини мавжудлиги билим бериш вазафаларини белгилаш ва униҳал қилиш учун қулайдир. Эски тажрибалар, билимларга таяниб қила билиш (қила олиш)нинг шаклланишиҳаракат фаолиятини эгаллаш жараё-нидан бошланади. Ҳаракатни бажара олиш (қила билиш) – буҳаракат фаоли-ятинингҳар бир бўлагига ўқувчининг диққат эoтиборини тўплаш (концентрациялаш) шарти асосида ўрганилаётганҳаракат фао-лиятидир. Характерли аломатлари ; – тўла, бир бутунҳаракат фаолия-ти таркибидагиҳаракатларни бошқариш автоматлашмаганҳолда бажарилади. Натижада ўқувчининг онги ҳаракатнинг ҳар бир элементини қандай бажарилиши синтези билан ўта банд бўлиб, иш юқори даражадаги энергия сарфлашҳисобига – иқтисод қилинмай, аҳамиятли даражадаги чарчашга дош беришҳисобига бажарилади;

-ҳаракат вазифасини бажариш усули стабил эмас (такрор-лашларнинг мароми турлича). Бу босқичдаҳаракат вазифаси-нинг осон, кўп энергия сарфламайҳал этиш усули изланади. -ҳаракатни қила билиш,ҳаракат фаолиятини биринчи ўрганаётганлар четлаб ўтадиган хатоларданҳоли бўлган фаолият эмас. Тўғри, малакагача ўтиш даврининг узунлиги, даражаси турлича ва у ўқувчи қобилияти, таoлим услубининг такомил- лашганлиги,ҳаракат фаолиятининг тўла таркибининг осон ёки қийинлигига ваҳоказоларга боғлиқ. Аҳамияти .ҳаракатни бажара олиш асосан ижодий изла-нишлар орқали, таққослаш, солиштиришлар,ҳаракатни бажа-риш усулларини баҳолаш, уларни бир бутунҳаракат фаолиятига бирлаштириш бўлиб билим бериш учун катта имкониятларни очади.ҳ аракатни қила билиш ҳаракат фаолиятини эгаллашнинг шундай даражасики, характерига кўра у барча йўлланма берувчи машқларга тенглаштирилади. Агарда улар стабиллашиб қолса, ўзлаштирилаётганҳаракат фаолияти малакасининг шакллани- шида муаммолар вужудга келишиига сабаб бўлади. Маoлумки, тўлаҳаракат таркибидан ажратилган, изоляцияланган бўлак ўрганилаётган, тўлаҳаракат таркибига кирганда маoлум ўзгариш-ларга учрайди. Ўрганилганҳаракатни нисбатан доимий шароитда тизимли намоён қила олишини аста секинлик билан малакага айлани-шига олиб келади. Ҳ аракат малакаси – бу фаолиятининг шундай бажариш, қобилиятики, унда диққат фаолиятнинг натижаси ва шароитига йўналтириб, унинг таркибига кирадиган айримҳ аракатларга нисбий эoтибор билан бажара олишдир. Малаканинг характерли белгилари: 1.ҳ аракат фаолияти таркибига кирувчи алоҳидаҳаракат-ларнинг бажарилишига унчалар эoтибор бермай бажариш. Бунгаҳаракатни бажариш жараёни автоматлашувининг бошланишҳисобига эришилади. 2. ҳаракатни автоматлашган даражада бажариш ўқитиш – натижаси ёкиҳаётий тажриба амалиёти натижасидир. 3.ҳаракат фаолиятининг автоматлашганҳолда бажарили-шида онгнинг етакчи ролини инкор этиб бўлмайди.ҳаракат малакаси шаклланишида фаолият мазмуни автоматлашмай айримҳаракатларнинг ижроси жараёни, айрим элементлар тузилиш (масалан: нерв-мускул жараёнларини координация қилиш муносабатлари,ҳаракат ва вегетатив компонентларнинг ўзаро алоқаси) автоматлашади. 4. Ўқувчининг онги асосан ўзак компонентларга, шаро-итнинг ўзгаришиҳисобига ваҳаракат вазифасининг ижодийҳал қилинишига йўналтирилади.

Заруриятга қараб ўқувчи, ўрганувчиҳар бирҳаракатнинг бажарилишини назорат қилиши мумкин, шунингдек, ижрога лозим бўлган ўзгартишлар киритиши ёки бошқа фаолиятни бажаришга ўтиб кетиши мумкин (масалан: қўлда ёки бошни ерга қўйиб туришда мувозанатни йўқотса, ўқувчи «групперовка» (йиғиштириниш) қилиб олдинга «перекат» қилиши мумкин). 5.ҳ аракат малакаси юқори турғунликка эга . Бу шуни кўрсатадики, бошқа шароитдаҳаракат фаолияти бажарилиши-нинг бузулишига оз имконият бўлади (масалан: бошқа спорт зал, бошқа жиҳозлар ваҳоказолар), ўқувчиларга одатланмаган куза-тувларнинг таoсири (томашабинлар). 6.ҳ аракат малакаси учунҳаракатлардаги маoлум тизим-нинг мавжудлиги ва ўзига хослиги . Бу алоҳида ажратилганҳаракатларнинг бир бутунҳаракат фаолиятига ортиқчаҳаракат-лар ушланишини йўқотиш билан бирлаштиришда ифодаланади.ҳаракатларнинг аниқлиги ортади, уларнинг ритми такомилла-шади, бир бутун фаолият кўрсатишнинг вақти қисқаради. 7.ҳаракат малакаси шаклланиши анализаторлар функция-сини қайта тақсимлаш билан кузатилади.ҳаракат анализатори-нинг роли ортади,ҳаракат назоратида мускулҳиссиёти етакчи аҳамият касб этади. Сузувчининг сувни, футболчининг тўпниҳис қилиши ва бошқалар. Малаканинг физиологик механизми . И.М. Сеченов ва И.П. Павловларнинг илмий тадқиқотлари орқали эркинҳаракат-ларни шаклланишининг физиологик механизмлари асосланган.ҳаракат актини мускуллар билан бажаришни бошқариш вақтли алоқаларни вужудга келиши эканлигидир. Уларнинг асосида биринчи тартибдаги шартли рефлексларнинг, олий тартибдаги, манипуляцияли рефлекслар ва бошқаларнинг вужудга келиши ётади. Охирги рефлексларнинг аҳамиятига катта эoтибор бери-лади, чунки улар мерос бўлиб наслдан-наслга ўтмаган жавоб реакциялари билан боғлиқ. Ҳаракат малакасининг шаклланиши жараёни шартли равишда уч физиологик фазага бўлинади, бунда гапҳаракат фаолиятини қайтариш билан айнан боғлиқ бўлган физиологик фазалар устида боради холос. 1-фаза шартли рефлектор алоқалари марказий нерв тизими қўзғалиш жараёнининг кенг иррадиацияси билан характерла-нади. Ташқаридан буҳаракат фаолиятининг ташқи кўриниши (суратининг) яратилиши билан ифодаланиб аниқ бўлмаган ва кўпинча кераги йўқҳаракатларҳам қўшилиб бажарилиши орқали боради. II-фаза шу билан фарқланадики, қўзғалишнинг ортиқча-лилиги тормозланиш жараёни ривожланиши билан чегараланиб, марказий нерв фаолиятларининг вақт ва фазода аниқлигига эришиш билан кузатилади. Бунгаҳаракат фаолиятини нисбатан тўғрироқ бажариш, ортиқчаҳаракатларни йўқотиш мувофиқ келади. Аммо қўзғалиш ва

