Юкори синф укувчилари билан волейбол дарсларини ташкил килиш ва утказиш - Jismoniy tarbiya - Diplom ishlar

Юкори синф укувчилари билан волейбол дарсларини ташкил килиш ва утказиш

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

399.5 KB

Ko'chirib olish

М У Н Д А Р И Ж А КИРИШ .................................................................................................................. . .2 I . Боб. ВОЛЕЙБОЛ ЎЙИНИНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ ТАРИХИ. ............. 4 I . 1. Дунёда ва Ў збекистонда волейбол уйинининг пайдо булиш тарихи. ........ 4 I . 2. Волейбол ихтисослиги фани, уни моҳияти, мазмуни ............................... 26 II. БОБ. ВОЛЕЙБОЛ ЎЙИН ТЕХНИКАСИ ВА УНИ УРГАТИШ УСЛУБИЁТИ…………………………………………………………………….34 II. 1. Ўйин техникасини таснифи……………………...………………………..34 II. 2. Волейбол ўйинининг бошланғич малакалари техникасига ўргатиш услубияти………………………………………………………………………... 42 II. 3. Волейбол бўйича дарс ўтказиш услубияти………………………………50 ХУЛОСА................................................................................................................ 58 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР................................................................. 60

КИРИШ Мавзунинг долзарблиги : Мустақил Ў збекистоннинг равнақ топиши, уни иқтисодий ва ижтимоий томондан буюк давлат даражасига кўтарилиши ёш авлод ва меҳнаткаш фуқороларимизнинг нафақат ақл - идроки, билими ва малакаси, балки уларнинг саломатлигига, жисмоний баркамоллигига ҳам бевосита боғлиқдир. Шундай экан биз тайёрлайдиган жисмоний тарбия ўқитувчилари мамлакатимиз равнақи учун зарур булган ёш авлодни, яъни хар томонлама жисмонан ривожланган йигит – қизларимизни волейболга қизиқтириб уларни ушбу спорт тури орқали камолатга етказишлари зарур. Бугунги волейбол ӯ з моҳияти, мазмуни ва ниҳоятда катта шиддат ва тезликда ижро этиладиган техник - тактик комбинациялари билан шуғулла- нувчилардан катта жисмоний имконият ва функционал тайёргарликни талаб қилади. Б у тайёргарлик турлари ӯ з навбатида спорт маҳоратини самарали шаклланиши учун фундаментал аҳамиятга эгадир. М амлакатимизда волейбол энг оммавий спорт турлари қ аторига киради. Шу билан бир қаторда барча спорт мактабларида ҳанузгача халқаро миқёсга мос, рақобатбардош волейболчиларни таиёрлаш масаласи муаммо б ӯ либ қолмокда. Волейбол спорт турига эътибор қаратилиши, истеъдодли ёш волейболчиларни етиштириш, уларга ҳар томонлама шароит яратиш, мураббийлар малакасини ошириш, мутахассисларни тайёрлаш масала лари ни буткул ҳ ал қ илмо ғ и керак. Президентимиз И. Каримовнинг 2002 йил 24 октябрдаги « Ӯ збекистон болалар спортини ривожлантириш жамғармасини т узиш т ӯ ғрисида» ги Фармони ва уни ҳаётга тадбиқ этиш б ӯ йича қабул қ илинган Ҳукумат Қарори ушбу масаланинг «бугунги» ва «эртанги» истиқболини белгилаб, меъёрий - ҳуқуқий ва моддий таъминотига фундаментал асос солди ва волейбол спорт турини ривожига яна ҳисса қўшди. Мавзунинг вазифаси: Ю қ ори синф ӯ қ увчилари билан волейбол дарсларини ташкил қ илиш ва ӯ тказишга ба ғ ишланган б ӯ либ, мавзуга оид 2

ӯ йин техникаси ва уни ӯ ргатиш услубиёти, дарс маш ғ улотларини ташкил қ илиш ва ӯ тказиш услубиёти, дарс конспектини тузишга ба ғ ишланган. Тадқиқотнинг илмий ян гилиги . С портчиларни дастлабки тайёрлаш босқичида спорт маҳоратининг пойдевори б ӯ лмиш жисмоний сифатларни ривожлантириш услубиёти аксарият ҳолларда умумий ёки махсус жисмоний машқларни қ ӯ ллаш устунлигига асосланганлиги к ӯ зга ташланади. Ваҳоланки, бундай машқларга з ӯ р бериш маълум салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Чунки, ушбу машқларнинг муайян хажм, шиддат ва давомийликда стандартлаштириб қ ӯ лланилиши ҳар доим ҳам болаларнинг жисмоний ва функционал ҳолатлари даражасини эътиборга олиш имкониятини бермайди. Бинобарин, жисмоний сифатларни ривожлантиришнинг бундай услубияти ӯ қувчида з ӯ риқиш, тез чарчаш ҳолати, ҳ атто касаллик аломатларига олиб келиши мумкин. Бундай асоратларни олдини олиш ҳамда жисмоний сифатларни «безарар» ривожлантиришда ностандарт, ӯ йинсимон машқларнинг устунлиги кузатил - ган. Лекин, қайси машқлар к ӯ проқ ана шундай устунликка эга? Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат: - муайян ностандарт машқлар мажмуаси танлаб олинди ва синаб к ӯ рилди; - танлаб олинган машқлар самарадорлиги текшириб курилди; - тезкорлик-куч (сакровчанлик) сифатларини шакллантиришда умумий ҳ амда махсус жисмоний машқларга нисбатан танлаб олинган ностан - дарт машқлар устунлиги аниқланди. Диплом ишининг мақсади: Волейболчиларнинг харакатларини ахамияти, техник, тактик ва жисмоний тайёргарликларини ёритиш. 3

МАВЗУ: ЮКОРИ СИНФ УКУВЧИЛАРИ БИЛАН ВОЛЕЙБОЛ ДАРСЛАРИНИ ТАШКИЛ КИЛИШ ВА УТКАЗИШ. I . Боб. ВОЛЕЙБОЛ ЎЙИНИНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ ТАРИХИ. I . 1. Дунёда ва Ў збекистонда волейбол уйинининг пайдо булиш тарихи. Волейбол 1895 йилда Америка қўшма штатларининг Массачусетс штатидаги Холиок шаҳрида жисмоний тарбия бўйича раҳбар Вильям Морган томонидан яратилган. У волейбол ўйинини оддий, кўп маблағ сарфламасдан ташкил этишни кўзда тутиб янги ўйиннинг қоидаларини ишлаб чиқди. 1896 йилда Спрингфилд шаҳридаги коллеж директори доктор Альфред Халстед бу ўйинга “волейбол” деб ном берди. “Волейбол” инглизча сўз бўлиб, ўзбек тилида “парвоз қилувчи тўп” деган маънони билдиради. 1895 - 1920 йиллар волейбол ўйини ривожланишининг биринчи босқичи бўлиб ҳисобланади. Ўйиннинг бошқа давлатларда вужудга келиши ва ривожланиши қуйидагича: 1900 й – Канада, 1908 й – Куба, 1909 й – Пуэрто-рико, 1910 й – Перу, 1917 й – Бразилия, Уругвай, Мексика, Осиёда 1900-1913 йиллар – Япония, Китай, Филиппинда, 1914 й – Англия, 1917 й – Франция. Ў збекистонда волейболнинг вужудга келиши ва ривожланиш тарихи Т арихни, аждодларимиз меросини билмай туриб бугунги кунга баҳо бериш, келажак лойиҳасини чизиш ва истиқлол биносини қуришга киришиш боши берк кўчага кириб қолиш эҳтимолидан ҳоли эмас. Шунинг учун ҳар бир сохани жойларда вужудга келиши ва ривожланиш тарихини ўрганмай шу сохани бугунги ва эртанги истиқболини таъминлаш мушкул муаммодир. Волейбол жисмоний тарбия ва спорт тизимининг йирик ва мустақил ирмоқларидан бири ҳисобланиб, Ў збекистоннинг вилоятлари ва туманларида ўзига хос ривожланиш тарихига эга. Волейбол Ў збекистонда энг оммалашган спорт турлари қаторига кирсада, республикамизнинг барча минтақаларида у турли даражада «обрў-эътибор» қозониб келган. Тошкент шаҳри ва Тошкент вилоятида, водийнинг шаҳарлари ва қишлоқларида волейбол бошқа вилоят 4

туманларидагига нисбатан самаралироқ «ҳурмат»га сазовор бўлган. Бундай вазиятнинг сабаблари деярли шу вилоятлар тарихий-ижтимоий негизлари билан боғлиқ деб тахмин қилинсада, лекин масала чуқур изланишни, мавзуга оид тарихий маълумотларни илмий асосда ўрганишни тақазо этади. Волейбол Ў збекистонда қачон, қаерда ва қандай вазиятда вужудга келгани ҳақида аниқ маълумот йўқ. Лекин айрим тахминларга қараганда 1921-24 йилларда волейбол ўйини Қ ўқон, Тошкент ва Фарғонада вужудга кела бошлаган. Ў ша даврнинг спорт ветерани К.Лебедевни ҳимоясига биноан 1924-25 йилларда кўпгина ёшларни доира шаклида жойлашиб бир-бирларига узатиш ўйинлари тарқала бошлади. Қизиқ, мазкур даврда волейбол бўйича қабул қилинган халқаро мусобақа қоидалари анча такомиллашган бўлиб, майдонча 9х18 м, тўп билан фақат уч марта ўйнаш мумкинлиги, ўйинчилар таркиби бир жамоада 6 кишидан иборат бўлиши, тўрни баландлиги 243 см (эркаклар учун), ҳисоб 15 очкога етганда ўйиннинг бир бўлими якунланиши, тўпни ўйинга киритиш – хуллас барча ўйин қоидалари замонавий волейбол ўйини қоидаларига ўхшаш эди. Шунга қарамай ўзбекистонда волейбол қоидалари 1924-25 йилларда ҳали анча содда бўлган. Ўша даврнинг В.И. Превозников деган спорт ихлосмандининг айтишича, 1926 йилда Тошкент шаҳридаги Чернишевский номли мактаб ўқитувчиси Москвадан мусобақа қоидалари, волейбол тури ва тўпини биринчи бор келтирган. 1927 йилнинг 26 апрелида эса айнан шу мактабнинг волейбол тўгараги жамоаси биринчи расмий мусобақа ташкил этиб, унда у юксак маҳорат кўрсатди ва мусобақа ғолиби бўлди. Мазкур мусобақа волейболни оммавийлашиши ва шаклланишида катта бурилиш кашф этди. 1927 йилнинг ёз ойларидан бирида волейбол бўйича Тошкент шаҳар биринчилиги ўтказилиб, унда 9 та волейбол жамоаси иштирок этди. Чернишевский номли мактаб волейбол жамоаси бу мусобақада ҳам ғолибликни қўлдан бермади. 5

Волейболни кенг оммавийлаша боришига КИМ стадионида ўтказилиб келган мусобақалар катта таъсир кўрсатди. 1927 йилда Тошкентда 6 та волейбол майдончаси мавжуд бўлиб, улар Чернишевский ва КИМ номли мактабларда, Механика техникумида (2 та), «Металлист» спорт тўгараги қошида ва Профинтерн ёзги спорт клубида жойлашган эди. 1928 йилда Тошкентда кузги волейбол мусобақалари бўлиб ўтди унда 10 та эркаклар ва 4 та аёллар жамоалари қатнашган эди. 1929 йилдан бошлаб волейбол бўйича Тошкент шахар биринчилиги мунтазам ўтказила бошлади. 1930 йилларда «Динамо» кўнгилли спорт жамиятида волейбол жамоалари тузилди. Илк бор тузилган «Динамо» волейбол жамоасининг биринчи мураббийси Б. Воронцов Ўзбекистонда волейболни ривожланишига салмоқли хисса қўшди. Шу билан бир қаторда малакали мутахассиларни етишмаслиги, айниқса махаллий миллатга мансуб йўриқчи, мураббий ва ташкилотларни саноқли бўлганлиги волейболнинг узоқ вилоят ва қишлоқларда қулоч ёзишига ҳалақит бериб келди. Меҳнаткашларни, айниқса аёлларни аёлларни жисмоний тарбия ва спортга, жумладан, волейболга жалб қилиш мақсадида Тошкент шахар Кенгаши Тошкент Мавзе қўмитаси билан биргаликда 1929 йил 25 апрелдан 15 майгача республика миқёсида амалий ҳафталик ташкил қилган эди. Мазкур тадбир сезиларли натижалар берди. Жумладан, жойларда жисмоний тарбия ва спорт, аксарият волейбол билан шуғулланувчилар сони кескин ортиб бориши кўзга ташланди. Кўпгина жойларда волейбол майдончалари ва бошқа спорт иншоотлари барпо этилиши авж олиб борди. Ўқув-тренировка ишларига ва мутахассисларнинг малакасини оширишга, алоҳида аҳамият берилди. 1929 йили 30 сентябрда самарқандда маҳаллий миллатга мансуб бўлган ёшлардан иборат жисмоний тарбия ва спорт бўйича йўриқчи- ташкилотчилар тайёрланди. 6

1933 йилда II Ў збекистон Спартакиадаси ўтказилди. Эркаклар ўртасида «Динамо» ва аёллар баҳсида ўзтранс жамоалари I ўринни эгаллади. 1934 йил ўзбек волейболи учун муҳим бурилиш йили бўлиб қолди. Ж умладан , ўзбек волейболчилари биринчи бор Москвада Собиқ иттифоқ биринчилигида иштирок этди. Шу йили волейбол биринчи бор Ў рта Осиё ва Қ озоғистон Спартакиадаси дастуридан ўрин олди. 1936 йилда Тошкентда «Жисмоний тарбия туркуми» ва «Физкультура УЙИ» очилиши волейболнинг янада оммавийлашишида катта аҳамият кашф этди. Бундан ташқари Тошкент молия-иқтисод институтида волейбол бўйича машғулот ва мусобақалар ўтказишга мўлжалланган катта спорт зали очилди. Самарқандда шаҳар маъмурияти ва шахар физкультура Кенгаши Қ арорига биноан 60 кишига мўлжалланган волейбол спорт мактаби очилди. Шуни ҳам таъкидлаш ўринлики, ўзбек волейболини илк бор равнақ топишида А.Сааков, Г.Кешишев, В.Х.Шнуров, А.А.Богаченко, Б.А.Воронцов каби тренерларнинг хизмати алоҳида аҳамиятга эга. 1938 йилга келиб ўзбекистонда кучли жамоаларнинг сони 72 тага етди. Булар САГА «Динамо», ОДО, Қ урилиш техникуми, «Локомотка», Ў зТРАНС, СазПИ (Тошкент), Фарғона, Хоразм, Бухоро, Қ орақалпоғистон, Самарқанд, Қўқон ва бошқа жамоалардир. 1938 йилнинг декбридан бошлаб биринчи бор Конституция кунига бағишланган анъанавиймусобақалар тадбиқ этилди. 1939 йилнинг февраль ойида Тошкентга Москва «Локомотив» жамиятининг кучли волейбол жамоалари ташриф буюришди. Ўтказилган мусобақаларда Тошкентнинг аёллар терма жамоаси 2:1 ҳисоби билан ғалаба қозонишган бўлса, эркаклар жамоаси мағлуб бўлди. Волейболни янада оммавийлашишига ва волейболчилар маҳоратининг ошишига 1939 йилда ўтказилган Собиқ иттифоқ биринчилигини Тошкентда ташкил қилинган минтақавий мусобақалари катта асос бўлди. Бу минтақавий мусобақаларда «Наука» (Тбилиси), «Спартак» (Сталинабад), «Учитель» 7