тормозланиш жараёнининг ўзаро такомиллашмаганҳолдаги ўрин алмашишларинингҳали етарли даражада эмаслигиҳаракатларда ортиқча зўриқиш, мускуллар таранглигини ошириб юбориш билан кузатилади. III-фаза ҳаракатнинг динамик стериотипи шаклланиши-нинг тугалланиши билан характерланади. Буҳаракатларни нис-батан такомиллашган даражада бажарилишига имкон беради. Малака юқорида айтилган барча белгиларига эга бўлиб боради. Малаканинг стабиллашуви ва пластиклиги . Ҳаракат малакаси шаклланиб бўлгандан сўнг унинг ривожланиши давом этади. Агар рационал такрорлаш давом эттирилса, унда малаканинг янаҳам такомиллашуви содир бўлади, уни стабиллашуви давом этади. Малакани нисбатан мослашувчанроқ қилиш учун уриниш давом этади ва афзал малака деб қараладиган турғунроқ, юқори темпиратура, шовқин ваҳоказоларнинг таoсирига етарли даражада мослашувчан, керак бўлса, ўзгарувчан шароитда қайта шакиллантириш мумкин бўлган малакани яратиш имкони юзага келади. Малака шаклланишнинг аста-секинлиги ва нотекислиги. ҳ аракат малакаси аста- секин нисбатан узоқроқ вақт ичида, қатор майда янгиланишлар орқали вужудга келади. Малаканинг нотекис шаклланишининг тўрт тури мавжуд: 1. Малаканинг “салбий тезлик” билан шаклланиши . Таoлимнинг бирламчи этапидаҳаракат фаолиятини ўзлаштириш анча тез амалга ошади, кейинчалик унинг сифатини яхшилаш нисбатан суст боради. Бу йўсиндаги малакани шаклланишиҳаракат фаолияти техникаси эгаллаш учун характерли. Ўқув- чиларнингҳаракат фаолиятларини асоси осон ўзлаштиради, чунки мактаб жисмоний тарбия дастурига осонҳаракатлар киритилган, унинг деталларини ўзлаштириш эса нисбатан узоқ давом этади. 2. Малакани “ижобий ва зудлик” билан шаклланиши . Бу шуни ифодалайдики таoлимнинг биринчи этапларида малака-нинг сифатини ўсиши аҳамиятли даражада бўлмайди. Сўнг у кескин ўсади. Малаканинг шу кўринишидаги шаклланиши нисбатан қийинҳаракат фаолиятини ўқитиш учун характерли, маoлум вақт ўтиши билан ташқаридан сезилмай тўпланаетган сифат ўзгаришлари тўплами, ўзинингҳаракат фаолиятини юқори даражада ўзлаштирилганлиги кўринишида намаён қилади. 3. Малаканинг ривожланишини секинлашуви . Малака белгиланган маҳорат даражасига етганда, иккала кўринишдаги тезлик билан малакани шаклланиши содир бўлиши мумкин. Малака қанчалар такомиллашмаган бўлса, ўз навбатида, уни янада яхшилаш учун шунчалар катта педагогик маҳорат ва куч талаб қилади.

4. Малака ривожланишининг ушланиши («плато»). Ушла-ниш икки сабаб орқали вужудга келиши мумкин: - вақт ўтиши билан малаканинг сифат ўзгаришларига олиб келувчи организмдаги сезилмас даражада бораётган мослашув жараёнининг бориши; - таoлимнинг усулиятини нотўғрилиги ёкиҳаракат сифат-ларини етарли даражада ривожланмаганлиги орқали келиб чиқадиган сабаблар. Агарда малакани ушланишининг сабаби тўғри аниқланса, уни енгиш ушланишини тезроқ ўтиши учун биринчи сабаб вақт, иккинчи сабаб ўқитишнинг восита ва методлари бўлиб, лозим бўлса уларни кескин ўзгартириш керак бўлади. Малаканинг сўниши .ҳаракат малакаси барча шартли рефлекслар қатори, агарда мустаҳкамланиб турилмаса сўнади. Сўниш малаканинг кетма-кетлигига ўхшаш кетма- кетликда ёки унинг тескариси тартибида содир бўлади. Малакани номоён қила олиш бошланишида сифат ўзга-ришларига дарров олиб келмайди. Бу эса ўқувчиларни ўз кучларига ишонмай қўйишига сабаб бўлиши мумкин, айримҳолатларда бу фаолиятни бажаришдаги узулишларга олиб келиши мумкин. Сўнгҳаракатларни аниқ диференциаллаш қобилияти йўқола бошлайди,ҳаракатлар оралиғидаги қийин координацион алоқалар бузила бошлайди, олдин кўп вақт сарфлаб эришилган техника ижросидаги индивидуаллик йўқо-лади. Ташқаридан буҳаракат фаолиятининг ёмонлашуви билан кузатилади. Масалан: улоқтиришда ёмон натижа, гимнастика машқларининг ижросида хатолар содир бўлади ва бошқалар. Машқ қилишнинг тўхтатиб қўйилиши буҳодисани янада сезиларлиҳолатда намоён бўлишига олиб келади. Ниҳоят, шуғулланувчи айрим қийинҳаракатларни бажара олиш қобилиятини йўқотади. Тизимсиз машғулотлар малаканинг намоён бўлишининг сифати ( тез югуруш, баландроқ сакраш ва бошқалар)га салбий таoсир этади ва ижро техникаси тезда ёмонлашади. Лекинҳаракат малакаси бутунлай йўқ бўлмайди. Унинг асоси жуда узоқ сақланиши мумкин ва қатор такрорлайверишлардан сўнг тез тикланади. Машқ қилмай қўйиш орқали одам эркин, катта куч сарфламай чиройли ва тез сузиш қобилиятини йўқотиши мумкин, лекин уҳеч қачон ўз иш қобилиятини йўқотмайди. Махсус изланишлар орқали В.В. Белиновични аниқланишича, конpкида учишдек қийин коорди-нация талаб қилинадиган машқда 10-12 йил конpкида турмаган, юрмаганлар битта машғулотнинг ўзидаёқ ўзининг эски малака-сини тиклашлари мумкин экан. Ҳаракат малакаси машқни такрорламай қўйиш орқалигина ёмонлашмай,ҳаракат сифатларининг даражасини, организмнинг функционал имкониятлариини пасайиши орқалиҳам содир бўлиши мумкин. Масалан, стайерларнинг ёши катталиги сабабли кислородни максимал сарфлашининг ёмонлашувиҳисобига спорт натижаси пасаяди.