(Чкалов), «Локомотив» (Баку), «Учитель» (Куйбишев), «Спартак» (Ашхабад) ва «Строитель» (Тошкент) жамоалари иштирок этишган эди. Тошкентнинг эркаклар жамоаси учинчи, аёллар жамоаси тўртинчи ўринни эгаллади. 1941 - 64 йиллар йилларда мусобақалар сони анча камайган бўлсада, волейбол аҳолини жисмоний - ҳарбий томондан тайёрлашда ўз вазифасини топди. Ўша давр ҳисобларига қараганда 1941 йилнинг 1 январида эълон қилинган кўрсаткичлар, бўйича республикада волейбол билан шуғулланув- чиларнинг сони 14.429 кишини ташкил этган. 1941 йилни октябр ойида Ўзбекистоннинг барча вилоят, шаҳар ва туманларида ҳарбий ўқув шоҳобчалари ташкил этилиб, улар фаолиятида жисмоний тайёргарликка алоҳида эътибор берилди. Урушнинг оғир йилларига қарамасдан Ў рта О сиё ва Қ озоғистон С партакиадаси ўтказилиб, ундаги дастури бўйича ташкил этилган волейбол мусобақаларида Ўзбекистоннинг эркаклар жамоаси биринчи ўринни, аёллар жамоалари баҳсида эса Қ озоғистон спортчилари юқори натижага эришишди. 1944 йилда ўтказилган навбатдаги Ў рта О сиё ва Қ озоғистон С партакиадасида ўзбек волейболчилари юқори маҳорат намойиш этиб, эркаклар ва аёллар жамоалари биринчи ўринни эгаллашга муяссар бўлишди. 1945 йилдан бошлаб жисмоний тарбия ва спорт ҳамда жамоаларни қайта тиклаш даври кучга кира бошлади. 1946 йили Тошкент, Андижон, Самарқандда шаҳар биринчиликлари, шу йил июн ойида республика биринчилиги ўтказилган бўлса, октябрда Тошкентнинг «Локомотив» жамоаси Одесса шаҳрига Собиқ иттифоқ биринчилигида иштирок этиш учун жўнади. Мазкур мусобақада эркаклар ва аёллар жамоалари ўз гуруҳларида тўртинчи ва учинчи ўринларни эгаллашди. 1947 йил 1 январда берилган ҳисоботларга кўра волейбол билан мунтазам шугулланувчиларнинг сони 9278 кишини ташкил этган. Жумладан колхозчилар – 3086, спорт мактабларида шугулланувчи болалар – 2328 кишига тенг бўлган эди. Республика бўйича I разрядли волейболчилар – 6 8

киши, II разрядлилар 344 кишини ўз ичига олган. Бундан кўриниб турибдики, волейболнинг оммавийлик даражаси ҳам, волейболчиларнинг маҳорат савияси ҳам кўнгилдагидек бўлмаган. Жисмоний тарбия ва Спорт Қўмитасининг1947 йилги ҳисоботида бу аҳвол ҳамда Сурҳондарё, Хоразм, Бухоро вилоятларидаги саноқли спорт иншоотларининг, жумладан, волейбол майдончаларининг ҳечқандай талабларга жавоб бермаслиги қаттиқ танқид остига олинган эди. Ўзбекистонда волейболнинг оммавийлик доираси кенгайишига ВКП/б/ МКнинг 1948 йил 27 декбрда қабул қилган «Жисмоний тарбия ва спортни аҳоли орасида ривожлантириш ҳамда спортнинг оммавийлигини ошириш» ҳақидаги Қарори алоҳида куч бағишлади. 1949 йилдан қишлоқ спортчиларига, жумладан, колхозчи- волейболчилар спорт ҳаракатини жадаллаштиришга катта эътибор берилди. Шу йили ўтказилган қишлоқ спортчиларининг VII Спартакиадасида иштирок этган волейбол жамоаларининг умумий сони 29887 кишига етган эди. Булардан 1326 киши институт талабалари бўлса, қолганлари ишчилар, колхозчилар, хизматчилар ва болаларни ташкил этган эди. 1950 йиллардан бошлаб Ўзбекистон волейболида узлуксиз ҳужум тактикаси устунлиги кўзга ташлана борди. Ўйинларда турли тактик комбинациялар қўллана бошлади. 1947 йилда мусобақа қоидасига ўйин 5 партия давом этиши ҳақидаги янгилик киритилгандан сўнг, шуғулланувчилардан катта жисмоний тайёргарлик, чидамкорлик ва матонат талаб қилина бошлади. Ўйинлар мазмуни ва моҳияти янада қизиқарли томонга ўзгара борди. Лекин шундай бўлсада, ўзбек волейболчиларининг маҳорати ҳали иттифоқдаги кучли жамоаларникидан анча паст эди. 1950 йилнинг июлида Тошкент Темир йўлчилар боғининг спорт майдончаларида эркаклар ва аёллар жамоалари ўртасида Собиқ иттифоқ Кубоги ўйинлари ўтказилди. Ўзбек волейболчилари бу мусобақада 9

мағлубиятга учрадилар. Бу мағлубият асосли эди, чунки рақиб Москванинг «Динамо» жамоаси эди. Ҳисоб 0:3. 1951 йилдан ўсмирлар ўртасида Собиқ иттифоқ биринчилиги ўтказила бошланди. Ўзбек ўсмирлари 14 ўрин билан кифояландилар. 1953 йилда мусобақа жадвалида қишки мусобақалар пайдо бўлди. 1954 йилдан бошлаб волейбол бўйича Иттифоқ биринчилиги «А» ва «В» гуруҳларига бўлинган ҳолда ташкил этила бошлади. Ўзбек волейболчилари «Б» гуруҳига киритилди. Шу йили Бутуниттифок мусобақалари ёпиқ спорт майдончаларида ўтказила бошлади. 1954 йили Тошкентда қатор мусобақалар ўтказилди. Шаҳар очиқ биринчилиги, шаҳар Кубоги шулар жумласидандир. Ёпик майдончаларда мусобақа ўтказиш Тошкент ва кейинчалик айрим вилоят шаҳарларида тадбиқ қилина бошланди. 1954 йил 1 январга келиб, волейбол билан шугулланувчилар сони 64942 кишига кўпайди. Лекин республикада, вилоят, туман ва қишлоқларда волейболнинг маҳорат даражаси жуда паст бўлиб, юқори малакали волейболчилар саноқли эди. 1955 йилнинг сентябр ойида Тошкентда илк бор Ўзбекистон Давлат жисмоний тарбия институти ташкил қилиниб, унинг таркибида спорт ўйинлари кафедраси фаолият кўрсата бошлади. 1955 йилдан бошлаб республикамиз волейболчилари I Собиқ иттифоқ халклари Спартакиадасига тайёргарлик машғулотлари ва мусобақаларини режалаштирдилар. Чунончи, 1955 йил якунида Жисмоний тарбия ва Спорт Қўмитаси таклифига биноан Тошкентга Олма-отанинг эркаклар ва аёллар жамоалари ташриф буюришди. Биринчи ўйинда ўзбек аёллар жамоаси 3:0 ҳисобида ғалаба қозонган бўлса, эркаклар жамоаси 2:3 ҳисобида мағлубиятга учрашди. Иккинчи ўйинда, ҳам аёллар (3:0), ҳам эркаклар (3:2) жамоалари ғалаба нашидасини суришди. 10

1956 йили (июл - август) Москванинг Лужники спорт мажмуасида I собиқ иттифоқ халклари Спартакиадаси очилди. Спартакиаданинг волейбол мусобақаларида республикамиз эркаклар жамоаси 14 ва аёллар жамоаси 13 ўринлар билан кифояландилар. Ўзбек волейболчилари мазкур Спартакиадада яхши натижаларга эриша олмаганларидан сўнг 1957 йилдан бошлаб Иттифоқдош республикалар волейбол жамоалари билан қатор ўртоқлик учрашувлари уюштирилди. Жумладан, ўзбек волейболчилари Боку, Тбилиси ва Ереван жамоалари билан куч синашиб барча ўйинларда мағлубиятга учрашди. 1958 йилда республикамизда мактаблараро мусобакалар авж олди. Айниқса, бу даврда Олий ўқув юртлари жамоалари ўртасидаги мусобақалар қизғин тус ола бошлади. САГУ ва «Буревестник» талабалари кўнгилли спорт жамияти жамоалари энг кучлилар қаторидан жой олишди. Мактаб ўқувчилари орасида Тошкентнинг 64-мактаб ўсмирларжамоаси ва 104- мактабнинг қизлар жамоаси мазмунли волейбол намойиш қилдилар. 1959 йилда ўзбек волейболчилари II Собиқ иттифоқ халклари Спартакиадасида иштирок этиб, эркаклар 14 ўрин, аёллар жамоаси эса 11 ўринни эгаллади. Шу йили, яъни 1959 йилда Ўзбекистон Давлат жисмоний тарбия институти ўзининг биринчи битирувчиларини қутлади. Улар орасида волейбол ихтисослиги бўйича 11 киши олий маълумотга сазовор бўлди (1 та ўзбек аёли ва 2 та ўзбек йигити волейбол бўйича институтни тугатишган эди). 1960 йилда СКИФ волейболчилари (эркаклар ва аёллар жамоаси) ёзги республика талабалар ўйинларида энг юқори натижаларга эришишди. Шу йили СКИФ жамоалари Харков шаҳрида ўтказилган Бутуниттифокёзги талабалар ўйинларида қатнашиб, эркаклар жамоаси 13 ўринни, аёллар охирги 18 ўринни олишди. 11

1961 йил октябр ойида Тошкентда I Ўзбекистон аёллар Спартакиадаси очилди. Бу тадбир аёллар волейболининг оммавийлашишида катта туртки бўлди. 1962 йилда Тошкентда Москванинг «Буравестник» аёллар жамоаси ва СКИФ ва Ўзбекистон терма жамоалари билан учрашув ўтказди. Бунда вакилларимиз ғалабани бой беришди. 1963 йили Собиқ иттифоқ халқлари III Спартакиадасида республикамиз эркаклар жамоаси 9, аёллар эса 15 ўринни эгаллади. Айнан шу йили ўзбек волейболчилари ренер И.Л.Киблицкий рахбарлигида «Динамо» Марказий Уюшмаси биринчилиги ғолиби бўлишди ва Ўзбекистон волейбол тарихида илк бор 6 та Собиқ иттифоқ спорт устаси разряди даражасига эга бўлган спортчиларига эга бўлди. Буларга – Г.Худяков, Г.Багиров, Ю.Симонов, В.Кучеров, В.Ананич ва Р.Хусаиновлардир. Аёллар ўртасида эса Л.Беличко, Е.Склярова, М.Катасонова, Л.Ишмаева, Л.Рахманқулова, И.Назарова ва бошқалар биринчи бор спорт устаси деган номга сазовор бўлдилар. 1964-65 йиллардан бошлаб ўзбек волейболи тобора шакллана борди. Юқори малакали волейболчилар доираси кенгая борди. Булар қаторига Олимпиада чемпионлари В.Дуюнова, Л.Павлова, ёшлар ўртасида оврупа чемпионлари Л.Ишмаева, Л.Сулейкина, О.Белова, Л.Лепилина, О.Дубяга, С.Мячин кабилар киради. Ўзбек волейболи тарихида республикамиз терма жамоаларининг халкаро мусобакаларда иштирок этиб келиши алоҳида ахамиятга эгадир. Шуни таъкидлаш ўринлики, ўзбек волейболчилари ўзининг илк бор халқаро учрашувини 1935 йил октябр ойида Тошкентда Афғонистон терма жамоаси билан ўтказган. Мазкур учрашув собиқ иттифоқ миқёсида биринчи халқаро мусобака бўлиб урин олган. Бу даврда хали ягона халқаро мусобака қоидалари бир-биридан сезиларли даражада фарқ қилган. Шунинг учун Афғонистон волейболчилари билан бўлган учрашув шу давлат қоидаларига 12

биноан ўтди. Чунончи, майдончада 9 киши ўз жойларини алмаштирмасдан ҳаракат қилишди. Ҳисоб 22 гача давом этди. 3 партиядан иборат булган ўйин 2:0 ҳисобида бизнинг волейболчиларимиз фойдасига ҳал бўлди. 1961 йили афғон волейболчилари Тошкентга иккинчи бор ташриф буюришди. Биринчи куни мехмонлар 0:3 ҳисобида «Меҳнат резервлари», иккинчи куни эса 2:3 ҳисобида «ОДО» жамоаларига учрашувни бой беришди. Шу йили Ўзбекистонга Монголиянинг эркаклар ва аёллар жамоалари келишди. Меҳмонлар республикамизни «ОДО», «СКИФ» ва «Буравестник» жамоалари билан куч синашди ва барча учрашувларда мағлуб бўлишди. 1961 йилнинг декабрида Ўзбекистон волейболчилари Индонезияга ўртоқлик учрашувлари ўтказиш учун жўнашди. Улар Суратайя шаҳрида қатор учрашувларда иштирок этиб битта уйинда мағлуб бўлишган бўлса, қолганларида мезбонлар жамоасидан устун келишди. 1962 йил июн ойида Ўзбекистоннинг эркаклар ва аёллар жамоалари Монголияга жўнашди ва барча учрашувларда ғолибликни қўлга киритишди. 1964 йил август ойида Ўзбекистонга жавоб сафари билан Индонезиянинг эркаклар ва аёллар жамоалари ташриф буюришди. Меҳмонларнинг эркаклар жамоаси Ўзбекистоннинг «Динамо» (Тошкент) жамоаси билан ўйнаб, учрашувни 0:3 ҳисобида бой беришган бўлса, Индонезиянинг аёллар жамоаси Тошкентнинг «Спартак» жамоаси қизларига 2:3 ҳисобида ютқазишди. Мазкур ҳалқаро ўйинларда эркаклар волейбол жамоасидан Г.Худяков, Г.Багиров, Р.Хусаинов, Ю.Симонов, В.Кучеров, В.Ананич ва бошқаларнинг, аёллар жамоасидан эса М.Катасонова, Е.Склярова, Л.Рахманқулова, Ю.Холиқназарова, Л.Корчагина ва бошқаларнинг алоҳида маҳорат намойиш этганликларини таъкидлаш лозим. 13

1970-72 йилларга келиб ўзбек волейболчилари Бангладеш, Ҳиндистон ва бошқа хорижий давлатларда ҳалқаро ўртоқлик учрашувлари ўтказиб юксак маҳорат кўрсатишди. 1970 йилдан то 1991 йилларгача ўзбек волейболчилари талайгина халқаро расмий ва ўртоқлик мусобақаларида иштирок этиб келишган. Буларга мисол қилиб Л.Ишмаева, В.Галушко (Дуюнова), Л.Павлова (Лулина), О.Белова, Лепилина, О.Дубяга, С.Мячин ва бошқаларни келтириш мумкин. Аммо бу мусобақаларда Ўзбекистонлик спортчилар собиқ иттифоқнинг турли жамоалари шарафини ҳимоя қилишга жалб қилинган эдилар. Шуни ҳам қўшимча қилиш мумкинки, Республикамизнинг эркаклар ва аёллар жамоалари 1934 йилдан деярли 1988 йилларгача Собиқ иттифоқ Чемпионатида ва 1956 йилдан то 1986 йилгача Иттифоқ халқлари Спартакиадасида иштирок этиб бирон марта юқори поғоналардан жой олмаган. Эркаклар бир мартадан 6 ўрин (1967) ва 8 ўрин (1975)ларни, аёллар эса 6 ўрин (1971) ва 5 ўрин (1975)ларни эгаллашган. Ватанимизнинг ўз мустақиллигини қўлга киритиши ўзбек волейболининг халқаро миқёсдаги ўрнига ҳам ижобий таъсир кўрсатди. Чунончи, 1993 йил 24-31 июлда Шанхай (ХХР) шаҳрида ўтказилган VII Осиё чемпионатида мустақил Ўзбекистоннинг аёллар миллий терма жамоаси волейбол тарихида биринчи бор иштирок этиб, фахрли 6 ўринни қўлга киритди. Мазкур чемпионатга қадар ушбу мусобақаларга тайёргарлик мақсадида Америка Қўшма Штатларининг бир неча шаҳарларида бўлиб, турли университетлар волейбол жамоалари билан ўртоқлик учрашувларини ўтказишди ва ўйинларда мувафаққият қозонишган. 1994 йилда Таиландда ўтказилган «Принцесса Кубоги» мусобақа- ларида Л.Айрапетьянц раҳбарлигида ташкил этилган «СКИФ-Интеркросс» клуби қошида таркиб топган аёллар волейбол жамоаси иштирок этиб, мақтовга лойиқ ўйин намойиш этишди. 1997 йил 21-28 сентябрда Манила шаҳрида ўтказилган IX Осиё чемпи- онатида аёллар терма жамоаси 6 ўрин, 1998 йилда ўтказилган Қозоғистон 14