Кейинчалик спортчи қачонлардир юқори натижа кўрсатганҳаракат малакасини тўла йўқотиш мумкин. Қари гимнастлар «мах» билан бажариладиган техник жиҳатдан енгил машқларни жуда осонлик билан перекладина, брусoяда бажарсалар,ҳалқада куч билан бажариладиган машқ-ларни уддалай олмайдилар. Малакани кўчиши (ўтиши). Жисмоний тарбиянинг билим бериш вазифаларидан бири белгиланганҳаракат малакалари тизимини яратишдир. Натижада бир вақтнинг ўзида ёки бирин кетин бир нечаҳаракат малакалари шаклланиб, бир-бирига таoсир кўрсатиши мумкин. Физиология нуқтаи назаридан малакаларнинг ўзаро таoсири алоқалари шундай жараёнки, бир вақтнинг ўзида ёки бирин кетин координацион структуралар ўзгариши юзага келаверади. Бир вақтнинг ўзида бир нечаҳаракат фаолиятига ўқитиш, масалан: дарслар сериясида ёки битта фаолиятни ўргатишда бошқа малакаларниҳам шаклла-ниши юз бериши мумкин. Малакаларнинг ўзаро таoсири бир неча хил бўлади: Малакани ижобий салбий кўчиши (ўтиши). Ижобий кўчиш малакаларнинг ўзаро шундай муносабатики, унда олдинҳосил бўлган малака кейинги, янгисини шаклланишига ёрдам беради. Жумладан, теннис тўпини улоқтириш малакаси граната улоқ-тириш малакасини ўзлаштиришни осонлаштиради. Янгиҳосил бўлаётган малакаларҳаётий тажриба ва ўқитиш нати-жасида ва аввал шаклланганларига таянади. Бунда олдинги шаклланганла-рининг тузилиши жиҳатидан ўхшаш элементлари янгисини шакллантиради. Малакани салбий кўчиши. Олдин шаклланган малака янгисининг шаклланиши жараёнида қийинчиликларни юзага келтиради. Бу таoлим жараёнининг чўзилишига сабаб бўлади, жисмоний сифатларнинг ривожланишини орқага суради. Маса-лан, сувга сакровчидан, гимнастдан спринтер тайёрлаш ёки курашчидан теннисчи тайёрлашдек оғир жараённи айтиб ўтиш мумкин. Жисмоний тарбия дастурларини ишлашда, ўқув жараёнини режалаштиришда, йўлланма берувчи машқлар тизимини тан-лашда малакаларнинг ўзаро таoсири муносабатлари характерини ўрганиш ваҳисобга олиш жисмоний машқларни классифика-циялашда қўл келади. Бу билан ижобий кўчишнинг фойдали эффектидан иложи борича самарали фойдаланиш ва салбий кўчиш элементларидан огоҳ бўлиш малакаси шаклланиши жараёни осонлашади. 8.2. Ҳ аракатни бажаришнинг олий мақоми Шаклланган ҳаракат малакасини такомилаштиришнинг энг охирги чегарасиҳаракат акти ёкиҳаракат фаолиятини бажаришининг олий мақоми дейилади. Унинг асосий

вазифасиҳар қандай шароитда шуғулланувчи малакани эгаллашга ва уни такомиллаштиришга (ишлаб чиқаришда, турмушда,ҳарбий, спорт соҳасида) одатлантириш ва ўргатишдир. Фақат шуҳолдагина малака ўзининг амаллий қимматига эга бўлади. Мободо спорт залида; (майдонда) шуғулланувчи ишонч билан баландликдан сакраб ўта олсаю, лекин ўша малакани табиий тўсиқлардан ўтишда амалиётда (ҳаётда) қўллай олмаса, бундай малаканинг қиммати паст бўлади. Ҳаракатни олий тартибда бажара олиш – бу ўзлашти-рилган, ўрганилганҳаракатларни оз куч сарфлаб, сарфланадиган энергияни ўта иқтисод қилиб турмушда аниқ қўллай олишдир. Бундай ижро малакаси шаклланганҳаракат малакаси асосида ва нисбатан юқори даражадаги махсус билимлар эвазига вужудга келади. Аслида таoлимнинг (ўқитишнинг) пировард мақсадиҳамҳаракатни олий тартибда бажара олишга ўрга- тишдир. Характерли белгилари. 1. Олий тартибдаҳаракат қила олиш онгнинг хизмат фаолиятини юқори даражасиҳисобидан,ҳолатни обoектив таҳлили қила олиш, энг зарури вақт дифицитини эoтиборга олганҳолда малакани шундай қўллайдики, у албатта энг юқори самарага олиб келиши. 2.ҳаракат фаолиятини ташкилловчиҳаракат актларини автоматлашганҳолда, онгнинг назорати остида, керак бўлса кўникмаган шароитда коррекция талаб қилингандаҳам бажарилиши. 3. Олий тартибдагиҳаракатни қила олиш фақат тўла (бир бутун)ҳаракат фаолиятларини бажаришдагина намоён бўлиши. Олий тартибдаги бажара олишнинг шаклланиши жисмо-ний тарбиянинг амаллий аҳ амиятини ифодалайди, спорт ма ҳ о-ратини оширишнинг резервиҳисобланади. ҳаракат малака-ларига қў йила ё тган талабларнинг характери бажара олишнинг олий тартибини уч турга ажратиш имконини беради. Ўрганганидан, эгаллаганидан қила оладигандан, атроф муҳитни талаблари билан мувофиқ, параллел ёки турли хил кетма-кетликда самарали фойдаланиш лозим бўлади. Масалан, югуриш малакасини табиий тўсиқлардан ошишда қўллаш. Бир вақтнинг ўзида икки ёки бир неча шаклланган малакалардан фойдалана олиш, масалан югуриб кетаётиб улоқ-тириш. Икки ёки бир-неча шаклланган малакалардан кетма-кет самарали фойдалана олиш. Масалан, думбалоқ ошишлардан сўнг мувозанат сақлаш машқларини бажара олиш. Ҳ аракат малакасининг шаклланиши ва такомиллашиши қонуниятлариҳаракат фаолиятларини ўқитишнингҳар бирҳолатида намоён бўлади. Лекин унинг шаклланиши, такомил-лашиши ва сўнишининг давомийлиги (узунлиги) жудаҳам

турлича ва ўқувчининг қобилиятига, айниқса, малаканинг ўзига хос хусусиятларига, ўқитувчининг шахси ва таoлим методи-касининг такомиллашувига, ортиб бораётганҳаракат тажрибаси ваҳ.к.га боғлиқдир. II . III . Босқон улоқтириш мусобақалари ўтказиладиган жойларга қўйиладиган талаблар. Диск ва босқон улоқтириш , ядро и тқ итиш жойлари ҳалқа билан чегараланган майдончадан ҳамда снарядлар ерга тушиши учун бурчаги (34,920±1 о ) ли сектор кўринишидаги жойдан иборат (24- расм ). Изоҳ : 34,92 0 бурчакдан иборат сектор ташкил қилиш учун айлана марказидан секторни бе л гиловчи чизиқлардаги икки нуқта орасидаги 20 м ли масофани ўлчаш керак. Бу ҳолда икки нуқта орасидаги масофа 12 м ни ташкил қилади (20х0,60). Мувофиқ равишда айлана марказидан узоқлашиб борувчи ҳар бир метрга 60 см ли масофа мос келади. 9.3.2. Айлана ичидаги майдончанинг сирти бетондан, асфальтдан ёки бошқа қаттиқ, аммо сир ғ анчиқ бўлмаган, хом ашёдан текис, горизонтал ҳолатда ишланиши зарур. Ҳалқа -нинг юқориги чети ундан ташқаридаги сирт билан бир текисликда ётади. 25-расм Босқон улоқтириш ёки ядро и тқ итиш учун айлананинг ички диаметри – 2,135 м , диск улоқтириш учун 2,5 м бўлади . Бу ўлчамларда йўл қўйиладиган оғиш камайиш томонга қараб 0,015 м дан ошмаслиги лозим.

Ҳалқалар пўлат тасмадан ёки бошқа шунга мос келадиган хом ашёдан тайёрланади. Улар кўчмас, яъни майдонча «тана»- сига чўктириб юборилган бўлиши мумкин, бунда айлана ичидаги сирт 20 мм (±6 мм ) га айлана ҳалқасининг юқориги қиррасидан пастро қ да жойлашади, ҳалқанинг ички юзаси эса вертикал ҳолатда туриши шарт. Ҳалқа оқ рангга бўялади, унинг йўғонлиги 6 мм дан кам бўлмайди. Иккинчи ва учинчи даражали мусобақаларда ҳалқалар кўчма, яъни бетон ёки асфальт майдончага ўрнатиладиган бўлиши мумкин, оёғи таянганда ҳам ўрнидан қ ўзгалмайдиган қилиб маҳкамланади. 9.3.4. Ядро и тқ итилаётганда, ҳалқанинг олдинги қисми ўртасида ёғочдан ёки бошқа шунга мос хом ашёдан ишланган, ҳалқани устки томондан беркитиб, унинг ички юзаси билан устма-уст тушадиган тахтача ўрнатилиб, яхшилаб маҳкамлаб қўйилади (13-расм). Тахтача оқ рангга бўялади. Тахтачанинг ўлчамлари: баландлиги – (100±2) мм , кенг-лиги – (114±2 мм ), ички қирра ( ёй ) бўйлаб узунлиги – (1220±10 мм ). 9.3.5. Ҳалқадан ташқаридаги майдонча сиртида ерга тушиш сектори оқ чизиғига перпендикуляр бўлган диаметр-нинг давомида кенглиги 0,05 м ва узунлиги 0,15 м ли оқ чизиқлар ( «муртлар» ) айлананинг ҳар иккала томонига чизи-лади. Улар бўёқ ёрдамида туширилади ёки тупроқ сирти билан бир текисликда ётадиган қилиб ёғочдан ёки бошқа шунга ўхшаш хомашёдан тайёрланган планкалар жойлаш-тирилади. Чизиқ кенглиги майдончанинг секторга энг яқин қисми таркибига киради (26-расм). 9.3.6. Томошабинлар, ҳакамлар ва иштирокчилар хавф-сизлигини таъминлаш мақсадида диск ҳамда босқон улоқ-тириш тўсиқ ортида амалга оширилади. Тўсиқ шундай лойиҳалаштирилиши, тайёрланиши ва ўрнатилиши керакки, оғирлиги 2 кг бўлган 25 м/сек тезлик билан ҳаракатланаётган дискни ҳамда оғирлиги 7,26 кг , ядросининг диаметри 110 мм бўлган 29 м/сек тезлик билан ҳаракатланаётган босқонни тўхтата олишга қодир бўлсин. Тўсиқни снаряд сапчиб ёки рикошет билан спортчи томонга учиб кетиш ёхуд унинг у стидан ошиб кетиш хавфи пайдо

бўлмайдиган қилиб қ уриш лозим. Агар кўрсатилган талаб-ларга мувофиқ бўлса, тўсиқни исталган тузилишда ўрнатиш мумкин. 26 -расм. Ядро итқитиш жойи (ўлчамлар мм ларда). 27-расмда катта стадионларда, диск ёки босқон улоқти-риш билан баробар бошқа мусобақалар ҳам ўтказилганда қўлланадиган тўсиқ кўрсатилган. Тўсиқ кўзғалмас тақасимон тузилишга ҳамда иккита буриладиган қисмга эга бўлган, бутун периметри бўйлаб тўр тутилган қурилмадир. У улоқтириш айланасини ўраб олади ва снаряд учиб чиқиши учун ерга тушиш секторига қарата очиқ жой қолдирилган бўлади. Тўсиқнинг кўзғалмас қисми ерга маҳкамлаб ўрнатилган (тупроққа қўмилган стаканлар (7) ёрдамида ёки бошқа йўл билан) 8 та Г-симон металл устунлардан (4) иборат тузилма бўлиб, устунларнинг юқори қисми консоллар билан тугайди, уларнинг учлари (6) эса 6,0 м баландликда бўлади ва ўзаро 27-расм. Босқон, диск улоқтириш жойи ва тўсиқни ўрнатиш чизмаси (ўлчамлар мм ларда)

1 – диск (Д) улоқтириш учун айлана; 2 – босқон (Б) улоқтириш учун айлана; 3 – тўсиқ тўри полотноси; 4 – Г-симон кўзғалмас устунлар; 5 – устунлар консолларининг учлари орасидаги боғлам харичалари; 6 – планкалар туташган жой; 7 – устунлар ўрнатиладиган стаканлар; 8 – буриладиган ромлар; 9 – иштирокчиларнинг рақамлари ёзилган натижалар кўрсаткичлари. металл харичалар – боғламлар билан (5) бирлаштирилади. Бу харичаларга тўрнинг юқори қисми маҳкамланади. Энг четдаги иккита харичанинг узунлиги – 2,84 м , қолганлариники – 2,74 м дан.Тўсиқнинг кўзғалмас қисмидаги очиқ жойда консоллар учлари орасидаги масофа 6,0 м бўлиши зарур. Устунлар ўрнатиладиган стаканлар ёки бошқа мослама-лар марказлари айлана (1, 2) марказидан ўтадиган чизиқ-ларда, консолларнинг учлари остидаги жойдан 0,5 м масо- фада, яъни тўр тупроққа туташадиган ерда жойлашиши керак. Тўсиқнинг ҳаракатланувчи қисмлари – ўнг ва чап ромнинг (8) баландлиги 9,0 м , кенглиги 2,0 м бўлади. Ҳар бири иккита Г-симон консолли вертикал устундан иборат бўлиб, бири тўсиқнинг қўзғалмас қисмидаги ёки унга туташган энг чекка устун, иккинчиси – металл тасмада ҳаракатланадиган ромни тупроқда бирор ҳолатда маҳкамлайдиган мосламали устун. Бундан ташқари, устунларни туташтирадиган ошиқ-мошиқли горизонтал харичалар бўлиб, ошиқ-мошиқ туфайли ром қўзғалмас тўсиқ атрофида бемалол бурила олади. Босқон улоқтирилаётганда, агар улоқтирувчи соат милига қарши айланса, тўсиқнинг харакатланувчи қисмлари: ўнг томони сектор ўқига параллел, чап томони эса секторни чегараловчи чап чизиққа перпендикуляр равишда, агар улоқ-тирувчи соат мили йўналишида айланса, чапи – сектор ўқига параллел, ўнги эса секторни чегараловчи ўнг чизиққа перпендикуляр ҳолатда ўрнатилади. Диск улоқтиришда тўсиқнинг иккала ҳаракатланувчи қисми сектор ўқига параллел қилиб ўрнатилади. Ён томондан қаттиқ шамол эсаётган бўлса, тўсиқнинг