Республикаси Президенти Кубоги халқаро турнирда 3 ўрин, шу йили Тайландда ўтказилган IX «Принцесса Кубоги» да 6 ўрин, 1998 йил 24-28 майда ўтказилган X Осиё чемпионатида 3 ўрин ва 1999 йил Тошкентда ўтказилган «Кубок Микаса» ҳалқаро турнирида 1 ўринларни олишга сазовор бўлган. Ҳозирги кунда Ватанимизнинг эркаклар ва аёллар миллий терма жамоалари жаҳон чемпионатининг саралаш мусобақаларига тайёргарлик кўрмоқдалар. Эътиборга лойиқ жойи шундаки, истиқлолдан сўнг ўзбек волейболининг тараққиёти республикамизда янгича йўналишда давом этиши кўзга ташланаётир. Жумладан, 1992 йилдан бошлаб мунтазам ўтказилаётган Ў збекистон миллий Чемпионати волейболнинг янада ривожланишига ва равнақ топишига катта таъсир кўрсатмоқда. Айниқса, сўнгги йилларда тадбиқ этилган ўқув муассасалари ўртасида ўтказилаётган 3 босқичли мусобақалар «Умид ниҳоллари», «Баркамол авлод» ва «Универсиада» волейболни ўқувчи-талаба ёшлар ўртасида кенг ривож топишига муҳим туртки бўлмоқда. Шуни таъкидлаш ўринлики, сўнгги йилларда республика миқёсида ўтказилаётган мусобақаларда касбкорлик (профессионаллик) асосида иштирок этувчи жамоалар доираси кенгайиб бормоқда. Булар қаторига «Кинап» (Самарқанд ш.), «Виктория» (Навоий ш.), МХСК (Чирчиқ ш.), «СКИФ» (Тошкент ш., Ў зДЖТИ) ва ҳоказо жамоалар киради. Мазкур волейбол жамоаларининг аъзолари бўлмиш ўйинчилар, спорт усталари А. Сович, Ш. Муслимов, И.Власоа, А.Поповкин, С.Журавлев, И.Тамбиев («Виктория» жамоасидан), С.Баннов, А.Рибалкин, А.Серебрянников, (Тошкент-Самарқанд жамоасидан), А.Колесников, К.Пак, А.Жирнов, В.Петров, М.Маматюк, Ф.Баватов, Д.Султанов, С.Сиддиқов, («СКИФ»), А. Қ осимов, Р.Князев, И.Эрмиш («МХСК»), В.Домниди ( Қ ўқон) барча мусобақаларда ўзларининг юқори савиядаги маҳоратларини намойиш 15

этмоқдалар. Аёллар жамоаларидан «СКИФ» (Тошкент) ўйинчилари Е.Лебедянская, П.Кибардина, С.Ашуркова, Е.Шпачук, М. Мартиненко, С.Григорьева, Н.Хоменко, Н.Ходжаева ва бошқалар Ўзбекистон спорт устаси деган номга сазовор бўлишди. Бу борада тренер-мутахассис ва ташкилотчиларни ҳам хизмати ҳурматга сазовордир. Жумладан, А.Ким (Самарқанд), Т.Абрамова (Тошкент), Г.Пономарев (Токент), М.Ёдгоров (Навоий), А.Асқаров ( Қ ўқон) ва бошқаларни алоҳида таъкидлаб ўтиш ўринлидир. Мусобақа ўйинларининг мазмунли, қизиқарли ва шу билан бир қаторда талаб доирасида ўтказишда Ўзбекистон волейбол Федерациясининг бош котиби, халқаро тоифадаги ҳакам Л.Айрапетьянц, миллий ва республика тоифаларидаги ҳакамлар В.Шнуров, В.Бардин, А.Скворцов, Н.Япаров, В.Баусов ва шу каби кўпгина мутахассисларнинг хизмати катта. Ўзбекистон волейболини янгича йўналишда тараққий эттиришда уни вилоятларда «ҳаракатга» келтириш, хорижий давлатларни волейбол жамоалари билан алоқа боғлашда, улар билан расмий мусобакаларни ташкил қилишда Ўзбекистон волейбол Федерациясининг президенти Э.М. Ғ аниев ҳамда федерациянинг барча аъзолари ибратли фаолият кўрсатмокдалар. Юқорида акс эттирилган волейболга оид тарихий маълумотларни бир тартибда изоҳловчи ўсмирлар, ёшлар, эркаклар ва аёллар ўртасида уюштирилган турли миқёсдаги мусобақалар натижалари қуйидаги 1, 2, 3- жадвалларда берилган. Истиқболдан сўнг ўтказилган Ўзбекистон миллий чемпионати натижалари 4-жадвалда келтирилган. Хулоса ўрнида шуни айтиш лозимки, Ўзбекистон волейболига оиб тарихий лавхалар мазкур ўйинни қандай йўналишларда шакллантиришга, унинг оммавийлигини янада оширишга ҳамда истиқболини таъминлашига катта ёрдам беради. 16

1-жадвал ЎЗБЕКИСТОНДА ВОЛЕЙБОЛНИНГ ТАРИХИЙ ЎРНИ ЎЗБЕКИСТОННИНГ ВОЛЕЙБОЛ БЎЙИЧА ЎСМИРЛАР ЖАМОАЛАРИ ШАҲАР, РЕСПУБЛИКА ВА ИТТИФОҚ МУСОБАҚАЛАРИДА ЭРИШГАН НАТИЖАЛАРИ (1927-1963 ЙЙ) Сана Мусобақа ўтказилган жой Мусобақаларнинг номи Эришил- ган натижа Эркаклар жамоаси Эришил- ган натижа Аёллар жамоаси 1 2 3 4 5 6 7 1927 й июнь Тошкент Тошкент шаҳри мак- таблараро биринчилиги I Чернишевский номли мактаб I Чернишевский номли мактабни 7-синф ўқувчилари 1927 й ноябрь Тошкент Тошкент шаҳри мак- таблараро биринчилиги I II III Чернишевский номли мактаб Коминтерн жамоаси 1 май жамоаси I II III Чернишевский номли мактаб Қизил Октябр жамоаси 1 май жамоаси 1936 й Тошкент 6 вилоятнинг ялпи ўз- бек болалар Спарта- киадаси I Тошкент I Тошкент 17

1 2 3 4 5 6 7 1937 й октябр Тошкент Мактаблар ўртасида Тошкент шаҳар би- ринчилиги I 68 – мактаб I 94 – мактаб 1951 й июнь Волгоград Ўсмир ва қизлар ўрта- сида биринчилиги XIV 1952 й июнь Ўсмирлар ўртасида иттифоқ биринчилиги XII IX 1953 й Тошкент Ёшлар ўртасида Ўзбе- кистон биринчилиги I II III Тошкент Андижон Самарқанд I II III Тошкент Самарқанд Бухоро 1956 й июль Тошкент IX Ў зССР ўқувчилар Спартакиадаси I Тошкент I Тошкент 1958 й июль Тошкент XI Ў зССР ўқувчилар Спартакиадаси I II III Тошкент Тошкент вилояти Наманган вилояти I II III Тошкент Самарқанд в. Наманган в. 1958 й Тбилиси V Бутуниттифоқ ўқув- чилар Спартакиадаси XIX XIX 1959 й Москва VI Бутуниттифоқ ўқувчилар Спартаки- адаси XVIII XIX 18

1960 й март Тошкент III Ў збекистон ёшлар Спартакиадаси I II «Меҳнат резервлари» «Динамо» «Буравестник» I II III «Меҳнат» «Локомотив» «Буравестник» 1 2 3 4 5 6 7 1961 й Боку Бутуниттифоқ ўқув- чилар Спартакиадаси XIII XI 1962 й март Андижон Бухоро Ўсмирлар ва қизлар ўртасида Ў зССР биринчилиги I II III Тошкент – 1 Тошкент – 2 Қўқон I II III Тошкент – 1 Тошкент – 2 Фарғона 1963 й январ Олма-ота Ўрта Осиё ва Қ озоғистон қишқи мусобақалари IV II 1963 й май Волгоград Бутуниттифоқ ўқув- чилар Спартакиадаси XV IX 19

2-жадвал РЕСПУБЛИКА БИРИНЧИЛИГИ МУСОБАҚАЛАРИ (1927-1964 Й) Сана Мусобақа ўтказилган жой Мусобақаларнинг номи Ўрин Эркаклар жамоаси Ўрин Аёллар жамоаси 1 2 3 4 5 6 7 1927 Тошкент I Бутунўзбек Спартаки- адаси 1 2 Тошкент Фарғона 1 2 Рабпросовцилар Металлистчилар 1933 Тошкент II Бутунўзбек Спартаки- адаси 1 ДИТР (Тошкент) 1 Ўзтранс 1935 Тошкент I Ў збекистон техникум ва институтлари Спар- такиадаси 1 Индустриал институти 1936 Тошкент Республика биринчилиги 1 2 3 Тошкент Фарғона Қўқон 1 2 Тошкент Қўқон 1937 Тошкент Республика биринчилиги 1 2 Тошкент Қўқон 1 2 3 Тошкент Самарқанд вил. Фарғона вил. 1938 Тошкент V республика колхоз- лараро Спартакиадаси 1 2 3 Тошкент Фарғона хоразм 1 Қорақалпоғис- тон 1939 Тошкент Республика биринчилиги 1 «Строитель» (Тошкент) 1 «Мотор» Тошкент 20

1 2 3 4 5 6 7 1946 Тошкент Республика биринчилиги 1 «Локомотив» 1 Тошкент 1947 Фарғона Республика биринчилиги II гуруҳ 1 Фарғона вилояти 1 Фарғона вилояти 1947 Самарқанд Республика биринчилиги 1 «Локомотив» 1 Тошкент 1949 Андижон Республика биринчилиги 1 ОДО (Тошкент) 1 «Локомотив» 1950 Тошкент Республика биринчилиги 1 2 3 «Локомотив» (Тош) ОДО (Тошкент) «Спартак» (Фарғона) 1 2 3 «Локомотив» Т. «Наука» (Тош) Фарғона вилояти 1953 Наманган Республика биринчилиги 1 2 3 «Наука» (Тошкент) ОДО (Тошкент) «Металлист» (Бекобод) 1 2 3 Тошкент «Локомотив» «Медик» (Бух) 1953 Тошкент I қишки республика биринчилиги 1 2 Тошкент Тошкент вилояти 1 2 Тошкент Бухоро вилояти 1961 феврал Тошкент Кучли аёллар жамоалари бўйича республика биринчилиги 1 2 3 Тошкент-1 Тошкент-2 Самарқанд 1962 феврал Бухоро Эркаклар ўртасида рес- публика биринчилиги 1 2 3 1 2 I гуруҳ СКА (Тошкент) «Буравестник» Қорақалпоғистон «Буравестник» (Бухара) II гуруҳ «Спартак» (Сам.) «Спартак» (Тошкент) 1 2 3 4 5 6 7 21

1962 феврал Нукус Аёллар ўртасида республика биринчилиги 1 2 3 «Буравестник» Андижон ТошМИ СКИФ 1964 март Қўқон Кучли аёллар жамоалари ўртасида республика мусобақалари 1 2 3 ДСШ Тошкент «Спартак» Тошкент ДСШ Қ ўқон 1964 март Бекобод Кучли эркаклар жамоалари ўртасида республика мусобақалари 1 2 3 СКА (Тошкент) СКИФ УМЗ (Бекобод) 22

Ўзбек волейболчиларининг собиқ иттифоқ мусобақаларида иштироки (1934-64йй) 3 -жадвал Йил Мусобақа ўтказилган шаҳар Мусобақалар Ўрин Эркаклар Аёллар 1 2 3 4 5 1934 Москва II СССР биринчилиги (9 жамоа) 8 9 1935 Боку III СССР биринчилиги «Б» гуруҳи 6 4 1936 Ростов Дон IV СССР биринчилиги 2 разряд бўйича 5 5 1940 Киев VII СССР биринчилиги «Б» гуруҳи (6 жамоа) 6 5 1946 Одесса IX СССР биринчилиги 2-гуруҳ (20 жамоа) 4 3 1947 Грозный X СССР биринчилиги финалда 12 жамоа 1 10 1948 Харков XI СССР биринчилиги (20 жамоа) 12 9 1949 Ленинград XII СССР биринчилиги (24 жамоа) 15 12 1950 Ленинград XIII СССР биринчилиги 19 16 1951 Тбилиси XIV СССР биринчилиги 12 11 1952 Лвов XV СССР биринчилиги 12 11 1952 Минск СССР Кубоги мусобақалари (21 жамоа) 19 18 1953 Одесса XVI СССР биринчилиги 14 13 1953 Ашхобод СССР Кубоги, Ашхобод минтақаси 2 2 1954 Рига I Бутуниттифок қишки мусобақалари 9 11 1955 Куйбишев XVIII СССр биринчилиги «Б» гуруҳи 15 13 1956 Москва I СССР Халқлари Спартакиадаси 13 13 1957 Днепропетровск СССР биринчилиги «Б» лигаси 15 11 1958 Таллин СССР биринчилиги «Б» лигаси 14 12 1959 Москва II СССР халқлари Спартакиадаси 14 11 1960 Харков II Бутуниттифоқ ёзги талабалар ўйинлари 13 18 1963 Москва III СССР халқлари Спартакиадаси 9 15 23

1964 Рига IV Бутуниттифоқ ёзги талабалар ўйинлари 5 8 Ўрта Осиё республикалари ва Қ озоғистон Спартакиадаси 1934 Тошкент I Ў рта Осиё ва Қ озоғистон Спартакиадаси 1 1 1943 Тошкент II ------//------ 1 2 1944 Тошкент III ------//------ 1 1 1948 Тошкент IV ------//------ 1 1 1950 Олмаота V ------//------ 2 1 1951 Тошкент VI ------//------ 2 1 1952 Ашхобод VII ------//------ 1 1 1954 Тошкент VIII ------//------ 1 1 4-жадвал ИСТИҚЛОЛДАН СЎНГ ВОЛЕЙБОЛ БЎЙИЧА ЎТКАЗИЛГАН ЎЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ ЧЕМПИОНАТИНИНГ НАТИЖАЛАРИ Ў ринлар 1993 й 1994 й 1995 й 1996 й 1997 й I Автомобилчи Қўқон Эркаклар Автомобилчи Қўқон МХСК Чирчиқ Каноп Самарқанд Каноп Самарқанд II СКИФ Тошкент Каноп Самарқанд СКИФ Тошкент Виктория Навоий Автомобилчи Қўқон III Каноп Самарқанд СКИФ Тошкент Автомобилчи Қўқон МХСК Чирчиқ МХСК Чирчиқ 24

I СКИФ Тошкент Аёллар Автомобилчи Тошкент - СКИФ Тошкент СКИФ Тошкент II Андижон РВШСМ Тошкент - - Навоий - III Фарғона Андижон - Фарғона - 25

I . 2 . ВОЛЕЙБОЛ ИХТИСОСЛИГИ ФАНИ, УНИ МОҲИЯТИ, МАЗМУНИ ВА ЎРНИ Мамлакатимиз жисмоний тарбия тизимида волейболнинг ў рни. В олейбол – ўзининг географик чегараси ва шуғулланувчилар сони жиҳатидан ниҳоятда кенг оммавийлашган спорт турлари қаторига мансубдир. 1996 йил июль ойида А Қ Шнинг Атланта шаҳрида бўлиб ўтган Бутунжаҳон Конгрессида эълон қилинганидек волейбол жаҳон миқёсида футболдан кейин иккинчи ўринни эгаллайди. Мазкур ўйинни илк бор 1895 йилда “ихтиро” қилган Американинг Массачусетс штати, Холиок шаҳридаги коллежлардан бирининг жисмоний тарбия ўқитувчиси пастор Вильям Морган волейболни шу даражада оммавийлашиб кетишини ўз вақтида эҳтимол ҳаёлига келтирмаган бўлса керак. Ўзбекистонда волейбол ўйини спорт тури сифатида 1920 йиллардан сўнг вужудга келган бўлиб, қисқа вақт ичида кескин оммавийлашиб кетди. Айниқса, Тошкент шаҳри, Тошкент вилояти, водий вилоятлари, шаҳар ва қишлоқларда волейбол кенг тус олди. Республикамиз шарафини ҳимоя қилувчи “ Ў қитувчи”, “Наука”, “Локомотив”, “Спартак”, “ОДО”, “Пахтакор”, “Автомобилист”, “Динамо” каби етакчи волейбол жамоалари турли миқёсдаги мусобақаларда ўз санъатларини навбатма-навбат намойиш қилиб келишди. Ватанимизнинг эркаклар ва аёллар жамоалари 1934 йилдан деярли 1988 йилгача собиқ иттифоқ чемпионатларида ва 1956 йилдан то 1986 йилгача собиқ иттифоқ ҳалқлари Спартакиадасида иштирок этиб бирор марта совриндорлар поғонасига кўтарилмаган бўлса-да, бир неча бор кучли олтиликдан жой олишган. Мана шу давр ичида етакчи ўзбек волейболчилари етишиб чиқди. Булар қаторига илк бор спорт усталигига сазовор бўлган Г.Худяков, Г.Багиров, Ю.Симонов, В.Кучеров, В.Ананич ва Р.Хусаиновлар киради. Аёллардан эса Л.Величкова, М.Катасонова, Л.Ишмаева, Л.Раҳманқулова, И.Назарова, олимпиада чемпионлари В.Дуюнова (Галушко), Л.Павлова, 26

ёшлар ўртасида Оврупо чемпионлари Л.Ишмаева, Л.Сулейкана, О.Белова, Л.Лепилина, О.Дубяга ҳамда эркаклардан С.Мячинлар Ў збекистон шуҳратини ҳалқаро миқёсга кўтардилар. Ҳозирги кунга келиб ўзбек волейболи мустақил йўналишда тараққий этиб бормоқда. 1993 йил июль ойида Хитойни Шанхай шаҳрида ўтказилган VII Осиё чемпионатида мустақил Ў збекистон Республикасининг аёллар жамоаси волейбол тарихида биринчи бор иштирок этиб фахрли 6 ўринни қўлга киритди. Шуниси эътиборга лойиқки, истиқлолдан сўнг ўзбек волейболининг тараққиёти янгича йўналишда ривожланаётганлиги кўзга ташланмокда. Жумладан, 1992 йилдан бошлаб мунтазам ўтказилаётган Ў збекистон миллий чемпионати ва ўқув муассасалари ўртасида ўтказилаётган 3 босқичли “Умид ниҳоллари”, “Баркамол авлод”, “Универсиада” мусобақалар ўзбек волейболининг янада оммавийлашишига таъсир этмоқда. Мазкур мусобақаларда профессионаллик асосида тузилган жамоаларни иштирок этиши мақтовга сазовордир. Буларга “Каноп” (Самарқанд ш.), “Виктория” (Навоий ш.), “МХСК” (Чирчиқ ш.), “Автомобилчи” ( Қ ўқон ш.), “Автомобилист” (Наманган) ва СКИФ (Тошкент ш.) жамоалари мисол бўла олади. Ушбу жамоалар аъзолари бўлмиш А. Сович, Ш. Муслимов, И. Власов, А. Поповкин, С.Журавлев, И.Тамбиев (Навоий), С.Баннов, А.Серебрянников, А.Рибалкин (Самарқанд), М.Шарипов, В.Домниди ( Қ ўқон), А.Колесников, Ф.Баватов, М.Маматюк, К.Пак, А.Жирнов (Тошкент), И.Эрмиш, А.Касимов, Р.Князев, В.Петров (Чирчиқ) лар катта маҳорат кўрсатишмоқда. “СКИФ” нинг аёллар жамоаси волейбочилари П.Кибардина, Н.Ходжаева, Е.Шпачук, С.Ашуркова ва бошқалар ҳам таҳсинга муносибдирлар. Бугунги кунга келиб янги профессионал клуб ва жамоаларнинг ташкил топиши ҳамда уларнинг шаклланиши давом этмоқда. Булар жумласига АГМК (Олмалиқ), Самарқанд Телеком УЗИ, КЕШ (Шахрисабз), Парвоз (Наманган), Ниҳол (Фарғона), Динамо (Андижон) жамоалари киради. Албатта барча спорт турлари сингари 27

волейболнинг ҳам оммавийлигининг кенгайиши фақатгина йирик мусобақаларни ўтказиш ва уларда иштирок этаётган малакали волейболчилар сони билан белгиланмайди. Аксинча, “катта” волейболни оммавийлиги жойларда – қишлоқ, шаҳар, мактаб ва барча ўқув юртларида шу спорт турига бўлган эътибор, уни тараққий эттириш ишлари билан ўлчанади. Афсуски, ҳозирги кунда жойларда волейбол бўйича ўринбосарлар тайёрлаш ишлари жуда суст маромда амалга оширилмоқда, мутахассислар қўнимсизлиги, ҳатто айрим туман ва қишлоқларда уларни ўта танқислиги кўзга ташланади. Ўқув юртларида волейбол бўйича ўтказиладиган жисмоний тарбия дарси ёки ўқув машғулотлари савияси анча паст бўлиб, моддий ва маънавий таъминоти талабга жавоб бермайди. Бинобарин, волейбол бўйича олий маълумотли, малакали мутахассисларни тайёрлашда айнан юқорида зикр этилган муаммоларни ҳамда ижтимоий ва иқтисодий жиҳатдан қийин бўлган босқични муваффақиятли енга оладиган ёшларни танлаш ва уларни тарбиялаш истиқлол заруриятидир. Айнан мазкур масъулият Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия институти ва уни спорт ўйинлари кафедрасига юклатилган бўлиб, ҳозирги кунда бу масала бўйича талайгина, ташкилий, услубий ва илмий ишлар амалга оширилмоқда. Волейбол бўйича ўқитувчи-мураббий модели Волейбол бўйича тренер-мураббийнинг касб фаолияти ўз моҳияти ва мазмуни билан ўзга педагогик ихтисосга муносиб бўлган (ўқитувчи, йўриқчи, ташкилотчи) мутахассислардан тубдан фарқ қилади. Шунинг учун ихтисослик фанини талқин қилишдан аввал мураббийнинг кўп қирралик фаолияти намунавий нусхасини – моделини ва уни мазмуний моҳиятини кўриб чиқиш лозим. Модел - французча сўз бўлиб, нусҳа, андоза, намуна каби тушунчаларни англатади. 28

Мутахассис “модели” 3та асосий таркибий қисмдан иборат бўлиб, жамиятнинг тараққиёт даражаси, ижтимоий сиёсий йўналиши ва касбга бўлган ихлос-қизиқиш хусусиятларига боғлиқдир. Мутахассис “модели” жисмоний тарбия институтларини битирувчи спорт турлари бўйича ўқитувчи-тренерлар касбининг иш мазмуни ва уларга қўйиладиган талаблар билан ифодаланади. Мазкур соха мутахассиси ўқув режасида қайд этилган ўқув фанларини умумий ва махсус йўналашини, маъмурий кўрсатмаларини, жисмоний тарбия ва спортга оид 1992 йил 14 январда қабул қилинган Қ онун моҳиятини ҳамда барча дастурий ва шаҳодатлаш ҳужжатларини билиши, уларни амалиётга тадбиқ қила олиши даркор. Мураббий оммавий спорт разрядларига лойиқ волейболчиларни тайёрлаш, спорт ўринбосарлари ва юқори малакали спортчиларни етиштириш тадбирларини, машғулотларни ташкил қилиш технологиясини ўзлаштирган бўлиш зарур. Волейбол ихтисоси бўйича таҳсил олаётган талабалар 4 (кундузги бўлим) ва 5 (сиртқи бўлим) йил давомида назарий, амалий ва услубий машғулотлар ёрдамида волейболга оид бўлган барча билим, малака ва кўникмаларни ўзлаштирадилар. Жумладан, назарий машғулотларда волейболни вужудга келиши, ривожланиш тарихи ҳамда замонавий волейболни аҳволи ҳақида билим берилади. Мазкур малакалар Ўзбекистон мисолида чуқурроқ ўрганилади. Ўйиннинг техник, тактик, психологик, жисмоний тайёргарлиги, уларни моҳияти ва мазмуни ихтисослик фанининг асосий мавзулари бўлиб ҳисобланади. Ўқув тренировка жараёнини ташкил қилиш ва бошқариш, ўргатиш ва такомиллаштириш технологияси, мусобақа қоидаси ва ҳакамлик қилиш услубияти, мусобақа ўтказиш, илмий-тадқиқот ишларини ўрганишга оид материалларга алоҳида эътибор берилади. Ихтисослик фанининг муҳим таркибий қисмларидан бири ўқув жараёнида ўқув амалиётини ташкил қилиш ҳамда ўқишдан ажралмаган ҳолда педагогик ва ташкилий-тренерлик касби (ўқитувчи, тренер, ташкилотчи) 29

сирларини ўрганиш, унга хос малака ва кўникмаларни эгаллашдан иборат. Педагоглик санъати, айниқса, ўрта мактабларда, спорт мактабларида, спорт жамиятларида ўтказиладиган ташкилий тренерлик амалиётларида шакллантирилади, мукаммаллаштирилади. Волейбол бўйича ўқув- тренировка шўъбаларига, БУСМларга танлов услублари ва машқлари (тестлари) асосида истеъдодли болаларни жалб қилиш масалалари ихтисослик фанидан жой олган. Семинар машғулотларида талабалар олган билимлари ҳақидаги маърузалар ва ахборотлар тайёрлайдилар. Турли шаклда олиб бориладиган машғулотларда ўзлаштирилган билим, малака ва кўникмалар тест талаблари асосида баллар бўйича шаҳодатланадилар (фақат кундузги бўлим талабалари). Бундан ташқари ихтисосликнинг қўшимча йўналишларидан бири мустақил тайёргарлик ва спорт - педагогик маҳоратини такомиллаштириш тадбирларини амалга оширадилар. Спорт-педагогик маҳоратини такомиллаштириш машғулотлари факултатив (дарсдан ташқари) барча курслар давомида мунтазам ўтказилади. Мазкур машғулотларни асосий талабларидан бири – талабалар институтни битирув курсига қадар камида II спорт разрядига ва волейбол бўйича спорт ҳаками деган тоифага эга бўлишлари шарт. Курс ёки диплом иши ихтисослик фанида алоҳида ўрин эгаллайди. Талабалар турли мавзуларда мазкур услубий ва илмий-тадқиқот ишларни босқичма-босқич ишлаб чиқиб, битирув курсида ҳимоя қиладилар. Институтни битирувчи мутахассис касби ва ихтисосига хос фаолиятларни (қобилиятларни) ўзида мужассамлаштирган бўлиши лозим. Жумладан, ечиладиган масалалар, ўтказиладиган тадбирлар ва барча сохага оид ишларни олдиндан «лойиҳалаштириш», режалаштириш, андоза ва нусҳаларини чизиш, барча шуғулланувчи, тарбияланувчи ва умуман соха кишилари билан мақсадга мувофиқ алоҳида алоқа боғлай олиш; сохага 30

боғлиқ барча тадбирларни самарали ташкил қила олиш; ўз сохаси бўйича билим доирасини кенгайтира бориш ва уни касб йўналишига жорий қилиш ва бошқа шу каби фаолиятлар мутахассис йўлдоши қилиб белгиланган. Ў збекистонда волейболни бошқарувчи давлат ташкилотлари Республикамизда волейбол тараққиётини бошқариш функциясини жисмоний тарбия ва спорт бўйича давлат ташкилотлари таркибига кирувчи туман, шаҳар, вилоят шаҳобчалари бажаради. Спортчи резервларни ва юкори малакали спортчиларни етиштиришни бошқариш масъулияти Ў збекистон Республикаси жисмоний тарбия ва спорт Қ ўмитаси қарамоғидаги спорт ўйинлари шўъбасига юкланади. Бундай Қ ўмиталар республикамизнинг ҳар бир туман, шахар ва вилоятларида мавжуд бўлиб, улар жойларда волейбол тараққиётини таъминлашга жавобгардирлар. Волейболни тараққий эттиришда, уни янада оммавийлаштиришда республика, вилоят, шаҳар ва туман касаба уюшмаларининг «Кўнгилли жисмоний тарбия ва спорт жамиятлари» катта иш олиб боради. Волейбол ўқув машғулоти сифатида Олий ва ўрта махсус билим юртлари ҳамда мактабларининг ўқув дастурларидан жой олган. Республикамизнинг миллий терма жамоалари мураббийлари нафақат юқори малакали волейболчиларни тайёрлаш, балки волейбол бўйича истеъдодли ўринбосарларни етиштириш тадбирларига раҳбарлик қилиши, уларга назарий ва услубий ёрдам кўрсатиб туриши зарур. Спорт клубларида, Б Ў СМ, олимпия ўринбосарларини тайёрлаш. Б Ў СМларда, умумий таълим мактабларида, техникум ва олий ўқув юртларида волейболни ривожлантириш вазифалари ва унинг аҳамияти Республикамизни барча ўқув юртларида волейбол энг оммавий спорт турларидан бири бўлиб ҳисобланади.Қишлоқларда, хўжалик жамоаларида, маҳалла марказларида, мактаб ва ўқув юртларида фаолият кўрсатаётган 31