ҳаракатланувчи қисмларидан бирини секторни чегараловчи чизиққа етгунча буриб қўйиш керак бўлади, иккинчиси эса унга параллел равишда ўрнатилади. Масалан, агар шамол чап томондан эсаётган бўлса, тўсиқнинг ўнг қисми сектор чегараси чизиғи-гача бурилади, чап қисми эса унга параллел қилиб қўйилади. Тўсиқ олиб қўйиладиган ёки кўчмас бўлиши мумкин. 9.3.7. Узунлиги 25,0 м атрофида бўлган тўр полотноси табиий ёки синтетик арқондан тўқилган бўлиб, арқоннинг диаметри 4 мм , тешиклари ўлчами 44х44 мм бўлиши лозим. Тўрнинг мустаҳкамлиги унга оғирлиги камида 130 кг ли юк осиш йўли билан аниқланади, бунда тўрнинг оғирлиги 7,26 кг ли 29 м/сек тезлик билан учиб келаётган дискни тутиб қола олиши заруратидан келиб чиқилади. Тўр мустаҳкамлиги назорати йилда 1 марта ўтказилади. Тўрнинг юқориги қирғоғи харичалар – боғламларга, улардаги илгакларга осилади, оралиқда қолган очиқ жойлар арқончалар билан боғланади. Тўр металлдан (мустаҳкам пўлат симдан) тўқилган бўлиши ҳам мумкин. Тўр полотноси устун баландлигидан 0,5-0,6 м га ортиқроқ бўлиб, қуйи қисми ерга эркин тегиб туриши зарур. Тўрнинг шу қисмига бутун узунлиги бўйлаб бир-биридан бир хил масофада ҳар бирининг оғирлиги 13-15 кг бўлган 8-10 та қумли қоп маҳкамланади. Тўр яхшиси тўқ рангга бўяб қўйилиши зарур. Бундан ташқари, майдонда, секторнинг ён чегара чизиқларидан 1,5-2,0 м нарида мустаҳкам қилиб, металл устунчаларга баландлиги 1,0 м ли тўр ўрнатилиб, у ерга тушган снарядларни тутиб қолиш учун мўлжалланади. 9.3.8. Айлана атрофида ёт буюмлардан ҳоли бўлган, ядро итқитишда камида 1 м ли (босқон ёки диск улоқтиришда эса хавфсизлик тўсиғигача чегарада) жой ажратилиш лозим. Шундай жой ён чизиқлар бўйлаб сектор чегараларидан ташқарида ҳам қолдирилиши керак. Ядро тушадиган секторда бундай йўлакнинг эни камида 1 м , диск ҳамда босқон туша-диган секторда эса камида 2 м бўлиши шарт. Шу билан бирга, босқонда умумий максимал хавфли сектор тахминан 85 о га, дискда эса 98 о га тенг.

Найза, тўп, граната улоқтириш мусобақаларини ўтказиш жойлар и га қўйиладиган талаблар 9.4.1. Найза, тўп, граната улоқтириш жойлари зарб билан югуриб келиш йўлкачасидан ҳамда эгри шаклли планкадан улоқтириш учун бурчаги тахминан 29 о (±0,1 о ) ли сектор кўри-нишидаги снарядлар ерга тушадиган ва белгилар чизилган участкадан иборат (28-расм). Амалда найза тушадиган секторга белги қўйиш учун 12-б расмда келтирилган чизмадан фойдаланилади. 9.4.2. 0,07 м кенгликдаги планкалар фанердан ясалган бўлиши мумкин ёки тупроққа бўёқ билан чизилади. Биринчи ҳолатда улар югуриб келиш йўлкаси сирти билан бир текисликда ётадиган қилиб ўрнатилади ҳамда оқ бўёқ билан бўялади. 28-расм. Найза, тўп, граната улоқтириш жойи(ўлчамлари мм ларда) Эгри шаклдаги планка 8 м радиус бўйича (ички қирраси бўйлаб) қайрилган. Планканинг хорда бўйлаб узунлиги – 4 м . Эгри шаклли планканинг ҳар икки учига «муртлар» қилинган бўлиб, уларнинг узунлиги – 0,75 м , кенглиги – 0,07 м , «муртлар» планка ишланган хом ашёдан тайёрланади, югуриб келиш йўлкачаси сирти билан бир текисликда ётадиган қилиб, унинг бўй ўқига перпендикуляр равишда ўрнатилади. Улар ҳам оқ рангга бўялади.

9.4.3. Қопламали югуриб келиш йўлкаси югуриш йўлкалари қопламаларига қўйиладиган талабларга жавоб бериши лозим. Чимли қопламадан ҳам зарб билан югуриб келиш мумкин. Йўлкачанинг узунлиги камида 30 м , аммо 36,5 м дан ошмаслиги, бутун узунлик бўйлаб кенглиги 4 м бўлиши керак. Йўлкача ҳар икки томондан эни 50 мм ли оқ чизиқлар билан чегараланади, бу чизиқларнинг югуриб келиш йўна-лиши бўйича қиялиги 1:1000 дан, кўндаланг йўналиши бўйича қиялиги эса 1:100 дан ошмаслиги шарт. 9.4.4. Зарб билан югуриб келиш йўлкасининг ҳар икки томонида ва ерга тушиш сектори чегараларидан ташқарида ён чизиқлар бўйлаб ёт буюмлардан ҳоли бўлган, эни камида 1 м ли ҳамда югуриб келиш йўлкаси ва ерга тушиш сектори сирти билан бир текисликда ётувчи йўлка ажратилиши керак. Улоқтириш ва итқитиш снарядларига қўйиладиган талаблар Иштирокчилар МЎТ томонидан бериладиган снарядлардан фойдаланадилар. Истисно тариқасида олдиндан ҳакамлар ҳ айъати томон и дан текширилган ва иштирокчи - ларга мусобақалар охиригача умумий фойдаланиш учун тақдим этилган шахсий снарядлардан фойдаланишга рухсат этилади. 9.5.2. Фойдаланиладиган снарядларнинг ўлчамлари, шакллари ва оғирлиги мазкур Низомнинг қуйидаги келти-рилган талабларига жавоб бериши ҳамда ҳар бир мусобақадан аввал ҳакамлар ҳайъати уларни текшириши лозим. 9.5.3. Снарядларни текшириш учун тарози ва бошқа ўлчаш асбоблари қўлланилади: бу асбоблар стандарт талаб-ларига мувофиқ бўлиши керак ( аниқ ўлчов катталиклари, асбобларнинг «тоифа»лари ) . 9.5.4. Дискнинг ёғочдан ( ёки бошқа шунга ўхшаш яроқли хом ашёдан ) ишланган корпуси бўлиб, унга айлана шаклидаги силлиқ металл чамбар яхшилаб маҳкамланган ( 29 -расм) . Чамбар четларининг кўндаланг кесими радиуси 6мм. ли ярим айлана шаклига эга. Корпуснинг қоқ ўртасида унинг томонлари сирти билан бир текисликда

ётадиган қилиб бир-бирига параллел ҳолатда металл пластиналар маҳкамланиб, улар пластиналарсиз ҳам ишланиши мумкин, аммо бунда пластиналар жойлашиши керак бўлган майдон участкалари ясси қилиб ясалиши, снаряднинг ўлчамлари ва умумий оғирлиги талабларга мувофиқ бўлиши шарт. 29 -расм. Диск (ўлчамлари мм да) Учинчи даражали мусобақаларда қуйма резина диск-лардан фойдаланишга йўл қўйилади. Кўрсатилган натижалар тоифа меъёрларининг ( II катталар тоифаси ва ундан қуйи ) бажарилиши сифатида хисобга олинади, аммо рекордлар сифатида тасдиқланмайди. Битта мусобақада айни вақтда ҳам резина дисклардан, ҳам бошқа хом ашёлардан ясалган дисклардан фойдаланишга рухсат этилмайди. Дискнинг иккала томони силлиқ бўлиб, ҳеч қандай бўртиқлар, ўйиқлар, ўткир бурчакларсиз, бир хил шаклга эга бўлиши зарур. Марказдан тўғри чизиқ бўйлаб 25 мм дан ( камида ) 28,5 мм гача ( кўпи б илан ) масофадан кейин томонлар чамбарнинг юмалоқ-ланган жойи бошигача торайиб боради. Метал л дан қилинган чамбарнинг ташқи қирғоғида ҳам ҳеч қандай кесиклар, ўйиқлар ёки бўртиқлар ва б. бўлиши мумкин эмас. Унинг қирғ о қдан 6 мм беридаги қалинлиги 12 мм бўлиши шарт. Дискнинг оғирлиги ва ўлчамлари 9.2-жадвалда кўрса-тилганида н фарқ қилмаслиги лозим. 9.2-жадвал