кўпдан-кўп волейбол тўгаракларида мазкур спорт тури билан шуғулланаётганларнинг сони саноқсиздир. Волейбол ўқув машғулоти сифатида барча ўқув юртларининг ўқув дастуридан жой олган. Бу ўйинга эътибор кучлилигининг сабаби унинг соддалиги ва жисмоний тарбия тизимда арзон, ҳаммабоп восита эканлигидир. Умумий таълим мактабларида волейбол V - XI синфлар учун ўқув дастурига дарс сифатида киритилган. Кўп йиллик тажрибалар шуни кўрса- тадики, волейболчилар маҳоратини ошириш ва малакали волейболчиларни етиштириш мактаб ўқувчиларини мазкур ўйин сирларига мақсадга мувофиқ режага асосан оммавий ўргатиш билан боғлиқдир. Мактаб ўқувчилари ўз маҳоратларини махсус Б Ў СМларда, олимпия ўринбосарлари тайёрлаш Б Ў СМларида янада «чуқурроқ» ва кенгроқ такомиллаштиришлари мумкин. Б Ў СМ ва шунга ўхшаш махсус спорт мактаблари ўз фаолиятларини асосий дастур ва режалаштирув ҳужжатлари ҳамда Ўзбекистон Республикасининг «Жисмоний тарбия ва спорт ҳақидаги Қонунга» асосан амалга оширадилар. Маҳаллаларда, турар жойларда, ётоқхона, дам олиш уйлари, оромгоҳлари, дала шийпонлари ва соғломлаштириш марказларида волейбол тўгаракларини ташкил қилиш ва мазкур спорт билан мунтазам шугулланиш нафақат барча ёшдаги аҳолини жисмонан такомиллаштиришга ёрдам беради, балки уларни саломатлигини мустахкамлайди, болаларни ножўя ишларга аралашувларидан қайтаради. Олий ўқув юртларида, касб-техника билим масканлари ва ҳарбий қисмларда ҳам волейбол ниҳоятда катта ахамиятга эга. Олий ўқув юртларида волейбол биринчидан ўқув дастурига биноан машғулот сифатида жорий этилган бўлса, иккинчидан шу ўқув юртларининг спорт клубларида фаолият кўрсатаётган волейбол тўгаракларида машғулотлар олиб борилади. Мазкур ўқув масканларида волейболни кенг оммавийлашганини биргина «Студентлар спорти ҳафталиги» мусобақаларидан ҳам билса бўлади. 32

Ўзбекистон волейбол Федерацияси иш функциялари Мамлакатимизда волейболни оммавийлаштириш, ривожлантириш, уни равнақ топтиришда Ўзбекистон волейбол Федерацияси раҳбарлик ва бошқарувчи ролни ўйнайди. Республикамизнинг туман, вилоят ва шахарларида эса бу масъулият жойлардаги федерациялар орқали амалга оширилади. Федерациянинг олий раҳбар органи республика анжуманидир. У мамлакатда волейболни ривожлантиришнинг асосий масалаларини ҳал қилади. федерация анжуман туфайли сайланган ўз президиумидан (раёсатидан) иборат. Раёсат ўз навбатида белгиланган ижроий қумитасига эга бўлиши керак. Қўмитада федерациянинг президенти раҳбарлигида директорат ва доимий ҳайъатлар тузилади. Бу ҳайъатлар қуйидаги йўналишлар бўйича фаолият кўрсатадилар: - молиявий-иқтисодий; - юридик-хукуқий; - моддий-техника таъминлови; - оммавий-ташкилий; - тренерлар кенгаши; - илмий-услубий; - спорт-техника; - болалар ва ўсмирлар спорти; - халқаро спорт алоқалари; - республика спорт фахрийлари кенгаши. Кўриниб турибдики, мазкур йўналишларнинг номларининг ўзи ҳайъатнинг вазифаси, бажарадиган тадбирлари ва бутун фаолиятлари мазмунини белгилаб бериб турибди. 33

II. БОБ. ВОЛЕЙБОЛ ЎЙИН ТЕХНИКАСИ ВА УНИ УРГАТИШ УСЛУБИЁТИ. I. 1. Ўйин техникасини таснифи Волейбол спорт ўйинлари турларига мансуб бўлиб , ўз моҳияти , мазмуни ва хусусияти билан улардан фарқ қилади . волейбол уйини нисбатан кичик бўлган , яъни ўртасидан тенг иккига булинган 18 х 9 метрли тўғри бурчакли тўртбурчак шаклидаги майдончада амалга оширилади . 6 кишидан иборат бўлган икки жамоани майдонча ўртасидан ўтган ўрта чизиқ ва тўр чегараланган бўлиб, ўйин шу тўр устидан тўп билан ўйналади. Замонавий волейбол турли ўйин малакалари ва тактик комбинацияларга ниҳоятда бой бўлиб, ўта катта шиддат ва тезликда ўтади. Бинобарин, волейболнинг юқорида зикр этилган ўзига хос хусусиятлари ўйинчилардан мукаммал такомиллашган техник маҳорат талаб қилади. Мусобақа ўйинларида техник маҳорат қанчалик кенг ва ташқи таъсирларга нисбатан иукаммал шаклланган бўлса, шунчалик ғалабани қўлга киритиш имкони кўп бўлади. Ўйин техникаси – бу бир вақтнинг ўзида кетма-кет ва муайян максадли тартибда ижро этиладиган ихтисослашган ҳаракат ёки ҳаракатлар мажмуасидир. Ўйин техникаси – ҳаракатни аниқ, тез, енгил, вазиятга мувофиқ, кам куч сарф этиб юқори самарада бажаришга мўлжалланган бўлиши лозиа. «Техника» атамаси юнонча ( tehnus ) сўз бўлиб, жуда кенг маънода фойдаланилади ва ўзбек тилида «санъат» тушунчасини англатади. Милоддан аввал 776 йилдан бошлаб ҳар 4 йилда Юнонистондаги Олимп тоғларининг этагида жойлашган Олимп қишлоғида Худо Зевс шарафига ўтказиладиган умум-юнон байрам мусобакалари иштирокчилари 2 ғилдиракли аравачада пойга, муштлатиш, бешкур III спорти бўйича ўз санъатларини (техникасини) намойиш этганлар. Қизиғи шундаки ҳар бир иштирокчи мусобақадан олдин ўз қадди-қоматини, мушакларини шаклланганлиги ва бошқа шу спортга оид хислатларни намойиш қилиши мазкур мусобақанинг шартларидан бири 34

бўлган. Демак, муайян спорт тури билан мунтазам шуғулланиш натижасида одамнинг қадди - қомати, мушаклари ва организмнинг жамики барча органлари шаклланади, бинобарин спортчининг техник маҳорати, санъатини такомиллашиши таъминланади. № 1 жадвал 35

Техникага оид барча воситалар борки (самолёт, автомобил, ракета, телевизор, совутгич, соат ва ҳоказо) уларнинг техник паспорти мавжуд булиб, унда мазкур воситанинг техник кўрсаткичлари ва ўлчамлари берилган булади. Спортда ҳам муайян ҳаракат малакасининг ўзига хос техник кўрсаткичлари, ўлчамлари ва уни ижро этишда шаклланган техник тартиби мавжуддир. Волейболда ўйин техникаси ўзига хос таснифга эга бўлиб, у бир неча туркумдан таркиб топади. Ўйин техникаси таснифи «ҳужум техникаси» ва «ҳимоя техникаси» каби туркумларга бўлинади. Улар эса ўз навбатида юқоридан пастга қараб бир-бирига бўйсундирилган кичик туркумлардан ташкил топади. Ҳужум техникасига ҳолат ва ҳаракатланиш, узатиш, тўпни ўйинга киритиш ва зарба техникаси киради. Ҳимоя техникаси эса ҳолат ва ҳаракатланиш, тўпни қабул қилиш ва тўсиқ қўйиш техникасидан иборат. Ҳолат ва ҳаракатланиш техникаси Ўйинда рўй берадиган вазиятларга қараб ўйинчи ҳолати турлича бўлиши мумкин. Жанговор ҳолат – ҳар қандай йўналишдаги ҳаракатланишга ёки вазиятга муносиб ўйин малакасини дарҳол бажаришга қаратилган бўлади. Бунда ўйинчи оёкларининг таянч сатҳи деярли катта бўлмайди, яъни салгина оёк учида турилади, оёқлар тизза бўғимларида бирозгина эгилган бўлиб, тана ҳиёл олдинга интилган бўлади. Вазиятга қараб «жанговор» ҳолат уч турда ижро этилиши мумкин. Турғун ҳолат – бир оёк иккинчи оёкдан бир оз олдинга жойлашади, тиззалар букилган, гавда бир оз олдинга эгилган, қўллар тирсак-энгак сатҳигача кўтарилган бўлади. Асосий ҳолат – икки оёк бир-биридан 20-30 с оралиғида параллел жойлашган бўлади. Ўйинчи оғирлиги тиззалар букилган икки оёққа тенг тақсимланган бўлиб, гавда олдинга интилган, тирсаклар букилган ҳолда қўллар гавда олдида жойлашган бўлади. 36

Ўзгарувчан ҳолат – юқорида қайд этилган у ёки бу ҳолатларнинг техник нусхасини ўзида мужассамлаштирган бўлади. Ҳаракатланишлар – турли усулларда амалга оширилади: юриш, югуриш, силжиш, ҳатлаш. Узатиш техникаси. Тўп узатиш волейболда асосий ўйин малакаларидан бири бўлиб, шу уйин билан боғлик бўлган барча техник- тактик фаолиятни амалга оширишга имкон яратувчи ягона воситадир. Узатиш – ҳужум техникасига мансуб бўлиб, уни маълум вазиятда тактик маҳорат билан тўғридан-тўғри ижро этиш очко олиш имконини бериши мумкин. Тўп узатиш – немис мутахассиси М.Фидлерми (1970) изоҳига биноан – бир вактни ўзида бажариладиган икки ҳаракат малакасидан иборат бўлади. Биринчи «жанговор» ҳолатдан гавдани оғирлик марказини бир оз пастга тушириш, яъни оёкларни тизза кисмидан салгина эгилишидан то тўпни қабул қилишгача бажариладиган малака. Бу малака ҳимоя техникасига киради. Иккинчиси агар тўп мақсадли йўналиш бўйича маълум ўйинчига аниқ етка- зиб берилса, бу узатиш деб юритилади ва ҳужум техникасига киради. Узатиш бир неча турлардан иборат бўлади: таянч ҳолатда икки қўллаб юқоридан узатиш, икки қўллаб пастдан узатиш, бир қўл билан юқоридан ва пастдан узатиш, сакраган /таянчсиз/ ҳолатда икки қўл ёки бир қўл билан юқоридан узатиш. Узатиш вертикал, горизонтал ёки диогонал равишда баланд, паст, узоқ ёки яқин йўналишларда ижро этилиши мумкин. Икки қўллаб юқоридан узатиш техникаси. «Жанговор» ҳолат – бир оёқ иккинчисига нисбатан олдинда, иккала оёқ ҳам тизза қисмидан эгилган бўлади; келаётган тўпни йўналишига, баланд-пастлигига ва тезлигига қараб ҳолат ёки ҳаракатланиш – жой танлаш муносиб мазмунга эга бўлиши лозим; тўп яқинлашганда тўпга нисбатан қарши ҳаракат оёкларни тизза қисмидан ёзилиши билан бошланади; қўлларни кўрсатиш ва катта бармоқлар учбурчак шаклда бўлиб, уни орасидан тўпни яқинлашиши кузатилади; билаклар 37

салгина орқага эгилган бўлиб, бармоқ-панжа-кафтлар чўмич шаклида бўлади; тўп билан қўлларни «учрашуви» арафасида оёқларни тизза қисмидан ёзилиши, қўлларни тирсак қисмидан ёзилиши билан давом этиб, узатишда тўпни йўналишини максадга мувофиқ таъминлаши лозим. Узатишни сўнгги дақиқасида оёқ ва қўллар шиддат билан ёзилади. Узатиш вақтида бармоқлар амортизация ва йўналтириш, кўрсатиш ва ўрта бармоқлар эса билакларни тўпга қарши ҳаракати билан биргаликда узатишни таъминловчи куч вазифаларини бажаради. Номсиз ва кичик бармоқлар тўпни ён томондан уни аниқ йўналтирилишига ёрдам беради. Таянчсиз ҳолатда /сакраган ҳолатда/ икки қўллаб юқоридан узатиш техникаси – аксарият қисқа баландликда фақат сакраган ҳолатда амалга оширилади. Икки ёки бир қўллаб пастдан узатиш (қабул қилиш) техникаси маърузанинг «ҳимоя техникаси» қисмида ёритилади. Тўпни ўйинга ўйинга киритиш техникаси. Тўпни ўйинга киритиш – ўйинни бошлаш ёки довам эттириш воситаси бўлсада, у айниқса, сўнгги йилларда, ҳужум техникаси тизимида ғалаба (очко) келтирувчи асосий малакаларга айланиббормоқда. Тўпни уйинга киритиш бир неча турлардан иборат: тўрга нисбатан тўғри туриб пастдан ва юкоридан тўп киритиш; тўрга нисбатан ён томон билан туриб пастдан ва юқоридан тўп киритиш; юқоридан тўғри ва ён томон билан туриб тўпга умуман айланма ҳаракат бермасдан (режалаштирилган подача) тўп киритиш. Юқорида қайд этилганидек, тўп киритиш турлари ҳар хил бўлсада, уларнинг бир хил хусусиятлари мавжуд, чунончи, дастлабки ҳолат – чап (ўнг) оёқ бир қадам оралиғида олдинга жойлашади; ҳаракатланишнинг дастлабки босқичида оёқлар тизза қисмидан бир оз эгилган бўлади; чап қўлда жойлашган тўпни; пастдан тўп киритишида тахминан тўп 25-50 см баландга вертикал ирғитилади; юқоридан тўп киритишда тўп тахминан 1,0 м атрофида ирғитилади; бундан ташқари пастдан тўп киритишда гавда олдинга бир оз букилган бўлади, юқоридан тўп киритишда эса гавда вертикал ҳолатда 38

бўлади; тўп ирғитилиши биланоқ тананинг оғирлик маркази орқа томонга силжитилади; гавда ва ўнг қўл баробарига орқа томонга ҳаракатланади; - пастдан тўғри туриб тўп киритишда ўнг қўл ерга нисбатан перпендикуляр равишда орқага силжитилиб, сўнг ирғитилган тўпни шиддат билан олдинга-баландга урилади; - пастдан ён томон билан туриб тўп киритилганда ўнг қўл ерга нисбатан параллел равишда орқага силжитилади, сўнг олди томонга параллел ҳаракатда шиддат билан ирғитилган тўпни олдинга-баландга урилади; - юқоридан тўғри туриб тўп киритишда ўнг қўл юқорига вертикал кўтарилган ҳолатдан орқа томонга ҳаракатлантирилиб, тирсакдан букилади, сўнг қўл ёзилиши билан бир қаторда олд томонга шиддат билан ҳаракатлантирилиб вертикал ҳолатга етганда тўпзарб билан урилади, тананинг оғирлик маркази олд томонга силжиши керак; - юқоридан ён томомн билан турган ҳолатдан гавда ўнг томонга эгилади, қўл орқага-пастга туширилади ва қайта шиддат билан олд томонга ҳаракатлантирилиб, вертикал ҳолатда ирғитилган тўп зарб билан урилади; - тўғри ва ён томон билан тўпни айланма ҳаракатсиз киритишда зарба берувчи қўл тўпдан деярли қисқа оралиқда бўлади ва зарба тўпни марказий нуқтасига тўғри келиши керак. Албатта тўп киритиш техникасига юқорида қайд этилган услубий кўрсатмалар вазиятга, тўп киритиш тактикасига, ўйинчининг маҳорати ва имкониятига қараб у ёки бу томонга ўзгариши мумкин. Зарба (ҳужум) техникаси. Сакраб зарба билан тўпни уриш ёки тўсиқчиларни чалғитиш ниятида бир қўл билан тўпни рақиб майдончасини бўш жойига узатиш (ўтказиб юбориш) ўйин вазиятининг очко олиш билан тугалланишига ёки жуда бўлмаганда рақиб жамоани қайта ҳужум уюштиришига имкон бермасликка қаратилган бўлиши лозим. Зарба – қисқа оралиқда чопиш (1 фаза), депсиниш ва сакраш (2 фаза), зарба бериш (3 фаза) ва қўниш (4 фаза) малакалари асосида амалга оширилади. 39