Мусобақада қўллаш учун рухсат бериш ва рекордни тан олиш учун энг кичик оғирлик 1,000 кг 1,500 кг 1,750 кг 2,000 кг Ишлаб чиқарувчи-лар учун ахборотлар: Снарядни мусобақа-ларга етказиб бериш учун оғирликлар оралиғи 1,005 кг – 1,025 кг 1,505 кг - 1,525 кг 1,755 кг - 1,775 кг 2,005 кг - 2,025 кг Металл ҳ алқанинг ташқи диаметри ( min / max ) 180 мм - 182 мм 200 мм - 202 мм 210 мм - 212 мм 219 мм - 221 мм Металл пластина ёки яссиланган марказий қисм диаметри ( min / max ) 50 мм - 57 мм 50 мм - 57 мм 50 мм - 57 мм 50 мм - 57 мм Металл пластина-нинг ясси марказий қисми қалинлиги ( min/max ) 37 мм - 39 мм 38 мм - 40 мм 41 мм - 43 мм 44 мм - 46 мм Гардишнинг эни (қиррасидан 6 мм ), ( min / max ) 12 мм - 13 мм 12 мм - 13 мм 12 мм - 13 мм 12 мм - 13 мм 9.5.5. Босқон яхлит қуйилган чўяндан ёки жездан юмшоқроқ бўлмаган шу хилдаги бошқа металлардан, ёхуд шунга ўхшаш металл қобиққа қўзғалмас қаттиқ тўлдирма солиб ишланган шар ҳамда у билан сим ёрдамида бир-лаштирилган дастакдан иборат (30-расм). 30-расм. Босқон 31 – расм. Босқон дастаси (ўлчамлари мм ларда) Тўлдирма шар ичига шундай жойланиши керакки, унинг оғирлик маркази шар марказидан 6 мм дан узоқда бўлмаслиги лозим. Шар сим билан оддий шарни р ёки шарчали подшипник ёрдамида бирлаштирилади.

Сим пўлатдан ясалган, бир толадан иборат бўлиб, диаметри камида 3 мм га тенг бўлиши ва улоқтириш вақтида узаймаслиги керак. Дастак бир ёки икки қаватли ҳ алқа кўринишида ишланиб, қаттиқ бўлиши, ҳеч қандай бўғимлар, таркибий қисмларга бўлинмаслиги, улоқтириш пайтида шаклини ўзгартирмаслиги лозим. Тавсия этиладиган ўлчамлар ҳамда дастак тузилишлари 31- расмда кўрсатилган. Дастак билан сим ҳалқа ёрдамида шундай бирлаштириладики, улоқтириш пайтида сим ҳ алқада буралиб, шу билан босқ о ннинг умумий узунлиги ошиб кетмаслиги зарур. 9.3 -жадвал Иштирокчилар гуруҳи Босқоннинг ўлчамлари Масса Дастанинг ички томо - нидан уму - мий узун - лиги L ( мм ) Шарнинг диаметри D ( мм )Рекорд тас - диқланиши учун мини - мал ( кг ) Мусобақада йўл қўйила-диган ( кг ) ЮЭ, Э, Э-40, Э-45 7,260 7,265-7,285 1175-1215 110-130 Ю-16-17, Э-50, Э- 55 6,000 6,005-6,025 1175-1215 105-125 Ю-14-15, Э-60, Э- 65 5,000 5,005-5,025 1175-1215 100-120 ЮА, А, А-35, А-40, А-45, Ў-12-13, 15-16-17, Э-70 ва ундан катта 4,000 4,005-4,025 1160-1195 95-170 Қ-121-13, Қ-14-15, А-50 ва ундан катта 3,000 3,005-3,025 1160-1195 85-100 Босқоннинг оғирлиги ва ўлчамлари 9.3-жадвалда кўрсатилган меъёрларга мувофиқ бўлиши шарт. 9.5.6. Ядро ҳеч қандай ўйиқлари, бўртиқлари бўлмаган силлиқ шардир. Ядро яхлит қуйилган чўяндан, жездан ёки ундан юмшоқ бўлмаган бирор хил металлдан ёки шундай металлардан ясалган қобиқдан иборат бўлиши керак. Ядронинг массаси ва диаметри 9.4-жадвалда кўрсатилган ўлчамларга мувофиқ бўлиши шарт. 9.4-жадвал

Иштирокчилар гуруҳи Масса Диаметр, мм Рекорд тасдиқланиши учун минимал ( кг ) Мусобақада йўл қўйиладиган ( кг ) ЮЭ, Э, Э-40, Э-45 7,260 7,265-7,285 110-130 Ю-16-17, Э-50, Э-55 6,000 6,005-6,025 105-125 Ў-14-15, Э-60,Э-65 5,000 5,005-5,025 100-120 Қ-16-17, ЮА, А, А-35, А-40, А-45, Ў-12-13, Э-70 ва ундан катта 4,000 4,005-4,025 95-110 Қ-12-13, Қ-14-15, А-50 ва ундан катта 3,000 3,005-3,025 85-100 9.5.7. Найза корпус, металл пойнак ( учлик ) ҳамда ўрама ( ушланадиган жой ) дан иборат. Корпус металлдан, ўрнатилган ўлчам ва шакл меъёрларига аниқ риоя қилинган ҳолда ясалади. Найзанинг оғирлиги ва ўлчамлари 9.4-жадвалда ҳамда 19- расмда кўрсатилган ўлчамларга мувофиқ келиши шарт.

9.5-жадвал И штирокчилар гуруҳи Найзанинг ўлчамлари Э, ЮЭ, Э-45, Э-50, Э- 55, Ю-16-17 Ў-13-14, Ў-15-16, А, ЮА, А-30, А-35, А- 40, А-45, Э-60 ва ундан катта, Қ А-50 ва ундан катта, Қ-13-14, Қ-15-16 мин. макс. мин. макс. мин. макс. Массаси ( г ) Мусобақалар учун Рекорд тасдиқланиши учун 805 800 825 – 605 600 625 – 405 400 425 – Узунлик ўлчамлари ( мм ) Умумий узунлиги Пойнак узунлиги Пойнак учидан ОМгача бўлган масофа Дастанинг ўралган жойгача узунлиги L L 1 2600 250 900 150 2700 330 1060 160 2200 250 800 140 2300 330 950 150 Кесиклар диаметри ( мм ) Ўралган жойнинг бошида Ўралган жойнинг охирида Тиғдан 150 мм узоқликдп Пойнак асосида Пойнак асоси тагида Тиғдан ОМгача масофанинг ўртасида D 0 D 1 D 2 D 3 D 4 D 5 25 D 0 –0 ,25 – – D 3 – 2,5 – 30 – 0,8D 0 – – 0,9D 0 20 D 0 -0,25 – – D 3 – 2,5 – 25 – 0,8D 0 – – 0,9D 0 Ўралган жойда (ўрама билан бирга) ОМдан думгача масофанинг ўртасида Орқа учидан 150 мм узоқликда Орқа учида D 6 D 7 D 8 D 9 – 0,9D 0 0,4D 10 3,5 D 0 +8 – – – – 0,7D 0 0,4D 0 3,5 D 0 +8 – – –