Қисқа оралиқда югуриш фазаси ўз навбатида бир-бири билан боғлиқ бўлган 3 қисмга бўлинади: дастлабки (тайёргарлик), ўрта (югуришнинг асосий қисмлари) ва томонни ерга қўйиш (депсинишгача) жараёнлари. Югуришнинг дастлабки қисмида волейболчи хали ўзига узатилган тўпнинг йўналишини тўла илғамасада, ҳаракат йўналишини ойдинлаштириш мақсадида бир-иккита тайёргарлик қадамини қўяди. Югуришнинг иккинчи (ўрта) қисмида, узатилган тўпни йўналиши ва шунга муносиб бўлган ҳаракат йўналиши аниқланиб, шиддат билан югуриш қадамлари ташланади. Бу қисмда ижро этиладиган малакалар ҳужумчини жисмоний, техник ва тактик имкониятларига қараб у ёки бу томонга ўзгариши мумкин. Югуришни учинчи қисмида тана оғирлик марказини пастроқ тушириб, ўнг оёқ билан шиддатли катта қадам қўйилади, аввал ерга оёқнинг товон қисми қўйилади, сўнг чап оёқни бирлаштириш билан бир қаторда икки оёқнинг тизза қисмлари янада букилади, икки қўл орқадан олдинга тезлик билан ҳаракатланиб, инерциядан фойдаланган ҳолда депсиниш ижро этилади. Иккинчи фаза – сакраш. Вертикал равишда, қўлларни олдинга– юқорига шиддатли ҳаракати тўрга тегмасдан ва икки оёқ билан депсиниш эвазига амалга оширилади. Сакраш фазасининг сўнгги дамида гавда орқа томонга эгилади, зарба берувчи қўл, шиддат билан ёй шаклида юқорига ҳаракатлантирилади, қўл тирсак қисмидан паст томонга букилади. Учинчи фаза – тўпни зарба билан уриш. Ўнг қўлни (зарба берувчи қўл) тирсак қисмидан ёзилиши, уни юқорига – олдинга қараб ижро этилган ҳаракати билан ифодаланиб, қўл айнан вертикал ҳолатгача ёзилган вақтда қўлдан ташқари қорин-кўкрак-бел мушакларини бараварига кескин қисқариши ёрдам бериши зарур. Зарбани тактик максадга қараббарча мушакларни қисқариш кучи ва иштирок этиш фоизи турлича бўлиши мумкин. 40

Тўртинчи фаза – қўниш. Оёқларни эгилган ҳолатида амортизация қаршилигида ижро этилади. Зарба бериш техникаси – тўғри йўналишда, яъни чопишни йўналишида, гавдани бурмасдан ва буриб турли йўналишда зарба беришни ўз ичига олади. Зарбанинг мазкур турларидан ташқари сакраб ён томомн билан зарба бериш тури мавжуд. Лекин зарбанинг ушбу тури сўнгги йилларда, афсуски, кам ижро этилмоқда. Ҳимоя техникаси. Тўпни қабул қилиш техникаси. Тўпни қабул қилиш – бу ўйинчи ўз майдончасида тўпни қоидага биноан ерга тушишига қарши қўллайдиган ҳаракат малакасидир. Тўпни қабул қилиш турли усулларда ва ўзига хос техник тартибда ижро этилади. Пастдан икки қўл билан қабул қилиш. Замонавий волейболда асосий ҳимоя воситаларидан бири бўлиб, дастлаб тез ва аниқ тўпни йўналишига қарши чиқиш тана оғирлик марказини пастроқ тушириб (оёқларни тизза қисмидан букилиши ҳисобига), пастдан икки қўлни тўғри ёзилган ва жипсланган икки қўлни пастдан-юқорига, олди томонга қараб ҳаракатланиши асосида ижро этилади. Қўл ҳаракати оёқларнинг тизза қисмидан ёзилиши ва тана оғирлик марказининг кўтарилиши билан мос келиши керак. Қабул қилинган тўпга йўналиш бериш қўл, оёқ ва гавданинг бир-бирига мос бўлган ҳаракати орқали амалга оширилади. Қўлларнинг билак қисмидан тирсак қисмигача тўп қабул қилиш чегараси ҳисобланади. Пастдан икки қўл билан тўпни қабул қилиш техникаси, яъни мазкур малакани ижро этишда тана оғирлик марказини баланд-пастлиги, оёқларнинг тизза қисмидан букилиш бурчагини катта-кичиклиги, гавдани бир оз олдинга эгилиши ва вертикал равишда бўлиши, йиқилиб қабул қилишлар ўйин вазиятига – ўйинга киритилган тўпни ёки ҳужум зарбасининг куч-тезлигига ва бошқа шароитларга боғлиқ бўлади. 41

Пастдан бир қўл билан тўпни қабул қилиш. Тўп ўйинчидан узоқроқ (баъзида баландроқ) йўналтирилган бўлса (тушадиган бўлса) амалга оширилади. Бунинг учун ҳаракатланишни сўнгида (ёки жойдан туриб) охирги қадам кенг қўйилади, тиззалар букилади, тана оғирлик маркази пастроқ туширилади, гавда тўпга карама-қарши «жойлашади». Агар мазкур малака ёрдамида тўпни қабул қилиш имконияти бўлмаса, унда «узун» қадам ташланиб, ён томонга ярим овал шаклида эгилиб тўп томон ташланади. Тўп билан қўлни «учрашуви» арафасида тана ер билан параллел даражага келган ҳолда сирпаниб «қўнилади». Шуни ҳам эслатиб ўтиш ўринлики, айрим ҳолларда сўнгги қоидага биноан тўпни «олиш» имкони бўлмай қолса, уни қабул қилиш оёқнинг исталган қисми билан амалга оширилади. Тўсиқ қўйиш техникаси. Тўсиқ қуйиш – бу рақиб ўйинчиси томонидан узатилган ёки зарба берилган тўп йуналишини тўсиш, унга қарама-қарши «жонли девор» ташкил килишдир. Тўсиқ қуйиш асосий ҳимоя воситаси бўлибгина қолмай, балки мазкур тўсиқ ёрдамида очко олиш имконияти ҳам мавжуд бўлиши мумкин. Демак, ўз навбатида тўсиқ қўйиш ҳужум тизимига ҳам мансубдир. Тўсиқ қўювчи ўйинчи дастлаб оёқларини елка кенглигида жойлаштиради, оёқлар тизза қисмидан хиёл букилган бўлади, қўллар тирсак қисмидан букилган бўлиб, панжалар ёйилган шаклда бўлади. Тўпни йўналиш жойига қараб ҳаракатлантиргандан сўнг оёқлар тизза қисмидан бирозгина букилиб, шиддат билан ёзилади ва қўлларнинг фаол ҳаракати билан сакраб, тўп кенглигида тўсиқ қўйилади. « Қ ўниш» - оёқларни амортизацион букилиш ҳисобига амалга оширилади. Тўсиқ қўйишда сакраш жараёни рақиб ҳужумчиси сакраш вақтидан бир оз кечроқ бошланиши маъқул. Тўсиқ қўйиш якка ҳолда ва гуруҳ бўлиб ижро этилиши мумкин. Гуруҳ иштирокида тўсиқ қўйиш тўсиқ қўювчи ўйинчиларнинг қўллари орасидан тўп ўта олмаслигини таъминлаши зарур. Тўсиқ қўйишда йўналишини фаҳмлаш ва шунга яраша муносиб жой танлаш мазкур малаканинг ижобий якунланишида ғоят катта аҳамиятга эга. 42

II. 2. ВОЛЕЙБОЛ ЎЙИНИНИНГ БОШЛАНҒИЧ МАЛАКАЛАРИ ТЕХНИКАСИГА ЎРГАТИШ УСЛУБИЯТИ С порт малакаларига дастлабки ўргатиш жараёни кўп йиллик спорт тайёргарлиги тизимининг пойдевори бўлиб ҳисобланади. Дастлабки ўргатиш ўз ташкилий, услубий, илмий ва моддий-техника нуктаи назаридан қанчалик пухта асосланган бўлса, сифатли бўлса, шунчалик спорт ўринбосарларини тайёрлаш йули қисқароқ ва осонроқ бўлади. Аммо бу, албатта, мутахассиснинг билимига, касбий кўникма ва малакаларига бевосита боғлиқ бўлади. Шунинг учун мутахассисларни тайёрлашга мўлжалланган ўқув дастурининг энг эътиборли ва асосий бўлимларидан бири бошланғич ўргатиш услубияти (технологияси) бўлиб ҳисобланади. Мазкур маърузада бошланғич ўргатиш жараёнини мақсад вазифалари, услуб ва воситалари ҳамда мавзуга оид бўлган маълумотлар талқин этилади. Мусобақа жараёнида самарали натижага эришишнинг асосий шарт- шароитларидан бири – бу волейболчининг техник тайёргарлиги, техник маҳорати такомиллашган даражада бўлишидир. Демак, ўргатиш жараёнининг дастлабки ва асосий мақсади бу ўйин техникасини мукаммал ўзлаштиришдир. Ҳаракат – (ўйин) малакалари – тўпни узатиш, қабул қилиш (ҳимоя), тўпни ўйинга киритиш, зарба бериш, тўсиқ қўйиш – белгиланган босқичларда, маълум услублар ва воситалар ёрдамида ўзлаштирилади, мукаммаллаштирилади, такомиллаштирилади. Мазкур жараён педагогик, биопсихологик ва биомеханик қонуниятлар асосида амалга оширилади. Ўргатиш жараёни – бу педагогик жараён бўлиб, тренердан, ўқитувчидан катта маҳорат, касбий тайёргарликни талаб қилади. Лекин шундай бўлсада, ҳаракатни (ўйин малакасини) ижро этиш техникасига ўргатиш бошқа аҳамиятли сабабларга ҳам боғлиқдир: боланинг фаоллиги, машғулотларнинг сони, сифати, давом этиш муддати, ёрдамчи техник 43

ускуналар, машғулот ўтказиладиган жойнинг шарт-шароитлари, боланинг қизиқиш, ҳаракат «бойлиги», тажрибаси ва ҳоказо. Шуни ҳам айтиш зарурки, ҳаракат техникасини ўзлаштириш муддати боланинг оилавий шароитига, унинг ижтимоий ва иқтисодий имкониятига ҳамда руҳий ҳолатига боғлиқдир. Юқорида келтирилган маълумот ва ўргатиш жараёнида эътиборга олинадиган омиллар маълум услубий тартибда асосланган режалаштирув ҳужжатлардан жой олиши керак. Бундан ташқари боланинг ички «сирли» имкониятларини ҳамда мавжуд омилларни аниқлаш танлов дастури ва машқлари ёрдамида амалга оширилиши зарур. Олинган натижалар ўргатиш услубларини, босқичларини ва технологиясини қўллашда таянч омил булиб хизмат қилиши керак. Дастлабки ўргатиш жараёни бир неча босқичларда амалга оширилади ва бу босқичларни ҳар бири ўзига хос услуб ва воситаларни ўз ичига олади. Умумий ривожлантирувчи машқлар ўйинчида жисмоний баркамоллик ва ўйинчи учун зарур бўлган ҳаракат кўникмалари ва малакаларини сайқаллаш учун фойдаланилади. Барча машқлар ўз йўналишига мос равишда бирлашган ҳолда машқ қилишнинг махсус тайёргарлиги асосий қисмларини ташкил этади: умумий жисмоний, махсус жисмоний, техник, тактик, ўйин тайёргарлиги. Ҳар бир тайёргарлик турида ўзининг етакчи омиллари борки, улар ёрдамида кўзлаган мақсадга эришилади. Шу билан бирга барча турдаги тайёргарликлар бир- бири билан узвий боғлиқ. Мисол учун агар ўқувчи жисмоний яхши тайёрланмаган бўлса, у ҳужумда зарба бериш техник машқини яхши бажара олмайди. Бундай ҳолда ўқувчини жисмоний томондан чиниқтириш, зарба бериш усулини кўп марта такрорлашдан кўра фойдалироқдир. Биринчи босқич: - ўрганиладиган ҳаракат техникаси билан танишиш. Бунда, айтиб бериш, кўрсатиш ва тушунтириш услублари қўлланилади. 44

Ўқитувчи шахсан кўрсатиш билан бирга кўргазмали қуроллардан фойдаланади: кинофильм, тасвирий фильм, схема, майдон макети ва ҳоказо. Намойишни тушунтиришлар билан қўшиб олиб бориш керак. Ўқитувчиларнинг дастлабки уринишлари уларда бирламчи ҳаракат сезгисини шакллантиради. Иккинчи босқич: - техникани соддалаштирилган (оддийлаштирилган) ҳолатда ўрганиш. Мазкур ўрганиш босқичида муваффақият кўп ҳолатларда ёндоштирувчи машқларнинг тўғри танланганлигига боғлиқдир. Улар ўзининг тузилиши шаклига кўра ўрганилаётган ҳаракат техникасига яқин ва ўқувчилар бажара оладиган бўлиши керак. Мураккаб тузилишга эга бўлган ҳаракат (ҳужум зарбаси), уни ташкил қилувчи асосий звеноларга (қисмларга) ажратиб берилади. Бу босқичда бошқариш услубларидан фойдаланилади (буюриш, кўрсатма бериш, кўриш ва эшитиш, кўриб илғаш, техник воситалар ва ҳоказо) ҳамда кўргазмали ҳаракат (ўқитувчининг бевосита ёрдами, ёрдамчи жиҳозларни қўллаш), ахборот (тўпга бўлган зарба кучи, тушиш аниқлиги, ёруглик ёки овозни белгилаш) каби услаблар алоҳида аҳамиятга эга бўлади. Учинчи босқич: - техникани мураккаблаштирилган шароитда ўргатиш. Бунда қуйидагилар қўлланилади: такрорий усул, ҳаракатни мураккаб шароитларда бажартириш, ўйин ва баҳолаш услуби, қўшма услуб, давра айлана машқлари. Такрорлаш услуби бу босқичда энг асосийдир. Кўп маротаба такрорлашгина малакани шакллантиради. Малака ҳосил қилиш учун такрорлаш турли шароитларда машқ бажаришни (ҳаракат шароитини ўзгартиоишни, аста-секин мураккаблашишни) таказо этади. Ҳаттоки чарчаганда ҳам машқлар бажартирилади, қўшма ва ўйин услублари бир вақтни ўзида техникани сайқаллаштиришга ҳамда махсус жисмоний сифатларни ўстириш масалаларини хал қилишга, ҳамда техник-тактик тайёргарлик ва ўйин маҳоратинитакомиллаштиришга қаратилган бўлади. 45

Тўртинчи босқич: - ҳаракатни ўйин жараёнида мустаҳкамлашни кўзда тутади. Бунда бажарилган ҳаракатларни талқин қилиш услуби қўлланади (расмлар, жадваллар, ўқув фильмлари, тасвирий фильмлар), ўйин жараёнида техник-тактик, махсус тайёргарлик топшириқлари, ўйин ва «беллашиш» усуллари. Тайёргарлик ва ўқув ўйинларида ҳар бир усулни (малакани) ўрганиш, уни такомиллаштириш ва мукаммаллаштириш кўзда тутилади. Малакани мустаҳкамлашнинг энг юқори воситаси – бу мусобақалашишдир. Ўқитиш (ўргатиш)да фаол услублар катта имкониятларга эгадир. Уларнинг орасида – муаммоли ўқитиш (муаммоли вазифаларни қўйиш) ва ўзининг ўзлаштиришини баҳолаш услуби алоҳида ахамиятга эга. Муаммоли вазифаларни қўйиш, унинг ечимини қидирувчи ҳолатни, вазиятни вужудга келтиради, ўзини баҳолаш эса ҳаракатланиш фаолиятини яна ҳам фаоллаштиришга олиб келади, бу ўқувчи қизиқишини яна ҳам орттиради ҳамда ижодий фикрлашга ўргатади. Юқорида айтилганларни волейболга қўллаш муҳим аҳамиятга эга бўлиб, пировардида асосий моҳияти шундаки, натижаларни кўриб туриш, тушуниш, мақсадга яқинлашаётганлигини аниқ сезиб таришдир. Фаол услублар қандай қилиб амалга оширилади? Аниқ бир уйин қоидасини қисқача мазмуни ва аҳамияти айтиб берилгандан сўнг, юқоридан икки қўл билан тўпни етказиб бериш, уни бажариш усули (техникаси) намойиш қилинади ва ўқувчиларга ҳам шу усулни бажаришга имкон берилади. Сўнгра муаммоли савол қўйилади: «қўл (панжалар) билан тўпнинг тўқнашиши қаерда амалга ошади?». Жавоб беришга ҳаракат қилинган кўпгина уринишларда биз қуйидаги жавобни айтишимиз амри маҳол: юзамиз қаршисида. Сўнгра янги саволлар берилади, – «Нега тўпни узатаётганда қўллар тирсакдан бир оз букилади? Уларнинг букилиши бурчагини нима белгилайди?». 46

Ўқувчиларнинг юқоридаги саволларга жавоб қидиришида уларнинг куч-ғайратини биомеханик қонуниятлар томон йўналтирилади, шунга кўра, саволнинг биринчи омилига жавоб максадга энг қисқа масофа танлаш билан эришиш бўлса (фазовий нуқтаи назардан), иккинчидан тўп узатувчининг кучлилик-тезкорлик имконияти даражасидир. Юқоридаги талаблар асосида яна бир бор тўп узатишни бажаришни таклиф қиламиз. Бизни вақт кўп сарфланаётгани қизиқтирмайди, чунки у келажакда ўзини оқлайди. Ўйинчининг бошланғич ҳолатда туришида нега қўллари белигача эгилган ҳолатда бўлади? Бунда тўпни ҳаракат йўналиши, табиий ҳаракатланиши, тезликни оширишга ёрдамлашуви ҳисобга олинади. Ўз-ўзини баҳолаш: - имо-ишорага жавобан бошланғич ҳолатни эгаллаш ваўқитвчи-устознинг андозасига ёки кино ёзувига солиштириш: Ҳаракатланиш. Муаммоли саволлар: 1. Ҳ аракат усули нимага асосланади? Тўпнинг учиш ҳолатига, ўйинчини қадди-қоматига, тўпни йўналиши, тезлиги, босиб ўтган изи (траекторияси)га. 2. Тўпга томон ўз вақтидаги харакатни қайси омиллар таъминлайди? Кузатувчанлик, тайёрлик, тезлик. Ўз-ўзини баҳолаш : имо-ишора билан қилинган белгига жавобан ҳар хил усул билан ҳаракатлангандан сўнг шериги ёки ўқитувчи-устоз танлаб берган тўпни юз устида тутиб олиш ёки тўғри ёзилган қўл билан пастдан илиб олиш. Юқоридан икки қўллаб тўпни етказиб бериш. Муаммоли саволлар: 1. Қ ўл панжалари билан тўп қаерда тўқнашади? Юз устида, юқорида, кўкрак-энгак қаршисида. 2. Тўпни узатишда қўлни тирсакдан букилиш бурчаги нима билан белгиланади? Қўлни тезкор кучлилик даражасини ривожланиш сифати билан. 47

3. Тўпни узатишда унинг айланмасдан учиши нималарга боғлиқ? Тўпни тўғри чизиқ бўйлаб унинг учишини йўналишида таъсир эттиришга боғлиқ. Ўз-ўзини баҳолаш: 1. Бошланғич ҳолатда туриб ва ҳар хил йўналишларда ҳаракатлангандан сўнг 1-2 кг.ли тўлдирилган тўпни олдинга-юқорига узатиш (ирғитиш). 2. Тўпни ўз устида ёки девордаги нишонга 20-30 см масофадан (етказиб) ирғитиб (бир неча маротаба) бериш (узатиш). 3. Тўпни девордаги аниқлик нишонига ирғитиш (10 тадан узатиш), нишон (тўпни диаметрига), яъни 10, 30, 50 ва ҳ.к см бўлган маълум радиусли айланалардан иборат. Нишон маркази нолдан 4 м баландликда жойлашган. Деворгача бўлган масофа 2,5 м. Кўрсаткич 40 балл (нишон маркази уриш 5 балл, иккинчи айланма 4 ва ҳ.к.). Тўпни айланмасдан учиши. Тўпни икки қўллаб қабул қилиш. Муаммоли саволлар: 1. Қўллар кўкрак олдида қандай ҳолатда бўлиши керак? 2. Тўп елка олдига нисбатан қандай бурчак остида қабул қилинади? Ўз-ўзини баҳолаш: 1. Қўлни елка баландлигидан кўтарилмаган ҳолда тўп 6-8 м масофага, қўлни тўғри тутган ҳолда пастдан олдинга юқорига улоқтириш. 2. Кўриш ва эшитиш сигналларига жавобан жойида туриб ва турли йўналишдаги ҳаракатлардан сўнг дастлабки тўғри ҳолатни қабул қилиш. 3. Девордаги нишонга тегиб қайтаётган тўпни қабул қилиш, аниқликка 30 балл. Деворгача бўлган масофа 3м. ҳужум майдонида (3-2 зона орасида) 5 тадан тўп узатиш. Ҳужум зарбаси: Муаммоли саволлар: 1. Депсинишда қўл ҳаракати қандай роль ўйнайди? (Таяниш босими ошади). 48

2. Нима учун тўпни уришда қўл тўғри бўлиши керак? – Кучни оширади. Кафт-панжа ҳаракатларини фаоллигига коптокни уришда қандай эришилади? - Қўлни актив жойи билан бўғини тезкор куч сифатини ривожлантириш даражасига боғлиқ. - Ҳужум техника зарбасининг рационаллиги нимаси билан фарқ қилади? (Сакраш баландлиги, қўл кафти зарбасини аниқлиги ва кучлилиги билан фарқланади.) Ўз-ўзини бахолаш: жойида туриб қўллар иштирокида ва қўл иштирокисиз икки оёқлаб депсиниш баландликларнинг фарқи? Қўлда елка баландлигидан туширилмаган ҳолда теннис тўпини югуриб келиб, бир қўллаб сетка устидан улоқтириш. Тўпни мустақил баландликка ирғитиб, югургандан кейин бир қадам қўйиб сетка устидан ҳужум зарбасини бериш. Тўсиқ қўйиш. Муаммоли саволлар: 1. Тўсиқ қўйишни актив ва пассивлигини нима белгилайди? (сетка орқали рақиб томонга ўтказилган қўл катталиги) 2. Ҳужум зарбасини тўсиқ қўйиш учун сакраш вақти қандай аниқланади? (узатиш траекторияси бўйича). Тўп баланд бўлса, ҳужумчини сакрашидан кейин, ўртача баландликда бўлса, ҳужумчи билан биргаликда, паст бўлса, ҳужумчидан олдин бажарилади. 3. Тўсиқ қўйиш самарадорлиги қандай факторлар билан шартланади? Сакровчанлик, ўз вақтида сакраш, зарба йўналишини ва тўр орқали рақиб томонига ўтган қўллар анча узоқликда эканлигини аниқлаш. Ўз-ўзини баҳолаш: 1. Жойидан сакраш ва ҳаракатдан кейин сакрашда қўлни тўр орқали ўтиш масофаси 20см ва ундан ортиқ бўлиши мумкин. 2. Тўпни мустақил ирғитиб берилган зарбага қўйилган тўсиқ қўйиш самараси 70-80 фоиз. 49

Шундай қилиб, ўргатиш жараёни юқорида қайд этилган муаммоли саволлар асосида ташкил этиш болаларни мустақил фикрлашга, эркин ҳаракат қилишга ва турли ўйин малакаларини ўзига хос маҳорат билан бажаришга ундайди. Ўргатиш жараёнининг турли босқичларида қўлланиладиган услубларни, восита ва ўргатиш технологияси самарадорлигини аниқлаш, назорат қилиш ва баҳолаш кўп йиллик спорт тайёргарлиги тизимининг асосий талабларидан биридир. Бу тадбирни ўқитувчи-тренер ўргатиш жараёнининг ҳар бир босқичида, спорт тайёргарлигининг бирча даврларида амалга оширадилар. Жараённи самарасини аниқлаш, мунтазам педагогик назорат қилиш, баҳолаш, машғулотларни кузатиш, талқин қилиш, ўқувчилар ўрганилаётган техник малакаларни қай даражада ўзлаштирганликлари ёки уларнинг жисмоний имкониятлари белгиланган махсус назорат ва синов машқлари ёрдамида жорий этилади. Айрим вақтларда, имкони бўлса, техник ёки жисмоний тайёргарликни баҳолаш махсус аппаратлар орқали аниқланса айни муддао бўлади. Олинган натижалар талқин қилинади, муҳокамада тақдим этилади. Агар бордию натижалар ўргатиш жараёнини ёки жисмоний сифатларни бўш, нотўғри йўналишда ривожланганлигини исбот қилса, унда ўргатиш жараёнига, режалаштирув ҳужжатларига керакли тузатишлар, ўзгартиришлар киритилади, сўнг маълум муддат ўтгандан кейин қайта текширилади. 50

II. 3. ВОЛЕЙБОЛ БЎЙИЧА ДАРС ЎТКАЗИШ УСЛУБИЯТИ. Волейбол дарсининг ўрни, мақсади ва вазифалари. Жисмоний тарбия ва спорт миллат генофондини шакллантириш ва баркамол авлодни тарбиялашда кафолатли омил сифатида борган сари ўқувчи ёшларнинг кундалик турмуш тарзига сингиб бормоқда. 1999 йил 27 майдаги Вазирлар Маҳкамасининг « Ў збекистонда жисмоний тарбия ва спортни янада ривожлантириш чора тадбирлари» тўғрисидаги 271-сонли Қ арорига биноан таълим муассасаларида жисмоний тарбия дарслари ҳажмини оширилиши, «Умид ниҳоллари», «Баркамол авлод», «Универсиада» каби 3 босқичли мусобақалар тизимини татбиқ этилиши, «Алпомиш» ва «Барчиной» тест синовларининг жорий қилиниши, Ў збекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг « Ў збекистон болалар спортини ривожлантириш жамғармасини тузиш» ва шу масала бўйича Вазирлар Маҳкамасининг махсус қарори каби концептуал ҳужжатлар ушбу сохани, айниқса ёшлар ўртасида янада жадалроқ оммавийлашишига кенг ҳуқуқий имкониятларни очиб бермоқда. Ўрта умумтаълим мактаб, академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари ўқув режалари таркибига мустақил фан сифатида киритилган волейбол дарси ўқувчи ёшларнинг жисмоний ва функционал имкониятларини ошириш, соғлиғини мустаҳкамлаш, ҳаётий зарур малакаларни шакллантириш, махсус сифатларни тарбиялаш, техник-тактик ва ўйин малакаларига ўргатиш маънавий-маданий, аҳлоқий ва психологик хислатларни камол топтиришда ўта муҳим аҳамиятга эгадир. Ж исмоний тарбия дарсининг мақсади ва вазифалари Жисмоний тарбия дарсининг асосий мақсади «жисмоний маданият» ва унинг таркибий йўналишлари (жисмоний тарбия, спорт, жисмоний ва функ- ционал тайёргарлик, жисмоний сифатлар ва ҳоказо) ҳақида дастлабки билим бериш, ҳаётий зарур ҳаракат малакалри ва кўникмаларни шакллантириш, асосий жисмоний сифатларни тарбиялашдан иборат. Ўз саломатлиги ва 51

жисмоний қудратини мустаҳкамлаш ўқувчи ёшларнинг нафақат шахсий иши, балки бу масъулият уларнинг жамият олдидаги бурчи эканлигини онгига сингдириш ўқитувчи томонидан ҳал этиладиган муҳим масалалардан бири бўлиши лозим. Ушбу мақсадга эришиш ёш авлодни «катта» ҳаётга тайёрлаш, бўлажак касбий фаолиятни самарали ташкил қилиш, турмуш қийинчиликларини енгиб ўтиш ва Ў збекистон Қ уролли Кучлари сафида ҳарбий хизматни шараф билан адо этиш имкониятини яратади. Ж исмоний тарбия дарсининг вазифалари юқорида қайд этилган мақсадларданкелиб чиққан ҳолда соғлиқни мустаҳкамлаш, умумий ва махсус жисмоний сифатларни ривожлантириш, муайян спорт тури (волейбол)га хос ҳаракат малакалари техникасига ўргатиш ҳамда спорт интизомини шакллантириш, рақибини ҳурмат қилиш ҳиссиётини уйғотиш, ирода, диққат васезгирлик каби хислатларни тарбиялашдан иборат. Дарснинг тузилиши ва мазмуни Волейбол бўйича ўтказиладиган жисмоний тарбия дарси, шу жумладан волейбол дарси 3 қисмдан ташкил топади. 1 қисм – тайёрлов 10-12 дақиқага тенг бўлиб, ўз ичига синфни ташкил этиш (сафланиш, навбатчи ўқувчини ўқитувчига давомат ҳақида ахборот бериши, дарс вазифалари билан таништириш), саф машқлари, умумий ва махсус машқларни киритади. Дарсни тайёрлов қисмида бериладиган машқлар шу дарсни максад вазифаларини ечишга қаратилган бўлищи лозим. Тайёрлов машқлари тана мувозанатини саклаш, қадди-қоматни шакллантириш, юриш, югуриш, сакраш, куч, тезкорлик, чаққонлик, чидамкорлик ва эгилувчанлик сифатларини тарбиялашга мўлжалланади. Дарснинг тайёрлов қисми ўқувчилар организмини «қизитиш» ва уни функционал жиҳатдан шу дарснинг асосий қисмига тайёрлашдан иборат. Дарснинг ушбу қисмини ўтказиш шиддати дастлаб секин-аста оширилиб, шу қисмни ўртасидан яна секинлаштирилиши керак. 52

Асосий қисм 30-35 дақиқа давом этади. Мазкур қисмда дарсни асосий максад ва вазифалари ечилади. Техник-тактик малакалар ўзлаштирилади. Бунинг учун ўрганиладиган ўйин малакаларига оид тақлид ва тўп билан бажариладиган машқлар қўлланилади. Малакаларга ўргатиш ва уларни шакллантириш якка тартибда ёки кичик гуруҳлар ва барча ўқувчилар иштирокида амалга оширилади. Бу қисмда ўргатиш жараёни секин шиддатда, такомиллаштириш жараёни эса катта тезликда кечиши лозим. Якуний қисм – 3-5 дақиқа давом этади. Бу қисмнинг максади ўта секин шиддатда ижро этиладиган мушакларни бўшаштирувчи ва таранглаштирувчи машқлар ҳамда миллий ҳаракатли ўйинлар ёрдамида чарчоқни бартараф этиш, организмнинг функциялари ва иш қобилиятини тиклашга қаратилади. Дарс давомида жисмоний сифатларни тарбиялаш, ҳаракат (техник- тактик) малакалари техникасига ўргатиш ва уларни такомиллаштириш турли педагогик услублар ёрдамида амалга оширилади. Бу услублар қуйидагилардан иборат: Т ушунтириш; - Кўрсатиш (намойиш этиш); - Муайян малакани қисмларга бўлиб ўргатиш; - Малакани тўлиқ ҳолда секин ва катта тезликда ўргатиш; - Қ айтариш; - Ўйин услуби; - Мусобақа услуби ва ҳоказо. Ўргатиш жараёнида, бундан ташкари, рағбатлантириш ва жазолаш, ишонтириш каби усуллар ҳам ўрин олади. Ҳ ар бир услубни қўллашда ўзига хос воситалар (машқлар)дан фойдаланилади. Волейбол бўйича ўтказиладиган жисмоний тарбия дарси якунида, аксарият ҳолларда, ўқувўйини ўтказилади. Бундай уйинларни ўтказиш давомида ўйин қоидаларини ўзлаштиришга ва ҳакамлик қилиш сирларини ўргатишга алоҳида эътибор қаратилади. Ўргатиш ва такомиллаштириш жараёнида бериладиган вазифа, шу жумладан қўлланиладиган машқлар «оддийдан мураккабга», «ўтилганидан ўтилмаганига» ва «енгилидан оғирига» (нагрузка жиҳатидан) каби дидактик тамойилларга риоя қилиш шарт. 53