19-расм. Найзанинг ўлчамлари ( мм ларда) 9.6-жадвал Ишлаб чиқарувчилар учун ахборот 600 г 700 г 800 г Мусобақада қўллашга рухсат бериш учун оғирликлар оралиғи 605- 625 г 705- 725 г 805- 825 г Умумий узунлиги, min/ max 2 ,20- 2,30 м 2,30- 2,40 м 2,60- 2,70 м Металл пойнакнинг узунлиги, min / max 250- 330 мм 250- 330 мм 250- 330 мм Пойнакнинг тиғидан оғирлик марказигача бўлган масофа, min/max 0,80- 0,92 м 0,86- 1,00 м 0,90- 1,06 м Дастанинг энг йўғон қисмидаги диаметри, min/max 20-25 мм 23-28 мм 25-30 мм Ўраманинг кенглиги, min/max 140- 150 мм 150- 160 мм 150- 160 мм 9.5.8. Ушланадиган жой (ўрама) оғирлик маркази атрофида жойлашган бўлиб, корпус диаметридан кўпи билан 8 мм га йўғонроқ бўлиши мумкин. Ўрама ҳеч қандай бўртиқ ҳамда ботиқларга эга бўлмаслиги ҳамда бутун узунлиги бўйича қалинлиги бир хил бўлиши зарур.

9.5.9. Корпуснинг кўндаланг кесими бутун узунлик бўйича доира шаклида бўлиши керак (оғишларга йўл қўйилади, бунда ҳар бир кесикдаги энг катта ва энг кичик диаметрлар орасидаги тафовут 2% дан ошмаслиги зарур). Унинг энг катта диаметри ушлаш жойи олдида бўлади. Ўрамадан бошлаб корпус пойнак ёки дум томонга қараб тобора торайиб боради. Ўрамадан найзанинг ҳар иккала учига қараб ўтказилган чизиқлар тўғри ёки бир оз қайрилган (диаметр катталигини кескин ўзгартирмай) бўлади. Корпус-нинг металл пойнак тиғи томонга торайиши шундайки, найзани ушлайдиган жойнинг олдинги томони билан металл пойнак тиғигача оралиқнинг ўрта қисми диаметри корпус максимал диаметрининг 90% ни ташкил қилиши, металл пойнак тиғидан 150 мм масофада жойлашган нуқтадаги диаметр максимал диаметрнинг 80% ича бўлиши лозим. Корпуснинг дум томонга қараб торайиши шундайки, оғирлик маркази билан дум қисми орасидаги масофанинг ўртасидаги нуқтада диаметр корпус максимал диаметрининг камида 90% ни ташкил этиш керак: бу эркаклар найзасига ҳам, аёллар найзасига ҳам бирдек тааллуқлидир. Дум қисмидан 150 мм масофадаги нуқтада диаметр аёллар ва эркаклар найзалари корпуси максимал диаметрининг камида 40% ча бўлиши керак. 9.5.10. Мусобақаларда истисно тариқасида эски намуна-даги аёллар найзалари қўлланиши мумкин (биринчи даражали мусобақалардан ташқари). 9.5.11. Граната ёғочдан ёки бошқа шунга яроқли хом-ашёдан металл қобиқли қилиб ёхуд яхлит металлдан ишланган бўлади. Граната дастаси силлиқ, ҳар қандай бўртиқлар, ўйиқлар ва ўрамалардан ҳоли бўлиши керак. Гранатанинг оғирлиги ва ўлчамлари 9.6-жадвалда кўрсатилганидан фарқ қилмаслиги зарур. 9.5.12. Шар ша к лидаги тўп резинадан, синтетик хом ашёдан ёки б. дан ясалиши мумкин. Тўпнинг оғирлиги 155-160 г , диаметри эса 58-62 мм бўлиши керак.

Улоқтиришлар бўйича мусобақа ўтказиш қоидалари Диск улоқтириш ни иштирокчи аввал айлана ичида дастлабки тинч ҳолатни эгаллаганидан сўнг , жойдан ёки айлана ичида бурилиб бир қўлда бажаради . 9.6.2. Иштирокчининг снаряд ерга тушмагунича айлана-дан чиқиб кетиш и мумкин эмас. Қўлқопдан фойдаланишга ҳам йўл қўйилмайди. 9.6.3. Босқон улоқтириш ни иштирокчи аввал дастлабки тинч ҳолатни эгаллагач, икки қўллаб жойидан туриб ёки бурилиб ( битта ёхуд бир неча бурилишдан сўнг ) бажаради. Қўлқопдан фойдал а нишга рухсат этилади. Бунда бармоқ учлари очиқ қолдирилиши зарур. Қўлларга ёки қўлқопга босқонни маҳкамроқ ушлаш учун шу мақсадга мувофиқ бўлган моддалардан суртиш мумкин. Агар иштирокчи босқонни айлантира туриб, уни айлана ташқарисидаги тупроққа теккизса ва айлантиришни тўхтатса, улоқтириш ҳисобга олинмайди ; агар тупроққа теккизгандан кейин иштирокчи улоқтиришни амалга оширса, уриниш тўғри бажарилган ҳисобланади. Иштирокчи ўзи айлана ичида туриб, айланма ҳаракат-ларни бошлаш олдидан босқон шарини айлана ичига ёки ташқарисига қўйиши мумкин. Босқон улоқтиришнинг натижаси шар қолдирган (сим ёки снаряд дастаси эмас) изнинг айлан а га энг яқин нуқтасидан ўлчанади. 9.6. 4 . Найза улоқтириш жойидан туриб ёки бурилиш-ларсиз югуриб келиб, улоқтирадиган қўлнинг елкаси ёки елка олди қисми оша амалга оширилади. Найзани ўр а масидан ушлаш лозим. Улоқтиришнинг амалдаги усулига ҳеч қандай ўзгартириш киритишга йўл қўйилмайди. Иштирокчи улоқ-тиришга тайёргарликни бошлаш ва найзанинг учиб кетиши олдидаги орали қ нинг бирор- бир лаҳзасида секторга орқа ўгириш и мумкин эмас.

Найза ҳали ерга тушмай туриб, иштирокчининг йўлка чегараларини тарк этишига ижозат берилмайди. Шунда н кейин у ҳаракатсиз ҳолатдан чиқиб, ён ёки «муртлар» чизи-ғидан чиқмай, йўлкани тарк этади. Найза ерга тушаётганда, тупроққа унинг бошқа қисмларидан аввалроқ пойнак тиғи теккан ҳоллардагина улоқтириш тўғри бажарилган ҳисоб-ланади. Найза ерга тўғри тушганлигини аниқлаш майдондаги ҳакамлар зиммасига юклатилади, бунинг учун улар энг бехато қарор чиқаришга қ улай бўлган жойни танлашлари ( найзанинг учишини ён томондан кузатиш учун у ерга тушадиган жой яқинида тури шлари ) керак. Ерга тушиш тўғри бўлганлиги ҳақидаги сигнал байроқчалар ёрдамида берилади. Югуриб келиш вақтида ҳамда улоқтириш лаҳзасида иштирокчи югуриб келиш йўлкачасининг ён чизиқлар билан белгилаб қўйилган чегараларидан чиқиб кетмаслиги зарур. 9.6. 5 . Граната ва тўп улоқтириш жойдан туриб ёки бурилишларсиз югуриб келиб, худди найза улоқтириш майдо-нидагидек белгилар қўйилган секторга қараб бажарилади. 9.6. 6 . Найза, граната, тўп улоқтирувчилар ўз югуриб келиш жойларини мусобақа ташкилотчилари томонидан маъқулланган ёки тақдим этилган ҳамда югуриб келиш йўлкаси четлари бўйлаб ( йўлкага қўйиш тақиқланади ) қўйи- ладиган белгилар билан (битта ёки иккита) нишонлаб чиқиш ҳуқуқига эгади р лар. Иштирокчи ёпишқоқ тасмадан фойда-линиши мумкин , аммо бўрдан фойдаланиш мумкин эмас. 9.6. 7 . Ядро и тқ итиш бир қўл билан елкадан, иштирокчи айлана ичида дастлабки тинч холатни эгаллаганидан сўнг жойдан туриб ёки шу айлана ичида қилинадиган ҳаракатлар билан бажарилади. Дастлабки ҳолатда ва иштирокчининг и тқ итиш га тайёрланиб айлана ичида бажар адиган ҳара-катлари пайтида ядро бе восита жағ ёнида туриши ва итқитиш жараёнида қўллар шу

ҳолатдан пастга тушмаслиги керак. И тқ итишда ядрони ёнга ёки орқа га – елка чизиғи ортига олиб ўтишга ( қўл силкиш ) рухсат этилмайди.

ХУЛОСА 1. Техник маҳорат ҳолати (сервариантлик) – анча кенг тушунча бўлиб, фаолиятнинг жисмоний ҳодиса сифатидаги ҳаракат жиҳатинигина эмас, ҳаракатларни бошқаришда иштирок этадиган ва уларнинг юксак якуний самарасини таҳминлайдиган барча жараёнларни ўз ичига олади 2. Босқон ва ёрдамчи снарядларни улоқтириш вақтида (16 кг ли қадоқтошни битта бурилиш билан, оғирликни икки бурилиш билан) мушаклар фаоллигини солиштириш кўрсатилган махсус машқларни қўллаш самарадорлигидан далолат берди. Қадоқтош ва оғирликни улоқтиришда босқон улоқтиришга қараганда мушаклар фаоллигининг яна ҳам аниқ кучайиши юз беради, айниқса, якуний кучланишни бажариш вақтида. Бу қадоқтош ва оғирликни улоқтириш энг аввало якуний кучланиш қувватини ошириш учун яхши машқлантириш воситаси бўлиб хизмат қилиши мумкин эканлигини кўрсатади. 3. Педагогик кузатисҳлар натижасида аниқланди: Мусобақа давридаги ҳафталик циклларда воситаларни танлаш, уларнинг ҳажми ва тақсимлаш усулияти, биринчи навбатда, қуйидаги кўрсаткичларга ҳам боғлиқ бўлади: - Спортчи аввалги мавсумда ва жорий мавсумнинг тайёргарлик даврида бажарган асосий воситалар ҳажми. - Мусобақа даврининг бошида тезлик-куч ва куч тайёргарлигининг назорат синовлари натижалари. - Мусобақа даври бошида босқон улоқтириш техни-касини баҳолаш ва унинг алоҳида элементларини бажаришга қўйилган баҳолар. - Мусобақа даври бошида босқон улоқтиришдаги спорт натижалари. - Мавсумдаги мусобақалар миқдори. - Спортчининг саломатлиги ҳолати. 4. Техникани ўргатиш: вазифалари: - Босқон улоқтириш техникаси билан таништириш. Техника тўғрисида тасаввур ҳосил қилиш. - Босқонни тўғри ушлаш ва дастлабки айланишларни бажаришга ўргатиш . - Босқон билан бурилишлар техникасига ўргатиш . - Якуний кучланиш техникасига ўргатиш . - Босқон улоқтиришни бурилишлар билан амалга ошириш техникасига ўргатиш .

5. Анатомик жиҳатдан аёллар организми улоқтириш-нинг бошқа турларига нисбатан босқон улоқтиришга яхшироқ мослашган, чунки гавданинг узунлиги (оёқларга нисбатан) айланма ҳаракатлар вақтида мувозанатни сақлашга ёрдам беради, оёқ кафтининг кичкиналиги 4 марта бурил-гандан сўнг айлана ичида қолиш вазифасини осонлаштиради. Эркаклар ва аёлларда суст ва тезкор мушак толаларининг нисбати бир хил, бу бошқа кўрсаткичлар бир хил бўлганида, тезлик имкониятлари тенг эканлигидан дарак беради..

Фойдаланилган адабиётлар руйхати 1. Каримов.И.А.”Ўзбекистон келажаги буюк давлат” Тошкент Ўзбекистон 1992 йил. 2. Каримов.И.А.”Биздан озод ва обод ватан қолсин” Тошкент Ўзбекистон 1994 йил. 3. Каримов.И.А “Баркамол авлод орзуси” Шарқ нашриёти – матаба концерни бош тахририяти Тошкент 1999 йил. 4. Каримов.И.А “Ўзбекистон ХХИ аср бўсағасида ” Хафсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Ўзбекистон нашриёти Тошкент 1997йил. 5. Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармони:компьютерлаштиришни янада ривожлантириш ва ахборот – коммуникация технологияларини жорий этиш тўғрисида” Тошкент, 2002 йил. 6. Каримов.И.А “Юксак маънавият енгилмас куч” “Маънавият” нашр Тошкент 2008 йил 7. Мўминов А. ва бошқалар. Ўзбекистон ифтихорлари. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1999 йил. 8. Каримов И.А. “Биздан озод ва обод Ватан қолсин” 2-жилд. Тошкент, “Ўзбекистон” нашриёти 1996 йил. 9. Каримов И.А. “Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир” 3-жилд. Тошкент, “Ўзбекистон” нашриёти 1996 йил. 10. Каримов И.А. “Ўзбекистон болалар спортини ривожлантириш жамғармасини тузиш тўғрисида” Тошкент, 2002 йил 24-октябрь. 11. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Таълим тарбия ва кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан ислоҳ қилиш, баркамол авлодни вояга етказиш тўғрисида»ги Фармони. 10 октябр 1997. 12. Нормуродов А.Н. Енгил атлетика Тошкент: 2002 йил. 13. Ниёзов И. Енгил атлетика ЎзДав ЖТИ, 2005 йил. 14. Иноземцева Л.А. Легкая атлетика и методика преподавания: Тошкент: 2001 йил. 15.Синякина О.Ф. Тренировка в беге на 400 метров с барьерами Методическое указание. Тошкент: 2005 йил. 16. Туленова Х.Б., Малинина Н.Н., Иноземцева Л.А., Умумривожлантирувчи машқларни УРМ ўргатиш методикаси. Тошкент: 2005 йил.. 17.Бондарчук А.П. Периодизация спортивной трени-ровки. – К., 2000. С. 568. 18 . Платонов В.Н. Система подготовки спортсменов в олимпийском спорте. – К.: Олимпийская литература, 2004. с. 787.

O'xshashlar

Юкори синф укувчилари билан волейбол дарсларини ташкил килиш ва утказиш

Касб - хунар коллежлари жисмоний тарбия дарсларида волейбол ўйинини ургатиш услубиёти

Мактаб ўқувчиларини дарсдан ташқари пайтларда футбол билан шуғуллантириш

Ёш курашчиларда жисмоний сифатларни тарбиялашда ҳаракатли ўйинлардан фойдаланиш

Кул тупи гандбол