Дарс жараёнини режалаштириш, тайёргарлик кўриш ўтказиш тартиби: Д арс сифати ва самарадорлиги нафақат ўқитувчи маҳорати тажрибасига боғлиқ, балки уни муайян дарсга тайёргарлик кўришига ҳам боғлиқдир. Дарсга тайёргарлик қуйидаги тадбирларни амалга оширишдан иборат:  дарс жараёнини лойиҳалаш (режалаштириш);  Дарсни самарали ва сифатли ўтказиш моделини ишлаб чиқиш;  Дарснинг фойдали зичлигини таъминлаш имкониятларини аниқлаш;  ўқувчилар таркибидан ёрдамчилар тайинлаш;  Тайёрланган ва тасдиқланган дарс баённомасини кўриб чиқиш;  Ўқувчилар томонидан билим, малака ва кўникмаларни ўзлаштириш даражасини аниқлаш (баҳолаш) мезонларини кўриб чиқиш;  Дарс ўтказиш жойи, асбоб, анжом ва ускуналар тайёрллаш;  Дарсдан сўнг навбатдаги дарс қандай фандан эканлигини аниқлаш;  Ўқитувчининг ўз ташқи қиёфаси ва спорт кийимига эътибор бериши;  Муайян дарсда иштирок этадиган синф ўқувчиларининг жисмоний ва функционал имкониятларини эътиборга олиш. Ўқитувчида кушимча қуйидаги режалаштирув ҳужжатлари бўлиши шарт:  Т аълим стандарти ва классификатори;  Ўқув дастури бўлимлари бўйича йиллик ўқув соатлар тақсимоти режаси;  Синфлар, чораклар ва дарслар бўйича йиллик режа-жадвали;  Чораклар бўйича ўкув материалларини таксимланиш жадвали;  Дарс мавзулари акс эттирилган чорак иш режаси;  Д арс баённомаси; Синф журнали. Дарсни юқори савияда ўтказиш, дарс давомида ўқувчилар фаоллигини таъминлаш, бериладиган вазифа, кўрсатма ва машқлар ижросига уларни онгли ёндошишларига эришиш, жисмоний тарбия дарсига меҳр ва ҳурмат уйғотиш ўқитувчининг нафақат касбий маҳоратига, балки унинг шахси ва инсоний фазилатларига ҳам бевосита боғлиқдир. 54

«Тасдиқлайман» ўқув ишлари бўйича директор муовини_________Махмудов .Ш. «__»____________2013 йил. ДАРС БАЁННОМАСИ № 1 Вазифа: 1. Тўпни икки куллаб юкоридан ва пастдан ошириш ни ўргатиш 2. Тўп у йинга киритиш ўргатиш Сана: Синф: 8 -синф Ўтиш жойи: Керакли асбоблар: Волейбол тўпи, хуштак . Дарс қисми Машғулот мазмуни Меъ ёри Т. У. К.Т А Й Ё Р Г А Р Л И К Қ И С М 20-25 дақиқа Сафлантириш, Саломлашиш Навбатчининг билдиргиси Дарс вазифаларини эълон қилиш Саф машқлари : бурилишлар (ўнга, чапга, орқага) Юриш: оёқ учида, товонда, оёқнинг ташқи ички қисмида оддий юриш Югуриш: майдон бўйлаб секин югуриш 30`` 30`` 30`` 30`` 30`` 1` 800 м х х х х х х х х х Х Ўқитувчилар бир овозда салом беришлари керак . Навбатчи дарсда бор ва йўқларни эълон қилади . Дарснинг асосий қисмида ўтилиши керак бўлган вазифалар айтилади . Бурилганда қоматни текис тутишлари керак . Юриш ҳарактларни енгил ва шошмасдан бажарилиш керак Юриш: оддий юриш нафас ростловчи машқлар, қайта сафланиш (икки қаторга) Умумривожлантирувчи машқлар (УРМ) 1-машқ. Д.Ҳ. Оёқлар керилган, қўллар белда 1-4 бошни ўнга айлантириш 1-4 бошни чапга айлантириш 2-машқ. Д.Ҳ. Оёқлар керилган қўллар елкада 1-4 елкани олдинга айлантириш 30`` 2-4` 2-4` У мум р ивожлантириучи ашкларни бажарганда машқни такрорлаш сонини назорат қилиш Бошни айлантирганда кўзни юммасдан айлантиришни назорт қилиш Елкани айлантиришда қўлларни узмасдан тез бажарилади 55

1-4 елкани орқага айлантириш 3-машқ. Д.Ҳ. Оёқлар керилган, ўнг қўл юқорида чап қўл пастда 1-2 ўнг ва чап қўли орқага чўзилади 3-4 чап ва ўнг қўли орқага чўзилади 4-машқ. Д.Ҳ. Оёқлар керилган қўллар олдинда 1-4 қўлларни олдинга айлантириш 1-4 қўлларни орқага айлантириш 5-машқ. Д.Ҳ. Оёқлар керилган, ўнг қўл юқорида чап қўл белда 1-2 чапга энгашиш 3-4 ўнга энгашиш 6-машқ. Д.Ҳ. Оёқлар кенг, керилган қўллар олдинда 1- чап қўл билан ўнг оёққа чўзилиш 2-ўнг қўл билан чап оёққа чўзилиш 7-машқ. Д.Ҳ. Оёқлар керилган қўллар белда 1- чап оёққа ўтирилади 2- турилади 3-ўнг оёққа ўтирилади 4- турилади 8-машқ. Д.Ҳ. А.Т. 1-2 ўнг оёқ тиззасини юқорига тортиб айлантириш 3-4 алмаштириш Қайта сафланиш 2 та кетма- кет қаторга туриш Махсус югуриш машқлари 1. Сонни юқорига кўтариб Нафас рословчи чўзиш машқларини бажартириш Сафланиш: бир қаторга Асосий қисм 25-30 дақиқа 2-4` 2-4` 2-4` 2-4` 2-4` 2-4` 20 `` 1-2 Марта 1-2 Марта 1-2 Марта 1-2 Машқни бажарганда қўлларни тирсакдан букиш мумкин эмас Қўлларни олдинга айлантирганда ҳам тирсакдан букилмаслиги керак Гавдани олдинга букмаслик керак Гавдани олдинга кўпроқ ташлаш ва оёқларни тиззадан букилишига йўл қўймаслик керак Ўтирганда гавдани тўғри тутишлари ва машқни туғри бажарилишини назорат қилиш Оёқларни кўпроқ чўзи - лишга ҳаракат қилиш ва машқни бажалганда тиззани букмаслик керак х х х х х х х х х х Машқни бажарганда гавдани букмасдан сонни баланроқ кўтарилади Болдирни тез кўтариб тушишига аҳамият қаратиш керак Машқни бажарганда баланроқ сакраш керак Машқни бажарганда гавда ҳолатига аҳамият қаратиш керак Олдинга ва баланроқ сакрашга аҳамият қаратиш керак х х х х х 2 гуруҳга бўлиниб биринчи волейболчи тўпни иккинчисига 3м масофадаги қарама-қарши 56

А) Турли хилдаги тўпни узатиш усуллари 1. Биринчи талаба тўпни хаводан қарама-қарши гуруҳдаги талабага узатади 2. Шу машқнинг фақат пастдан қарама-қарши гуруҳдаги талабага узатади 3. Шу машқнинг фақат аралаш (паст – юкори) бажаради 4. Шу машқнинг тўпни бир кулда (чап ёки унг) бажаради Б) Тўп ни у йинга киритишни турли хил усулларини такрорлаш 1. Сакрамай т ўпни юкори- дан уйинга киритиш 2. Шу машқнинг ўзи фақат сакрамай т ўпни ёндан уйинга киритиш 3. Иккита гуруҳ оралиғидаги масофани қисқартириб (5-8 м гача) бир-бирига тўпни тўхтатмасдан шеригига юкоридан ва пастдан узатиш Икки томонлама ўйин 2 0 3 3 3 3 12 4 4 26 шеригига узутади, машқ шу тарзда давом этади Машк бир ва икки кулда паст, юкоридан бажарилади Машк бир ва икки кулда бажарилади Машқни охиригача бажарилишини назорат қилиш Бир талаба беш маротоба бажариб шеригига узатади. Машқни тезроқ ва сифатли бажаришга йўл қўйгандаги хатоларни тушунтириш керак Тўпни ошириб беришда гавда ҳолатига аҳамият қаратиш керак Тўпни қабул қилувчи ўйинчи тўпга чиқиш керак Тўпни узатишда оёқ кул холатига аҳамият қаратиш керак Машғулот давомидаги олинган билимларни ўйинда кўллашлари керакЯКУН И Й ҚИ СМ 5-10 дақиқа Сафланиш: бир қаторга Тинчлантирувчи машқлар Камчиликларини тушунтириш Вазифа: техник усулларни такрорлаш, хайрлашиш. 30 `` 1 ` 2 ` 2 ` х х х х х х х х х х х х х х х х х Чўзилувчи машқларни бериш Машғулот давомида бажарилган хато машқларни тушуниб олиш керак Уйга берилган машқларни ота оналарига тушунтириш керак 57

Х У Л О С А Юкори синф укувчилари билан волейбол дарсларини ташкил килиш ва утказиш хамиша укитувчига хузур багишлайди. Бунинг сабаби биз севиб уйнайдиган волейбол спорт турининг укувчилар орасида футболдан кейин узига хос урин тутганлигидадир. Хамиша мактаб укувчилари волейболни уйнай оладилар. Аммо бир нарсани унитмаслик керак – ки тугри ташкил килинмаган хар кандай уйин болаларда кизикиш уйготмайди. Шунинг учун хар бир волейбол дарсига биз укитувчилар доимо пухта тайёрланган холда келишимиз керак. Шундай экан дарсни ташкил килиш учун куйидагиларга амал килиш керак: 1. Волейбол дарси булиб утадиган майдонни тоза – озода килиб куйиш (очик майдон булса сув сепиб супириб куйиш). 2. Волейбол майдончасини укувчиларни турли шикастланишига сабаб буладиган нарсалардан тозалаш. 3. Волейбол дарслари учун керак булган хуштак, волейбол тури, хар укувчига бир дона туп ва бошка жихозларни тайёрлаб куйиш. 4. Дарс учун зарур булган мактаб директори уринбосари томонидан тасдикланган дарс конспекти. 5. Волейбол дарсини утказишда керакли булган ёрдамчи жихозлар (каранштейнлар, тулдирма туплар ва хокозолар) ни тайёрлаб куйиш. Шунингдек дарснинг тайёрлов қисмни 10-12 дақиқага тенг бўлиб, сафланиш, навбатчи ўқувчини давомат ҳақидаги ахбороти, дарс вазифалари билан таништириш, саф машқлари, умумий ва махсус машқларни утказиб олиш зарур. Албатта дарсни тайёрлов қисмида бериладиган машқлар шу дарсни максад вазифаларини ечишга қаратилган бўлищи керак. Дарснинг тайёрлов қисми ўқувчилар организмини «қизитиш» ва уни функционал жиҳатдан шу дарснинг асосий қисмига тайёрлашдан иборат. 58

Дарсни а сосий қисмидаги вазифаларни 30-35 дақиқага таксимлаб бу қисмда дарсни асосий максад ва вазифалари ечилади. Унда техник-тактик малакалар ўзлаштирилади. Бунинг учун ўрганиладиган ўйин малакаларига оид тақлид ва тўп билан бажариладиган машқлар қўлланилади. Малакаларга ўргатиш ва уларни шакллантириш якка тартибда ёки кичик гуруҳлар ва барча ўқувчилар иштирокида амалга оширилади. Бу қисмда ўргатиш жараёни секин шиддатда, такомиллаштириш жараёни эса катта тезликда кечиши лозим. Дарсни якуний қисмга 3-5 дақиқа вакт ажратиб, бу қисмда ўта секин шиддатда ижро этиладиган мушакларни бўшаштирувчи ва таранглаштирувчи машқлар ҳамда миллий ҳаракатли ўйинлар фойдаланиб укувчилардаги чарчоқни бартараф этамиз, диккатимизни организмнинг функциялари ва иш қобилиятини тиклашга қаратамиз. Жисмоний тарбия дарсларида укувчиларнинг жисмоний сифатларини тарбиялаш, уларни ҳаракат малакалари техникасига (уйин техникаси ва тактикаси) ўргатиш хамда такомиллаштириш турли педагогик услублар ёрдамида амалга оширилади. Бу услублар қуйидагилардан иборатдир: - Т ушунтириш; - Кўрсатиш (намойиш этиш); - Муайян малакани қисмларга бўлиб ўргатиш; - Малакани тўлиқ ҳолда секин ва катта тезликда ўргатиш; - Қ айтариш; - Ўйин услуби; - Мусобақа услуби ва ҳоказо. Дарси якунида ўқув ўйини ўтказилганда ўйин қоидасини ўзлаштиришга ва ҳакамлик қилиш сирларини ўргатишга алоҳида эътибор қаратиш зарур. Укувчиларга волейболни ургатиш ва такомиллаштириш жараёнида бериладиган вазифа, шу жумладан қўлланиладиган машқлар «оддийдан мураккабга», «ўтилганидан ўтилмаганига» ва «енгилидан оғирига» (нагрузка жиҳатидан) каби дидактик тамойилларга риоя қилиш шарт. 59

А Д А Б И Ё Т Л А Р 1. Айрапетьянц Л.Р., Пулатов А.А. Юқори малакали волейболчиларни тайёрлашда танловнинг ўрни. «ЖТ, спорт вамаънавият» тўплами, Т., 1995. 2. Железняк Ю.Д., Слупский Л.Н. Волейбол в школе. М., ФиС, 1989. 3. Ивойлов А.В., Железняк Ю.Д. Волейбол. Учебник для ИФК. М., ФиС, 1991. 4. Перльман М.Г. Специальная физическая подготовка. М., 1969. 5. Пўлатов А.А. Волейбол. ЖТИ талабаларига мўлжалланган дастур. Ихтисослик курси. Т., 1993. 6. Пўлатов А.А. Ҳ аракатни аниқ ижро этишда вестибуляр анализаторнинг ўрни. «ЖТ, спорт ва маънавият» тўплами. Т., 1995. 7. Пўлатов А.А. Ўргатиш услубиятига ноанъанавий ёндошиш масалалари. В сб. науч. конф. преподавателей и студентов. Т., 1994. 60

O'xshashlar

Жисмоний тарбия дарсларида волейбол ўйинини ўргатиш усуллари ҳамда волейбол ўйинида бериладиган машғулотлар самарадорлигини ошириш

Касб - хунар коллежлари жисмоний тарбия дарсларида волейбол ўйинини ургатиш услубиёти

Ёш курашчиларда жисмоний сифатларни тарбиялашда ҳаракатли ўйинлардан фойдаланиш

«11-12 ёшли футболчиларни чидамлилигини ривожлантириш»

Жисмоний маданиятнинг умумий урта таълим тизимида жисмоний тарбия воситалари